۱۶۰
ومن خطبه له علیه السلام
أَمْرُهُ قَضَاءٌ وَحِکْمَهٌ، وَرِضَاهُ أَمَانٌ وَرَحْمَهٌ، یَقْضِی بِعِلْمٍ، وَیَعْفُو بحِلْمٍ.
اللَّهُمَّ لَکَ الْحَمْدُ عَلَى مَا تَأْخُذُ وَتُعْطِی، وَعَلَى مَا تُعَافی وَتَبْتَلی. حَمْداً یَکُونُ أَرْضَى الْحَمْدِ لَکَ، وَأَحَبَّ الْحَمْدِ إِلَیْکَ، وَأَفْضَلَ الْحَمْدِعِنْدَکَ. حَمْداً یَمْلاََُ مَا خَلَقْتَ، وَیَبْلُغُ مَا أَرَدْتَ. حَمْداً لاَ یُحْجَبُ عَنْکَ، وَلاَ یُقْصَرُ دُونَکَ. فَلَسْنَا نَعْلَمُ کُنْهَ عَظَمَتِکَ إِلاَّ أَنَّا نَعْلَمُ أَنَّکَ: حَیٌّ قَیُّومٌ، لاَ تَأْخُذُکَ سِنَهٌوَلاَ نَوْمٌ، لَمْ یَنْتَهِ إِلَیْکَ نَظَرٌ، وَلَمْ یُدْرِکْکَ بَصَرٌ، أَدْرَکْتَ الاََْبْصَارَ، وَأَحْصَیْتَ الاََْعْمَالَ، وَأَخَذْتَ ، وَمَا الَّذِی نَرَى مِنْ خَلْقِکَ، وَنَعْجَبُ لَهُ مِنْ قُدْرَتِکَ، وَنَصِفُهُ مِنْ عَظِیمِ سُلْطَانِکَ، وَمَا تَغَیَّبَ عَنَّا مِنْهُ، وَقَصُرَتْ أَبْصَارُنَا عَنْهُ، وَانْتَهَتْ عُقُولُنَا دُونَهُ، وَحَالَتْ سَوَاتِرُ الْغُیُوبِ بَیْنَنَا وَبَیْنَهُأَعْظَمُ.
فَمَنْ فَرَّغَ قَلْبَهُ، وَأَعْمَلَ فِکْرَهُ، لِیَعْلَمَ کَیْفَ أَقَمْتَ عَرْشَکَ، وَکَیْفَ ذَرَأْتَ خَلْقَکَ، وَکَیْفَ عَلَّقْتَ فِی الْهَوَاءِ سمَـاوَاتِکَ، وَکَیْفَ مَدَدْتَ عَلى مَوْرِالْمَاءِ أَرْضَکَ، رَجَعَ طَرْفُهُ حَسِیراً وَعَقْلُهُ مَبْهُوراً وَسَمْعُهُ وَالَهِاً وَفِکْرُهُحَائِراً.
منها: [کیف یکون الرجاء]
یَدَّعِی بِزُعْمِهِ أَنَّهُ یَرْجُو اللهَ، کَذَبَ وَالْعَظِیمِ! مَا بَالُهُ لاَ یَتَبَیَّنُ رَجَاؤُهُ فِی عَمَلَهِ؟ فَکُلُّ مَنْ رَجَا عُرِفَ رَجَاؤُهُ فِی عَمَلِهِ، وَکُلُّ رَجَاءٍ ـ إلاَّ رَجَاءَ اللهِ ـ فَإِنَّهُ مَدْخُولٌ وَکُلُّ خَوْفٍ مُحَقَّقٌ إِلاَّ خَوْفَ اللهِ فَإِنَّهُ مَعْلُولٌ یَرْجُو اللهَ خَوْفٍ مُحَقَّقٌ إِلاَّ خَوْفَ اللهِ فَإِنَّهُ مَعْلُولٌ یَرْجُو اللهَ فِی الْکَبِیرِ، وَیَرْجُو الْعِبَادَ فِی الصَّغِیرِ، فَیُعْطِی العَبْدَ مَا لاَ یُعْطِی الرَّبَّ! فَمَا بَالُ اللهِ جَلَّ ثَنَاؤُهُ یُقَصَّرُ بِهِ عَمَّا یُصْنَعُ بِهِ بِعِبَادِهِ؟
أَتَخَافُ أَنْ تَکُونَ فِی رَجَائِکَ لَهُ کَاذِباً؟ أَوْ تَکُونَ لاَ تَرَاهُ لِلرَّجَاءِ مَوْضِعاً؟ وَکَذلِکَ إِنْ هُوَ خَافَ عَبْداً مِنْ عَبِیدِهِ، أَعْطَاهُ مِنْ خَوْفِهِ مَا لاَ یُعْطِی رَبَّهُ، فَجَعَلَ خَوْفَهُ مِنَ الْعِبَادِ نَقْداً، وَخَوْفَهُ مِنْ خَالِقِهِ ضِماراًوَوَعْداً، وَکَذلِکَ مَنْ عَظُمَتِ الدُّنْیَا فی عَیْنِهِ، وَکَبُرَ مَوْقِعُهَا مِنْ قَلْبِهِ، آثَرَهَا عَلَى اللهِ، فَانْقَطَعَ إِلَیْهَا، وَصَارَ عَبْداً لَهَا. [رسول الله صلى الله علیه وآله وسلم ]
وَلَقَدْ کَانَ فِی رَسُولِ اللهِ صلى الله علیه وآله کَافٍ لَکَ فِی الاَُْسْوَهِ وَدَلِیلٌ لَکَ عَلَى ذَمِّ الدُّنْیَا وَعَیْبِهَا، وَکَثْرَهِ مَخَازِیهَا وَمَسَاوِیهَا، إِذْ قُبِضَتْ عَنْهُ أَطْرَافُهَا، وَوُطِّئَتْ لِغَیْرِهِ أَکْنَافُهَا وَفُطِمَ مِنْ رَضَاعِهَا، وَزُوِیَ عَنْ زَخَارِفِهَا. [موسى علیه السلام ]
وَإِنْ شِئْتَ ثَنَّیْتُ بِمُوسى کَلِیمِ اللهِ صلى الله علیه وآله إذْ یَقُولُ: ، وَاللهِ، مَا سَأَلَهُ إِلاَّ خُبْزاً یَأْکُلُهُ، لاَِنَّهُ کَانَ یَأْکُلُ بَقْلَهَ الاََْرْضِ، وَلَقَدْ کَانَتْ خُضْرَهُ الْبَقْلِ تُرَى مِنْ شَفِیفِصِفَاقَِطْنِهِ، لِهُزَالِهِ وَتَشَذُّبِ لَحْمِهِ [داوود علیه السلام ]
وَإِنْ شِئْتَ ثَلَّثْتُ بِدَاوودَ صَاحِبِ الْمَزَامِیرِ، وقَارِىءِ أَهْلِ الْجَنَّهِ، فَلَقَدْ کَانَ یَعْمَلُ سَفَائِفَ الْخُوصِبِیَدِهِ، وَیَقُولُ لِجُلَسَائِهِ: أَیُّکُمْ یَکْفِینِی بَیْعَهَا! وَیَأْکُلُ قُرْصَ الشَّعِیرِ مِنْ ثَمَنِهَا. [عیسى علیه السلام ]
وَإِنْ شِئْتَ قُلْتُ فِی عِیسَى بْنِ مَرْیَمَ علیه السلام ، فَلَقَدْ کَانَ یَتَوَسَّدُ الْحَجَرَ، وَیَلْبَسُ الْخَشِنَ، وَکَانَ إِدَامُهُ الْجُوعَ، وَسِرَاجُهُ بَاللَّیْلِ الْقَمَرَ، وَظِلاَلُهُ فی الشِّتَاءِ مَشَارِقَ الاََْرْضِ وَمَغَارِبَهَا وَفَاکِهَتُهُ وَرَیْحَانُهُ مَا تُنْبِتُ الاََْرْضُ لِلْبَهَائِمِ، وَلَمْ تَکُنْ لَهُ زَوْجَهٌ تَفْتِنُهُ، وَلاَ وَلَدٌ یَحْزُنُهُ، وَلاَ مَالٌ یَلْفِتُهُ، وَلاَ طَمَعٌ یُذِلُّهُ، دَابَّتُهُ رِجْلاَهُ، وَخَادِمُهُ یَدَاهُ! [الرسول الاَعظم صلى الله علیه وآله ]
فَتَأَسَّ بِنَبِیِّکَ الاََْطْیَبِ الاََْطْهَرِ صلى الله علیه وآله فَإِنَّ فِیهِ أُسْوَهً لِمَنْ تَأَسَّى، وَعَزَاءً لِمَنْ تَعَزَّى ـ وَأَحَبُّ الْعِبَادِ إِلَى اللهِ الْمُتَأَسِّی بِنَبِیِّهِ، وَالْمُقْتَصُّ لاََِثَرِهِ ـ قَضَمَ الدُّنْیَا قَضْماًن، وَلَمْ یُعِرْهَا طَرْفاً، أَهْضَمُأَهْلِ الدُّنْیَا کَشْحاً وَأَخْمَصُهُمْمِنَ الدُّنْیَا بَطْناً، عُرِضَتْ عَلَیْهِ الدُّنْیَا فَأَبَى أَنْ یَقْبَلَهَا، وَعَلِمَ أَنَّ اللهَ سُبْحَانَهُ أَبْغَضَ شَیْئاً فَأَبْغَضَهُ، وَحَقَّرَ شَیْئاً فَحَقَّرَهُ، وَصَغَّرَ شَیْئاً فَصَغَّرَهُ. وَلَوْ لَمْ یَکُنْ فِینَا إِلاَّ حُبُّنَا مَا أَبْغَضَ اللهُ، وَتَعْظِیمُنَا مَا صَغَّرَ اللهُ، لَکَفَى بِهِ شِقَاقاً للهِِ، وَمُحَادَّهً عَنْ أَمْرِاللهِ.
