نامه 29 ترجمه شرح ابن میثم بحرانی

29 از نامه ‏هاى امام ( ع ) به اهل بصره :

وَ قَدْ كَانَ مِنِ اِنْتِشَارِ حَبْلِكُمْ وَ شِقَاقِكُمْ مَا لَمْ تَغْبَوْا عَنْهُ فَعَفَوْتُ عَنْ مُجْرِمِكُمْ وَ رَفَعْتُ اَلسَّيْفَ عَنْ مُدْبِرِكُمْ وَ قَبِلْتُ مِنْ مُقْبِلِكُمْ فَإِنْ خَطَتْ بِكُمُ اَلْأُمُورُ اَلْمُرْدِيَةُ وَ سَفَهُ اَلْآرَاءِ اَلْجَائِرَةِ إِلَى مُنَابَذَتِي وَ خِلاَفِي فَهَا أَنَا ذَا قَدْ قَرَّبْتُ جِيَادِي وَ رَحَلْتُ رِكَابِي وَ لَئِنْ أَلْجَأْتُمُونِي إِلَى اَلْمَسِيرِ إِلَيْكُمْ لَأُوقِعَنَّ بِكُمْ وَقْعَةً لاَ يَكُونُ ؟ يَوْمُ اَلْجَمَلِ ؟ إِلَيْهَا إِلاَّ كَلَعْقَةِ لاَعِقٍ مَعَ أَنِّي عَارِفٌ لِذِي اَلطَّاعَةِ مِنْكُمْ فَضْلَهُ وَ لِذِي اَلنَّصِيحَةِ حَقَّهُ غَيْرُ مُتَجَاوِزٍ مُتَّهَماً إِلَى بَرِيٍّ وَ لاَ نَاكِثاً إِلَى وَفِيٍّ

لغات

غبث عن الشيئى و غبته : هر گاه به چيزى توجه نكند و از آن آگاهى نيابد

مرديه : هلاك كننده

جائره : منحرف از راه راست

منابذه : مخالفت كردن و دور انداختن

بيعت و ، وفا نكردن به عهد

ترجمه

« شما خود مى‏دانيد كه رشته عهد و پيمان را از هم گسستيد و با كارهاى ناشايسته با من دشمنى و مخالفت كرديد و من از گناهكارتان درگذشتم و از فراريتان شمشير را برداشتم و آنها به طرف من آمدند ، پذيرفتم و از تقصيرشان گذشتم ، اما اگر تباهكاريها و انديشه‏هاى نادرست بر خلاف حق شما را به سوى دشمنى و مخالفت من براند ، آگاه باشيد منم كه اسبان خود را نزديك آورده و پالان بر شتر سوارى خويش مى‏نهم ، و اگر مرا به آمدن به جانب خودتان ناچار كنيد ، با شما چنان كارزارى بپا كنم كه جنگ جمل پيش آن ، مانند ليسيدن ليسنده ( بسيار كوچك ) باشد ، با اين كه من بر فضيلت و بزرگى آن كه از شما پيروى كرد .

آگاهم و حق آن كه را كه نصيحت و خيرخواهى كرده مى‏شناسم ، در حالى كه به خاطر متهّمى به شخص خوب تجاوز نمى‏كنم و پيمان شخص با وفا را نمى ‏شكنم »

شرح

امام ( ع ) در اول اين نامه گناهان مردم بصره را به آنان خاطر نشان كرده تا اگر بخواهد آنان را مجازات كند حجت داشته باشد و اگر عفو كند جلو چشم آنان را بگيرد ، واژه حبل را كه به معناى ريسمان است ، استعاره از بيعت آنان با خود و لفظ انتشار را استعاره از پيمان شكنى آنها آورده است وجه استعاره نخست آن است كه بيعت مهمترين سبب جمع‏آورى مردم و نظم دادن به امور آنها و وسيله‏اى است كه آنان را به سوى خشنودى خداوند مى‏كشاند چنان كه ريسمان آنچه را كه به آن بسته است مرتب نگهدارى مى‏كند ، وجه استعاره دوم واضح و روشن است .

ما لم تغبوا عنه ،

در اين جمله به منظور اتمام حجت ، اشاره مى‏كند به اين كه آنچه انجام داده‏اند از پيمان شكنى و مخالفت با آن حضرت با آگاهى و هوشيارى بوده است ، و پس از آن كه گناهشان را به آنان گوشزد فرموده امورى چند در مقابل آن بر شمرده است كه حكايت از بزرگوارى وى نسبت به آنان مى‏كند و آن امور عبارتند از عفو و گذشت از گناهكارشان ، و برداشتن شمشير از آنان كه فرار كنند و بگريزند و پذيرفتن كسى از آنها كه به سوى او رو آورد و طلب رضايت كند ، و پس از اين همه رأفت و رحمت ، آنان را بيم مى‏دهد كه اگر بخواهند به فتنه‏انگيزى خود برگردند ، آماده است كه با آنان بجنگد و بر ايشان چنان جمله‏اى وارد كند كه واقعه جنگ در برابرش كوچك شمرده شود .

فان خطت بكم . . . ،

كلمه خطو به معناى گام برداشتن استعاره از آن است كه امور هلاكت‏زا و انديشه‏هاى سفيهانه ستيزه جويشان براى دومين مرتبه آنان را به جنگ و مخالفت با وى بكشاند ، وجه تشبيه اين سوق دادن به گام برداشتن آن است ، همچنان كه قدم زدن ، صاحبش را به هدفش مى‏رساند ، اين امور نيز او را به اين مخالفت مى‏رساند و شرط مقدر در اين مورد اين است : اگر شما به مخالفت با من برگرديد ، من براى قيام در مقابل شما آماده ‏ام . نزديك كردن اسبها و پالان گذاشتن بر شتر ، كنايه از آمادگى وى براى حمله بر آنها مى‏باشد ، و رحّلتها يعنى پالان را بر پشت شتر محكم بستم .

براى به هراس انداختن آنان در مقابل مخالفت و بيعت‏شكنى با آن حضرت همين اعلام آمادگى وى كافى است و نوبت به حمله كردن نمى‏رسد زيرا ممكن است وقتى كه اعلام آمادگى را شنيدند و فهميدند ، توبه كنند و برگردند ، پس به اين دليل بود كه اخطار به حمله كردن برايشان را مشروط به هنگامى فرمود ، كه وى را مجبور كنند تا به سوى آنان حركت كند و با آنها بجنگد و اين در صورتى است كه معلوم شود كه كار درست نمى‏ شود مگر به تاختن بر آنان كه ضرورت حفظ دين او را بر اين امر ناگزير كرده است و اين كه در توصيف چنين جمله‏اى فرموده است : واقعه جنگ جمل در مقابلش مانند يك ليس زدن ليسنده است كنايه از شدت حمله مى‏باشد و وجه اين تشبيه حقارت و ناچيزى واقعه جنگ جمل نسبت به اين حمله است .

پس از آن كه آنان را از كيفر و عقوبت بيم داده ، مطلبى را خاطر نشان فرموده است كه مايه خوشحالى و اميدوارى مى‏باشد ، و آن عبارت است از پذيرفتن و اعتراف به فضيلت و برترى آنان كه مطيع هستند و كسانى كه خيرخواه و نصيحت كننده مى‏باشند ، و نيز چنان نيست كه كيفر گنهكار را بر بى‏گناه وارد كند و در عوض عهد شكنان ، وفاكننده به عهد را مجازات كند . اين اميدوارى را داد تا موضع گيرى او بر آنان سخت به نظر نيايد و از رحمت او مايوس نشوند كه باعث دورى آنها از وى شود و اين كار ايشان را به فساد بيشترى بكشاند .

 

نامه 28 ترجمه شرح ابن میثم بحرانی

28 نامه حضرت در پاسخ نامه معاويه و ايناز بهترين نامه ‏هاست

أَمَّا بَعْدُ فَقَدْ أَتَانِي كِتَابُكَ تَذْكُرُ فِيهِ اِصْطِفَاءَ اَللَّهِ ؟ مُحَمَّداً ص ؟ لِدِينِهِ وَ تَأْيِيدَهُ إِيَّاهُ لِمَنْ أَيَّدَهُ مِنْ أَصْحَابِهِ فَلَقَدْ خَبَّأَ لَنَا اَلدَّهْرُ مِنْكَ عَجَباً إِذْ طَفِقْتَ تُخْبِرُنَا بِبَلاَءِ اَللَّهِ تَعَالَى عِنْدَنَا وَ نِعْمَتِهِ عَلَيْنَا فِي نَبِيِّنَا فَكُنْتَ فِي ذَلِكَ كَنَاقِلِ اَلتَّمْرِ إِلَى ؟ هَجَرَ ؟

أَوْ دَاعِي مُسَدِّدِهِ إِلَى اَلنِّضَالِ وَ زَعَمْتَ أَنَّ أَفْضَلَ اَلنَّاسِ فِي اَلْإِسْلاَمِ فُلاَنٌ وَ فُلاَنٌ فَذَكَرْتَ أَمْراً إِنْ تَمَّ اِعْتَزَلَكَ كُلُّهُ وَ إِنْ نَقَصَ لَمْ يَلْحَقْكَ ثَلْمُهُ وَ مَا أَنْتَ وَ اَلْفَاضِلَ وَ اَلْمَفْضُولَ وَ اَلسَّائِسَ وَ اَلْمَسُوسَ وَ مَا لِلطُّلَقَاءِ وَ أَبْنَاءِ اَلطُّلَقَاءِ وَ اَلتَّمْيِيزَ بَيْنَ اَلْمُهَاجِرِينَ اَلْأَوَّلِينَ وَ تَرْتِيبَ دَرَجَاتِهِمْ وَ تَعْرِيفَ طَبَقَاتِهِمْ هَيْهَاتَ لَقَدْ حَنَّ قِدْحٌ لَيْسَ مِنْهَا وَ طَفِقَ يَحْكُمُ فِيهَا مَنْ عَلَيْهِ اَلْحُكْمُ لَهَا أَ لاَ تَرْبَعُ أَيُّهَا اَلْإِنْسَانُ عَلَى ظَلْعِكَ وَ تَعْرِفُ قُصُورَ ذَرْعِكَ وَ تَتَأَخَّرُ حَيْثُ أَخَّرَكَ اَلْقَدَرُ فَمَا عَلَيْكَ غَلَبَةُ اَلْمَغْلُوبِ وَ لاَ ظَفَرُ اَلظَّافِرِ وَ إِنَّكَ لَذَهَّابٌ فِي اَلتِّيهِ رَوَّاغٌ عَنِ اَلْقَصْدِ أَ لاَ تَرَى غَيْرَ مُخْبِرٍ لَكَ وَ لَكِنْ بِنِعْمَةِ اَللَّهِ أُحَدِّثُ أَنَّ قَوْماً اُسْتُشْهِدُوا فِي سَبِيلِ اَللَّهِ تَعَالَى مِنَ اَلْمُهَاجِرِينَ وَ اَلْأَنْصَارِ وَ لِكُلٍّ فَضْلٌ حَتَّى إِذَا اُسْتُشْهِدَ شَهِيدُنَا قِيلَ ؟ سَيِّدُ اَلشُّهَدَاءِ ؟ وَ خَصَّهُ ؟ رَسُولُ اَللَّهِ ص ؟

بِسَبْعِينَ تَكْبِيرَةً عِنْدَ صَلاَتِهِ عَلَيْهِ 182 أَ وَ لاَ تَرَى أَنَّ قَوْماً قُطِّعَتْ أَيْدِيهِمْ فِي سَبِيلِ اَللَّهِ وَ لِكُلٍّ فَضْلٌ حَتَّى إِذَا فُعِلَ بِوَاحِدِنَا مَا فُعِلَ بِوَاحِدِهِمْ قِيلَ اَلطَّيَّارُ فِي اَلْجَنَّةِ وَ ذُو اَلْجَنَاحَيْنِ وَ لَوْ لاَ مَا نَهَى اَللَّهُ عَنْهُ مِنْ تَزْكِيَةِ اَلْمَرْءِ نَفْسَهُ لَذَكَرَ ذَاكِرٌ فَضَائِلَ جَمَّةً تَعْرِفُهَا قُلُوبُ اَلْمُؤْمِنِينَ وَ لاَ تَمُجُّهَا آذَانُ اَلسَّامِعِينَ فَدَعْ عَنْكَ مَنْ مَالَتْ بِهِ اَلرَّمِيَّةُ فَإِنَّا صَنَائِعُ رَبِّنَا وَ اَلنَّاسُ بَعْدُ صَنَائِعُ لَنَا لَمْ يَمْنَعْنَا قَدِيمُ عِزِّنَا وَ لاَ عَادِيُّ طَوْلِنَا عَلَى قَوْمِكَ أَنْ خَلَطْنَاكُمْ بِأَنْفُسِنَا فَنَكَحْنَا وَ أَنْكَحْنَا فِعْلَ اَلْأَكْفَاءِ وَ لَسْتُمْ هُنَاكَ وَ أَنَّى يَكُونُ ذَلِكَ كَذَلِكَ وَ مِنَّا ؟ اَلنَّبِيُّ ؟ وَ مِنْكُمُ اَلْمُكَذِّبُ وَ مِنَّا أَسَدُ اَللَّهِ وَ مِنْكُمْ أَسَدُ اَلْأَحْلاَفِ وَ مِنَّا سَيِّدَا شَبَابِ أَهْلِ اَلْجَنَّةِ وَ مِنْكُمْ صِبْيَةُ اَلنَّارِ وَ مِنَّا خَيْرُ نِسَاءِ اَلْعَالَمِينَ وَ مِنْكُمْ حَمَّالَةُ اَلْحَطَبِ فِي كَثِيرٍ مِمَّا لَنَا وَ عَلَيْكُمْ فَإِسْلاَمُنَا مَا قَدْ سُمِعَ وَ جَاهِلِيَّتُنَا لاَ تُدْفَعُ وَ كِتَابُ اَللَّهِ يَجْمَعُ لَنَا مَا شَذَّ عَنَّا

وَ هُوَ قَوْلُهُ سُبْحَانَهُ وَ تَعَالَى وَ أُولُوا اَلْأَرْحامِ بَعْضُهُمْ أَوْلى‏ بِبَعْضٍ فِي كِتابِ اَللَّهِ 13 21 8 : 75 وَ قَوْلُهُ تَعَالَى إِنَّ أَوْلَى اَلنَّاسِ ؟ بِإِبْراهِيمَ ؟ لَلَّذِينَ اِتَّبَعُوهُ وَ هذَا ؟ اَلنَّبِيُّ ؟ وَ اَلَّذِينَ آمَنُوا وَ اَللَّهُ وَلِيُّ اَلْمُؤْمِنِينَ 1 16 3 : 68 فَنَحْنُ مَرَّةً أَوْلَى بِالْقَرَابَةِ وَ تَارَةً أَوْلَى بِالطَّاعَةِ وَ لَمَّا اِحْتَجَّ اَلْمُهَاجِرُونَ عَلَى اَلْأَنْصَارِ ؟ يَوْمَ اَلسَّقِيفَةِ ؟ ؟ بِرَسُولِ اَللَّهِ ص ؟ فَلَجُوا عَلَيْهِمْ فَإِنْ يَكُنِ اَلْفَلَجُ بِهِ فَالْحَقُّ لَنَا دُونَكُمْ وَ إِنْ يَكُنْ بِغَيْرِهِ فَالْأَنْصَارُ عَلَى دَعْوَاهُمْ وَ زَعَمْتَ أَنِّي لِكُلِّ اَلْخُلَفَاءِ حَسَدْتُ وَ عَلَى كُلِّهِمْ بَغَيْتُ فَإِنْ يَكُنْ ذَلِكَ كَذَلِكَ فَلَيْسَتِ اَلْجِنَايَةُ عَلَيْكَ فَيَكُونَ اَلْعُذْرُ إِلَيْكَ

وَ تِلْكَ شَكَاةٌ ظَاهِرٌ عَنْكَ عَارُهَا وَ قُلْتَ إِنِّي كُنْتُ أُقَادُ كَمَا يُقَادُ اَلْجَمَلُ اَلْمَخْشُوشُ حَتَّى أُبَايِعَ وَ لَعَمْرُ اَللَّهِ لَقَدْ أَرَدْتَ أَنْ تَذُمَّ فَمَدَحْتَ وَ أَنْ تَفْضَحَ فَافْتَضَحْتَ وَ مَا عَلَى اَلْمُسْلِمِ مِنْ غَضَاضَةٍ فِي أَنْ يَكُونَ مَظْلُوماً مَا لَمْ يَكُنْ شَاكّاً فِي دِينِهِ وَ لاَ مُرْتَاباً بِيَقِينِهِ وَ هَذِهِ حُجَّتِي إِلَى غَيْرِكَ قَصْدُهَا وَ لَكِنِّي أَطْلَقْتُ لَكَ مِنْهَا بِقَدْرِ مَا سَنَحَ مِنْ ذِكْرِهَا ثُمَّ ذَكَرْتَ مَا كَانَ مِنْ أَمْرِي وَ أَمْرِ ؟ عُثْمَانَ ؟ فَلَكَ أَنْ تُجَابَ عَنْ هَذِهِ لِرَحِمِكَ مِنْهُ فَأَيُّنَا كَانَ أَعْدَى لَهُ وَ أَهْدَى إِلَى مَقَاتِلِهِ أَ مَنْ بَذَلَ لَهُ نُصْرَتَهُ فَاسْتَقْعَدَهُ وَ اِسْتَكَفَّهُ أَمَّنِ اِسْتَنْصَرَهُ فَتَرَاخَى عَنْهُ وَ بَثَّ اَلْمَنُونَ إِلَيْهِ حَتَّى أَتَى قَدَرُهُ عَلَيْهِ كَلاَّ وَ اَللَّهِ لَ قَدْ يَعْلَمُ اَللَّهُ اَلْمُعَوِّقِينَ مِنْكُمْ وَ اَلْقائِلِينَ لِإِخْوانِهِمْ هَلُمَّ إِلَيْنا وَ لا يَأْتُونَ اَلْبَأْسَ إِلاَّ قَلِيلاً 1 16 33 : 18 .