وَلَقَدْ کَانَ صلى الله علیه وآله یَأْکُلُ عَلَى الاََْرْضِ، وَیَجْلِسُ جِلْسَهَ الْعَبْدِ، وَیَخْصِفُ بَیَدِهِ نَعْلَهُف، وَیَرْقَعُ بِیَدِهِ ثَوْبَهُ، وَیَرْکَبُ الْحِمَارَ الْعَارِیَ وَیُرْدِفُ خَلْفَهُ وَیَکُونُ السِّتْرُ عَلَى بَابِ بَیْتِهِ فَتَکُونُ فِیهِ التَّصَاوِیرُ فَیَقُولُ: «یَا فُلاَنَهُ ـ لاِِِحْدَى أَزْوَاجِهِ ـ غَیِّبِیهِ عَنِّی، فَإِنِّی إِذَا نَظَرْتُ إِلَیْهِ ذَکَرْتُ الدُّنْیَا وَزَخَارِفَهَا». فَأَعْرَضَ عَنِ الدُّنْیَا بِقَلْبِهِ، وَأَمَاتَ ذِکْرَهَا مِنْ نَفْسِهِ، وَأَحَبَّ أَنْ تَغِیبَ زِینَتُهَا عَنْ عَیْنِهِ، لِکَیْلاَ یَتَّخِذَ مِنْهَا رِیَاشاً وَلاَ یَعْتَقِدَهَا قَرَاراً، وَلاَ یَرْجُو فِیهَا مُقَاماً، فَأَخْرَجَهَا مِنَ النَّفْسِ، وَأَشْخَصَهَاعَنِ الْقَلْبِ، وَغَیَّبَهَا عَنِالْبَصَرِ. وَکَذلِکَ مَنْ أَبْغَضَ شَیْئاً أَبْغَضَ أَنْ یَنْظُرَ إِلَیْهِ، وَأَنْ یُذْکَرَ عِنْدَهُ. وَلَقَدْ کَانَ فِی رَسُولِ اللهِ صلى الله علیه وآله مَا یَدُلُّکَ عَلَى مَسَاوِىءِ الدُّنْیَا وَعُیُوبِهَا: إِذْ جَاعَ فِیهَا مَعَ خَاصَّتِهِ وَزُوِیَتْ عَنْهُزَخَارِفُهَا مَعَ عَظِیمِ زُلْفَتِهِ فَلْیَنْظُرْ نَاظِرٌ بِعَقْلِهِ: أَکْرَمَاللهُ مُحَمَّداً۷ بِذلِکَ أَمْ أَهَانَهُ! فَإِنْ قَالَ: أَهَانَهُ، فَقَدْ کَذَبَ ـ وَاللهِ الْعَظِیمِ ـ وَإِنْ قَالَ: أَکْرَمَهُ، فَلْیَعْلَمْ أَنَّ اللهَ قَدْ أَهَانَ غَیْرَهُ حَیْثُ بَسَطَ الدُّنْیَا لَهُ، وَزَوَاهَا عَنْ أَقْرَبِ النَّاسِ مِنْهُ.
فَتَأسَّى مُتَأَسٍّ بِنَبِیِّهِ، وَاقْتَصَّ أَثَرَهُ، وَوَلَجَ مَوْلِجَهُ، وَإِلاَّ فَلاَ یَأْمَنِ الْهَلَکَهَ،فَإِنَّ اللهَ عزّوجلّ جَعَلَ مُحَمَّداً صلى الله علیه وآله عَلَماً لِلسَّاعَهِ وَمُبَشِّراً بِالْجَنَّهِ، وَمُنْذِراًبِالعُقُوبَهِ. خَرَجَ مِنَ الدُّنْیَا خَمِیصاً وَوَرَدَ الاَْخِرَهَ سَلِیماً، لَمْ یَضَعْ حَجَراً عَلَى حَجَرٍ، حَتَّى مَضَى لِسَبِیلِهِ، وَأَجَابَ دَاعِیَ رَبِّهِ، فَمَا أَعْظَمَ مِنَّهَ اللهِ عِنْدَنَا حِینَ أَنْعَمَ عَلَیْنَا بِهِ سَلَفاً نَتَّبِعُهُ، وَقَائِداً نَطأُ عَقِبَهُ وَاللهِ لَقَدْ رَقَّعْتُ مِدْرَعَتِیهذِهِ حَتَّى اسْتَحْیَیْتُ مِنْ رَاقِعِهَا، وَلَقَدْ قَالَ لِی قَائِلٌ: أَلاَ تَنْبِذُهَا؟ فَقُلْتُ: اغْرُبْ عَنِّی فَعِنْدَ الصَّبَاحِ یَحْمَدُ الْقَوْمُ السُّرَى
خطبه ۱۶۰
عظمت خداوندى
(فرمان او بر مبناى قضا و حکمت است، و رضاى او موجب امان و رحمت، حکم او برمبناى علم است، و منشا عفو او حلم )
حمد خداوندى
خداوندا،سپاس مر ترا است،بر هر چه که بگیرى و عنایت فرمایى، و در برابر هر بهبودىو ابتلایى[که به بندگانت روا مىدارى]، سپاسى که رضایتبخشترین، و محبوب ترین حمد براى تو، و بدترین حمد نزد تو باشد، سپاسى که همه کائنات ترا پر کند و به آنچهکه تو خواستهاى برسد، حمدى که از تو پوشیده نشود و از مقام ربوبىات کوتاه نیاید، سپاسى که عدد آن پایان نپذیرد و امتداد و افزایشش فانى نگردد، خداوندا،ما حقیقت عظمت ترا نمىدانیم، و لکن این قدر مىدانیم که توئى داراى حیات[حقیقى]و قائم بهذات و بر پا دارنده کائنات،نه خوابى سبک ترا گیرد و نه خوابى سنگین، هیچ نظرى[اندیشهاى]راه به تو ندارد، و هیچ بینایى ترا در نمىیابد، توئى که دیدگان مرا مىبینى واعمال را شمارش مىکنى، و تویى که پیشانىها[یا موى پیشانى ها]ى گردنکشان وپاهاى آنانرا گرفتهاى، چیست آنچه را از مخلوقاتت که ما مىبینیم و از قدرت تودرباره آن در شگفتى فرو مى رویم، و عظمت سلطه و توانایى ترا توصیف مى نماییم، در حالیکه آن حقائقى که از ما پوشیده و دیدگان ما از دیدن آن کوتاه است، و عقولما بآن نرسیده،متوقف مى گردد، و پردههاى غیب که میان ما و آنها استبا عظمتتراست، پس هر کس دل از همه چیز خالى بدارد و اندیشه بجریان بیاندازد تا بداند که عرش خود را چگونه بر پا داشتى، و مخلوقاتت را چگونه آفریدى، و آسمانهایت رادر فضا چگونه معلق نگهداشتى، و چگونه زمینت را بر موج آب گستردهاى، باچشم خیره، و عقل سرگشته، و گوش واله، و فکر حیرت زده، باز پس مى گردد.
امید چگونه مى شود؟
از جمله این خطبه است:[آن فرو رفته در غفلت]با گمان بىاساس خود ادعا مىکند،امیدوار به خدا است.سوگند به خداوند بزرگ،او دروغ مىگوید، [اگر چنان است کهادعا مىکند]چرا امید او در عملش نمودار نیست، زیرا هر کس که امیدوار باشد،امیداو در عملش شناخته مىشود، و هر امیدى بجز امید به خداوند متعال،آلوده، و هرترسى غیر از ترس از خداوند بىاساس است،مگر خوف از خدا که حق است و داراىعامل واقعى است، خدا را در امور بزرگ امیدوار مىگردد و بندگان او را در امورکوچک. هیبت و اهمیتى که به بنده مىدهد،بخدا منظور نمىدارد، چه علتى داردکه خداوند (که بزرگ استسپاس او) مورد کوتاهى واقع گردد در حالیکه دربارهبندگانش آن کوتاهى روا دیده نمىشود! آیا مىترسى در امیدى که براى او ادعا مىکنى
دروغگو باشى، یا خدا را براى امید بستن سزاوار نمىبینى، و بدینسان اگر از یکى ازبندگان خدا بترسد،براى دفع خوف خود چاره مىجوید ولى در برابر خوف از خدابىاعتنائى مىورزد! بدین ترتیب ترس از بندگان را نقد تلقى مىکند، و خوف از خدارا وعدهاى که امیدى براى وفا به آن نیست، و چنین است وضع کسى که دنیا درچشمانش بزرگ جلوه کند، و موقعیت آن در دلش با عظمت گردد، دنیا را بر خدامقدم مىدارد، و رو به آن مىآورد و کمر بندگى آنرا به میان مى بندد!
رسولخدا (ص)
زندگى رسولخدا صلى الله علیه و آله و سلم جهت پیروى،براى تو کفایت مىکند، و بادقت در حیات آن برگزیده خداوندى دلیل براى نکوهش عیوب و زشتى، و فراوانىرسوایىها و بدیهاى آن وجود دارد، که گستره پهناور براى زمین براى آن وجودمقدس در نور دیده شد، و جوانب آن براى دیگران صاف و هموار گشت، رسولخدا (ص) از شیرخوارى از زمین بریده شد، و از زر و زیورهاى آن بر کنارگشت.
موسى (ع)
و اگر بخواهى دومین مثل،موسى کلیم الله (ص) را بیاورم، آنگاه که عرض کرد:
«خداوندا،به آن خیرى که براى من فرستادى محتاجم، سوگند بخدا،او از خدا جز نانىکه بخورد،چیزى سئوال نکرده بود، زیرا آن حضرت از سبزى زمین مىخورد، تاآنجا که رنگ سبزى بجهت لاغرى بدن و نازکى پوست آن، دیده مىشد.
داوود (ع)
و اگر بخواهى سومین مثل داوود (ع) صاحب مزامیر و قارى بهشتیان را بیاورم، که ادستخود زنبیل از برگهاى خرما مىبافت، سپس به همنشینانش مىگفت:کیست کهفروش اینها (زنبیلها) را به عهده بگیرد؟آن حضرت از قیمت بافته هاى خود نان جومى خورد.
عیسى (ع)
و اگر بخواهى درباره عیسى بن مریم علیه السلام به تو بگویم، آن حضرت از سنگبالش براى خود داشت، و لباس خشن مىپوشید و غذاى ناگوار تناول مىفرمود، وخورشت نان او گرسنگى، و چراغ شبانگاهى او مهتاب، و سایبانش در زمستان مشرقو مغرب زمین، میوه و ریحانش گیاهانى بود که زمین براى چهار پایان مىرویانید، براى او همسرى نبود که وسیله تشویش خاطر او شود و فرزندى نبود که اندوهگینشسازد و مالى نبود که او را به خود مشغول بدارد، طمعى در چیزى نداشت که او راپست و خوار گرداند، مرکبش پاهایش بود، خدمتکار او دستهایش.
رسول اعظم (ص)
پیروى کن از پیامبرت که پاک و پاکیزهتر از همه مخلوقات خدا بود، براى هر کس که بخواهد پیروى[از کمالات]نماید در آن وجود مقدس است،عالى ترین کمال براى تبعیت، و بهترین نسبت براى هر کسى که انتساب به او را بخواهد، و محبوبترین بندگان در نزد خدا کسى است که از پیامبرش تبعیت کند و دنبال کار او را بگیرد، از دنیا براى خوردن به اندکى قناعت فرمود، گوشه چشمى براى تمایل،به دنیا نیفکند، او بودلاغرترین مردم دنیا با تهى گاه خالى، و گرسنهترین مردم دنیا،با شکمى کم غذا، همه دنیا بر آن انسان کامل عرضه شد،آن را نپذیرفت، [وقتى که]دانست خداوند چیزى رادشمن مى دارد،آنرا دشمن مى داشت.و چیزى را تحقیر مى نماید،آنرا پست مى شمرد وچیزى را ناچیز مى داند،آنرا ناچیز مىدانست، و اگر در ما جز این نبود که دوست بداریم آنچه را که خدا و رسولش دشمن مى داشت و تعظیم کنیم، چیزى را که خدا ورسولش آنرا ناچیز مىدانند، کفایت مىکند براى ارائه مخالفت و جدائى از خداوندسبحان، آن برگزیده خدا (ص) روى زمین مى نشست و غذا مى خورد، و مانند بندگان مى نشست، و با دست خود،کفش خود را پینه مى دوخت، و لباسش را به دست خودوصله مى زد، و گاهى الاغ برهنه سوار مى گشت، و کسى را پشت سر خود سوارمى فرمود، گاهى که مى دید پردهاى صورتگرى و نقاشى شده از در خانه اش آویخته است[خطاب]به زنش مى فرمود:آن پرده را از جلو چشم دور کن،زیرا وقتى که بر آن مى نگرم،دنیا و زر و زیورهایش را بیاد مى آورم، او از ته دل از دنیا اعراض نمود، ویاد او را از نفسش میراند، لذا دوست داشت که زینت دنیا را از دیدگانش دور بدارد، و از دنیا براى خود لباس فاخر اتخاذ نکند و دنیا را پایدار تلقى ننماید.
و به عنوان اقامتگاه،دل به آن نبندد و امیدوار نگردد، لذا دنیا را از نفس خود بیرون راند و آنرااز دل خویشتن بر کنار فرمود و از دیدگاه خود ناپدید ساخت، چنین است که هر کسچیزى را دشمن داشت،نظر به آن و یادآورى آنرا نیز دشمن مى دارد، در زندگى رسول خدا صلى الله علیه و آله و سلم براى تو دلیل براى اثبات بدى ها و عیوب دنیا وجوددارد، زیرا او و نزدیکترین اشخاصش در این دنیا سیر نشدند و همه زر و زیورهاى دنیابا وجود تقرب بزرگى که به خدا داشت از او دور گشت، آن کس که نظر مىکند،با عقل خود بنگرد،ببیند که آیا خداوندى که توفیق اعراض از دنیا و زر و زیور آنرا بهپیامبرش عنایت فرمود،اکرام آن حضرت بود،یا اهانتى بر او روا داشته بود!
اگر آنشخص بگوید:خدا به پیامبرش اهانت نموده بود، سوگند به خداى بزرگ دروغ گفتهو بهتان زده است، و اگر بگوید:خداوند پیامبرش را با آن توفیق اعراض از دنیااکرامش فرموده است،پس بداند که خداوند کسى را که دنیا را براى او گسترش داداهانت نمود،و اکرام کرد نزدیکترین مردم به خودش (پیامبر اکرم (ص) را که دنیا و زر وزیور آن را از وى دور نمود، پس هر کس بخواهد[براى تحصیل سعادت]از کسى پیروى نماید،پس تبعیت نماید از پیامبر خداوند، و از دنبال او حرکت کند و هر کجاکه او وارد شود،قدم بگذارد، و اگر چنین نکند از هلاکت در امان نخواهد ماند، زیرا خداوند محمد صلى الله علیه و آله را نشانهاى براى قیامت قرار دارد، و بشارت دهنده به بهشت و ترساننده از عذاب، [آن بزرگ بزرگان]با شکمى تهى از دنیا بیرونرفت و به سراى آخرت وارد شد با شخصیتى سالم، سنگى روى سنگ نگذاشت تاراه خود را به ابدیت پیش گرفت، و دعوت خدایش را لبیک گفت، چه با عظمت است خداوندى براى ما که پیشتازى براى ما احسان فرمود که از او پیروى کنیم وحاکمى براى ما قرار داد که پاى جاى پاى او گذاریم، سوگند بخدا،این لباس خود راچندان وصله دوزاندم که از وصله کنندهاش خجلت کشیدم، گویندهاى به من گفت:آیااین لباس را دور نمى اندازى؟ پاسخ دادم دور شو از من،که در بامداد مورد ستایش قرارمى گیرد کاروانى که شبانگاه راه رفته است.
خطبه ۱۶۰
عظمت خداوندى
امره قضاء و حکمه،و رضاه امان و رحمه،یقضى بعلم و یعفو بحلم (فرمان او بر مبناى قضاو حکمت است و رضاى او موجب امان و رحمت.حکم او بر مبناى علم است و منشا عفو او،حلم)
فرمان خداوندى حکمت است
امر در لغت عربى داراى معانى متنوع است،از آنجمله:۱-کار، و ما امر فرعون برشید (۱) (کار فرعون از روى رشد نبود.) ۲-پیشوایى و حاکمیت، یقولون هل لنا من الامر منشىء (۲) آیا براى ما هم نصیبى از حاکمیت هست) ۳-فرمان، و امرت ان اعدل بینکم (۳) و من مامور شده‌ام در میان شما عدالتبورزم) ۴-مدیریتشئون اجتماعى، و شاورهم فىالامر (۴) و با آنان در امور مربوط به شئون زندگى مشورت نما) ۵-علامتیا عامل، و اذاجاءهم امر من الامن او الخوف اذاعوا به (۵) و اگر علامتى یا عاملى از امن و ترس براى آنانآشکار شد،آنرا فاش مىسازند) … آنچه که در جمله امیر المؤمنین علیه السلام بیشترمحتمل استیکى از دو معنى است:
معناى یکم-فرمان و دستور الزامى و غیر الزامى است که بر مبناى قضا و حکمتاست،یعنى بر مبناى مصالح و مفاسد که صلاح و فساد آنها ناشى از حکمت و قضاىتشریعى ناشى از اراده تشریعى مىباشد.
معناى دوم-بمعناى اراده و مشیت تکوینى خداوندى است که از قضا و حکمت الهى سر چشمه مى گیرد.البته معانى دیگرى هم در جمله مورد تفسیر محتمل است که مفسران نهج البلاغه آنها را متذکر شده‌اند.
رضایت او امان است و رحمت
معناى رضاى خداوندى،خشنودى روانى که از مختصات بشرى است،نمىباشد،بلکه معناى آن عبارتست از عنایت و لطف ربوبى خداوندى در اعطاى شایستگى و برازندگىو سعادتى که بندگان او بجهت اعمال صالحه و اندیشههاى نیکو و سازنده،لیاقت آن راپیدا کرده‌اند.در حقیقت تجلى عنایت ربانى،همان رضایت او است این تجلى موجب یاعین امان و حمتخداوندى مىباشد.
قضاء و حکم او بر مبناى علم است و بخشایش او بر مبناى حلم
با اینکه هر دو قضیه فوق از اصول بدیهى مىنماید،براى دفع تو هم مقایسه با دیگرقضاها و احکام است که از مخلوقات او صادر مىگردد.و نیز اشتباه نشود که عفو وبخشایش او مستند به انگیزه هاى معمولى مانند سوداگرىهاى متنوع است بلکه فرمان ربوبى و حکم الهى او بر مبناى علم مطلق او بر همه شئون مورد قضا و حکم در عالموجود است نه یک موقعیت مخصوص و علوم موقت مبنى بر واقعیات زودگذر و نسبى.
حمد الله-اللهم لک الحمد على ما تاخذ و تعطى،و على ما تعافى و تتبلى،حمدا یکون ارضىالحمد لک و احب الحمد الیک و افضل الحمد عندک،حمدا یملا ما خلقت و یبلغ ما اردتحمدا لا یحجب عنک و لا یقصر دونک.حمدا لا ینقطع عدده و لا یفنى مدده (خداوندا، سپاسمر ترا استبه هر چه که بگیرى و عنایت فرمایى و در برابر هر بهبودى و ابتلائى که بهبندگانت روا مىدارى.سپاسى که رضایتبخشترین و محبوبترین و برترین حمد نزد توباشد. حمدى که همه کائنات ترا پر کند و به آنچه که تو خواستهاى برسد.حمدى که ازتو پوشیده نشود و از مقام ربوبىات کوتاه نیاید.سپاسى که در عدد آن پایان نپذیرد و امتدادو افزایشش فانى نگردد.)
انسان با توجه به عنایات خداوندى در ارتباطات چهارگانه همواره مىتواند در حال حمد و سپاس خداوندى بوده باشد
نخستین مایه توفیق یافتن به چنین حمد و سپاسگزارى،دریافت واقعى این حقیقت است:«لا حول و لا قوه الا بالله العلى العظیم» (هیچ حرکت و تحول و قوهاى نیست مگر عاملاصلى آن خداوند بزرگ و با عظمت است) باید توجه کنیم که هیچ انسانى امکان زندگىدر خلا را ندارد، او چه بخواهد و چه نخواهد،اصلا چه بداند و چه نداند او نمىتواند بدون ارتباطات چهارگانه به حیات خود ادامه بدهد.
ارتباطات چهارگانه عبارتند از:
۱-ارتباط انسان با خویشتن.
۲-ارتباط انسان با خدا.
۳-ارتباط انسان با جهان هستى.
۴-ارتباط انسان با همنوع خود.ازطرف دیگر اگر آدمى،با یک دقت لازم در خود بنگرد،خواهد دید:او چنان مالکیت واختیارى درباره موجودیتخود و ارتباطات چهارگانه مزبور ندارد که بتواند زندگى و شئون آن را به خویشتن نسبتبدهد.آرى.
ازمه الامور طرا بیده
و الکل مستمده من مدده (۶)
حاج ملا هادى سبزوارى
(زمام و اختیار تمامى امور هستى به دستخداوندیست و همه آنها از قدرت و یارى او مدد مىگیرند)
بدان جهت که همه فعالیتها و مشیت و اراده مقام اعلاى ربوبى مستند به حکمت و عدل و لطف خداوندى مىباشد،لذا خداوند در هر حال و موقعیت و ارتباطى که بندگانش در آن قرار بگیرند،آنانرا مورد عنایت خود قرار مى دهد.
و حمد عبارتست از سپاس و ستایش در برابر عظمتها که خود معلول وصول شخص حامد (حمد کننده) به مقامى از کمال مىباشد که هم معناى حکمت و عنایتخداوندى را مى فهمد و هم مىخواهد در برابر آنها،تکلیف فطرى و قانونى خود راانجام بدهد.