وَ مَا كُنْتُ لِأَعْتَذِرَ مِنْ أَنِّي كُنْتُ أَنْقِمُ عَلَيْهِ أَحْدَاثاً فَإِنْ كَانَ اَلذَّنْبُ إِلَيْهِ إِرْشَادِي وَ هِدَايَتِي لَهُ فَرُبَّ مَلُومٍ لاَ ذَنْبَ لَهُ وَ قَدْ يَسْتَفِيدُ اَلظِّنَّةَ اَلْمُتَنَصِّحُ وَ مَا أَرَدْتُ إِلاَّ اَلْإِصْلاحَ مَا اِسْتَطَعْتُ وَ ما تَوْفِيقِي إِلاَّ بِاللَّهِ عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ وَ إِلَيْهِ أُنِيبُ 28 41 11 : 88 وَ ذَكَرْتَ أَنَّهُ لَيْسَ لِي وَ لِأَصْحَابِي عِنْدَكَ إِلاَّ اَلسَّيْفُ فَلَقَدْ أَضْحَكْتَ بَعْدَ اِسْتِعْبَارٍ مَتَى أَلْفَيْتَ ؟ بَنِي عَبْدِ اَلْمُطَّلِبِ ؟ عَنِ اَلْأَعْدَاءِ نَاكِلِينَ وَ بِالسَّيْفِ مُخَوَّفِينَ

فَلَبِّثْ قَلِيلاً يَلْحَقِ
اَلْهَيْجَا حَمَلْ

فَسَيَطْلُبُكَ مَنْ تَطْلُبُ وَ يَقْرُبُ مِنْكَ مَا تَسْتَبْعِدُ وَ أَنَا مُرْقِلٌ نَحْوَكَ فِي جَحْفَلٍ مِنَ اَلْمُهَاجِرِينَ وَ اَلْأَنْصَارِ وَ اَلتَّابِعِينَ لَهُمْ بِإِحْسَانٍ شَدِيدٍ زِحَامُهُمْ سَاطِعٍ قَتَامُهُمْ مُتَسَرْبِلِينَ سَرَابِيلَ اَلْمَوْتِ أَحَبُّ اَللِّقَاءِ إِلَيْهِمْ لِقَاءُ رَبِّهِمْ وَ قَدْ صَحِبَتْهُمْ ذُرِّيَّةٌ بَدْرِيَّةٌ وَ سُيُوفٌ هَاشِمِيَّةٌ قَدْ عَرَفْتَ مَوَاقِعَ نِصَالِهَا فِي أَخِيكَ وَ خَالِكَ وَ جَدِّكَ وَ أَهْلِكَ وَ ما هِيَ مِنَ اَلظَّالِمِينَ بِبَعِيدٍ 4 9 11 : 83

لغات

خبأت الشيئى : آن را پوشاندم

طفق : شروع كرد

هجر : شهرى است از شهرهاى بحرين

نضال : تير اندازى كردن

مسدّد : كسى كه ديگرى را به كارى وادار مى‏كند و به سوى آن هدايتش مى‏كند .

اعتزلك : از تو دورى كرد .

ثلم : شكستگى

طليق : آن كه پس از اسيرى رها و آزاد شود .

ربع : توقف و ايستادن

ظلع : لنگى ذرع : مبسوط اليد بودن تيه : گمراهى و سرگردانى در بيابانها

روّاع : بسيار منحرف شونده از راه درست

جمّة : فراوان ، زياد

ظنّه : تهجت

منصّح : بسيار نصيحت كننده

استعبار : گريه

الفيت كذا : آن را يافتم

نكول : عقب افتادن از ترس

مج الماء من فيه : آب را از دهانش به دور ريخت .

رميه : شكارى كه مورد اصابت تير واقع مى‏شود .

صنيعه : نيكى

فلج : رستگارى ، پيروزى

شكاة ، شكيّه و شكايه : معنايش روشن است ظاهر : از بين رونده

مخشوش : شترى كه در بينيش چوبى قرار مى‏دهند تا در اطاعت باشد و آن را به هر سو بخواهند بكشند .

غضاضه : كمبودى و خوارى

سنخ : عرضه شد

اعدى : دشمنتر

معوّقين : بازدارندگان

جحفل : لشكر انبوه

ساطع : بالا رونده

قتام : گرد و خاك

سرابيل : جامه‏ها ، پيراهنها

نصال : شمشيرها

ارقال : نوعى از راه رفتن به سرعت

ترجمه

« پس از حمد و ثناى الهى ، نامه‏ ات به من رسيد ، نامه‏اى كه در آن يادآور شدى خداوند محمد ( ص ) را براى دين خود برگزيد و به يارى اصحابش او را كمك و يارى فرمود ، روزگار در وجود تو امر شگفتى را بر ما پنهان داشته بود چون تو قرار گذاشتى كه ما را به خير و نيكى خداى تعالى كه نزد ماست و به نعمتى كه درباره پيغمبرمان داده آگاه كنى بنابراين تو در اين كار مانند كسى هستى كه خرما به هجر [ 1 ] ببرد ، يا مثل كسى كه آموزنده خود را به مسابقه تيراندازى بخواند و گمان كردى كه برترين مردم در اسلام ، فلان و فلان باشند ، پس مطلبى را يادآورى كردى كه اگر درست باشد هيچ فايده‏اى براى تو ندارد و اگر نادرست باشد نيز زيانى به تو ندارد ، تو را چه كار با برتر و كهتر ، و باز بر دست و زير دست مى‏باشد ؟

و آزادشدگان و پسرانشان را چه كار بر اين كه ميان نخستين مهاجران فرق بگذارند و مراتب آنان را تعيين كنند و طبقات ايشان را بشناسانند ؟ بسيار دور است صداى تيرى كه جزء تيرهاى ديگر نيست ( خود را در صفى قرار مى‏دهى كه از آن بيگانه‏اى ) و كسى درباره امامت و خلافت به داورى آغاز كرده كه خود محكوم آن است .

اى انسان چرا اندازه خود را نمى‏شناسى و از كوتاهى و ناتوانى خود بى‏خبرى ، و آن جا كه قضا و قدر تو را عقب زده است عقب نشينى نمى‏كنى ؟ چرا كه زيان شكست خورده و سود پيروزمند هيچ كدام به تو ربطى ندارد ، و تو در گمراهى بسيار رونده و از راه راست منحرف شده ‏اى .

نمى‏خواهم به تو خبرى بدهم بلكه نعمت خدا را يادآور مى‏شوم : آيا نمى‏بينى كه گروهى از مهاجرين و انصار در راه خدا به شهادت رسيدند و همه‏شان داراى فضيلت و شرافت هستند ، تا هنگامى كه شهيد ما به شهادت رسيد ، به او سيد شهيدان گفته شد ، و پيامبر خدا نماز بر او را با هفتاد تكبير انجام داد ، و آيا نمى‏بينى كه گروهى دستهايشان در راه خدا بريده شد و همه آنان با فضيلت هستند اما وقتى كه براى يكى از ما پيشامد آنچه كه يكى از آنان را پيش آمده بود ، درباره‏ اش گفته شد :

او پرواز كننده در بهشت و صاحب دو بال مى‏باشد ، و اگر خداوند آدمى را از ستودن خود نهى نفرموده بود ، گوينده ،فضيلتهاى بسيارى را كه دلهاى مومنان با آن آشناست و گوشهاى شنوندگان هم آن را ردّ نمى‏كند يادآور مى‏شد ، پس از خود دور كن كسى را كه شكار ، وى را از راه برگردانيده است ( به بيراهه مى‏رود ) كه ما تربيت يافته پروردگارمان هستيم ، و مردم تربيت يافته ما هستند ، شرافت كهن و بزرگى ديرين ما بر قوم تو ، ما را از آن منع نكرد كه شما را با خودمان بياميزيم پس همانند اقران با طايفه شما ازدواج كرديم در حالى كه شما همطراز ما نبوديد ، از كجا چنين شايستگى را داريد ، با اين كه پيغمبر از ماست ، و تكذيب كننده از شما ؟

و شير خدا از ماست و شير همسوگندها از شما ، و دو سرور جوانان اهل بهشت از ما و كودكان اهل آتش از شمايند ، و بهترين زنان جهان از ماست و زن هيزم‏كش از شما ، و بسيارى از آنچه به سود ما و زيان شماست .

اين كه شنيدى كارهاى ما در اسلام بود و شرافت ما در دوران جاهليت نيز قابل انكار نيست ، و كتاب خدا امورى از ما يادآور مى‏شود كه يگانه و بدون مانند مى‏باشد و چنين مى‏فرمايد : « وَ أولُو الْأرْحامِ بَعْضُهُمْ أَولى‏ بِبَعْضٍ فى كتابِ اللَّه [ 2 ] » و نيز مى‏فرمايد : « إنَّ أَوْلى النّاسِ بإبْراهيمِ لَلَّذينَ اتَّبَعُوهُ وَ هذا النبىُّ وَ الّذين آمنوا ، وَ اللَّه وَلىّ المومنين [ 3 ] » .

پس ما گاهى از نظر خويشاوندى و زمانى به دليل اطاعت و پيروى كردن نزديكتر و سزاوارتر شمرده شديم ، و چون مهاجران در روز سقيفه به وسيله خويشاوندى خود با رسول خدا در مقابل انصار استدلال كردند ، پيروز شدند پس اگر پيروزى به سبب خويش با رسول خدا تحقق مى ‏يابد ، حق با ماست نه با شما و اگر چنين نيست پس انصار بر ادعاى خود باقى هستند ، و تو گمان كردى كه من بر همه خلفا حسد ورزيدم و ستم كردم ، اگر چنين است پس باز خواست آن بر تو نيست كه پيش تو عذرخواهى شود و آن شكايتى است كه ننگ و عارش از تو ، دور است و تو گفتى كه مرا مانند شترى افسار و دهنه زدند و مى‏كشيدند تا بيعت كنم ، شگفتا به خدا سوگند .

خواستى مرا نكوهش كنى ، ستايش كردى و خواستى رسوايم كنى ، خود رسوا شدى ، و بر مسلمان تا هنگامى كه در دينش شك و در يقين و باورش ترديد نباشد ننگ و عيبى نيست كه مظلوم و ستمديده واقع شود ، روى سخنم از بيان اين استدلال به غير توست ، اما به مقدار آنچه پيش آمد براى تو اظهار داشتم .

چون درباره امر ميان من و عثمان مطلبى بيان داشتى لازم است پاسخ آن را بشنوى ، زيرا كه با وى نسبت خويشاوندى دارى ، كدام يك از من و تو ، بيشتر با او دشمنى كرديم و راه را براى كشته شدنش مهيّا كرديم ؟ آيا كسى كه خواست وى را يارى كند اما او را از آن كار بازداشت و از او خواهش كرد كه خوددارى كند ، يا آن كه او را به يارى طلب كرد ولى او از ياريش دريغ كرد و مرگ را به سويش كشاند تا قضا و قدر به او روى آورد ؟ به خدا سوگند چنين نيست « قَدْ يعَلَمُ اللَّه الْمُعَوَّقين منْكُمْ ، وَ الْقائلينِ لإِخْوانِهِمْ هَلُمَّ إلْينا وَ لاَ يأْتُوْنَ البَاسَ إلاّ قليلاً [ 4 ] » و من از اين كه به عثمان بر اثر بدعتهايى كه به وجود آورد عيبجويى مى‏كردم معذرت خواهى نمى‏كنم ، پس اگر ارشاد و راهنمائيم گناه بود چه بسيار سرزنش شونده كه وى را گناهى نيست و گاهى شخص خيرخواه و نصيحت كننده به علت اصرار او در نصيحت مورد تهمت و بدگمانى واقع مى‏شود « ان اريدُ إلاّ الاصْلاحَ مَا اسْتَطَعْتُ وَ ما تَوْفيقى إلاّ بِاللَّه عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ وَ إلَيْهِ اُنيبُ [ 5 ] » و خاطر نشان كردى كه براى من و يارانم نزد تو جز شمشير چيزى نيست و به اين سبب خنداندى پس از گرياندن چه وقت ديدى كه فرزندان عبد المطلب از دشمنان باز ايستند و از شمشير بترسند ؟

اندكى درنگ كن تا حريفت به ميدان جنگ برسد [ 6 ] ، پس زود باشد كه تو را بطلبد ، كسى كه تو ، او را مى‏طلبى و به تو نزديك شود چيزى كه آن را دور مى‏شمارى و من به سوى تو شتابانم با لشكرى انبوه از مهاجران و انصار ، و كسانى كه به نيكى از آنها پيروى مى‏كنند كه جمعشان بسيار و گرد و غبارشان بالا رونده است در حالى كه جامه مرگ به تن كرده و بهترين ديدارشان ديدار پروردگارشان مى‏باشد و همراه ايشانند فرزندان آنان كه در جنگ بدر حاضر بودند ، و نيز شمشيرهاى بنى هاشم ، كه تو خود تيزى و برندگى آنها را در مورد برادر و دايى و جد و خويشانت شناخته‏اى « وَ ما هِىَ مِنَ الظّالِمينَ بِبَعيد [ 7 ] » .

شرح

اين نامه گزيده‏اى است از نامه‏اى كه مرحوم سيد رضى در گذشته قسمتى از آن را بدين گونه ذكر كرد : پس قبيله ما خواستند پيغمبر ما را بكشند 8 . . . و ما در شرح آن ، نامه معاويه را كه حضرت اين نامه را در پاسخش نوشته ، ذكر كرديم اگر چه بين آنچه كه ذكر كرديم با بعضى روايات ديگر مختصر اختلافى وجود دارد .

امام ( ع ) در اين نامه به هر قسمتى از نامه معاويه ، يك فصل پاسخ داده است ، و اين نامه فصيحترين نامه‏اى است كه مرحوم سيد از ميان نامه‏هاى حضرت انتخاب كرده و نكته‏هايى چند در آن وجود دارد كه در ذيل به آنها اشاره مى‏كنيم :

1 در جمله فلقد خبأ لنا ، واژه خبأ را از عجب و غرورى كه در وجود معاويه بوده و روزگار آن را پوشيده داشته ، استعاره آورده و سپس آن را به وسيله جمله بعد ، تفسير فرموده است :

اذ طفقت . . . النضال ،براى على بن ابيطالب كه از خاندان نبوت است حال پيغمبر را بازگو مى‏كند و به وى خبر مى‏دهد كه خدا نعمتى بزرگ به آن حضرت عنايت فرموده و او را براى دين خود برگزيده و به وسيله اصحاب و يارانش او را تأييد و كمك كرده ، در صورتى كه خود حضرت و اهل بيت پيامبر سزاوارترند كه اين احوال را بگويند و ديگران را خبر دهند و اين مطلب را با ذكر دو مثال آشكار فرمود :

الف : مثل تو مانند كسى است كه خرما به سرزمين هجر حمل كند ، ريشه اين ضرب المثل آن است كه روزى مردى از هجر كه مركز خرماست ،سرمايه‏اى به بصره آورد كه متاعى بخرد و از فروش آن در شهر خود سودى ببرد ، پس از فروش مال التجاره به فكر خريد كالا افتاد ، ديد ارزانتر از خرما چيزى نيست ، لذا از بصره مقدار زيادى خرما خريد و به سوى هجر حمل كرد ،و در آن جا به اميد اين كه گران شود آن را در انبارها ذخيره كرد اما روز به روز ارزانتر شد و بالاخره خرماها در انبارها ماند تا فاسد و تباه شد و اين مسأله ضرب المثل شد براى هر كس كه كالايى را براى فروش و به دست آوردن سود ،به جايى ببرد كه مركز و معدن آن كالا مى‏باشد ، تطبيق مطلب با مثال اين است كه معاويه ، گزارش و خبر را به سوى كسى برد كه او خود معدن آن خبر است و جا دارد كه او خود اين خبر را به ديگران بگويد ، هجر ، اسم آبادى و يا شهرى است كه معروف به زياد داشتن خرما مى‏باشد ، آن قدر در آن جا خرما فراوان است كه بهاى پنجاه جلّه ، يك دينار مى‏شود ، و چون هر يك جلّه صد رطل است ، پس پنجاه جلّه ، پنج هزار رطل مى‏باشد [ 9 ] ، و در هيچ يك از شهرهاى ديگر اين چنين فراوانى در خرما شنيده نشده است .