آرى،چنین است:
مادح خورشید مداح خودست
که دو چشمم روشن و نامُرمدست
مولوى
بنابر این،خداوند سبحان هر وضع و موقعیتى را که براى بندگان خود پیش مىآورد- خواه آن وضع سلبى بوده باشد مانند گرفتن مال،جوانى،زیبایى،و هر چیز دیگرى که خود او به آنان عنایت فرموده،شایسته حمد است و خواه آن وضع مثبت که به سود ظاهرى انسان تلقى گردد. امیر المؤمنین علیه السلام عرض مىکند:خداوندا،نه هر حمد و ستایش که ما انسانها آنرا انتخاب مىکنیم،بلکه آن حمد و ستایشى که رضایتبخشترین و محبوبترین و برترین آنها نزد تو باشد…
فلسنا نعلم کنه عظمتک الا انا نعلم انک«حى قیوم لا تاخذک سنه و لا نوم»لم ینته الیک نظر و لم یدرکک بصر.ادرکت الابصار،و احصیت الاعمال و اخذت بالنواصى و الاقدام (خداوندا،ما حقیقت عظمت ترا نمىدانیم و لکن این قدر مىدانیم که توئى داراى حیات [حقیقى]و قائم به ذات و بر پا دارنده کائنات،نه خوابى سبک ترا گیرد و نه خواب سنگین.هیچ نظرى و اندیشهاى راه به تو ندارد و هیچ بینایى ترا در نمىیابد،توئى که دیدگان را مىبینى و اعمال را شمارش مىکنى و توئى که پیشانى ها[یا موى پیشانی ها]ى گردنگشان را و پاهاى آنانرا گرفتهاى)
ذات اقدس ربوبى و کنه و حقیقت عظمت آن ذات اقدس از دسترس ادراکات بسیار بدور است.
ما انسانها که از شناخت کنه (حقیقت باطنى) اشیاء ناتوانیم.
ما انسانها که در معرفتهایى که به دست مىآوریم از جوانب گوناگون مانند حواس طبیعى[چشم و گوش و غیر ذلک]و قواى دراکه درونى و هدف گیریها و اصول پیش ساخته ذهنى و تاثرات ثابت و گذران در درون خود و غیر ذلک،اسیر محدودیتها هستیم.
ما انسانها که اغلب روزگار،با بیمارى خوشایند خود پسندى!سپرى مىگردد،[وبدیهى است که خود پسندى ضخیمترین پرده میان انسان و واضحترین صفات وفعالیتهاى خداوندى است] چگونه مىتوانیم به معرفت کنه عظمتخداوندى راهیابى کنیم!!
آنگاه امیر المؤمنین علیه السلام به بیان معلومات بشرى درباره خداوندى پرداخته مىفرماید.این معلومات و معارف پیرامون صفات مقدس خداوندى است که در عالم هستى تجلى نموده است.مانند:
۱-پدیدههاى متنوع،زیبایىهاى محسوس و زیبایىهاى معقول که جمال الهى وقدرت او را براى ایجاد زیبایىها اثبات مىکند.
۲-نظم عالى که در قانونمندى کائنات مشاهده مىشود.جلوهاى از صفت ناظم بودنجهان هستى است.
۳-برقرارى قانون در تمامى وجود از ذره ناچیز گرفته تا کل کیهانى که ما در آن زندگى مىکنیم،با کمال وضوح کشف از صفت حافظ مطلق[یا حفیظ]بودن خداوندىمىنماید اگر مقدارى بررسى دقیق در تفکرات مغزهاى مقتدر بشر داشته باشیم،به قابل مشاهده بودن این صفت،در آن تفکرات اطلاع پیدا مى کنیم.ما در اینجا براى توضیح این مطلب مهم،چند نظریه را از مشاهیر متفکران قرن بیست مىآوریم:
«اگر امور جهان را چنان تصور نمائیم که از یک عالم ابدى خارجى وارد جهان ما مىشوند و نه از این نظرگاه که زمان را همچون خورنده هر چه که هست مىنگرد،در چنین صورتى من گمان مىکنم که تصویر درستترى از جهان خواهیم داشت و اگر هم زمان واقعیتى داشته باشد توجه کردن به اینکه این واقعیت اهمیت ندارد نخستین منزل در راه حکمت است»، برتراند راسل. (۷)
عبارات ماکس پلانک که به حق از پدران فیزیک جدید مىباشد،چنین مىگوید:
«تصویرى که دانشمندان از جهان خارجى مىسازند-کمال مطلوب فکرى دانشمندى کهدر رشته فیزیک کار مىکند آن است که واقعیت عالم خارج را فهم کند.وسیلهاى که وى براى رسیدن به این منظور در اختیار دارد،چیزى است که در علم فیزیک«اندازه گیرى» نامیده مىشود،و این گونه وسائل هیچ نوع اطلاع مستقیمى درباره عالم خارج نمىدهند. بلکه تنها کار آنان اینست که نمودهاى فیزیک را ثبت کنند و به شکلى نمایش دهند. اسبابهاى اندازهگیرى اطلاع و آگهى صریح بما نمىدهند و نتائجحاصل شده از آنها باید مورد تفسیر و تعبیر قرار گیرد،چنانکه هلمهولتز گفته است:اندازه گیرى علائمى را در دسترس عالم فیزیک مىگذارد که وى باید آنها را ترجمه کند،همانگونه که یک نفر متخصص در خطوط قدیمى باید اسناد مربوط به مدنیتهاى مجهول ما قبل تاریخ را ترجمه کند.
نخستین چیزى که این متخصص خط فرض مىکند-و براى آنکه کارش بتواند نتیجهاى داشته باشد،ناچار از چنین فرضى است-آن است که این سند یا نوشته محتواى اطلاع و پیغامى است که بنابر قواعد صرف و نحو تنظیم شده است.بهمین ترتیب عالم فیزیک نیز ناچار است فرض کند که جهان فیزیکى در تحتسیطرهاى از قوانین است که مىتوان آنها را دریافت،ولو اینکه یقین نداشته باشد که وى مىتواند این قوانین را به شکل عمومى بفهمد،و خاصیت و طریقه عمل آنها را به شکلى که موجب یقین باشد،اکتشاف کند…» (۸)
مطلب اساسى که در این جملات و جملات راسل وجود دارد این است که آنچه که در پهنه بسیار وسیع طبیعت دیده مىشود توانایى تفسیر نهایى و جامعى را درباره آنچه که در طبیعت مىگذرد،ندارد و این امور و واقعیات که در این جهان دیده مى شوند، مربوط به عالمى فوق طبیعت است که واقعیات و قوانینى براى خود دارد و براى یک انسان متفکر روشن است که همان علت و ملاکى که موجب شده است راسلها و پلانکها و انیشتینها،پاى فوق طبیعت را براى تفسیر آن به میدان بکشند،همان علت و ملاکها نیز موجب اعتقاد به یک حقیقت است که فوق طبیعت است این حقیقتخدا است که حافظ قوانین اداره کننده هستى مىباشد.
با درک این مطلب است که معناى تجلى صفت قیومیت خداوندى در عالم هستى روشن مى گردد.
امیر المؤمنین علیه السلام در دو جمله بعدى (هیچ چشمى تو را ندید و تویى که چشمها را مىبینى) اشاره به بعضى از علل ناتوانى بشر از درک کنه عظمتخداوندى مىفرماید.با علم مطلق آن عالم به ذات است که همه موجودات جزئى و کلى و همه اعمال و گفتار و نیتها براى آن آشکار و معلوم است و هیچ مجرمى تبهکارى توانائى گریز از سلطه مطلقه او را ندارد. چگونه بگریزد؟و کجا بگریزد در حالیکه نیروى گریز، وسائل گریز همه از آن خداوند ذو الجلال است و بهر جا که بگریزد فثم وجه الله (دائره بینهایت امر خداوندى آنجا را هم در بر دارد.)
و ما الذى نرى من خلقک،و نعجب له من قدرتک،و نصفه من عظیم سلطانک،و ما تغیب عنا منه و قصرت ابصارنا عنه،و انتهت عقولنا دونه و حالتستور الغیوب بیننا و بینه اعظم (چیست آنچه را از مخلوقات که ما مىبینیم و از قدرت تو در شگفتى فرو مىرویم و ظمتسلطه و توانایى ترا توصیف مىنماییم،در حالیکه آن حقائقى که از ما پوشیده و دیدگان ما از دید آن،کوتاه است و عقول ما به آن نرسیده متوقف مىگردد و پردههاى غیب که میان ما و آنها است،با عظمتتر است.)
آنجا که براى بوجود آمدن پدیده زندگى در روى کره زمین،نیازبه وجود و جریان کهکشانها در این کیهان بزرگ بهمین نظمى که هست،دارد،براى بجریان افتادن کیهان بزرگ چه واقعیاتى دستبه کار شده‌اند!
شما این عبارت را در تحقیقات زیستشناسى امروزه مشاهده مىکنید:«منشا حیاتجزء مکمل رشد تکامل عمومى جهان ما بود.بنابر این فقط بر اساس تکامل عمومى ماده است که بررسى آن مىتواند مفید واقع شود…» (۹)
از این عبارت چنین استفاده مىشود که براى به وجود آمدن پدیده حیات و به جریان افتادن آن،حرکت تکاملى عمومى جهان لازم بود که حیات بعنوان جزء مکمل آن،تحقق پیدا کند و حرکت تکاملى را آغاز کند.حال ما در برابر یک مسئله با اهمیتتر قرار مىگیریم و آن اینست که براى به وجود آمدن خود جهان کیهانى که بنابر اصل فوق جزء مکمل عالم ما قبل آن بوده است،چه واقعیات با عظمتى لازم بوده است؟اگر ما قبلبه وجود آمدن و به جریان افتادن کیهان تا این وضع کنونى را به حکمت و مشیتخالق دانا و تواناى مطلق نسبتبدهیم و همانطور که در قرآن آمده است- ا و لم یر الذین کفروا ان السماوات و الارض کانتا رتقا ففتقناهما… (۱۰) (آیا آنانکه کفر ورزیده اند نمى بینند که آسمانها و زمین یک موجود بسته اى بودند و ما آنرا باز کردیم) و السماء بنیناها باید و انالموسعون (۱۱) (و ما آسمان را بنا نهادیم و آنرا گسترش مىدهیم) در این صورت،با عظمتعلم و قدرت و حکمت و مشیت و ناظم بودن و حافظ بودن او به این عالم کیهانى که به بروز پدیده حیات منجر شده است،رویاروى مىشویم که ما توانایى دریافتحتى (۱)از بى نهایت آنها را دارا نیستیم و اگر نسبتبه چیزى غیر از خداوند خالق دانا و توانا وحکمت و مشیت او بدهیم،قطعا آن چیز از مقوله طبیعت مادى خواهد بود.حال اینسئوال پیش مىآید که آن مادهاى که بعنوان اولین ریشه وجود و بجریان افتادن اینکیهان رو به تکامل،حرکت کرده است،چه بوده است؟
قطعا باید خوددارى استعدادتکاملى که با گذشت زمان تحقق یافته است،بوده باشد.و این با تصور بساطت محضماده اولیه هیچ سازگار نیست،در نتیجه،با این حقیقت روبرو میشویم که اگر بخواهیمجهان کیهانى را که در آن زندگى مىکنیم،تا حدودى بشناسیم،مجبوریم به عظمت ذاتو صفات بینهایت آن موجود برین که«خدا»نامیده مىشود،معتقد شویم-عظمتى که بهیچ وجه براى ما قابل درک و دریافت نیست،مگر اجمالا آن هم بوسیله شهود درونىفقط.از طرف دیگر اگر بخواهیم وارد عالم درونى انسانها شویم،با حقائقى مواجهخواهیم گشت که از نظر تکامل به هیچ وجه قابل مقایسه با تکامل جهان ماده در مسیر خود،رو به پدیده حیات که آنرا به وجود آورده و به جریان انداخته است نمىباشد.
شما با یک عبارت ساده مىتوانید بگویید نسبت کمال حیات در برابر کمال جان و روان و«من»و روح انسان،نسبتیک به بینهایت است.
بعنوان مثال براى به وجود آمدن استعداد علم حضورى (خود هشیارى یاخود آگاهى) در انسان که من انسانى در همان حال،هم درک مىکند و هم درکمىشود،در این کیهان بزرگ چه گذشته است و یا بعبارت دیگر در این ماده کیهانى چه استعدادى نهفته بوده است که حرکت کند و به پدیده علم حضورى برسد.
بالاتر از این حقائق،آن همه عوالم فوق طبیعت که با نامهاى مختلف براى ما مطرح شده اند مانند عالم جبروت،ملکوت،عرش،عالم فرشتگان و دیگر مجردات و حقائقىکه در جانهاى انسانهاى تکامل یافته و دلهاى عظمتیافته به وجود مىآیند،همانها که مولوى درباره آنها مى گوید:
کل یوم هو فی شان بخوان
مرو را بیکار و بی فعلی مدان
کمترین کارش به هر روز آن بود
کاو سه لشکر را روانه می کند
لشکری از اصلاب سوی امهات
بهر آن تا در رحم روید نبات
لشکری ز ارحام سوی خاکدان
تا زنر و ماده پر گردد جهان
لشکری از خاکدان سوی اجل
تا ببیند هر کسی عکس العمل
باز بی شک بیش از آنها می رسد
آنچه از حق سوی جانها می رسد
آنچه از جانها به دلها می رسد
آنچه از دلها به گلها می رسد
اینت لشکرهای حق بی حد و مر
بهر این فرمود ذکری للبشر
تفسیر و تحلیل حوادث بعد از وقوع،موجب علم کامل بدان حوادث و علل آنها نمى گردد
آنچه که درباره علل اولیه و چگونگى خلقت در عرصه هستى به عنوان علوم وفلسفهها ابراز مىشود،واقعیاتى نیستند که پیش از به وجود آمدن آنها و علل مستقیم و نزدیک آنها،قابل شناختبوده باشند.لذا شما همواره در بررسى و تحقیق این گونهمسائل با اصطلاحاتى مانند تئورى (فرضیه یا نظریه) و غیر ذلک مواجه مىشوید.ازطرف دیگر بنابر دلائلى جهان کیهانى ما (ماکرو کوسم) در جریان نظام باز (سیستم باز)حرکت و تحول پیدا مىکند.این نظام باز از دیدگاه الهیون بترتیب ذیل مطرح شده است:
چیست نشانی آنک هست جهانی دگر
نو شدن حال‌ها رفتن این کهنه‌هاست
روز نو و شام نو باغ نو و دام نو
هر نفس اندیشه نو نوخوشی و نوغناست
نو ز کجا می‌رسد کهنه کجا می‌رود
گر نه ورای نظر عالم بی‌منتهاست
از دیدگاه طبیعى دانان عباراتى درباره کیهان که لازمه آن باز بودن نظام کیهانى استمطرح شده است.از آنجمله در سال ۱۹۵۱ میلادى،بوندى،گولد،و هویل از دانشگاهکمبریجیک جهان شناخت کاملا تازهاى پیشنهاد کردند که بنابر آن«جهان نه آغاز داردنه پایان» (۱۲) ولى جاى تعجب است که با طرح این مطلب،این عبارت به آن افزوده شدهاست که«و در زمان و فضا تغییر ناپذیر است»
اولا این تئورى با انبساط کهکشانها که قطعا معلول کیفى در اصول و عوامل زیر بنائى کیهان مى باشد،مخالف است.
ثانیا اگر جهان واقعا بىنهایت است،نه آغازى دارد و نه انجامى،چگونه صاحب نظران به خوداجازه مى دهند،درباره بى نهایت گذشته و بى نهایت آینده با وجود هزاران مجهول درعلوم جهان شناختى در همین دورانها،اظهار نظر کرده و به تفسیر و تحلیل جهان درگذشته بى نهایت و آینده بى نهایت بپردازند!
آنچه که دانشمندان مىتوانند از نظر علمى بگویند،باید همان عبارت را بگویند که مولوى در ابیات بالا مطرح کرده است:
عالم چون آب جوست بسته نماید ولیک
می‌رود و می‌رسد نو نو این از کجاست
نو ز کجا می‌رسد کهنه کجا می‌رود
گر نه ورای نظر عالم بی‌منتهاست
بى نهایت بودن جهان هستى نه بجهت نداشتن آغاز و انجام است،بلکه براى باز بودن نظام این جهان به جهان فوق طبیعت مىباشد.
فمن فرغ قلبه و اعمل فکره لیعلم کیف اقمت عرشک،و کیف ذرات خلقک،و کیف علقت فى الهواء سماواتک و کیف مددت على مور الماء ارضک،رجع طرفه حسیرا،و عقله مبهورا،و سمعه والها،و فکره حائرا (پس هر کس باید دل از همه چیز خالى بدارد و اندیشه به جریان بیندازد تا بداند که عرش خود را چگونه بر پا داشتى و مخلوقاتت را چگونه آفریدى و آسمانها را در فضا چگونه معلق نگهداشتى،و چگونه زمینت را بر موج آب گستردى[باحتمال قوى مقصود از آب ماده مذاب و مایع بوده است که در خطبه یکم از نهج البلاغه آنرا مطرح نموده‌ایم]چنین شخصى با چشمانى خیره و عقل سرگشته و گوش واله و فکر حیرتزده باز پرس مىگردد.)
مشاهده و توصیف واقعیات و حقائق و تصرف در آنها براى بهره بردارىاز آنها در زندگى مادى و معنوى غیر از شناخت علل حقیقى و چگونگىبوجود آمدن آنها از علل خود مىباشد
دانشمندان و محققان و فیلسوفان درباره جهان طبیعت و جهان هستى عموما دو کارمهم انجام مى دهند:
کار یکم-عبارتست از مشاهده و تجربه و توصیف واقعیات و حقائق هستى و واردساختن مجهولات به عرصه معلومات.تردیدى نیست در اینکه این کار که منشا دانشهاى متنوع و جهان بینى ها و گسترش تدریجى آنها است،بسیار کار با عظمت و از مهمترین ضرورتها بوده است که بشر با تحریک فطرى و ذاتى براى گسترش«من»خود به عالم منبا قاره هاى وسیع درونى که دارد و عالم«جز من»که جهان هستى است،انجام داده وهنوز هم انجام مىدهد.
کار دوم-که آنهم براى ادامه عملى زندگى بشر اهمیت حیاتى داشته و دارد.تصرف صحیح در شناخته شده ها و بکار بستن همه علوم و معارفش براى توفیق یافتن به حیات مطلوب بوده است.
بشر در هر دو کار تا حدود مقدور موفق بوده است،ولى یک مسئله مهم دیگروجود دارد که تاکنون بشر نتوانسته است گام لازم و کافى درباره آن بردارد.و آن،همان مسئله است که امیر المؤمنین علیه السلام در جملات مورد تفسیر بیان فرموده است:که بشر از استدلال قانع کننده به اینکه چگونه این جهان هستى اعم از حقائق اساسى آن،مانند عرش و کرسى و ابتداء آفرینش و غیر ذلک و همچنین کیهان بزرگ با کهکشان هاى بسیار بزرگش به وجود آمده است؟ !مانند قرار گرفتن کرات فضایى در فضا بدون ستون،یا بدون ستون قابل مشاهده،مولوى مىگوید:
چون حکیمک اعتقادى کرده است کاسمان بیضه زمین چو زرده است گفتسائل چون بماند این خاکدان در میان این محیط آسمان همچون قندیلى معلق در هوا نى به اسفل مىرود نى بر علا آن حکیمش گفت کز جذب سما از جهات شش بماند اندر هوا همچو مغناطیس قبه ریخته در میان ماند آهنى آویخته (۱۳) آن دگر گفت آسمان با صفا کى کشد در خود زمین تیره را بلکه دفعش مىکند از شش جهات تا بماند در میان عاصفات
کیف یکون الرجاء
منها یدعى بزعمه انه یرجو الله،کذب و العظیم!ما باله لا یتبین رجاؤه فى عمله؟فکل من رجا عرف رجاوه فى عمله،و کل رجاء الا رجاء الله تعالى فانه مدخول،یرجو الله فى الکبیر،و یرجوا لعباد فى الصغیر فیعطى العبد مالا یعطى الرب!فما بال الله جل ثناؤه یقصر به عما یصنع به لعباده؟اتخاف فى رجائک له کاذبا،او تکون لا تراه للرجاء موضعا؟و کذلک ان هو خاف عبدا من عبیده،اعطاه من خوفه مالا یعطى ربه.فجعل خوفه من العباد نقدا و خوفه من خالقه ضمارا و وعدا!و کذلک من عظمت الدنیا فى عینه و کبر موقعها من قلبه،آثرها على الله تعالى فانقطع الیها،و صار عبدا لها
چگونه باید امیدوار بود؟
[آن فرو رفته در غفلت]با گمان بىاساس خود ادعا مىکند امیدوار به خدا است.سوگند به خداوند بزرگ او دروغ مىگوید،[اگر چنان است که ادعا مىکند] چرا امید او درعملش نمودار نمىگردد؟زیرا هر کس که امیدوار باشد،امید او در عملش شناخته مى شود و هر امیدى،بجز امید به خداوند متعال آلوده و هر ترسى غیر از ترس از خدا ناقص و بى اساس است،مگر خوف از خدا که حق است و داراى عامل واقعى است.خدا را در امور بزرگ امیدوار مىگردد و بندگان او را در امور کوچک.هیبت و اهمیتى که به بنده مىدهد،به خدا منظور نمىدارد!چه علتى دارد که خداوند (که بزرگ استسپاس او) مورد کوتاهى واقع گردد.در حالیکه درباره بندگانش آن کوتاهى روا دیده نمى شود!
آیا مىترسى در امیدى که براى او ادعا مىکنى دروغگو باشى یا خدا را براى امید بست نسزاوار نمى بینى.و بدینسان اگر از یکى از بندگان خدا بترسد،براى دفع خوف خود چارهمىجوید،ولى در برابر خوف از خدا بىاعتنائى مىورزد.بدین ترتیب ترس از بندگان رانقد تلقى مىکند و خوف از خدا را وعدهاى که امیدى براى وفا به آن نیست و چنیناست وضع کسى که دنیا در چشمانش بزرگ جلوه کند و موقعیت آن در دلش با عظمتگردد!دنیا را بر خدا مقدم مىدارد و رو به آن مىآورد و کمر بندگى آنرا به میانمىبندد!براى تکمیل مباحث امید،مراجعه فرمایید به مجلد سیزده ص ۹۵ تا ۹۷.