نكته ادبى : هجر كه نام سرزمين و شهر است معمولا مونث است و چون اسم علم نيز هست ، غير منصرف به كار مى‏رود ، اما گاهى به اعتبار اين كه معناى موضع از آن قصد مى‏شود آن را مذكر مى‏آورند و به دليل اين كه يكى از دو سبب منع صرف از بين رفته ، آن را منصرف به كار مى‏برند ، چنان كه در قول شاعر جر داده شده :

و خطها الخط ارقالا و قال قلى
اولّ لانادما اهجر قرى هجر

ب در مثال دوم امام ( ع ) معاويه را تشبيه به دست‏آموزى كرده است كه آموزنده خود را به مسابقه در تيراندازى دعوت كند ، وجه تشبيه اين جا نيز همان است كه گويا خبرى را براى كسى بازگو كند كه او خود معدن آن بوده و سزاوارتر به بازگو كردن باشد ، عوض اين كه استاد شاگرد را دعوت به مسابقه كند ، اين جا شاگرد استاد را مى‏آزمايد و او را دعوت به مسابقه مى‏كند .

2 معاويه با ذكر نام عده ‏اى از صحابه و بيان برترى آنها بر ديگران ، با اين كه خود از آن بى ‏بهره است ، با گوشه و كنايه مى‏ خواهد امام ( ع ) را تحقير كند و آنان را بر آن حضرت نيز فضيلت دهد ، به اين دليل امام در جوابش فرمود :برترى آنان به ترتيبى كه تو بيان كردى به فرضى كه درست باشد ، ربطى به تو ندارد و تو از آن بر كنارى ، زيرا تو ، نه در ، درجه و مقام آنهايى و نه سابقه اسلامى آنان را دارى ، بنابراين براى امرى دست و پا مى‏كنى كه به تو سودى نمى‏بخشد ،اما اگر آنچه كه در فضيلت آنها گفتى نادرست باشد ، باز هم به تو ربطى ندارد و عار و ننگ آن خوارى و ذلت براى تو نمى‏آورد ، پس با اين دليل ، نيز ، دخالت تو ، در اين امر ، فضولى است .

و ما انت . . . و ما للطلقاء ،

با اين سؤال و استفهام انكارى ، معاويه را تحقير مى‏كند كه با پستى درجه و مقام ، و حقارت وجوديش ، سزاوار نيست در اين امور دخالت كند و چنان كه نقل شده ابو سفيان از طلقا و آزادشدگان و معاويه هم با او بود ، بس او هم طليق و هم پسر طليق است .

هيهات : حضرت با اين كلمه اهليت و شايستگى معاويه را براى دخالت در اين امر و درجه بندى صحابه و مهاجرين را در فضيلت و برترى بعيد مى‏داند ،و سپس به منظور شرح و بيان استبعاد اين مطلب ، به دو ضرب المثل تمثل جسته و او را به دو كس همانند دانسته است :

الف : لقد حنّ قدح ليس منها ،بيان مطلب آن است كه وقتى يكى از تيرهاى قمار و مسابقه از جنس بقيه تيرها نباشد ، هنگامى كه از كمان رها شود صدايى به وجود مى‏آيد كه مخالف صداى تيرهاى ديگر است و از اين صدا معلوم مى‏شود كه اين تير از جنس بقيه نيست ، و اين مثال براى كسى آورده مى‏شود كه گروهى را مدح و ستايش كند و به آنان ببالد با اين كه خود از آنان نيست ، و قبلا عمر به اين مثال تمثل جست ، هنگامى كه وليد بن عقبه بن ابى معيط گفت : اقبل من دون قريش [ 10 ] ، از نزد قريش مى‏آيم كه خود را به قريش نسبت داد ، و حال آن كه از آنان نبود ، عمر گفت : حنّ قدح ليس منها ، به صدا آمد تيرى كه از آن تيرها نبود .

ب و طعق يحكم فيها من عليه الحكم كها ،

اين مثال درباره كسى گفته مى‏شود كه در ميان گروهى قرار دارد و بر عليه آن قوم قضاوتى مى‏كند ، و حال آن كه اگر چه خود ، از آن قوم است اما به دليل اين كه از اراذل و اوباش است و از اشراف نيست شايستگى چنين حكمى را ندارد چون اين امر در خور بزرگان قوم است و ديگران از او ، به اين مطلب سزاوارتر مى‏باشند . مقصود آن است كه معاويه از كسانى نيست كه بتواند حكم به فضيلت كسى بر ديگرى بدهد و شايستگى اين امر را ندارد .

3 نكته سوم : الا تربع ايها الانسان على ظلعك ،

اى انسان آيا دلت به حال خودت نمى‏سوزد ؟ در اين جمله حضرت با بيان مطلب به طريق استفهام او را بر قصور و نقصان از درجه گذشتگان آگاه كرده و در مقابل ادعايش وى را سرزنش و ملامت مى‏كند كه لازم است با نفس خود مدارا كنى و آن را در اين امر به زحمت نياندازى ، و با اين حالت قصور و كوتاهى كه دارى مى‏خواهى روح خود را از سير كردن و راه رفتن با اهل فضل معاف كنى ، در اين جا ، واژه ظلع را كه به معناى لنگى است استعاره از نقصان و قصور آورده يعنى همان طور كه شخص لنگ از رسيدن به مقصدى كه انسان درست اندام مى‏رسد ،ناتوان است ، تو نيز در جهت فضايل ، از وصول به درجه پيشينيان عاجز و ناتوانى و همچنين است جمله و تعرف قصور ذرعك ، كنايه از اين كه به ناتوانى نيروى خود و عجز از رسيدن به اين درجه ، آگاهى دارى .

حيث اخره القدر ،

اين جمله نيز اشاره به موقعيت پستى است كه مقدر چنان شده است كه از درجه و مقام گذشتگان پايين باشد ، و حضرت به منظور تحقير و كوچك شمردن او ، وى را امر كرده است به اين كه همچنان كه شايسته است ، خود را نازل دانسته و مؤخّر بدارد .

فما عليك . . . الظافر ،

اين جمله در حكم مقدمه صغرى از شكل اول قياس مضمرى است كه استدلال شده است بر آن كه تاخّر او ، از اين مرتبه و درجه ،واجب و لازم است ، و تقدير آن چنين است : مغلوبيت مغلوب ، صدمه‏اى براى تو ندارد ، و كبراى قياس چنين مى‏شود : هر كس حالش اين باشد واجب است خود را از معركه عقب كشد ، و گرنه نادان و سفيه است زيرا در امرى دخالت كرده است كه سودى برايش ندارد .

4 و انك لذهّاب فى التيه ،

يعنى تو ، از شناخت حقيقت دور و بسيار فرو رونده در گمراهى و ضلالتى ، و از صراط مستقيمى كه حقانيت ماست كاملا منحرف و از آگاهى به فضيلتهاى ما و فرقى كه ميان ما و شما وجود دارد بدور و بر كنار مى‏باشى .

ا لا ترى . . . الجناحين ،

امام پس از بيان اين كه هر يك از صحابه را فضيلتى ويژه خويش است ، تا برترى خانوادگى خود را بر ديگران ثابت كند ، با ذكر برترى ويژه خاندان خود ، در زندگانى و مرگ ، دليل امتياز ايشان را با بقيه مهاجرين و انصار ، خاطر نشان كرده است كه از جمله فضايل خاص آنان شهادت در آن خانواده مى‏باشد ، و مقصود از شهيد كه به آن اشاره فرموده ،عمويش حمزة بن عبد المطلب خدا از او خشنود باد مى‏باشد ، و به دو دليل ،اين شهيد بزرگوار را از ساير شهيدان برتر و بالاتر مى‏داند اولين دليل اين است كه رسول خدا ، او را سيد الشهداء ( سرور شهيدان ) ناميده است .

و دليل ديگر اين كه او را به هفتاد تكبير در چهارده نماز كه بر او خواند اختصاص داد ، زيرا هر نماز كه با پنج تكبير ، مى‏خواند ، جمعى ديگر از فرشتگان نازل مى‏ شدند و اقتدا مى‏كردند پيامبر باز نماز ديگرى بر او مى‏خواند تا چهارده مرتبه و اين از خصوصيات حمزه و شرافت بنى هاشم در زندگانى و مرگشان مى‏باشد ، و ديگر از فضيلتهاى ايشان آن است كه درباره جعفر بن ابى طالب اشاره به آن كرده كه عبارت است از قطع شدن دستهايش در راه خدا كه پيامبر او را صاحب دو بال و پرواز كننده در بهشت خواند و نيز از آن حضرت نقل شده كه شعرى سرود و براى معاويه فرستاد و در آن به وجود جعفر طيّار فخر و مباهات فرمود :

و عيّرها الواشون انى احبها
و تلك شكاة ظاهر عنك عارها

ما شرح كشته شدن و نام و خصوصيات قاتل حمزه و جعفر را در فصلهاى گذشته ذكر كرديم و امام ( ع ) راجع به خودش نيز خاطر نشان كرده است كه نسبت به فضايل فراوانش دلهاى مومنان آشنا و گوشهايشان آن را پذيرا مى‏باشد و به دليل اين كه خداوند انسان را از ستودن خويش نهى كرده ، امام ( ع ) نيز از بر شمردن فضايل خود ، خوددارى فرموده است .

منظور از كلمه ذاكر خودش مى‏باشد كه فرمود : اگر نه چنين بود كه خداوند از خودستايى نهى كرده ذاكر فضايل بسيارى را از خود بيان مى‏كرد و اين كه اين كلمه را بطور نكره و بدون ال ذكر كرده و آشكارا به خود نسبت نداده ، نيز به دليل همان پرهيز از خودستايى است ، و در عبارت :

لا تمجّها آزان السّامعين ،

كه گوشهاى شنوندگان از شنيدن فضايل من امتناع ندارد ، اشاره به آن است كه گاهى روح انسان از مكرر شنيدن برخى از امور ناراحت مى‏شود و گويا آن را از گوش خود بدور مى‏اندازد چنان كه انسان آب را از دهان خود بيرون افكند .

فدع عنك من مالت به الرميّه [ 12 ] ،

ياد افراد مغرض و بد نيّت از قبيل عمر و عاص را از خاطر ببر و به آنچه درباره ما مى‏گويند اعتنا مكن و احتمال مى‏رود كه امام با اين جمله خود معاويه را اراده كرده باشد از باب اياك اغى و اسمعى يا جاره به تو مى‏گويم واى همسايه بشنو . كلمه رميّه استعاره از امورى است كه مورد هدف و قصد انسانها مى‏باشند ، و چون اين امور ، آدمى را جذب كرده ، به انجام اعمال وادار مى‏كنند ، ميل را به آن نسبت داده است .

5 فانا صنايع ربنا . . . لنا ،

نكته پنجم ، به طريق ديگر در اين جمله برترى خاندان خود را بر ديگران خاطر نشان كرده و آن عبارت از اين است كه خداوند نعمت بزرگ پيغمبرى را به اين خانواده اختصاص داده و به واسطه ايشان مردم را هم از آن برخوردار فرموده ، و اين جمله در حكم مقدّمه صغراى قياس از شكل اوّلى است كه به منظور فخر و مباهات دليل آورده است كه هيچ كس را نسزد كه از نظر شرافت با آنها برابرى كند و در فضيلت با ايشان همسرى كند ، و كبراى آن در تقدير چنين است : و هر كس بلا واسطه تربيت يافته و پرورده پروردگارش باشد ، و مردم بعد از او ، و به واسطه وى ، پرورده پروردگار باشند ،هيچ كس نمى‏تواند در شرافت و فضيلت با او برابرى كند .

لفظ صنايع در هر دو موضع به عنوان مجاز به كار رفته ، و از باب اطلاق اسم مقبول بر قابل و حالّ بر محلّ است و اين تعبير بعدها بسيار به كار گرفته شده است ، مثلا وقتى كه كسى نعمت خود را به ديگرى اختصاص دهد گفته مى‏شود فلانى ، او را صنيعه ( برگزيده ) خود قرار داده ، مثل قول خداوند : « وَ اصْطَنعْتُكَ لِنَفْسى [ 13 ] » .

لم يمنعنا . . . هناك ،

اين جا نيز به منظور افتخار به شرافت خانوادگى خود بر معاويه منت مى‏گذارد كه با همه فضايلى كه نسبت به تو و فاميلت داريم از آميزش و ازدواج با طايفه شما خوددارى نكرديم .

واژه عادى منسوب به عاد است كه قوم حضرت هود پيغمبر مى‏باشند و اين نسبت كنايه از قديم بودن فضيلت و شرافت بنى هاشم بر بنى اميه مى‏باشد .

فعل الأكفاء منصوب ( مفعول مطلق ) از فعل مقدّر است .

و لستم هناك ، حرف واو ، حاليه و عامل در حال فعل خلطناكم ، در عبارت قبل مى‏باشد و اين جمله كنايه از دورى بنى اميه از درجه هم كفوى با بنى هاشم در ازدواج است يعنى شما شايستگى اين درجه و مقام را نداريد ، و امام ( ع ) با بيان مقايسه ميان حالات بنى هاشم و بنى اميه كه در برابر هر پستى و رذيلت براى عده‏اى از بنى اميه ، فضيلت و شرافتى براى افرادى از بنى هاشم ذكر كرده ،

ادعاى خود را كه لياقت نداشتن بنى اميه براى آميزش با بنى هاشم بوده اثبات كرده است ، زيرا هنگامى كه از دو طرف ، اشخاص با فضيلت ، و افراد ناشايست و بى‏لياقت ، مشخص شدند نسبت دادن هر كدام از دو خانواده به شرافت و يا پستى آشكار و معلوم مى‏شود كه كدام يك سزاوار كدام نسبت مى‏باشد ، بدين علت نخست پيامبر را از بنى هاشم ذكر كرده و در مقابلش ، تكذيب كننده او را از بنى اميه يادآور شد كه ابو جهل بن هشام مى‏باشد كه قرآن نيز به او اشاره مى‏فرمايد : « وَ ذَرْنى وَ الْمُكَذِّبين [ 14 ] » گفته شده است كه اين آيه درباره كفّار قريش در روز بدر نازل شده كه ده نفر بوده‏اند از اين قرار : ابو جهل ، عتبه و شيبه پسران ربيعة بن عبد شمس ، نبيه و منبّه پسران حجّاج ، ابو البخترى بن هشام ، نضر بن حرث ، و حرث بن عامر ،ابّى بن خلف و زمعة بن اسود .

آنگاه امام ( ع ) پيامبر اكرم را با فضيلت پيامبرى نام برده ، و ابو جهل را با توجه به صفت ناپسندش كه تكذيب رسول خداست ذكر فرموده ، و بعد از حمزة بن عبد المطّلب به اسد اللَّه و شير خدا تعبير كرده ، و خاطر نشان كرده است كه پيغمبر اكرم به علت دليرى و دفاع وى از دين خداوند او را شير خدا ناميده است ، و در مقابل او ، اسد الأحلاف را آورده است كه اسد ،پسر عبد العزّى است ، و مراد از احلاف ( همسوگندها ) عبد مناف ، زهرة ، اسد ،تيم و حرث بن فهر مى‏باشند و همسوگند ، ناميده شدند ، زيرا وقتى كه بنى قصى مى‏خواستند بعضى از ستمها كه در دست بنى عبد الدار بود بگيرند از قبيل پرچمدارى و اجتماعات سالانه و پرده دارى و پذيرايى حاجيان كه تمام اينها را قصىّ براى قريش مقرر كرده بود تا در هر سال حاجيان را اطعام كنند ، اما براى آنان جز سمت آب دادن حاجيان باقى نمانده بود ، در اين هنگام آنان همقسم شدند كه با بنى قصّى بجنگند ، آماده جنگ شدند اما پس از آن كه آنچه از مناصب در دست داشتند تثبيت كردند از جنگ منصرف شدند .

بعد از آن به ياد مى ‏آورد ، دو سرور جوانان اهل بهشت را كه امام حسن و امام حسين مى‏باشند ، و در مقابل از كودكان ( اهل ) آتش ياد كرده كه بعضى گويند مقصود فرزندان عقبة بن ابى معيط است كه پيامبر به او فرمود سرانجام براى تو و آنان آتش است و برخى گويند فرزندان مروان بن حكم هستند كه هنگام بلوغشان جهنمى شدند اگر چه هنگامى كه حضرت اين سخن را درباره‏شان فرمود كودك بودند . سپس به بهترين زنان جهانيان افتخار كرده كه منظور فاطمه ( ع ) مى‏باشد و در مقابل وى از بنى اميه حمّالة الحطب را ذكر كرده و او ام الجميل ، دختر حرب ، عمه معاويه است كه پشته‏ هاى خار حمل مى‏ كرد و شبانه بر سر راه رسول خدا مى‏ريخت تا به پاى آن حضرت فرو رود و او را ناراحت كند و از قتاده نقل شده است كه ام جميل ميان مردم با سخن چينى دشمنى ايجاد مى‏كرد و آتش كينه و جنگ مى‏افروخت چنان كه به سبب هيزم آتش روشن كنند بنابراين هيزم استعاره از همان سخن چينى مى‏باشد ، چنان كه اگر شخصى ديگرى را به شرارت وادار كند مى‏گويند فلان يحطب على فلان .