اگر خدا را آنچنانکه مىتوانیم دریافت مىکردیم،امیدها و ترسها و آرزوها و محبت هاى ما در سطحى عالى تر از آن بود که تاکنون ما را به خود مشغول داشته اند
آرى،تا آن موجود برین (خدا) را بهمان اندازه و کیفیت که براى ما مقدور است، مىشناختیم و به عبارت دیگر در همان مقدارى که معرفتخداوندى براى ما امکان پذیراست،اگر وجود خود را با همین معرفت توجیه و مدیریت مىکردیم،سریعتر و عالىتربه درجات کمال نسبى نائل مىگشتیم.ولى چه باید کرد که وجود ما نتوانسته است مدیریت خود را از چنگال خود طبیعى رهایى بخشیده و خود را در اختیار«من عالى»(شخصیت سالم) قرار بدهد.بهر حال-شرح این هجران این خون جگر این زمان بگذار تا وقت دگر
بارالها،بار دیگر عنایتبنده پرورى خود را شامل حال ما فرما،باشد که این هجران وناآشنایى که ما بین ما و«من» (خویشتن،شخصیت ما) افتاده است،مبدل به وصال و خودآشنایى گردد. خداوندا،ناله بشر امروزى جز این نیست که:
تشنه به کنار جوى چندان خفتم کز جوى من آب زندگانى بگذشت حیران شده‌ام که میل جان با من چیست و اندر گل تیره این دل روشن چیست! عمریست هزار بار من گویم و من من گویم و لیک مى ندانم من چیست!
تنها من عالى بشرى است که با دریافت خدا مى فهمد که در این دنیا به چه کسى باید امیدبست و از چه کسى باید ترس و هراس داشت و کیست آن موجودى که ملاک حقیقى محبتها است.اگر آدمى بداند که تنها خدا است که مقلب القلوب است،تنها خدا استکه مسبب الاسباب است،تنها خدا است که محول الاحوال است جز به خداى،دل به هیچکس نمىبندد و غیر از خدا را از موجودات طبیعت گرفته تا قدرتمندترین انسانها جزوسیلهاى که حتى وسیله بودن آنها نیز وابسته به اراده خداوندى است،ارزیابى نمىنماید.
رسول الله (ص)
و لقد کان فی رسول الله صلى الله علیه و آله کاف لک فی الاسوه و دلیل لک على ذم الدنیا و عیبها و کثره مخازیها و مساویها،اذ قبضت عنه اطرافها و وطئت لغیره اکنافها و فطم عن رضاعها و زوى عن زخارفها [رسولخدا (ص) ]،زندگى رسول خدا صلى الله علیه و آله و سلم جهت پیروى براى تو کفایت مى کند و با دقت در حیات آن برگزیده خداوندى دلیل براى نکوهش دنیا و زشتى و فراوانى رسوایى و بدیهاى آن وجود دارد که گستره زمین پهناور براى آن وجود مقدس در نور دیده شد و جوانب آن براى دیگران صاف وهموار گشت.رسولخدا (ص) از شیرخوارى از سرزمین بریده شد و از زر و زیورهاى آنبر کنار گشت.)
ارتباط با دنیا چگونه باید باشد؟
مقدمتا باید دو معنا را که براى دنیا بکار برده مىشود،از یکدیگر تفکیک کنیم:
معناى یکم-جهان هستى که ما در آن،زندگى مىکنیم این دنیا متشکل است از میلیونهاکرات فضایى و حقائق بسیار فراوان دیگر در فضا و در زمین و غیر ذلک.دنیا باین معنى جلوه گاهى از آیات خداوندى است که خود ارائه دهنده نمونه هایى از صفات الهى مى باشد شناخت دنیا به این معنى و برقرار ساختن ارتباط معقول و مسئولانه مورد تاکیدعقل و وجدان و دستورات خداوندى بوسیله انبیاى عظام علیهم السلام است.
انسان باتحصیل معرفتباین دنیا است که اینهمه علوم و معارف و صنایع و جهان بینىها را بهدست آورده است.ارتباط با دنیا باین معنى،یکى از ارتباطات چهارگانه ضرورى استکه بدون شناخت و تنظیم آنها،حیات آدمى،موقعیت معقول خود را در دو قلمرو«آنچنانکه هست»و«آنچنانکه باید»نمى تواند درک و دریافت نماید.اعراض از دنیا بهاین معنى،عبارتست از خالى کردن میدان زندگى به یکه تازان عرصه تنازع در بقاء که نه خداوند آفریننده انسانها و جهان هستى آنرا مىخواهد و نه عقول و وجدانهاى پاکبشریت.بلکه با دقت در این معنى دنیا، تلاش براى تنظیم زندگى در مسیر«حیات معقول»همچنانکه منابع اولیه اسلام دستور داده است،عبادت محسوب مى شود.
معناى دوم-عبارتست از برقرار ساختن ارتباط انسان با«جز خود» (چه مردم دیگر و چه وسائل و زر و زیور دنیا) به وسیله غرائز حیوانى و خود طبیعى اش که موجب بى اعتنایى به روح و روان و شخصیت کمال جوى آدمى مى باشد.در آن هنگام که انسان بوسیله غرائز حیوانى خود با این جهان و مردم ارتباط برقرار مى کند،بدیهى است که باآن پدیده‌ها و واقعیات سر و کار پیدا خواهد کرد که پاسخگوى غرائز و تمایلات حیوانى او بوده باشد.
ای بسا کس رفته تا شام و عراق
او ندیده هیچ جز کفر و نفاق
وی بسا کس رفته تا هند و هری
او ندیده جز مگر بیع و شری
وی بسا کس رفته ترکستان و چین
او ندیده هیچ جز مکر و کمین
چون ندارد مدرکی جز رنگ و بو
جملهٔ اقلیمها را گو بجو
گاو در بغداد آید ناگهان
بگذرد او زین سران تا آن سران
از همه عیش و خوشیها و مزه
او نبیند جز که قشر خربزه
که بود افتاده بر ره یا حشیش
لایق سیران گاوی یا خریش
خشک بر میخ طبیعت چون قدید
بستهٔ اسباب جانش لا یزید
وان فضای خرق اسباب و علل
هست ارض الله ای صدر اجل
هر زمان مبدل شود چون نقش جان
نو به نو بیند جهانی در عیان
گر بود فردوس و انهار بهشت
چون فسردهٔ یک صفت شد گشت زشت
مولوى
موسى (ع)
و ان شئت ثنیتبموسى کلیم الله (ص) حیثیقول:«رب انی لما انزلت الى من خیر فقیر»و اللهما سئله الا خبزا یاکله.لانه کان یاکل بقله الارض،و لقد کانتخضره البقل ترى من شفیفصفاق بطنه لهزاله و تشذب لحمه.
داود (ع)
و ان شئت ثلثتبداود (ص) صاحب المزامیر و قارئ اهل الجنه،فلقد کان یعمل سفائف الخوصبیده و یقول لجلسائه:ایکم یکفینى بیعها!و یاکل قرص الشعیر من ثمنها.
عیسى (ع)
و ان شئت قلت فی عیسى بن مریم علیه السلام،فلقد کان یتوسد الحجر و یلبس الخشن و یاکلالجشب و کان ادامه الجوع و سراجه باللیل القمر،و ظلاله فی الشتاء مشارق الارض ومغاربها،و فاکهته و ریحانه ما تنبت الارض للبهائم،و لم تکن له زوجه تفتنه،و لا ولد یحزنه،ولا مال یلفته و لا طمع یذله،دابته رجلاه،و خادمه یداه!
(و اگر بخواهى براى دومین مثل موسى کلیم الله (ص) را بیاورم:آنگاه که عرض کردخداوندا، به آن خیرى که براى من فرستادهاى نیازمندم.سوگند بخدا،و از خدا جز نانىکه بخورد چیزى نخواسته بود،زیرا آن حضرت از سبزى زمین مىخورد،تا آنجا کهرنگ سبزى به جهت لاغرى بدن او و نازکى پوست آن،قابل دیدن بود.و اگر بخواهىسومین مثل را داود (ع) صاحب مزامیر و قارى بهشتیان را براى تو مى آورم که با دستخود،از برگهاى درختخرما زنبیل مى بافت،سپس به هم نشینانش مى گفت:کیست که فروش اینها (زنبیلها) را به عهده بگیرد؟آن حضرت از قیمتبافتههاى خود نان مى خورد.)
(و اگر بخواهى درباره عیسى بن مریم (ع) بتو بگویم:آن حضرت از سنگ براى خودبالش داشت و لباس خشن مى پوشید و غذاى ناگوار تناول مى فرمود،و خورشت نان اوگرسنگى و چراغ شبانگاهى او مهتاب و سایبانش در زمستان مشرق و مغرب زمین،میوهو ریحانش گیاهانى بود که زمین براى چهارپایان مىرویانید.براى او همسرى نبود که وسیله تشویش خاطر او شود و فرزندى نبود که اندوهگینش سازد و مالى نبود که او را به خود مشغول بدارد. طمع در چیزى نداشت که او را پست و خوار گرداند.مرکب شپاهایش بود،خدمتکار او دستهایش.)
آدمى با حل تعارض و تنظیم مختصات روح و ماده است که سرنوشتخود را مى سازد
برگشاده روح بالا بالها
تن زده اندر زمین چنگالها
اینست تعارض و نزاع اصلى روح و ماده،هر قدمى که در تاریخ بشرى در مسیر«حیات معقول»فردى یا جمعى برداشته شده است،از آن کسانى بوده است که درچاره جویى تعارض میان روح و ماده با تنظیم این دو حقیقت،پیروز گشته اند.
بعضى ازعرفاء مىگویند:همانگونه که هویت و ماهیت این دو حقیقت (ماده و روح) با یکدیگرمتفاوت است،سمتحرکت و مقصد آن دو نیز با یکدیگر مختلف مىباشد-بدن مادىاست،لذا تمایل به ماده و مادیات و توشه خود را از آنها بر مىدارد،روح[یا من،شخصیت،نفس]آدمى استعداد عروج به ملکوت دارد،لذا همانگونه که به مجنوننسبت داده شده است:
هوى ناقتى خلفى و قدامى
الهوى وانى و ایاها لمختلفان
(هواى نفس و مورد تمایل شتر ماده من پشت سر من (طویله) و منزلگه معشوق من پیشروى من است.من و شتر ماده من اختلاف با یکدیگر داریم) چه اختلافى؟!!
تمایل آدمى به طرف مادیات بقدرى قویست که گاهى پس از طى مراحلى در طریقکمال،و صعود پلههایى مهم از عرفان و عشق الهى،بار دیگر تمایلات حیوانى گریبان اورا مىگیرد و او را برمىگرداند و به پایینتر از آن نقطه که مبدا حرکتش بود ساقطمىسازد و آنگاه به ریش آدمى مىخندد.