فى كثير . . . و عليكم ،

اينها كه در فضايل خاندان خودم و پستيهاى فاميل تو گفتم اندكى از بسيار است و عبارت : عليكم به اين اعتبار است كه اين صفات ناپسند در هر كس باشد بر ضرر اوست .

فاسلامنا . . . لا تدفع ،

اين جمله اشاره به آن است كه شرافت خانوادگى آن حضرت اختصاص به دوران اسلام ندارد بلكه در دوران جاهليت هم به داشتن اخلاق نيكو و خصلتهاى پسنديده معروف بوده‏اند و ما در ضمن مقدمات اين نكته را بررسى كرديم ، و چنان كه روايت شده است هنگامى كه جعفر بن ابيطالب مسلمان شد پيامبر به او فرمود : خداوند درباره سه صفت پسنديده كه در دوران جاهليت داشته‏اى از تو تقدير فرموده است ، آنها چيست ؟ در پاسخ گفت يا رسول اللَّه هرگز زنا نكردم تا نفس خود را گرامى دارم زيرا با خودم مى‏گفتم آنچه عاقل براى خود نمى‏پسندد ، سزاوار نيست براى ديگران بپسندد ،و به جهت پرهيز گناه هرگز دروغ نگفتم و به خاطر شرم و حيا هرگز شراب ننوشيدم و از آن بدم مى‏آمد به دليل آن كه عقل را از انسان مى‏برد .

و كتاب اللَّه يجمع لنا ما شذّ عنّا ،

قرآن ، آنچه راجع به شايستگى خلافت كه از ما گرفته شده و از دست رفته بود ، با صراحت براى ما اثبات مى‏كند .

حضرت در اين جا استدلال فرموده است بر اين كه او بر ساير خلفا و آنان كه طمع در خلافت دارند اولويت و برترى دارد . و اين مطلب را به چند وجه بيان داشته است كه ذكر مى‏شود :

1 خداوند در قرآن مى‏فرمايد « وَ أولُوا الْأرْحامِ بَعْضُهُمْ أوْلى‏ بِبَعْضٍ فى كتاب اللَّه [ 15 ] » .

وجه استدلال اين است كه امام ( ع ) علاوه بر شايستگى و لياقت نفسانى ،از خصوصى‏ترين منسوبين پيامبر اكرم بود و هر كس چنين باشد به آن حضرت نزديكتر و به جانشينى وى سزاوارتر خواهد بود . قسمت نخست اين استدلال ، امرى است كه از نظر تاريخ بسيار روشن است و مقدمه كبراى آن هم از آيه برداشت مى‏شود .

2 وجه دوم با توجه به اين آيه است كه مى‏فرمايد : « إنَّ أوْلَى النّاس بإبراهيمَ لَلَّذين اتَّبَعُوْه [ 16 ] » و چون امام ( ع ) در پيروى رسول خدا از همه كوشاتر و نخستين فردى است كه به او ايمان آورد و او را تصديق كرد . و نيز او با فضيلت‏ترين كسى است كه از وى حكمت و دانش آموخت ، و چنان كه در پيش بيان داشتيم : او فصل الخطاب است و هر كس چنين وضعى داشته باشد سزاوارتر به خلافت و جانشينى او مى‏باشد بنابراين على ( ع ) هم از بابت خويشاوندى نزديك با پيامبر و هم به دليل اطاعت و پيروى از او شايسته اين مقام و سزاوار اين منصب خواهد بود .

و كتاب اللَّه يجمع لنا ما شذّ عنّا ،

قرآن ، آنچه راجع به شايستگى خلافت كه از ما گرفته شده و از دست رفته بود ، با صراحت براى ما اثبات مى‏كند .

حضرت در اين جا استدلال فرموده است بر اين كه او بر ساير خلفا و آنان كه طمع در خلافت دارند اولويت و برترى دارد . و اين مطلب را به چند وجه بيان داشته است كه ذكر مى‏شود :

1 خداوند در قرآن مى‏فرمايد « وَ أولُوا الْأرْحامِ بَعْضُهُمْ أوْلى‏ بِبَعْضٍ فى كتاب اللَّه [ 15 ] » .

وجه استدلال اين است كه امام ( ع ) علاوه بر شايستگى و لياقت نفسانى ،

از خصوصى‏ترين منسوبين پيامبر اكرم بود و هر كس چنين باشد به آن حضرت نزديكتر و به جانشينى وى سزاوارتر خواهد بود . قسمت نخست اين استدلال ، امرى است كه از نظر تاريخ بسيار روشن است و مقدمه كبراى آن هم از آيه برداشت مى‏شود .

2 وجه دوم با توجه به اين آيه است كه مى‏فرمايد : « إنَّ أوْلَى النّاس بإبراهيمَ لَلَّذين اتَّبَعُوْه [ 16 ] » و چون امام ( ع ) در پيروى رسول خدا از همه كوشاتر و نخستين فردى است كه به او ايمان آورد و او را تصديق كرد . و نيز او با فضيلت‏ترين كسى است كه از وى حكمت و دانش آموخت ، و چنان كه در پيش بيان داشتيم : او فصل الخطاب است و هر كس چنين وضعى داشته باشد سزاوارتر به خلافت و جانشينى او مى‏باشد بنابراين على ( ع ) هم از بابت خويشاوندى نزديك با پيامبر و هم به دليل اطاعت و پيروى از او شايسته اين مقام و سزاوار اين منصب خواهد بود .

3 و لمّا احتج . . . دعواهم ،

استدلال سوم در گفتار حضرت اين است كه وقتى انصار ، خود را در امامت شريك دانستند و گفتند : يك فرمانروا ، از ما و يكى از شما ، مهاجران با توسل به سخنى كه از پيامبر نقل شده است كه امامان از قريش هستند ، استدلال كردند به اين كه امام از آنها بايد باشد و گفتند : ما از همان دودمان و شاخه همان درخت مقدس مى‏ باشيم ، و با اين دليل بر انصار غالب شدند . اكنون مى‏توان گفت كه اگر غلبه و پيروزى احتجاج مهاجران بر انصار ، به دليل خويشاونديشان با رسول خدا باشد پس امام و خاندانش به اين امر سزاوارتر هستند ، زيرا ايشان از انصار به آن حضرت نزديكتر و بلكه ميوه آن درخت و نتيجه آن مى‏باشند و اما اگر به دليل خويشاوندى نباشد ، استدلال انصار ، حاكم و ادعايشان براى امامت و پيشوايى به حال خود باقى است .

6 ششمين نكته از نكاتى كه در اين نامه امام وجود دارد ، پاسخ وى از ادعاى معاويه است كه خيال كرده بود : حضرت بر خلفاى ديگر حسد برده و به آنان ستم كرده است . شرح مطلب آن است كه يا ادعاى تو در اين مورد درست است يا نادرست ، اگر ادعاى تو مبنى بر اين كه من نسبت به خلفا ستم كرده‏ام درست باشد به تو ربطى ندارد ، زيرا نسبت به تو كارى انجام نداده‏ام كه از تو عذرى بخواهم . و بعد اين بيان را با شعر ابى ذويب تاكيد فرموده است كه اولش اين است :

و عيّرها الواشون انى احبها
و تلك شكاة ظاهر عنك عارها [ 17 ]

اين شعر ضرب المثلى است براى كسى كه امرى را منكر شود كه ربطى به او ندارد و انكارش بر او ، لازم نيست .

7 نكته هفتم ، سخن امام در پاسخ معاويه است كه درباره وى به منظور سرزنش و توبيخ و پايين آوردن مقام آن حضرت ادعا كرده بود كه تو را مانند شتر مهار شده با خوارى و زور مى‏ كشاندند تا با خليفه ‏هاى زمان بيعت كنى امام ( ع ) در پاسخ بر خلاف انتظار معاويه ادعاى توبيخ ‏آميز وى را بر ضرر معاويه دگرگون كرد و بيان فرموده است كه اين امر نه مذمّتى براى من است و نه رسوايى و فضيحت بلكه ستايش و مدح است و تويى كه با اين ادعا مفتضح و رسوا شدى ، دليل بر اين معنا آن است كه وقتى بطور يقين بر خودش ثابت شد كه راهش درست و شك و شبه ه‏اى در دينش ندارد اين كه او را به زور و جبر به بيعت وادار كنند كمال و فضيلت است نه نقصان و مذمت و اما اين كه مخالفان او را مجبور مى‏كردند كه با آنها بيعت كند و او در دين خود ثابت قدم بود از شرافت و ارزش او نمى‏كاهد زيرا رسوايى آنگاه به وجود مى‏آيد كه عيب كسى ظاهر شود ، و اما آنچه كه عيب نباشد رسوايى هم ندارد و دليل اين كه اين ادعا براى معاويه فضاحت و رسوايى دارد آن است كه معلوم مى‏شود او ميان مدح و ذم و ستايش و بدگويى هيچ فرقى نمى ‏فهمد .

و هذه حجتى . . . ذكرها ،

و اين كه من به اين مطلب استدلال كردم كه در بيعت گرفتن ديگران از من ، مظلوم واقع شدم ، مقصودم تو نيستى زيرا تو در اين امر دخالت نداشتى كه مورد خطاب واقع شوى بلكه منظورم ديگران هستند ، كه به من ظلم و ستم كردند و اين مقدار كه گفتم از باب نمونه ، لازم بود ، چون خواستم جواب سخنان و ادعاهاى تو را بگويم .

8 هشتمين نكته پاسخ حضرت از ادعاى معاويه درباره عثمان است كه مدعى شد امام درباره او دشمنى و فتنه‏انگيزى كرده است ، و با اين كه حضرت بيشتر ادعاهاى قبلى وى را رد مى‏كند و مى‏فرمايد : مربوط به تو نيست ، ولى در اين مورد تذكر مى‏دهد كه بايد جواب اين گفته‏ات را بشنوى زيرا خويشاوندى نزديك با عثمان دارى ، چون هر دو از بنى اميه بودند ، و اين گونه سخن از امام بهترين راهنماست بر آن كه بايد هر سخنى را به جايش گفت و در امورى كه مربوط به انسان نيست دخالتى نبايد كرد .

امام ( ع ) اين جا كه مى‏خواهد پاسخ وى را بيان كند گفته او را به خودش برمى‏گرداند و بيان مى‏دارد كه تو خودت دشمن عثمان بودى نه من ، بلكه من به يارى او برخاستم و خودم را براى دفاع از وى آماده كردم . سپس از او مى‏خواهد كه از روى انصاف بيانديشد و بگويد كدام يكى بيشتر با او دشمنى كرده وسايل كشتن او را مهياتر كرده ، كسى كه به يارى او برخاست ولى او ياريش را نپذيرفت يا آن كه عثمان از او يارى خواست ولى او به ياريش برنخاست ؟

امن بذل نصرته . . . و استكفّه ،

امام با اين استفهام توبيخى ، معاويه را سرزنش مى‏فرمايد ، به اين بيان كه عثمان ، على را دشمن خود مى‏دانست و او را متهم مى‏كرد كه در كار وى دخالت دارد ، لذا هنگامى كه در محاصره شديد قرار گرفته بود و حضرت آماده شد كه به ياريش قيام كند و كسى را به اين منظور پيش او فرستاد ، عثمان سفارش كرد كه نيازى به يارى تو ندارم ، فقط دست از من بردار و عليه من كارى مكن ، امام ( ع ) مى‏فرمايد من كه براى يارى او حاضر شدم ولى او نپذيرفت و به اين طريق با يك قياس مضمر ، استدلال مى‏فرمايد به اين كه نسبت دادن دخالت وى در خون عثمان تهمتى بيش نيست . صغراى مقدر قياس اين است : من ، يارى خود را براى او آماده كردم ، و كبرايش اين است :

هر كس براى يارى ديگرى حاضر شود ، سزاوار نيست كه به دشمنى با او متهم شود و مشاركت در خون آن ديگرى را به وى نسبت دهند .

امّن استنصره فتراخى عنه و بث المنون اليه ،

در اين جمله اشاره فرموده است كه معاويه در خون عثمان دخالت داشته ، و آن چنان است كه عثمان در حال شدت گرفتارى و محاصره كسى را به شام فرستاد و معاويه را به يارى خود طلب كرد ، او هم پيوسته وعده يارى مى‏داد امّا چون دلش مى‏خواست هر چه زودتر عثمان كشته شود و او فرمانرواى مطلق شود ، نصرت و يارى خود را از وى به تأخير مى‏انداخت . در آخر اين عبارت امام ( ع ) از مقدرات نام برده و كشتن عثمان را به تقدير نسبت داده و به اين تعبير نيز خود را از دخالت داشتن در خون وى بدور مى‏داند .

در عبارات بالاى اين قسمت هم با قياس مضمر استدلال فرموده است به اين كه معاويه در قتل عثمان دخالت داشته كه مقدمه اول آن چنين است :

تو كسى هستى كه عثمان از تو يارى و كمك خواست ، ولى مسامحه كردى و ياريش نكردى و با سهل انگارى و عقب كشيدن خود ، مرگ را به سويش كشاندى ، مقدمه دومش اين است : هر كس چنين باشد ، سزاوارتر به آن است كه گفته شود كوشش در قتل او داشته و مسؤول خون وى مى‏باشد ، آنگاه امام ( ع ) در مقام اثبات درستى اين نسبت به معاويه ، نخست ادعاى او را با كلمه ردع : كلاّ مردود دانسته و بيان مى‏دارد كه من نه از تو دشمنتر با او بودم و نه بيشتر مردم را به سوى كشتن وى راهنمايى كردم ، و در ثانى به مضمون آيه قرآن استشهاد فرموده است كه در شأن منافقان نازل شده و آنها چنين بودند كه ياران پيغمبر را از يارى او باز مى‏داشتند [ 18 ] .

9 و ما كنت اعتذر . . . ،

در اين جمله حضرت به نكته‏اى اشاره فرموده است كه ممكن است براى بسيارى از نادانان چنين توهم شود كه امام در خون عثمان دخالت داشته و آن انتقادهاى حضرت در مقابل بدعتهايى بود كه از عثمان سر مى‏زد كه پيش از اين به آن اشاره كرديم و بيان مى‏فرمايد كه اين امور از باب ارشاد و راهنمايى او بود و اگر كسى اينها را گناه بداند و مرا به اين علت سرزنش و ملامت كند مشمول مثال اكتم بن صيفى خواهم بود كه مى‏گويد :

بسيار سرزنش شده‏اى كه هيچ گناه ندارد ، اين ضرب المثل درباره كسى آورده مى‏شود كه مردم از او كارى را مى‏بينند و به سبب آن كار او را بدگويى مى‏كنند ،در حالى كه از حقيقت آن كه بجا و درست است آگاه نيستند .

و قد يستفير الظنّه المتنصح ،

اين مصراع نيز ضرب المثل براى كسى است كه آن قدر در نصيحت و خيرخواهى فردى مبالغه و زياده روى مى‏كند كه ديگران خيال مى‏كنند مى‏خواهد طرف را گول بزند و به او بدگمان مى‏شوند ، و مصراع اولش اين است : و كم سقت فى آثاركم من نصيحه : چه بسيار پند و نصيحت كه به شما گوشزد كردم .

10 جواب آن حضرت به معاويه است كه او حضرت را تهديد به جنگ كرد تهديدى كه شمشير را كنايه از آن آورد . و امام ( ع ) فرمود :

فلقد اضحكت بعد استعبار ،

پس از آن همه اشك تمساح ريختن و گريستن سخنان خنده‏آورى مى‏گويى ، كنايه از آن كه تهديدهاى او نسبت به حضرت تعجب وى را بر انگيخته و باعث خنده او شده است و نيز ممكن است معناى عبارت چنين باشد كه هر كس اين سخنان را از تو بشنود پس از گريستن براى دين به علت تغييراتى كه در آن دادى ، از تعجب به خنده خواهد افتاد ، اين جمله نيز مانند ضرب المثل و در مقام استهزاى معاويه گفته شده است .

متى الفيت . . . ،

در اين جمله با استفهام انكارى از معاويه پرسيده است كه چه وقت ديده است كه فرزندان عبد المطلب از جنگ بگريزند و از شمشير بترسند و نيز با اين بيان مقام بنى هاشم را از ترس و بى‏حالى دور مى‏دارد .

فلبّث قليلا تلحق الهيجا حمل ،

مصراع بعدش اين است : ما احسن الموت اذ الموت نزل ترجمه مصراع اول در ترجمه متن گذشت و معناى مصراع دوم اين است . باكى از مرگ نيست هنگامى كه بيايد .

اين مثال را معمولا براى ترساندن حريف از جنگ مى‏آورند و اصل آن از آن جا نشأت گرفته است كه در زمان جاهليت در جنگ داحس شترهاى مردى از قبيله قشير بن كعب به نام حمل بن بدر به يغما برده شده و او رفت بر راهزنان شبيخون زد و شتران خود را گرفت و دو مصراع فوق را سرود ، و از آن به بعد ،ضرب المثل شد .