اندک اندک راه زد سیم و زرش
مرگ و جسک نو فتاد اندر سرش
عشق گردانید با او پوستین
می‌گریزد خواجه از شور و شرش
اندک اندک روی سرخش زرد شد
اندک اندک خشک شد چشم ترش
وسوسه و اندیشه بر وی در گشاد
راند عشق لاابالی از درش
اندک اندک شاخ و برگش خشک گشت
چون بریده شد رگ بیخ آورش
عشق داد و دل بر این عالم نهاد
در برش زین پس نیاید دلبرش
زان همی‌جنباند سر او سست سست
کآمد اندر پا و افتاد اکثرش
بهر او پر می‌کنم من ساغری
گر بنوشد برجهاند ساغرش
دستها زان سان برآرد کآسمان
بشنود آواز الله اکبرش
میر ما سیرست از این گفت و ملول
درکشان اندر حدیث دیگرش
کشته عشقم نترسم از امیر
هر کی شد کشته چه خوف از خنجرش
بترین مرگ‌ها بی‌عشقی است
بر چه می‌لرزد صدف بر گوهرش
برگ‌ها لرزان ز بیم خشکی اند
تا نگردد خشک شاخ اخضرش
در تک دریا گریزد هر صدف
تا بنربایند گوهر از برش
چون ربودند از صدف دانه گهر
بعد از آن چه آب خوش چه آذرش
آن صدف بی‌چشم و بی‌گوش است شاد
در به باطن درگشاده منظرش
گر بماند عاشقی از کاروان
بر سر ره خضر آید رهبرش
خواجه می‌گرید که ماند از قافله
لیک می‌خندد خر اندر آخرش
عشق را بگذاشت و دم خر گرفت
لاجرم سرگین خر شد عنبرش
ملک را بگذاشت و بر سرگین نشست
لاجرم شد خرمگس سرلشکرش
خرمگس آن وسوسه‌ست و آن خیال
که همی خارش دهد همچون گرش
تمایل افراطى شدید به مادیات و لذائذ دنیا است که باعث آنهمه آدمکشى ها وپایمال کردن حقوق انسانها گشته و سرگذشت بشرى را چنان در تاریکى فرو برده است که بکلى از قابلیت تفسیر و تحلیل ساقط نموده است.
اگر شخصیت انسانى،سالم و با اصول ارزشها تقویتشود بخوبى از عهده تعدیل امیال خود بر آمده و وسائل دنیا را در استخدام خود در مسیر«حیات معقول»قرار مىدهد.و از این راه تعارض میان ماده و روح برداشته مىشود و حرکت تکاملى آدمى شروع مىگردد.
منابع اولیه اسلام (قرآن و احادیث و سنتبمعناى عام آن) هماهنگ با عقل سلیم ووجدان، مطلبى را که براى بحث عنوان کردیم،مورد تاکید قرار مى دهند.اما قرآن مجید،این مضمون را که انسان خردمند از نعمتهاى خداوندى با مبانى شرعى آن استفادهمىکند،با اشکال مختلف بیان فرموده است:
از آنجمله: و ابتغ فی ما اتاک الله الدار الاخره ولا تنس نصیبک من الدنیا (در آنچه که خداوند به تو داده است،سراى آخرت را منظوربدار و نصیب خود را[هم]از دنیا فراموش مکن) .براى شخصیتهاى نابالغ نه تنها روحو ماده همواره در حال تعارض و تخالف مى باشند،بلکه همواره پیروزى با ماده و شئونآن است.ولى هر اندازه که خصیتسالمتر و قوىتر باشد،بهتر مىتواند از عهده استخدام مادیات و شئون آنها در مسیر«حیات معقول»بر آید.لذا باید موارد لزوماعراض از دنیا و زرق و برقهاى آنرا،در نظر بگیریم.
مورد یکم-پیشوایان الهى،این بزرگان و مربیان باید یک زندگى بسیار ساده وبى پیرایه داشته باشند،زیرا اولا،استفاده از وسائل جالب زندگى دنیا و پیرایه هاى آن،اگرچه در غیر صورت اسراف و نیازهاى مردم جامعه،مباح و بلا مانع است،ولى تلاش براىبه دست آوردن آنها،و قرار دادن آدمى در معرض خود نمایى و اشتغال فکرى براى نگهدارى و تبدیل به احسن یا به مثل آنچه که داشت امرى ضرورى است.
مورد دوم-نیاز مردم جامعه،از دیدگاه عقل و وجدان و منابع اولیه اسلامى ثابتشده است که با وجود نیاز مردم جامعه،انسان خدا پرست که معتقد به ارتباط همه بندگان خدا با ذات اقدس ربوبى مىباشد در صورت احساس فقر در افراد جامعه نمىتواند ازوسائل مادى بیش از اندازه ضرورى بهره بردارى نماید.
ده تن از تو زرد روی و بی نوا خسپد همی
تا به گلگون می همی تو روی خود گلگون کنی
ناصر خسرو قبادیانى
در سخنان امیر المؤمنین علیه السلام آمده است:ما رایت نعمه موفوره الا و الى جانبهاحق مضیع (من نعمتى فراوان در موردى ندیدم مگر اینکه پهلوى آن حقى ضایع شدهوجود داشت.) مورد سوم-گریز از اسراف و تبذیر-ممنوعیت استفاده بىحساب از وسائل مادى وتجملات و افراط گرى در مستهلک ساختن نعمتهاى خداوندى،از دیدگاه عقل و منابعاولیه اسلامى خواه موجب فقر و بینوایى افراد جامعه خویشتن باشد و خواه افراددورترین نقاط دنیا،بقدرى بدیهى است که نیازى به اثبات ندارد.بجهت عدم مراعاتاین قانون انسانى که آمارگران مربوط به تغذیه مردم روى زمین مىگویند:در حدود یکششم مردم روى زمین در فقر و فلاکت بسر مى برند!
الرسول الاعظم
فتاس بنبیک الاطیب الاطهر صلى الله علیه و آله و سلم-فان فیه اسوه لمن تاسى،و عزاءلمن تعزى-و احب العباد الى الله المتاسى بنبیه و المقتص لاثره.قضم الدنیا قضما و لم یعرهاطرفا اهضم اهل الدنیا کشحا،و اخمصهم من الدنیا بطنا،عرضت علیه الدنیا فابى ان یقبلها،وعلم ان الله سبحانه ابغض شیئا فابغضه،و حقر شیئا فحقره،و صغر شیئا فصغره،و لو لم یکنفینا الا حبنا ما ابغض الله و رسوله،و تعظیمنا ما صغر الله و رسوله لکفى به شقاقا لله و محادهعن امر الله و لقد کان (ص) یاکل على الارض و یجلس جلسه العبد و یخصف بیده نعله و یرقعبیده ثوبه و یرکب الحمار العارى و یردف خلفه و یکون الستر على باب بیته فتکون التصاویرفیقول«یا فلانه لاحدى ازواجه غیبیه عنى فانى اذا نظرت الیه ذکرت الدنیا و زخارفها»فاعرض عن الدنیا بقلبه و امات ذکرها من نفسه و احب ان تغیب زینتها عن عینه لکیلا یتخذمنها ریاشا و لا یعتقدها قرارا و لا یرجو فیها مقاما فاخرجها من النفس و اشخصها عن القلب وغیبها عن البصر. و کذلک من ابغض شیئا ابغض ان ینظر الیه و ان یذکر عنده(پیروى کناز پیامبرت که پاک و پاکیزه تر از همه مخلوقات خدا بود،براى هر کسى که بخواهدپیروى از[کمالات]نماید،در آن وجود مقدس است عالیترین کمال براى تبعیت وبهترین نسبتبراى هر کسى که انتساب به او را بخواهد.محبوبترین بندگان در نزد خداکسى است که از پیامبرش تبعیت کند و دنبال کار او را بگیرد.آن حضرت،از دنیا براىخوردن به اندکى قناعت فرمود،گوشه چشمى براى تمایل به دنیا نیفکند،او بودلاغرترین مردم دنیا با تهىگاه خالى و گرسنهترین مردم دنیا با شکمى کم غذا.همه دنیا بهآن انسان کامل عرضه شد.آن را نپذیرفت.
او وقتى که انست خداوند چیزى را دشمن مى دارد آنرا دشمن مى داشت و چیزى را تحقیر مىنماید،آنرا پست مى شمرد،و چیزىرا ناچیزى مى داند،آن را ناچیز مى دانست.و اگر در ما جز این نبود که دوست بداریم آنچه را که خدا و رسولش دشمن مى داشت و تعظیم کنیم آنچه را که خدا و رسولش آنرا ناچیز مى دانند،کفایت مى کند براى ارائه مخالفت و جدائى از خداوند سبحان و آنبرگزیده خدا روى زمین مىنشست و غذا مى خورد و مانند بندگان مى نشست،با دست خود کفش خود را پینه مى زد و لباسش را با دست خویش وصله مى دوخت و گاهى الاغ برهنه سوار مى گشت و کسى را پشت سر خود سوار مى فرمود.
گاهى که مىدید پردهاى صورتگرى و نقاشى شده از در خانهاش آویزان شده خطاب بر زنش مىفرمود:آن پردهرا از جلو چشمم دور کن، زیرا وقتى که بر آن مىنگرم،دنیا و زر و زیورهایش را بیادمىآورم.او از ته دل اعراض نمود و یاد او را از نفسش میراند،لذا دوست داشت کهزینت دنیا را از دیدگانش دور بدارد و از دنیا براى خود لباس فاخر اتخاذ نکند و دنیا راپایدار تلقى ننماید،و به عنوان اقامتگاه،دل به آن نبندد و امیدوار نگردد،لذا دنیا را ازنفس خود بیرون راند و آنرا از دل خویشتن بر کنار فرمود و از دیدگاه خود ناپدیدساخت.چنین است که هر کس چیزى را دشمن داشت،نظر به آن،و یاد آورى آنرا نیزدشمن مىدارد.)
آن اندازه که انسان کامل در وجود و زندگى و حرکات و سکنات خود ارزشها را براى افرادبشر مىآموزد و آنانرا تربیت مىنماید،از عهده قوانین و پند و اندرزها و دیگر وسائلتوجیه کننده بر نمىآید.و بالعکس،هیچ سخن و عاملى براى سقوط جامعه مانند وجودتبهکاران آزاد مؤثر نیست
وقتى که ما به مقدار لازم در سر گذشت بشرى بررسى مىکنیم،به این نتیجه مىرسیمکه تاثیرى که وجود انبیاى عظام و اوصیاء و اولیاى وارسته و دیگر انسانهاى سالک راهحق و حقیقت در پیشرفت اخلاقى و تحقق بخشیدن به ارزشهاى والاى انسان در مردمدنیا داشته‌اند، از عهده قوانین و پند و اندرزها و دیگر وسائل توجیه کننده مردم به طرف کمال بر نیامده است.علت این پدیده تا حدود زیادى روشن است.و آن اینست که مشاهده و توجه اکثر مردم به اینکه
اولا-اصول و قوانین مقرره براى اداره حقوقىجوامع وضع مىگردد و معمولا الزامى براى تکامل شخصیتى و روحى آنان ندارد و تنهابراى دفع مزاحمتها بکار مىرود.