برخى گفته ‏اند : مالك بن زهير ، قشيرى نامبرده را تهديد به قتل كرد ، او هم اين شعر را خواند و سپس رفت مالك را به قتل رساند ، ولى بعدا برادر مالك ،قيس ، بر حمل و برادرش حذيفه دست يافت و هر دو را كشت و اين شعر را خواند :

شفيت النفس من حمل بن بدر
و سيفى من حذيفه قد شفانى [ 19 ]

فسيطلبك . . . ،

در مقابل آن كه معاويه حضرت را تهديد به شمشير كرده بود . امام هم او را بيم داده و تهديد مى‏كرد كه بزودى ، با لشكرى عظيم بروى خواهد شوريد ، لشكرى كه با حمله شديد خود و بر افروختن گرد و غبار اركان دشمن را به لرزه درمى ‏آورد ، در حالى كه پيراهن مرگ را به تن كرده‏اند ، دو كلمه شديدا و متسربلين حال هستند و سربال مفعول به براى متسربلين مى‏باشد ، و جامه مرگ ممكن است كنايه از زره جنگى باشد ، يا از آن گروه كه به ملاقات مرگ مى‏روند و در گردابهايش شنا مى‏كنند و يا لباسها و كفشها ، و اوضاع و احوالى كه خود را آماده قتل با آن كرده‏اند ، و از جمله صفات اين لشكر آن است كه محبوبترين ديدار براى آنان ديدار پروردگارشان است چون به حقانيت دين خود يقين كامل ، و به وعده راستين الهى اطمينان تامّ دارند .

منظور از ذريّه بدريه‏اى كه همراه لشكريان آن حضرت مى‏باشند فرزندان آن گروه از مسلمانان هستند كه در جنگ بدر با پيامبر بوده‏اند و در قبل يادآور شده‏ايم كه مقصود از برادر و دايى معاويه كه در جنگ بدر كشته شدند به ترتيب :

حنظلة بن ابى سفيان و وليد بن عتبه مى‏باشند ، و جدّ او هم كه كشته شد عتبه بن ربيعه است كه پدر هند ، مادر معاويه مى‏باشد يعنى عتبه جد مادرى معاويه مى‏باشد ، و در آخر نامه به آيه شريفه قرآن استشهاد مى‏فرمايد :« وَ ما هِىَ مِن الظّالِمين بِبَعيد » [ 20 ] و ظالمين در اين آيه را كنايه از معاويه و يارانش آورده است .

تمام اوصافى كه حضرت براى لشكر خود و آنچه همراه آن است بيان فرموده از قبيل فرزندان اهل بدر و شمشيرهاى منسوب به بنى هاشم و يادآورى اشخاصى كه از خويشان معاويه با اين شمشيرها كشته شدند و اين كه هر چه بر سر آنان آمده بر سر معاويه نيز خواهد آمد اينها از بليغترين و رساترين امورى است كه يك گوينده ماهر به منظور ايجاد هراس و وحشت در طرف مقابل مى‏تواند استفاده كند .

________________________________________

[ 1 ] اين مثل در مورد كسى است كه از بصره خرما خريد و به هجر برد كه نخلستان بسيار داشت و به گفته ابن ميثم از شهرهاى بحرين بود ، خرماهايش فروخته نشد و در عرب ضرب المثل شد براى بردن جنسى به محلّى كه مركز توليد آن جنس مى‏باشد و نظير ضرب المثل معروف زيره به كرمان ، بردن است . ( مترجم )

[ 2 ] سوره انفال ( 8 ) آيه ( 75 ) يعنى : در كتاب خداوند بعضى از خويشاوندان بر ديگران اولويت دارند .

[ 3 ] سوره آل عمران ( 3 ) آيه ( 68 ) يعنى : نزديكترين مردم به ابراهيم كسانى هستند كه وى را متابعت كردند و نيز اين پيامبر و آنان كه به او ايمان آوردند ، و خدا ولى و دوست مومنان است .

[ 4 ] سوره احزاب ( 33 ) آيه ( 18 ) يعنى : همانا خداوند به حال آنها از شما كه مسلمانها را از جنگ باز مى‏دارند و به برادران خود مى‏گويند : به جانب ما بياييد ، آگاه است و آنها جز زمانى اندك به جنگ حاضر نمى‏شوند .

[ 5 ] سوره هود ( 11 ) آيه ( 88 ) يعنى : و من قصدى جز اصلاح به اندازه توانم ندارم و موفقيتم بسته به لطف خداست و جز از خدا طلب توفيق نمى‏كنم ، به او توكل و اعتماد مى‏كنم و بازگشتم به سوى اوست .

[ 6 ] كنايه از اين جمله است : بگذار حريفت به ميدان آيد . ( مترجم )

[ 7 ] سوره هود ( 11 ) آيه ( 83 ) يعنى : و آن ، از ستمكاران دور نيست .

[ 8 ] نامه شماره 9 .

[ 9 ] با توجه به اين كه رطل پيمانه عربى است به قول نفيسى در فرهنگ خود و معادل حدود دوازده اوقيه مى‏باشد بايد پنجهزار رطل را در دوازده ضرب كرد تا تعداد اوقيه به دست آيد و چون هر اوقيه به قول نفيسى ده مثقال است بايد تعداد مثقال را به دست آورد و چون هر سير 16 مثقال است با عمل تقسيم تعداد سير را به دست آورد و سپس عدد مانده را بر چهل تقسيم كرد تا من به دست آيد و سپس ضرب در سه كرد تا كيلو به دست آيد ،تعداد سير 37500 16 000 600 ، تعداد مثقال 000 600 10 مثقال 6000 ، تعداد اوقيه 6000 12 اوقيه 5000 رطل تعداد كيلو 10 5 2812 3 10 5 937 تعداد من 10 5 937 40 37500 با اين محاسبه حدود سه تن خرما در هجر به يك دينار فروش مى‏شده است كه در مناطق ديگر به اين ارزانى نبوده است . ( ويراستار )

[ 10 ] ظاهرا اين عبارت غلط است و صحيحش اين است : اقتل من بين قريش : من از ميان قريش كشته مى‏شوم ، چنان كه در لسان العرب ماده حنن اين مثال را چنين آورده است . ( مترجم )

[ 11 ] و جعفر كه روز و شب در بهشت با فرشتگان پرواز مى‏كند ، فرزند مادر من مى‏باشد .

[ 12 ] اين جمله ، مثلى است براى كسى كه از راه راست بيرون رفته ، به بيراهه مى‏رود خلاصه معنا : از كسانى كه به طمع صيد دنيا ، از راه حق بيرون رفته‏اند مانند عمرو عاص پيروى مكن و به سخنانشان گوش مده فيض الاسلام ، ج 2 ، صفحه 896 . ( مترجم )

[ 13 ] سوره طه ( 20 ) آيه ( 41 ) ، يعنى : تو را براى خود برگزيدم .

[ 14 ] سوره مزمل ( 73 ) آيه ( 10 ) يعنى : مرا با تكذيب كنندگان واگذار كن .

[ 15 ] سوره انفال ( 8 ) آيه ( 74 ) يعنى : در كتاب خدا برخى از خويشان بر ديگران برترى داده شده ‏اند .

[ 16 ] سوره آل عمران ( 3 ) آيه ( 68 ) يعنى : نزديكترين مردم به ابراهيم كسانى مى‏باشند كه پيرو او بودند .

[ 17 ] بدگويان دوست مرا سرزنش مى‏كنند كه من او را دوست مى‏دارم ، اما اى دوست ، آن ، گناهى است كه ننگ و عارش از تو دور است .

[ 18 ] سوره احزاب ( 33 ) آيه ( 18 ) ، لقد يعلم اللَّه المعوقين .

[ 19 ] انتقام خويش را از حمل بن بدر گرفتم و شمشيرم انتقام مرا از حذيفه گرفت .

[ 20 ] سوره هود ( 11 ) آيه ( 82 ) يعنى : عذاب پروردگار ، از ستمكاران دور نيست .

 

 

نامه 27 ترجمه شرح ابن میثم بحرانی

27 عهدنامه امام ( ع ) به محمد بن ابى بكر آنگاه كه وى را مامور ولايت مصر كرد :

قسمت اوّل عهدنامه

فَاخْفِضْ لَهُمْ جَنَاحَكَ وَ أَلِنْ لَهُمْ جَانِبَكَ وَ اُبْسُطْ لَهُمْ وَجْهَكَ وَ آسِ بَيْنَهُمْ فِي اَللَّحْظَةِ وَ اَلنَّظْرَةِ حَتَّى لاَ يَطْمَعَ اَلْعُظَمَاءُ فِي حَيْفِكَ لَهُمْ وَ لاَ يَيْأَسَ اَلضُّعَفَاءُ مِنْ عَدْلِكَ عَلَيْهِمْ فَإِنَّ اَللَّهَ تَعَالَى يُسَائِلُكُمْ مَعْشَرَ عِبَادِهِ عَنِ اَلصَّغِيرَةِ مِنْ أَعْمَالِكُمْ وَ اَلْكَبِيرَةِ وَ اَلظَّاهِرَةِ وَ اَلْمَسْتُورَةِ فَإِنْ يُعَذِّبْ فَأَنْتُمْ أَظْلَمُ وَ إِنْ يَعْفُ فَهُوَ أَكْرَمُ وَ اِعْلَمُوا عِبَادَ اَللَّهِ أَنَّ اَلْمُتَّقِينَ ذَهَبُوا بِعَاجِلِ اَلدُّنْيَا وَ آجِلِ اَلْآخِرَةِ فَشَارَكُوا أَهْلَ اَلدُّنْيَا فِي دُنْيَاهُمْ وَ لَمْ يُشَارِكْهُمْ أَهْلُ اَلدُّنْيَا فِي آخِرَتِهِمْ سَكَنُوا اَلدُّنْيَا بِأَفْضَلِ مَا سُكِنَتْ وَ أَكَلُوهَا بِأَفْضَلِ مَا أُكِلَتْ فَحَظُوا مِنَ اَلدُّنْيَا بِمَا حَظِيَ بِهِ اَلْمُتْرَفُونَ وَ أَخَذُوا مِنْهَا مَا أَخَذَهُ اَلْجَبَابِرَةُ اَلْمُتَكَبِّرُونَ ثُمَّ اِنْقَلَبُوا عَنْهَا بِالزَّادِ اَلْمُبَلِّغِ وَ اَلْمَتْجَرِ اَلرَّابِحِ أَصَابُوا لَذَّةَ زُهْدِ اَلدُّنْيَا فِي دُنْيَاهُمْ وَ تَيَقَّنُوا أَنَّهُمْ جِيرَانُ اَللَّهِ غَداً فِي آخِرَتِهِمْ لاَ تُرَدُّ لَهُمْ دَعْوَةٌ وَ لاَ يَنْقُصُ لَهُمْ نَصِيبٌ مِنْ لَذَّةٍ فَاحْذَرُوا عِبَادَ اَللَّهِ اَلْمَوْتَ وَ قُرْبَهُ وَ أَعِدُّوا لَهُ عُدَّتَهُ فَإِنَّهُ يَأْتِي بِأَمْرٍ عَظِيمٍ وَ خَطْبٍ جَلِيلٍ بِخَيْرٍ لاَ يَكُونُ مَعَهُ شَرٌّ أَبَداً أَوْ شَرٍّ لاَ يَكُونُ مَعَهُ خَيْرٌ أَبَداً فَمَنْ أَقْرَبُ إِلَى اَلْجَنَّةِ مِنْ عَامِلِهَا وَ مَنْ أَقْرَبُ إِلَى اَلنَّارِ مِنْ عَامِلِهَا وَ أَنْتُمْ طُرَدَاءُ اَلْمَوْتِ إِنْ أَقَمْتُمْ لَهُ أَخَذَكُمْ وَ إِنْ فَرَرْتُمْ مِنْهُ أَدْرَكَكُمْ وَ هُوَ أَلْزَمُ لَكُمْ مِنْ ظِلِّكُمْ اَلْمَوْتُ مَعْقُودٌ بِنَوَاصِيكُمْ وَ اَلدُّنْيَا تُطْوَى مِنْ خَلْفِكُمْ فَاحْذَرُوا نَاراً قَعْرُهَا بَعِيدٌ وَ حَرُّهَا شَدِيدٌ وَ عَذَابُهَا جَدِيدٌ دَارٌ لَيْسَ فِيهَا رَحْمَةٌ وَ لاَ تُسْمَعُ فِيهَا دَعْوَةٌ وَ لاَ تُفَرَّجُ فِيهَا كُرْبَةٌ وَ إِنِ اِسْتَطَعْتُمْ أَنْ يَشْتَدَّ خَوْفُكُمْ مِنَ اَللَّهِ وَ أَنْ يَحْسُنَ ظَنُّكُمْ بِهِ فَاجْمَعُوا بَيْنَهُمَا فَإِنَّ اَلْعَبْدَ إِنَّمَا يَكُونُ حُسْنُ ظَنِّهِ بِرَبِّهِ عَلَى قَدْرِ خَوْفِهِ مِنْ رَبِّهِ وَ إِنَّ أَحْسَنَ اَلنَّاسِ ظَنّاً بِاللَّهِ أَشَدُّهُمْ خَوْفاً لِلَّهِ وَ اِعْلَمْ يَا ؟ مُحَمَّدَ بْنَ أَبِي بَكْرٍ ؟ أَنِّي قَدْ وَلَّيْتُكَ أَعْظَمَ أَجْنَادِي فِي نَفْسِي أَهْلَ ؟ مِصْرَ ؟

فَأَنْتَ مَحْقُوقٌ أَنْ تُخَالِفَ عَلَى نَفْسِكَ وَ أَنْ تُنَافِحَ عَنْ دِينِكَ وَ لَوْ لَمْ يَكُنْ لَكَ إِلاَّ سَاعَةٌ مِنَ اَلدَّهْرِ وَ لاَ تُسْخِطِ اَللَّهَ بِرِضَا أَحَدٍ مِنْ خَلْقِهِ فَإِنَّ فِي اَللَّهِ خَلَفاً مِنْ غَيْرِهِ وَ لَيْسَ مِنَ اَللَّهِ خَلَفٌ فِي غَيْرِهِ صَلِّ اَلصَّلاَةَ لِوَقْتِهَا اَلْمُؤَقَّتِ لَهَا وَ لاَ تُعَجِّلْ وَقْتَهَا لِفَرَاغٍ وَ لاَ تُؤَخِّرْهَا عَنْ وَقْتِهَا لاِشْتِغَالٍ وَ اِعْلَمْ أَنَّ كُلَّ شَيْ‏ءٍ مِنْ عَمَلِكَ تَبَعٌ لِصَلاَتِكَ

لغات

قّلّده الامر : آن كار را مانند قلاّده بر گردن او قرار داد ، از باب استعاره مى‏باشد .

حظّ : فراوان ، حظّى من كذا ، آنگاه كه بهره‏اى افزون و منزلتى ، نصيبش شود .

جبّار : بسيار تكبر كننده .

طرداء : جمع طريد : شكارى كه تعقيب مى‏شود .

خلف : عوض .

ترجمه

« بالت را براى اهل مصر بگستر و كنارت را براى آنان همواردار و بر ايشان گشاده‏رو باش و در نگريستن بر آنها از نظر زير چشمى و نگاه كردن كامل ،يكنواختى را رعايت كن تا اين كه بزرگان به منظور سود بردن خود به حمايت بى‏دليل تو طمع نكنند و ضعيفان از عدل و دادگرى تو بر آنها نوميد نشوند ،زيرا خداى تعالى از شما بندگانش در مورد اعمالتان چه كوچك و چه بزرگ و چه ظاهر و چه پنهان سؤال خواهد كرد ، پس اگر كيفر كند ، شما ستمكاريد و اگر گذشت كند او بخشنده‏تر است .

اى بندگان خدا ، بدانيد كه پرهيزكاران ( سود ) دنياى زودگذر و آخرت آينده را بردند ، پس با اهل دنيا در دنياى آنها شركت داشتند ، اما اهل دنيا در آخرت با آنان شريك نبودند .

در دنيا با بهترين وضع ساكن بودند ، و از بهترين خوراكيهايش استفاده كردند ، از دنيا همان بهره‏اى را بردند كه سرمايه‏داران بردند و چيزى را گرفتند كه جباران و متكبران گرفتند ، و سپس با توشه‏اى رساننده و تجارتى سودآور از دنيا رفتند ، در دنياى خود لذت زهد را چشيدند و يقين كردند كه فردا در آخرت همسايگان خدا هستند ، دعايشان ردّ نمى‏شود و از بهره لذت آنان چيزى كم نمى‏آيد ، پس اى بندگان خدا از مرگ و نزديك شدن آن بر حذر باشيد ، و ساز و برگ آن را آماده داريد ، زيرا كه با امرى بزرگ و خطرناك مى‏آيد ، خير و نيكى را مى‏آورد كه هرگز با آن بدى نيست و يا شرّ و بدى را مى‏ آورد كه هرگز با آن خيرى نيست ، پس چه كسى به بهشت نزديكتر از كسى است كه كار بهشت را انجام مى‏دهد و كيست نزديكتر به دوزخ از كسى كه كار دوزخ مى‏كند ؟

و شما رانده‏شدگان مرگ هستيد كه اگر بايستيد شما را مى‏گيرد و اگر از آن بگريزيد شما را در مى‏يابد ، و او از سايه با شما همراهتر است ، مرگ به موهاى پيشانى شما بسته شده و دنيا از پى شما درهم پيچيده مى‏شود ، پس بترسيد از آتشى كه گوديش طولانى و گرميش سخت و عقوبتش تازه به تازه است خانه‏اى است كه در آن رحمت نيست و خواهشى در آن پذيرفته نمى‏شود و غم و اندوهى بر طرف نمى‏شود . و اگر بتوانيد خوف و ترستان را از خدا زياد كنيد و اميدتان را به او نيك كنيد بين ترس و اميد را جمع كنيد ، زيرا بنده كامل خدا كسى است كه حسن ظنش به خدا به اندازه ترسش از وى باشد ، و نيك بين‏ترين مردم به خدا ، ترسناكترين ايشان از اوست .

آگاه باش اى محمد بن ابى بكر ، كه من تو را بر بزرگترين متصرفات خودم :

مصر ، فرمانروايى دادم ، پس بر تو لازم است كه مخالفت با نفس كرده ، از دين و آيينت دفاع كنى هر چند بجز يك ساعت از روزگار برايت باقى نمانده باشد ، و به منظور خشنودى هيچ كس از آفريدگان ، خدا را به خشم نياور ، زيرا هر چه كه در نزد غير خداست عوضش نزد خود او مى‏باشد ، ولى عوض آنچه نزد خداست نزد غير او نمى‏باشد .

نماز را در وقتى كه مشخص شده است بجاى آور ، و به دليل بى‏كارى آن را پيش از وقت انجام مده و به علت كار داشتن آن را از وقتش مگذران ، و بدان كه هر يكى از كارهايت تابع نمازت مى‏باشد . »

شرح

اين فصل از عهدنامه امام برگزيده از كلماتى طولانى ، و اصول مطالب آن شش امر است :

1 امر اول محمد بن ابى بكر را به مكارم اخلاق درباره رعايا سفارش كرده و در اين زمينه چند دستور صادر فرموده است :

الف او را امر به خفض جناح فرموده است . در توضيح اين عبارت بعضى گفته‏اند اساس مطلب آن است كه پرنده ، گاهى به منظور اظهار محبت و مهربانى نسبت به جوجگان خود آنها را دور و برش جمع كرده و بالهايش را پهن كرده پايين مى‏آورد تا آنان را زير پر خود جاى دهد ، و امام ( ع ) اين تعبير را كنايه از تواضع و فروتنى آورده است كه منشأ آن ترحّم و دلجويى و مهربانى مى‏باشد ،

چنان كه خداوند به پيغمبرش درس تواضع مى‏دهد و مى‏فرمايد : « و احْفِضْ جَناحَكَ لِمَنِ اتَّبَعَك مِنَ المؤْمِنينَ [ 1 ] » ، و ما در گذشته توضيح داديم كه تواضع ملكه‏اى است كه از شاخه‏هاى فضيلت عفت مى‏باشد .

ب دستور ديگر : او را امر مى‏كند كه پهلوى خود را براى مردم نرم كند ، و اين كنايه از رفق و نرمى در گفتار و كردار و خشونت نداشتن نسبت به آنان مى‏باشد كه در تمام احوال در مورد حق و حقوق آنها جفا نكند و اين معنا هم از لوازم تواضع و نزديك به آن است .

ج به او دستور مى‏دهد كه روى خود را براى مردم بگشايد و اين كنايه از آن است كه برخوردش با آنها با خوشرويى و صورت باز و بشّاش باشد نه با صورت درهم كشيده و أخم كرده و اين نيز از لوازم تواضع مى‏باشد .

د چهارمين سفارشى كه به محمد بن ابى بكر فرموده آن است كه در طرز نگاه كردن به مردم ميان افراد فرق نگذارد چنان نباشد كه به يكى درست و كامل نگاه كند و به ديگرى زير چشمى بنگرد و اين دستور كنايه از آن است كه در تمام امور چه كوچك و چه بزرگ ، چه اندك و چه بسيار ، كمال عدالت را رعايت كند .

حتى لا يطمع . . . عليهم ،

در اين عبارت حضرت بيان مى‏فرمايد كه دليل دستور دادن به محمد بن ابى بكر ، كه حتى در نگاه كردن كه امر بسيار حقيرى است ميان مردم يكسان رفتار كند ، آن است كه زورمداران به ظلم و ستم او اميدوار و ناتوانان از عدالتش نااميد نشوند .

حال اگر سؤال شود كه چرا امام با اين فرض زورمداران را اميدوار نسبت به ظلم دانسته و ضعيفان را مأيوس از عدل ؟ پاسخ آن است كه معمولا امرا و فرمانروايان نظر خود را متوجه سرمايه‏داران و زورمداران مى‏كنند نه به ناتوانان و بينوايان و اين رو آوردن ، ثروتمندان را بر آن مى‏دارد كه اميدوار شوند ستمگرى و ظلم زمامداران به سود آنان تمام شود ، و بى‏توجهى نسبت به ناتوانان و دورى از مستمندان سبب مى‏شود كه آنان از اجراى عدالت در حق خود نااميد شوند .

ضمير در عليهم ، از سخنان امام ( ع ) به كلمه عظماء برمى‏گردد .

2 امر دوم از اصول مطالب اين عهدنامه آن است كه بندگان خدا را بيم داده است از آن كه خداوند از كردارهاى كوچك و بزرگ و آشكار و نهانشان سؤال خواهد كرد و اعلام مى‏دارد بر اين كه چون آنان ابتدا به معصيت و گناه مى‏كنند و اصولا شروع كننده ستمكارتر است ( البادى اظلم ) پس استحقاق عذاب دارند .

قطب راوندى رحمة اللَّه عليه در شرح خود بر نهج البلاغه ذكر كرده است كه مراد به صفت تفضيلى اظلم در متن سخن امام ، ظالم به معناى اسم فاعل است اما من احتمال مى‏دهم كه حضرت ، عذاب گناهكاران را كه عادلانه و به عنوان كيفر كردار خود مى‏چشند ، ظلم و ستم ناميده است به اين دليل كه در مقدار و صورت ظاهر مانند عمل ستمكارانه آنان است ، چنان كه قرآن در زمينه قصاص ،كيفر تجاوز را ، تجاوز ناميده « فاعْتَدُوا عَلَيهِ بِمِثْلِ الّذى اعّتَدى‏ عَلَيْكُم [ 2 ] » و سپس عمل آنها را كه گناه و ظلم است به خدا نسبت داده و خود آنان را ستمكارتر خوانده زيرا كه ايشان معصيت و ظلم را آغاز كرده‏اند بنابراين ، افعل تفضيل به معناى خود صدق مى‏كند و نيازى به اين كه آن را به معناى اسم فاعل بگيريم نيست ، و همچنين است اعلام به اين كه از خداوند انتظار بخشش و كرم درباره آنها مى‏شود به اين اعتبار است كه خداوند آنان را مورد عفو خود قرار دهد .

3 به بندگان خدا مى‏آموزد كه چگونه از دنيا به مقدار واجب و لازم بهره گيرند و حالت پرهيزكاران را بيان مى‏دارد تا به آنها اقتدا كنند :

ذهبوا بعاجل الدنيا . . . و لا ينقض لهم نصيب من لذة ،

خلاصه آنچه در شرح حال اهل تقوا بيان فرموده آن است كه آنها از تمام اهل دنيا استفاده بيشترى از دنيا برده‏اند زيرا لذتى كه آنان از دنيا برده‏اند بالاتر و برتر از لذتهاى ساير اهل دنيا مى‏باشد . علاوه بر آنچه در آخرت از فوز عظيم كه نصيب آنان مى‏شود به اين دليل كه خدا به پرهيزكاران چنين وعده داده است .

بدان ، آنچه كه حضرت از دنياى زودگذر در حق پرهيزكاران به آن اشاره فرمود : كه با اهل دنيا در آن شركت داشتند و از آن لذتى بالاتر بردند كه رفاه‏طلبان و ستمگران متكبر مى‏برند ، اشاره است به اين كه لذتهاى مورد استفاده اهل تقوا لذتهاى مباح و به اندازه نياز است و معلوم است كه چنين بهره‏گيرى به درجاتى بالاتر از لذتهاى فراوان نامشروع مى‏باشد ، و در جاى ديگر به بيان ديگر توضيح مى‏دهد : كه پرهيزكاران با اهل دنيا در دنيايشان شريكند اما اهل دنيا با آنان در آخرتشان شركت ندارند . خداوند از دنيا به اندازه كفايت براى آنها مباح و مجاز و ايشان را به آن سبب بى‏نياز و قانع كرده است چنان كه در قرآن مى‏فرمايد : « قُلْ مَن حَرَّم زينَةَ اللَّه اِلّتى أخْرَجَ لِعِبادِه وَ الطّيِّباتِ مِنَ الرِّزْقِ [ 3 ] » .

پرهيزكاران در دنيا بهترين جاها را براى سكونت برگزيدند و بهترين استفاده از خوراكيها بردند ، با مردم دنيا ، در دنيايشان شريك بودند ، پس با آنها از خوراكيهاى پاكيزه كه مى‏خورند خوردند و از نوشيدنيهاى گوارا كه آنها مى‏آشامند ، نوشيدند ، و از بهترين جامه‏ها كه آنان مى‏پوشند پوشيدند و از بهترين همسرانى كه آنها مى‏گيرند ، گرفتند و بهترين مركبهاى سوارى را همانند آنان سوار شدند ، با اهل دنيا از لذتش بهره گرفتند ، و ايشان در دنيا همسايگان خدايند ، آنچه از او تمنا مى‏كنند به آنان عطا مى‏كند نه دعايشان رد مى‏شود و نه سهمى از لذتشان كاستى مى‏يابد .

اين كه فرمود در دنيا بهترين خوراكيها را خوردند و در بهترين مسكنها سكونت كردند ، به اين سبب است كه اين امور را بر وجه شايسته و مباح كه به آن امر شده بودند به كار مى‏بردند و بديهى است كه اين بهترين وجه است .

و اما اين امر كه آنان با اهل دنيا ، در برخوردارى از طيبات شريك بودند گر چه امرى است روشن و آشكار ولى ما در توضيح آن مى‏گوييم : لذّتى كه اهل تقوا از آنچه در دنياست مى‏بردند كاملترين لذت بود ، زيرا هر بهره‏اى كه از دنيا مى‏بردند و هر چه كه مصرف كردند ، خواه خوراكى و آشاميدنى و يا انتخاب همسر و مركب باشد ، تمام اينها را هنگام نياز و به اندازه ضرورت انتخاب مى‏كردند ، و چنان كه مى‏دانى هر اندازه كه احتياج و نياز به امرى بيشتر و شديدتر باشد لذت استفاده از آن قويتر و زيادتر خواهد بود ، و اين خود ، از امور وجدانى مى‏باشد . بنابراين واضح است كه اهل تقوا از دنيا همان بهره‏اى را بردند كه افراد مرفّه و خوشگذران مى‏برند و همان را به دست آوردند كه ستمكاران متكبر به دست آوردند علاوه بر آنچه كه در آخرت نصيب آنان مى‏شود كه اهل دنيا از آن بى‏بهره‏اند چون آنها تنها هدفشان دنياست و خداوند مى‏فرمايد : « وَ مَنْ كانَ يُريدُ حَرْثَ الدُّنْيا نُؤْتِهِ مِنْها وَ مالَهُ فى الآخِرَةِ مِنْ نَصيبٍ [ 4 ] » .

منظور از توشه‏اى كه پرهيزكاران را به ساحل عزّت و پيشگاه عظمت و جلال مى‏رساند ، و همان تقوايى است كه با خود داشته و به آن متّصف بوده‏اند ،چنان كه حق تعالى مى‏فرمايد : « وَ تَزَوَّدُوا فَإنَّ خَيْرَ الزّادِ التَّقْوى‏ [ 5 ] » و در بحثهاى گذشته بارها يادآورى شده است كه چگونه تقوا توشه راه است . امام در اين فصل از سخنان خود واژه متجر را براى تقوا و طاعت استعاره آورده ، زيرا نهايت مقصود اين است كه در مقابل اين كارها ثواب الهى را كسب كنند كه حكم قيمت و بها دارد و به وسيله كلمه مربح [ 6 ] كه به معناى سودآور است استعاره مذكور را ترشيح فرموده است ، به اين دليل كه ثواب خدا در آخرت به مراتبى از اعمالى كه انسان انجام مى‏دهد و از خود مايه مى‏گذارد بالاتر و بيشتر است .

اصابو الذّة زهد الدنيا ،

اين عبارت اشاره به لذتى است كه اهل تقوا از زهد در دنيا احساس مى‏كنند كه بزرگترين لذّت و سبب ايجاد شادمانى عظيمى است زيرا هنگامى كه اهل زهد و تقوا قلاده محبت دنيا را از گردن روح خود بيرون آورده و دور انداختند و به كمالهاى عاليه نفسانى و معنوى رسيدند آن چنان بهجت و سرورى براى آنها حاصل مى‏شود كه بسيار پر ارزشتر و با عظمت‏تر از شاديها و لذتهاى پيدا شده براى متكبران و جباران مى‏باشد ، اين جاست كه سزاوار است پرهيزكاران و زاهدان بر متكبران ستمگر تكبّر و فخر و مباهات كنند ، زيرا كمالى كه اهل دنيا به آن مى‏نازند در مقايسه با مقامات معنوى و لذايذى كه اينها احساس مى‏كنند بى‏ارزش و تو خالى مى‏باشد .

و تيقّنوا أنّهم جيران اللَّه غدا ،

دليل ديگر بر فرحناكى و شادمانى پرهيزكاران در دنيا آن است كه يقين دارند فردا در جوار قرب خدا هستند . اين عبارت اشاره به لذت و خوشى ديگرى است كه اهل تقوا علاوه بر لذتهايى كه در دنيا بر اثر زهد بر ايشان دست مى‏دهد ، لذت مى‏برند و شادمانند ، زيرا يقين دارند كه بلافاصله پس از جدايى روحشان از بدن در جوار رحمت الهى حضور به هم مى‏رسانند و اين يقين آنان را در دنيا شادمان و مسرور مى‏كند .

لا تردّلهم دعوة ،

يكى از فضيلتهاى اهل تقوا كه ويژه ايشان است استجابت دعا مى‏باشد ، كه چون پيوسته در عبادت و اطاعت خدا هستند ، روحشان كمال يافته و در پيشگاه حق تعالى كرامت و شرافت كسب كرده‏اند به مقامى دست يافته‏اند كه دعايشان ردّ نمى‏شود ، البته اين خصوصيت علاوه بر آن است كه در لذتهاى دنيا با غير خود شريك و در خوشيهاى كاملتر آخرت از ديگران ممتازند .

4 اصل چهارم از اصول مطالب اين عهدنامه آن است كه امام ( ع ) بندگان خدا را از مرگ و نزديك بودنش به آنها بر حذر مى‏دارد ، و آنان را آگاه مى‏كند كه هدفش از اين هشدار آماده كردن ايشان براى مرگ و فراهم كردن توشه لازم به منظور برخورد با آن مى‏باشد تا از خسران و زيان غفلت و بى‏خبرى دور باشند و توشه اين راه هم چنان كه دانستى ، پرهيزكارى و عمل صالح است و دستور آمادگى براى مرگ را به اين مطلب تاكيد فرموده است كه مرگ براى هر كس آينده‏اى انديشناك و پيش آمدى مهم با خود به ارمغان مى‏آورد ، و بيان فرموده است كه آن پيشامد ، ممكن است امرى خير و شايسته و نعمتى خالص و پيوسته ، و يا شرّ و زيانبار باشد ، تا اين كه رغبت و تمايل انسان را نسبت به تقوا و پرهيزكارى و مهيا كردن اسباب خير و دفع شرور تحمّل شده بعد از مرگ را شدت دهد ، و سپس بيان داشته است به اين كه خيرى كه مرگ به ارمغان مى‏آورد نعمت بهشت است ، و مراد از شر ، آتش مى‏باشد و آنچه باعث نزديكى به هر كدام از آنها مى‏شود عمل انسانى است و بعد به منظور اين كه آمادگى براى مرگ را بيشتر تاكيد كند مى‏فرمايد مرگ امرى حتمى است و گريزى از ملاقات آن نيست و براى انسانها كه مرگ به سرعت در تعقيبشان است كلمه طرداء را استعاره آورده تا نشان دهد كه آنها چون شكار ، و مرگ مانند سواركارى كوشا در جستجوى آنان مى‏باشد و مرگ با انسان از سايه به صاحبش همراهتر و نزديكتر است زيرا سايه گاهى كه آفتاب و روشنايى نباشد از صاحب سايه جدا مى‏شود اما مرگ هرگز از آدمى دست بردار نيست .