ثانیا-فراوان دیدهاند که این قوانین و نظامات حقوقى همانند تارهاى عنکبوت بوده است که تنها مگسها را به تور مى اندازد نه شیر وببر و پلنگ و اژدها را.از طرف دیگر پند و اندرزها اگر چه با دلهاى مردم سر و کار داردو در طول تاریخ آثارى هم داشته است،ولى به جهت احتیاج تاثیر به تحریک قطب نماى درون آدمى که وجدان نامیده مى شود،نتوانسته است تاکنون بعنوان اصولالزامى و ضرورى ،بشریت را بطور جدى و فراوان نجات بدهد.
آنچه که تاثیر زیادى تاپیش از دوران (علمگرایى و صنعت پرستى و سود جویى و لذت خواهى که بشریت را بهقول بعضى از وارستگان دانشمند:تا حد مسخ شدن رسانده است) داشته وجود شخصیتهاى کمال یافته بوده است.مشاهده انسانهایى که در راه احترام به ارزشها،جانخود را از دست داده‌اند و یا به زجر و مشقتهاى فراوان تن داده اند،بیش از هر اصل وقانون حقوقى و پند و اندرز،انسانهاى با ارزش را ساخته و براه انداخته است.
دلیل عمدهاین امتیاز که شخصیتهاى سالک راه حق و حقیقت آن را دارند اینست که ارزشها دروجود آنان،عملا تجسم پیدا مىکنند. اگر یک صد مجلد کتاب درباره تواضع و فروتنىو ارزش آن،مورد مطالعه و تحقیق قرار بگیرد و حتى لذت بسیار فراوان از آن مطالعه وتحقیق نصیب ما گردد،آن اثر را ندارد که با چشمان خودمان مشاهده کنیم که رسولخدا (ص) روى زمین،مانند بندهها نشسته است،کفش خود را با دست مبارک خویش پینه مىزند و لباس خود را وصله مىدوزد و حتى به الاغ برهنه سوار مىشود.
آرى،براى آن معلم حقیقى و مربى الهى که مىخواهد دنیا را عملا براى انسانهاى روىزمین ارزیابى فرماید،لازم است که از زر و زیور دنیا و اشتغال روحى حتى به تصویرها،چشم پوشى فرماید تا عملا اثبات کند که عمر آدمى کوتاهتر و ارزش روح او بالاتر از آناست که لحظات آن عمر گرانبها و نقدینه بىنظیر آن روح را صرف مقدارى تماشاىصورتها نماید و از صورتگر اصل که خدا است غافل بماند.بله اگر بشر روزى به اینکمال برسد که با دیدن صورتها به دریافت مصور اصل و با مشاهده باغها به دیدن باغباناصل،توفیق یابد،در آن روز این تماشاها به ملاک آراسته آسمانها با مشیت خداوندى براى نظاره عرفانى ضرورت پیدا مى کند.
همچو اعرابى که آب از چه کشید
آب حیوان از رخ یوسف چشید
بهر فرجه شد یکى تا گلستان
فرجه او شد جمال باغبان
رفت موسى کاتشى آرد به دست
آتشى دید او که از آتش برست
مولوى
فلینظر ناظر بعقله:اکرم الله محمدا بذلک ام اهانه؟فان قال:اهانه،فقد کذب-و الله العظیمبالافک العظیم،و ان قال:اکرمه،فلیعلم ان الله قد اهان غیره حیثبسط الدنیا له،و زواها عناقرب الناس منه.فتاسى بنبیه و اقتص اثره و ولج مولجه،و الا فلا یامن الهلکه،فان اللهجعل محمدا صلى الله علیه و آله علما للساعه و مبشرا بالجنه،و منذرا بالعقوبه.خرج من الدنیاخمیصا و ورد الآخره سلیما.لم یضع حجرا على حجر،حتى مضى لسبیله و اجاب داعى ربه.فمااعظم منه الله عندنا حین انعم علینا به سلفا نتبعه و قائدا نطا عقبه!و الله لقد رقعت مدرعتىهذه حتى استحییت من راقعها.و لقد قال لى قائل:الا تنبذها عنک؟فقلت اغرب عنى فعندالصباح یحمد القوم السرى
(آن کس که با عقل خود نظر مى کند،ببیند آیا خداوندى که توفیق اعراض از دنیا،و زر و زیور آنرا به پیامبرش عنایت فرمود،براى اکرام آن حضرت بود یا اهانتى بر او روا داشته بود،اگر آن شخص بگوید:خدا به پیامبرش اهانت نموده بود،سوگند به خداى بزرگ دروغ گفته و بهتان زده است و اگر بگوید خداوندپیامبرش را با آن توفیق اعراض از دنیا اکرامش فرموده است،پس بداند که خداوند کسى را که دنیا را براى او گسترش داد اهانت نمود و اکرام کرد نزدیکترین مردم به خودش(پیامبر اکرم) را که دنیا و زر و زیور آن را از وى دور فرمود) پس هر کس بخواهد براى تحصیل سعادت از کسى پیروى نماید،از پیامبر خدا تبعیت نماید و از دنبال او حرکت کند و هر کجا که او وارد شود قدم بگذارد،و اگر چنین نکند،از هلاکت در امان نخواهدماند،زیرا خداوند محمد (ص) را نشانه اى براى قیامت قرار داد و بشارت دهنده به بهشت و ترساننده از عذاب.[آن بزرگ بزرگان]با شکمى تهى از دنیا بیرون رفت و با شخصیتى سالم به سراى آخرت وارد شد.
او سنگى روى سنگى نگذاشت تا راه خود را به ابدیت پیش گرفت و دعوت خدایش را لبیک گفت چه با عظمت است نتخداوندى بر ما که پیشوایى براى ما احسان فرمود که از او پیروى کنیم و حاکمى براى ما قرار داد که پاىجاى پاى او گذاریم.
سوگند بخدا،این لباس خود را چندان وصله دوختم که ازوصله کنندهاش خجالت کشیدم ،گویندهاى به من گفت:آیا این لباس را دور نمى اندازى؟پاسخ دادم:دور شو از من که در بامداد مورد ستایش قرار مىگیرد کاروانى که شبانگاه راه رفته است.)
خداوند سبحان به جهت اکرام پیامبر (ص) بود که تمایل او را از دنیا گسیخته به مقام شامخ ربوبى پیوسته بود
نتیجهاى که از تکریم و تجلیل رسولخدا (ص) از طرف خدا،به وسیله قطع تمایلاتاو از دنیا و زر و زیور و مال و منال آن و غیر ذلک مىتوان گرفت،اینست که کسانى که بجهت بیمارى تکاثر (افزون گرایى در مال و دیگر شئون دنیا) در علائق و امور فریبندهآن،غوطه‌ور میشوند و همه ارزشهاى عالى انسان را از جان و نفس روح خود گرفته،تا حقوق و جانهاى دیگران را قربانى آن علائق مىنمایند،مورد اهانتخداوند متعالمىباشند.این یک قانون کلى است،هر چیزى که باید به عنوان وسیله تلقى شود،مانندمال و ثروت دیگر امور مطلوب و مورد تمایل مردم، هرگاه که جنبه هدفى به خودبگیرند،میتوانند همه ارزشهاى مربوط به آن وسیله و هدف را دگرگون سازند،ایندگرگونى تا آنجا ممکن است کشیده شود،که هستى را نیستى و نیستى را هستى نمایش دهد.
این برگزیده خداوندى (محمد مصطفى (ص) ) خاتم پیامبران الهى است و پس از او تاقیامت پیامبرى نخواهد آمد،زیرا خداوند سبحان بوسیله آن بزرگوار همه مصالح ومفاسد مادى و معنوى بشرى را براى ابد در صورت احکام و تکالیف فقهى و عقلى که طرق فعالیت صحیح آن (عقل) را براى انسانها تعلیم فرمود،ابلاغ نموده است.
خداوند منان و لطیف با ارسال این برگزیده برگزیدگان بر ما منت گذاشت و ما را ازوسوسههاى بىسر و ته و تخیلات بى اساس و مکتب سازىهاى بىپایه و بىاصل براى تشخیص سعادت مادى و معنوى و طرق آن بى نیاز فرمود.
به پیروى از آن اصل و اصول اعلاى ارزشهاى بشرى و بجهت گسیختن از متاع دنیاىفانى و رزق و برقهاى ناپایدار آن بود،که لباسم را آنقدر وصله کردم،تا ازوصله کنندهاش شرمنده گشتم.ساده لوحى ناآگاه بمن گفت:تا کى به این لباس وصلهخواهى زد،چرا آنرا به دور نمىاندازى؟به او گفتم:برو،دنبال تخیلات بىاساست،برواز حرکت من در این گذرگاه پر معنى که با سنگلاخ بودنش رو به حق و حقیقت است،جلوگیرى مکن.تو در خواب رفته چگونه مى توانى به من بیدار که حتى در هنگام شبهم مىخواهم براى وصول به مقصد حرکت کنم، دستور بدهى!برو منتظر باش تا بامدادفرا رسد در آنهنگام معناى حرکت مستمر و شبانگاهى مرا خواهى فهمید.
_______________________________
۱.هود،آیه ۹۷.
۲.آل عمران،آیه ۱۵۴.
۳.الشورى،آیه ۱۵.
۴.آل عمران،آیه ۱۵۹.
۵.النساء،آیه ۸۳.
۶.منظومه مرحوم حاج ملا هادى سبزوارى.
۷.ترجمه فارسى،از عرفان و منطق آقاى نجف دریابندى،ص ۷۷.این عبارت را در مباجث گذشتهآوردهایم و بجهت اهمیتشدید آن در اینجا نیز مطرح نمودیم.
۸.علم به کجا مىرود،ص ۱۱۸ و ۱۱۹،ماکس پلانک،ترجمه آقاى احمد آرام.
۹.حیات:طبیعت و منشا و تکامل آن،تالیف آ.اى.اپارین،ترجمه آقاى هاشم بنى طرفى،چاپ چهارم،ص ۱۰۸.
۱۰.الانبیاء،آیه ۳۰.
۱۱.الذاریات،آیه ۴۷.
۱۲.ماده،زمین و آسمان،تالیف ژرژگاموف،ترجمه رضا اقصى،ص ۶۰۵ و ۶۰۶.
۱۳.احتمالا مولوى جاذبیت عمومى کیهانى را در آنموقع حدس زده است.البته احتمال بعدى را مولوى به کس دیگرى نسبت مىدهد و معلوم مىشود که خود او این احتمال را نمىپذیرد.
بازدیدها: ۱۳