و الموت معقود بنواصيكم ،

مرگ به موهاى اطراف پيشانى شما وابسته و گره خورده است ، اين عبارت نيز كنايه از ملازمت و پيوسته همراه بودن انسان است و اشاره به آن است كه مرگ براى هر موجود زنده‏اى امرى حتمى و حكم و قضاى الهى مى‏باشد ، و اين كه خصوص ناصيه را مورد ذكر قرار داده به اين دليل است كه به سبب موقعيت ، عزيزترين و شريفترين عضو انسان است و هر كس بر آن تسلط يابد بهتر مى‏تواند انسان را در تصرف خود درآورد و بر او قدرت پيدا كند و خداوند در قرآن نيز به اين مطلب اشاره فرموده « فيؤخذ بالنواصى و الأقدام [ 7 ] » و كلمه « طىّ » در نورديدن را براى دنيا و لحظه‏هاى آن استعاره آورده است كه پيوسته آن را مى‏گذارند و از آن عبور مى‏كنند و آن را تشبيه به فرش و غير آن ،

كرده است كه پس از گذشتن از روى آن درهم پيچيده و جمع مى‏شود و اين كه فرموده است از پشت سر شما در نورديده مى‏شود منظور امرى ذهنى و تصورى است نسبت به آنچه در آينده و پس از مرگ به وسيله اعمالشان با آن روبرو مى‏شوند ، نه امرى حسّى و مادّى .

پس از آن كه بطور مكرّر از مرگ و حتميت وقوعش ياد كرد ، و با ذكر درهم پيچيده شدن دنيا ، مطلب را مؤكد كرد ، اكنون ، انسان را به ياد پى آمد مرگ كه آتش و عذاب است مى‏اندازد و با توصيف كردنش به عميق بودن و گودى قعر آن ، آدمى را بهوش مى‏دارد كه هر چه بيشتر از آن حساب ببرد . از مواردى كه اين معنا را براى انسان متصور مى‏كند و به ذهن مى‏آورد ، روايتى است كه يك وقت پيامبر اكرم صداى مهيب و وحشتناكى را شنيد ، به يارانش كه حاضر بودند رو كرد و فرمود : اين صداى افتادن سنگى بود كه در هفتاد سال پيش از لبه جهنم سرازير شده و هم اكنون به قعر آن رسيد و صدايش شنيده شد ، و اين داستان درباره شخص منافقى بود كه در اين هنگام مرد و عمرش هفتاد سال بود ، و در گذشته نيز به آن اشاره كرده‏ايم كه در مورد شدت حرارت آتش جهنم در قرآن چنين آمد . « قُلْ نارُ جَهَنَّم اَشَدُّ حَرّاً [ 8 ] » و درباره سوزش عذابش مى‏فرمايد : « كُلَّما نَضِجَتْ جُلُودُهُمْ بَدَّلْناهُم جُلوداً غَيْرَها لِيَذُوقُوا العَذاب [ 9 ] » و راجع به اين كه دوزخ جاى رحمت نيست و هيچ درخواستى شنيده نمى‏شود ، قرآن چنين حكايت مى‏كند : « رَبَّنا اخْرِجْنا مِنها . . . و لا تُكَلِّموُن [ 10 ] » . و اين كه در دوزخ گشايشى براى هيچ اندوهى حاصل نمى‏شود مى‏فرمايد « فى عذاب جهنم خالدون لا يُفتّرُ عَنْهُمْ وَ هُم فيهِ مُبلِسون » و نيز آيه بعد : « وَ نادَوْا يا مالِكُ . . . ماكِثون [ 11 ] »

5 و ان استطعتم . . . بينهما ،

يكى ديگر از اصول مطالب اين عهدنامه آن است كه بندگان خدا را امر مى‏كند به اين كه در عين شدت خوف و بيمى كه از خدا دارند حسن ظنّ هم به او داشته باشند و به عبارت ديگر ميان خوف و رجا باشند كه دو تا از درهاى بزرگ بهشت مى‏باشند ، چنان كه در گذشته بيان شد ، و در عبارت بعد اشاره مى‏كند به اين كه اين دو متلازم با يكديگر هستند و اين كه حسن ظن و اميدوارى بنده واقعى نسبت به پروردگارش به اندازه خوف و بيمش از وى مى‏باشد و كم و زيادشان به يك نسبت است ، بايد توجه كرد كه امام ( ع ) هيچ كدام از اين دو را علت ديگرى ندانسته است بلكه هر دو معلول يك علّتند كه معرفت و شناخت حق تعالى مى‏باشد ، و به دليل اين كه معرفت خداوند ، پذيراى شدت و ضعف است گمان نيك و اميدوارى و خوف و ترس از خداوند هم كه از آن سرچشمه مى‏گيرد قابل شدت و ضعف مى‏باشد ، و تقويت هر يك از اين امور نيازمند به معرفتى خاص و اعتبارى ويژه مى‏باشد كه مبدأ قريب آن به حساب مى‏آيد .

در تقويت حسن ظن و ايجاد اميدوارى بر بنده لازم است بيانديشد كه چگونه خداوند تمام اسباب نعمت را براى بندگان فراهم كرده و حتى ريزه‏كاريهاى خلقت و لطيفه‏هاى نعمت را رعايت فرموده ، آنچه در زندگى ضرورى و لازم است و مردم به آن نيازمنداند ، از قبيل آلات غذاخورى و ناخنها كه اسباب زينت و زيبايى انسان مى‏باشد ، از قبيل كمانى قرار دادن دو ابرو و اختلاف رنگهاى سفيد و سياه در چشم و جز اينها از امور غير ضرورى ، اين جاست كه انسان متوجه مى‏شود كه هر گاه عنايت الهى در چنين ريزه‏كاريها كوتاهى نكرده و راضى نشده است به اين كه در امور تغذيه و اسباب زينت و تمام ما يحتاج آنها بى‏توجهى شود ، پس چگونه راضى خواهد شد كه آنها را به هلاكت ابدى دچار فرمايد ؟ بلكه هر گاه به دقت نظر كند خواهد دانست كه حق تعالى براى بيشتر مردم اسباب سعادت و خوشبختى دنيايشان را فراهم كرده است و خير و سلامت بر غير آن غلبه دارد و اين سنت الهى است كه پيوسته ميان بندگانش برقرار بوده ، و حتى در ارتباط با آخرت نيز جنبه خير و سعادت بر شر و ضلالت ارجحيت دارد ،زيرا مدبّر دنيا و آخرت يكى است و او غفور و رحيم است و نسبت به بندگانش با لطف و مهربانى مى‏باشد ، و توجه به اين امور موجب حسن ظن به خدا و اميدوارى زياد به لطف و عنايت وى مى‏شود .

ديگر از چيزهايى كه باعث اين بيدارى و حسن ظن انسان به خدا مى‏شود ،انديشيدن در مصالحى است كه از ناحيه شريعت نصيب بندگان فرموده و لطف و رحمت خود را بر جمله آفريدگان ارزانى داشته است ، اما در ناحيه خوف ،مهمترين سببهايش آن است كه خدا را بشناسد و بر صفات جلال و عظمت و تعالى و هيبت و بى‏نيازى او معرفت و شناخت داشته باشد ، و بداند كه اگر بخواهد تمام جهانيان را به هلاكت برساند ، وى را باكى نيست و هيچ قدرتى نمى‏تواند او را از اين كار منع كند ، و همچنين ساير صفات ذات اقدس او كه دلالت بر ايجاد عذاب و زجر مى‏كند از قبيل سخط و غضب كه اگر چنين بصيرتى در آدمى پيدا شود ، خوف و بيمش افزونى مى‏يابد ، چنان كه در قرآن مى‏فرمايد : « إنّما يَخْشىَ اللَّه مِنْ عِبادِه العُلَماءُ [ 12 ] » و پيامبر فرمود : انا اخوفكم للَّه ،من ترسم نسبت به خداوند از همه شما بيشتر است ، و هر چه معرفت به اين امور بيشتر باشد حالت خوف و سوختن دل به همان نسبت افزايش مى‏يابد و سپس اين حالت درونى به ظاهر و بدن سرايت مى‏كند و حالش دگرگون مى‏شود و ذلّت و بى‏حسّى به او دست مى‏دهد ، و ناله دل و لرزش جسمانى بر او مسلط مى‏شود ،و او را از معاصى باز مى‏دارد و به جبران نيكيها و صفتهاى خوب كه قبلا از او فوت شده او را به عبادات و كارهاى نيك مقيد مى‏كند و به اين سبب اميال شهوانى در او سركوب شده و لذتها و خوشيهايش بى‏رونق مى‏شود ، و با سوز دل به علت خوف ، او را چنان خوارى و ذلتى دست مى‏دهد كه بسيارى از صفات ناپسند از او دور مى‏شود از قبيل كبر ، حسد ، كينه و بخل و بقيه رذايل . اما جمع ميان خوف و رجاء باعث ايجاد فضايل بسيارى در انسان مى‏شود ، زيرا هر گاه معرفت و يقين به حق تعالى حاصل شود ، خوف از عذاب و اميد به ثواب در وى به هيجان مى‏آيد و نيز اين دو در وجود انسان صبر و بردبارى مى‏آفرينند ، و صبر بر تحمل ناملايمات كه موجب دخول در بهشت است تحقق نمى‏يابد مگر در صورتى كه نيروى رضاى به قضاى حق در آدمى تقويت يابد ، و نيز صبر بر ريشه كن كردن شهوات و لذتها كه وجودشان باعث داخل شدن در آتش دوزخ است ، ميسّر نمى‏شود بجز در صورتى كه نيروى خوف از خدا در وى شدت يابد .

به اين دليل امام على ( ع ) مى‏فرمايد : من اشتاق الى الجنه سلىّ عن الشهوات و من اشفق من النار رجع عن المحرمات : آن كه مشتاق بهشت است خود را از شهوتها بيرون كشد و هر كس از آتش بترسد از انجام دادن كارهاى حرام منصرف شود . مقام صبر علاوه بر اين فايده ، روح انسان را به مرتبه مجاهده نفسانى ترقى مى‏دهد و او را آماده ذكر خدا و تفكر در وجود اقدس او ، مى‏كند و اين امر سبب كمال معرفت و انس با خدا مى‏شود ، انسى كه محبت آفرين است و علت پيدايش مقام رضا و توكل به خداوند مى‏باشد ، زيرا رضايت و خشنودى دوست در كارى كه محبوبش انجام مى‏دهد ، از لوازم ضرورى محبت است .

حال كه معلوم شد كه خوف و رجا هر دو معلول يك علت هستند كه همان معرفت و يقين به وجود خداوند است پس اين دو متلازم يكديگرند نه متضادّ ،گر چه از ظاهر امر گاهى ممكن است گمان شود كه ميانشان تضاد است بويژه هنگامى كه يكى از آنها به واسطه غلبه اسبابش بر ديگرى غالب آيد و دل به آن مشغول و از ديگرى غافل شود ، قهرا چنين تصور مى‏شود كه امر غالب ، منافى و ضد امر مغلوب است به اين دليل امام ( ع ) در عبارت بالا :

و ان استطعتم ،

و ما بعدش اشاره به اين مطلب فرمود كه آنچه براى مردم ، راجع به خوف و حسن ظنّ به خداوند مورد شك و ترديد است ، قدرت بر جمع ميان اين دو است . سپس محمد بن ابى بكر را هشدار مى‏دهد كه با اعطاى فرمانروايى بزرگترين متصرفات و اقليمها به وى ، نسبت به او احسان بزرگى را انجام داده است ، تا با يادآورى اين احسان بتواند آنچه از سفارشها و وصيتها كه مى‏خواهد بر پايه آن استوار كند .

6 آخرين اصل از مطالب اين عهدنامه آن است كه او را توجه داده است به چيزى كه سزاوار اوست و شايسته است كه آن را انجام دهد و آن مخالفت با نفس اماره است كه وى را به كارهاى زشت و فحشا و بقيه منهيات الهى وادار مى‏كند به عبادت و اطاعت خداوند رو بياورد كه عقل و شرع به آن حكم مى‏كنند و از دين خود دفاع كند و شياطين جن و انس را از آن دور كند و اگر از عمرش بجز يك ساعت باقى نمانده باشد سزاوار است آن مدت را به دفاع از دينش بسر برد .

مطلب ديگر اين كه به خاطر خشنودى هيچ يك از آفريدگان ، خدا را به خشم و غضب در نياورد يعنى هيچ كس را در گناه كه موجب سخط خداوند است اطاعت و پيروى نكند .

فانّ فى اللَّه . . . فى غيره ،

در اين عبارت استدلال شده است بر اين كه فقط مراعات رضايت و خشنودى حق تعالى واجب است نه غير او ، و جمله متن در حكم مقدمه نخست از قياس مضمر شكل اول مى‏باشد و تقدير كبرايش اين است : هر گاه چنين است كه خداوند جانشين هر چيزى غير از خود او مى‏باشد و هيچ چيز جاى خدا را نمى‏گيرد پس واجب است خشنودى او رعايت شود نه اين كه به خاطر جلب رضايت غير او ، خشم و غضب وى انتخاب شود .

در آخر به نماينده خود امر مى‏فرمايد كه نماز را در وقت معينش انجام دهد و چنان نباشد كه اگر قبل از وقت نماز بى‏كار باشد و فراغت داشته باشد آن را همان پيش از وقت انجام دهد و يا اگر هنگام نماز رسيد و گرفتارى برايش پيش آمد ، نماز را به بعد از وقت موكول كند زيرا نماز از هر كار و شغلى مهمتر و ارزشمندتر است و بعد وى را آگاه كرده است كه هر عملى از اعمال نيك تابع و پيرو نماز است يعنى وقتى كه انسان رعايت نماز خود را بكند و هر كار آن را بموقع انجام دهد ناگزير كارهاى ديگر را هم بموقع و درست عمل مى‏كند ، ولى هر گاه در نماز رعايت اين امور را نكند در غير آن بيشتر سهل انگارى خواهد كرد ، به دليل اين كه نماز پايه استوار دين و بالاترين عبادتهاست چنان كه از پيامبر اكرم روايت شده است كه وقتى از آن حضرت درباره برترين اعمال سؤال شد فرمود : انجام دادن نماز در اول وقت ، و فرمود اول چيزى كه بنده در قيامت نسبت به آن مورد محاسبه قرار مى‏گيرد نماز است و كسى كه نمازش درست و كامل باشد حساب ساير عبادات بر او آسان خواهد بود ، اما كسى كه نمازش نادرست باشد هم درباره نماز و هم بقيه اعمال مورد محاسبه و مؤاخذه قرار مى‏گيرد .

« قابل ذكر است كه امام ( ع ) در اين عهدنامه درباره نماز و ملحقاتش سخن طولانى داشته است كه مرحوم سيد رضى آن را ناتمام گذاشته و به همين مقدار كه در متن ذكر شد اكتفا كرده است ولى ما در اين شرح بقيه آن را براى مزيد فايده ذكر مى ‏كنيم :

به نمازت بنگر كه چگونه است ، تو پيشواى جامعه ‏ات مى‏باشى اگر آن را كامل انجام دهى يا سبك بشمارى مسؤوليتش با توست . هر پيشوا كه در جامعه ‏اى نماز اقامه كند و در نماز آنها نقص و كمبودى پيدا شود گناهش به گردن اوست ،و بر آنان نقصى نيست اما اگر در تكميل و حفظ شرايطش كوشش كنى و نماز آنها درست بر قرار شود به تو نيز مثل پاداش ايشان داده شود و حال آن كه از پاداش آنها هم چيزى كاسته نشود . به وضو گرفتن نيز كه از شرايط درستى نماز است توجه كن : سه مرتبه آب را در دهان بگردان ، و سه مرتبه استنشاق كن ، صورتت را بشوى ، و سپس دست راست و بعد از آن دست چپت را بشوى ، و در آخر سر و دو پايت را مسح كن ، زيرا من رسول خدا را ديدم كه چنين انجام مى‏ داد ، و بدان كه وضو نصف ايمان است . درباره اوقات نماز نيز دقّت كن و آن را در موقعش بجاى آور مبادا وقت بى‏كارى و فراغت تعجيل كنى و قبل از وقت نماز بخوانى و يا چون ببينى كه در وقت معيّن نماز ، كار و گرفتارى دارى آن را از وقتش تأخير اندازى ، چرا كه مردى درباره اوقات نماز از پيغمبر خدا سؤال كرد حضرت فرمود :

جبرئيل نزد من آمد و وقت نماز ظهر را به من نماياند در حالى كه خورشيد از نصف النهار گذشته و بر ابروى راست او قرار گرفته بود و بعد وقت نماز عصر را موقعى به من نشان داد كه سايه هر چيز به اندازه خودش بود و نماز مغرب را وقتى انجام داد كه آفتاب غروب كرد و نماز عشا را در هنگامى كه خورشيد پنهان شده بود و نماز صبح را در سپيده دم هنگامى كه ستارگان درهم و مخلوط بودند بجاى آورد ، پس تو نيز در اين اوقات نماز را بپاى دار ، و اين روش نيك و راه روشن را ترك مكن ، و سپس ركوع و سجود را با دقت انجام ده كه رسول خدا نماز را از همه مردم كاملتر و عملا با نشاطتر و آسانتر مى‏خواند ، و بدان كه هر يكى از اعمالت پيرو نماز توست ، پس هر كس نماز خود را تباه كند كارهاى ديگرش را بيشتر تباه مى‏كند .

از خدايى كه همه چيز را مى‏بيند و خود ، ديده نمى‏شود و در بلندترين ديدگاهها قرار دارد مى‏خواهم كه ما ، و تو را از كسانى قرار دهد كه دوست مى‏دارد و از آنان راضى و خشنود است و نيز ما و تو را يارى فرمايد كه وى را سپاسگزار بوده و پيوسته به يادش باشيم به خوبى عبادتش كنيم و حقش را ادا كنيم و نيز از او خواهانم كه ما و تو را نسبت به هر چه براى دين و دنيا و آخرتمان برگزيده كمك و يارى فرمايد » .

قسمت دوّم عهدنامه است :

فَإِنَّهُ لاَ سَوَاءَ إِمَامُ اَلْهُدَى وَ إِمَامُ اَلرَّدَى وَ وَلِيُّ ؟ اَلنَّبِيِّ ؟ وَ عَدُوُّ ؟ اَلنَّبِيِّ ؟ وَ لَقَدْ قَالَ لِي ؟ رَسُولُ اَللَّهِ ص ؟ إِنِّي لاَ أَخَافُ عَلَى أُمَّتِي مُؤْمِناً وَ لاَ مُشْرِكاً أَمَّا اَلْمُؤْمِنُ فَيَمْنَعُهُ اَللَّهُ بِإِيمَانِهِ وَ أَمَّا اَلْمُشْرِكُ فَيَقْمَعُهُ اَللَّهُ بِشِرْكِهِ وَ لَكِنِّي أَخَافُ عَلَيْكُمْ كُلَّ مُنَافِقِ اَلْجَنَانِ عَالِمِ اَللِّسَانِ يَقُولُ مَا تَعْرِفُونَ وَ يَفْعَلُ مَا تُنْكِرُونَ

لغت

قمع : شكست دادن و خوار كردن

ترجمه

« زيرا پيشواى رستگارى و تبهكارى و دوست پيغمبر و دشمن وى يكسان نيستند ، رسول خدا به من فرمود : من برامتم از مومن و مشرك نمى‏ترسم زيرا مومن را خداوند به دليل ايمانش از خلافكاريها باز مى‏دارد ، و مشرك را به سبب شركش ذليل و خوار مى‏كند اما از منافق بر شما مى‏ترسم كه در دل ، دورو ، و از جهت زبان داناست مى‏گويد آنچه را كه شما مى‏پسنديد و انجام مى‏دهد كارى كه شما نمى‏پسنديد . »

شرح

اين قسمت از سخنان امام ( ع ) دنباله كلام آن حضرت بعد از جمله و آخرتناست كه متن آن در آخر شرح فصل قبل گذشت ترجمه شد و چنين آغاز مى‏شود « پس شما اى اهل مصر بايد چنان باشيد كه عملتان گفتارتان را تصديق كند و آشكارتان روشن كننده ضمير و نهانتان باشد و زبانهايتان با دلهاتان مخالفت نكند ، زيرا كه پيشواى رستگارى و تباهكارى . . . تا آخر اين فصل كه ترجمه‏اش گذشت ، و سپس مى‏فرمايد : اى محمد بن ابى بكر ، بدان كه برترين پاكدامنى ، پرهيزكارى در دين خدا و عمل به دستورهاى اوست ، و من تو را سفارش مى‏كنم كه در نهان و آشكار و در هر حال كه هستى تقواى الهى را پيشه خود قرار ده ، و بدان كه دنيا سراى گرفتارى و سرانجامش نيستى و آخرت محل پاداش و خانه باقى و دائمى است ، پس براى آخرت كه جاويد است بكوش و از عمل براى دنيا كه فناپذير است روگردان باش ، و بهره خود را از دنيا از ياد مبر ، اكنون تو را به هفت امر كه تمام اسلام را در بر مى‏گيرد توصيه مى‏كنم :

1 در ميان مردم از خدا بيم داشته باش ، اما در امر خدا از مردم بيم مدار .

2 بهترين دانش آن است كه كردار آن را تصديق كند ( توام با عمل باشد ) .

3 در يك موضوع دو حكم مختلف صادر مكن زيرا وضعت دگرگون مى‏شود و از حق منحرف مى‏شوى .

4 براى عموم افراد جامعه‏ات ، دوست بدار آنچه براى خود و خانواده‏ات دوست مى‏دارى ، و براى آنان نپسند آنچه براى خود و خانواده‏ات نمى‏پسندى ،

زيرا كه اين حالت بهترين دليل بر حق است ، و كار رعيت و مردم را بهتر اصلاح مى‏كند .

5 به منظور رسيدن به حق خود را در درياى گرفتاريها و سختيها فرو ببر و در راه خدا از سرزنش ملامت كنندگان مترس .

6 هر كس با تو مشورت كرد او را به راه خير دلالت كن .

7 خود را الگوى مسلمانان نزديك و دور قرار ده ، اميد است خداوند ما را در راه دين دوستان يكديگر و محبت ما و شما را محبت اهل تقوا قرار دهد و شما را ثابت قدم بدارد تا با دوستى با همديگر برادروار بر تختهاى عزّت قرار گيريم .

اى اهل مصر ، فرمانروايتان را به خوبى كمك كنيد و پيوسته وى را اطاعت كنيد تا در بهشت به حضور پيغمبرتان برسيد ، خداوند ما و شما را بر آنچه رضاى اوست يارى فرمايد ، درود و رحمت و بركتهاى الهى بر شما باد .

پس از آن كه امام ( ع ) بندگان خدا را دستور دادند كه نفاق و دو رويى نداشته باشند و كردار و رفتارشان همانند سخنانشان خوب و زيبا باشد ، با فرق گذاشتن ميان خود و ديگر پيشوايان ، شنوندگان خود را به اين مرحله نزديك و متمايل و مجذوب كرد .

منظور از پيشواى رستگار و دوست پيامبر ، خودش و مراد از پيشواى تبهكار و دشمن پيغمبر معاويه است و خبر مشهور را به رسول خدا نسبت داد و از قول آن حضرت نقل كرده است و منظورش از منافق كوردل و دانشمند به زبان ،معاويه و يارانش مى‏باشد ، و تمام اين بيانات براى آن است كه مردم را به پيروى از خودش تشويق كند و از كمك و يارى كردن به دشمنش منصرف كند ، و اما معناى روايت ، امرى است روشن كه مومن چون ايمان دارد ، از او بيمى بر مسلمانان نيست مشرك را هم كه خداوند به خاطر شركش تا وقتى كه متظاهر به شرك باشد با پيشرفت اسلام و غلبه مسلمانان خوار و ريشه‏كن مى‏كند و با اتفاق مسلمين بر دورى كردن از او ، و دشمنى با وى و گوش ندادن به هر چه او مى‏گويد ،منزوى و خوار و زبونش مى‏كند ، تنها كسى كه بر مسلمانان بيم آن مى‏رود ، منافق است كه كفر را پنهان مى‏دارد و تظاهر به اسلام مى‏كند ، احكام اسلام را مى‏آموزد و با مسلمانان نشست و برخاست مى‏ كند و آنچه آنان مى‏گويند ، مى‏ گويد ، اما كردار و اعمالش بر خلاف اسلام و مسلمين است ، مسلمانان بايد از او هراسناك باشند به دليل اين كه مسلمان نمايى و آميزش او با ايشان باعث مى‏شود كه به حرفهايش گوش دهند و با او همنشين شوند و مفتون ادعاهايش شوند و او را راستگو پندارند بديهى است كه زبان‏آورى و توانايى كه بر ايجاد شبهه و گمراه كردن دارد ، و مى‏تواند مقاصد شوم خود را با كلمات زيبا بيارايد ، موجب آن مى‏شود كه بسيارى از مسلمانان تحت تأثير قرار گيرند و منحرف شوند .

انّ افضل العفّه الورع ،

ورع ملكه و خصوصيتى است جامع تمام كارهاى نيك و از فروع صفت عفت مى‏باشد ، و چون همه فضايل در آن جمع است پس از همه آنها برتر و بالاتر است .

و اخش اللَّه فى الناس :

از خدا بترس درباره ظلمى كه نسبت به مردم روا ،

دارى و از اين راه معصيت خدا را انجام دهى .

و لا تخشى الناس فى اللَّه ،

در هر عملى كه رضاى خدا در آن است و تو مى‏خواهى انجام دهى از هيچ كس بيم مدار ، تا مبادا وحشت و هراست از مردم ،سبب شود كه دست از عبادت و اطاعت حق تعالى بردارى . به اميد توفيق از خداوند .

______________________________

[ 1 ] سوره شعراء ( 26 ) آيه ( 214 ) يعنى : و فرودآور بال خود را براى هر كه پيرويت كند از مومنان .

[ 2 ] سوره بقره ( 2 ) آيه ( 193 ) يعنى : پس كسى كه بر شما تجاوز كند ، برابر آنچه بر شما تجاوز كرده است .

[ 3 ] سوره اعراف ( 7 ) آيه ( 31 ) ، يعنى : بگو چه كسى حرام كرده است زينت خدا ، و روزيهاى پاكيزه و حلال را كه براى بندگان خود به وجود آورده است .

[ 4 ] سوره شورا ( 42 ) آيه ( 19 ) ، يعنى : هر كس تنها هدفش استفاده دنيوى باشد ، به او مى‏دهيم ، اما در آخرت براى وى بهره‏اى نيست .

[ 5 ] سوره بقره ( 2 ) آيه ( 196 ) ، يعنى : توشه برگيريد ، و بهترين توشه ، پرهيزكارى و تقواست .

[ 6 ] ظاهرا نسخه‏اى كه پيش شارح بوده متن سخن امام : و المتجر المربح بوده است ، چنان كه ابن ابى الحديد در شرح به عنوان روايت ديگر چنين نوشته است . ج 15 ، صفحه 165 . ( مترجم ) .

[ 7 ] سوره الرحمن ( 55 ) آيه ( 41 ) ، يعنى : پس پيشانيها و قدمهاى آنان گرفته شود .

[ 8 ] سوره توبه ( 9 ) آيه ( 80 ) ، يعنى : بگو : سوزش آتش دوزخ سخت‏تر است .

[ 9 ] سوره نساء ( 4 ) آيه ( 55 ) ، يعنى : هر گاه پوستهايشان پخته شود بر ايشان پوستهاى ديگر ، جانشين كنيم تا عذاب را بچشند .

[ 10 ] سوره مؤمنون ( 23 ) آيه ( 106 ) ، يعنى : پروردگارا برون‏آور ما را از آن تا آن جا كه مى‏فرمايد : با من سخن نگوييد .

[ 11 ] سوره زخرف ( 43 ) آيه ( 74 و 771 ) يعنى : در عذاب جهنم جاويدانند و به هيچ نحو عذاب از آنان بريده نمى‏شود و پيوسته در آن سر افكنده‏اند و نيز آيه بعد بانگ برآورند اى مالك . تا آن جا كه گويد : همانا شما ماندگانيد .

[ 12 ] سوره فاطر ( 35 ) آيه ( 27 ) يعنى : تنها بندگان آگاه خدا از او خوف و خشيت دارند .

نامه 26 ترجمه شرح ابن میثم بحرانی

26 عهدنامه امام ( ع ) به يكى از عاملانش كه او را براى جمع‏آورى زكات و صدقه مامور كرده بود :

آمُرُهُ بِتَقْوَى اَللَّهِ فِي سَرَائِرِ أَمْرِهِ وَ خَفِيَّاتِ عَمَلِهِ حَيْثُ لاَ شَاهِدَ غَيْرُهُ وَ لاَ وَكِيلَ دُونَهُ وَ آمُرُهُ أَلاَّ يَعْمَلَ بِشَيْ‏ءٍ مِنْ طَاعَةِ اَللَّهِ فِيمَا ظَهَرَ فَيُخَالِفَ إِلَى غَيْرِهِ فِيمَا أَسَرَّ وَ مَنْ لَمْ يَخْتَلِفْ سِرُّهُ وَ عَلاَنِيَتُهُ وَ فِعْلُهُ وَ مَقَالَتُهُ فَقَدْ أَدَّى اَلْأَمَانَةَ وَ أَخْلَصَ اَلْعِبَادَةَ وَ آمُرُهُ أَلاَّ يَجْبَهَهُمْ وَ لاَ يَعْضَهَهُمْ وَ لاَ يَرْغَبَ عَنْهُمْ تَفَضُّلاً بِالْإِمَارَةِ عَلَيْهِمْ فَإِنَّهُمُ اَلْإِخْوَانُ فِي اَلدِّينِ وَ اَلْأَعْوَانُ عَلَى اِسْتِخْرَاجِ اَلْحُقُوقِ وَ إِنَّ لَكَ فِي هَذِهِ اَلصَّدَقَةِ نَصِيباً مَفْرُوضاً وَ حَقّاً مَعْلُوماً وَ شُرَكَاءَ أَهْلَ مَسْكَنَةٍ وَ ضُعَفَاءَ ذَوِي فَاقَةٍ وَ إِنَّا مُوَفُّوكَ حَقَّكَ فَوَفِّهِمْ حُقُوقَهُمْ وَ إِلاَّ تَفْعَلْ فَإِنَّكَ مِنْ أَكْثَرِ اَلنَّاسِ خُصُوماً يَوْمَ اَلْقِيَامَةِ وَ بُؤْسَى لِمَنْ خَصْمُهُ عِنْدَ اَللَّهِ اَلْفُقَرَاءُ وَ اَلْمَسَاكِينُ وَ اَلسَّائِلُونَ وَ اَلْمَدْفُوعُونَ وَ اَلْغَارِمُونَ وَ اِبْنُ اَلسَّبِيلِ وَ مَنِ اِسْتَهَانَ بِالْأَمَانَةِ وَ رَتَعَ فِي اَلْخِيَانَةِ وَ لَمْ يُنَزِّهْ نَفْسَهُ وَ دِينَهُ عَنْهَا فَقَدْ أَحَلَّ بِنَفْسِهِ اَلذُّلَّ وَ اَلْخِزْيَ فِي اَلدُّنْيَا وَ هُوَ فِي اَلْآخِرَةِ أَذَلُّ وَ أَخْزَى وَ إِنَّ أَعْظَمَ اَلْخِيَانَةِ خِيَانَةُ اَلْأُمَّةِ وَ أَفْظَعَ اَلْغِشِّ غِشُّ اَلْأَئِمَّةِ وَ اَلسَّلاَمُ

لغات

جبهته بالمكروه : او را به كار ناپسند وادار كردم

عضهته عضها : دروغ و بهتان را به او نسبت دادم .

فاقه ، بؤس و فظع : سختى و شدت

ترجمه

« او را سفارش مى‏كنم كه در نهانيها و كردارهاى پوشيده‏اش ، پرهيزكارى و ترس از مخالفت خدا را پيشه كند ، آن جا كه غير از خدا حاضر و ناظر نيست و جز او نگهبان و وكيلى نمى‏باشد .

و سفارش مى‏كنم . چنان نباشد كه در كارهاى آشكار و ظاهر اطاعت از خدا كند و در امور پنهانى مخالفت او را انجام دهد . كسى كه نهان و آشكارايش ،كردار و گفتارش با هم اختلاف ندارد حقّا كه امانت را رعايت كرده و عبادت را خالص انجام داده است .

او را سفارش مى‏كنم كه صاحبان اموال را به زحمت نياندازد و به آنان بهتان نزند و نسبت به دروغ ندهد و به سبب فرمانروايى بر آنها ، از روى سركشى از آنان روى برنگرداند ، زيرا آنان از نظر دينى ، برادر و در تهيه و استخراج حقوق الهى ياورند ، و براى تو در اين مال زكات ، بهره ثابت و حق آشكارى است و نيز كسانى از بينوايان و ناتوانان در اين اموال با تو شريكند ، ما كه حق تو را مى‏دهيم تو نيز حق آنان را بپرداز ، و گرنه روز قيامت تو از همه مردم دشمن‏دارتر خواهى بود ،و بدا بر حال كسى كه خصم او ، نزد خداوند تهيدستان و بيچارگان و دريوزه‏گان و دفع شدگان و بدهكاران و در راه ماندگان باشند [ 1 ] ، و هر كس كه امانت را خوار دارد و به خيانت آلوده شود و نفس خود و ديانتش را از آن پاك نكند ، در دنيا خوارى و رسوايى را بر خود ، روا داشته و در آخرت نيز خوارتر و رسواتر خواهد بود ، و بزرگترين خيانت ، خيانت به ملت و سخت‏ترين حيله‏گرى و نيرنگ ،دغلكارى با پيشوايان است . »

شرح

در اين عهدنامه امام ( ع ) دستورهايى صادر فرموده است كه بعضى مربوط به اداى حق خداست و بعضى ديگر درباره مهربانى و احترام نسبت به مردم و صاحبان اموال مى‏باشد تا رضايت آنان را جلب و نظم جامعه را حفظ كند اما آنچه مربوط به حق خداى تعالى است دو امر مى‏باشد :

1 در امور پنهانى و كارهاى غير آشكار خود از مخالفت فرمان الهى بپرهيزد كه اين است تقواى حقيقى و سودمند .

حيث لا شهيد غيره و لا وكيل دونه ،

در اين جمله كه جايگاه و موضع پنهان داشتن عمل ، و پوشاندن ك ارها را بيان فرموده و اين كه گواه و صاحب اختيارى بجز خداوند نيست هدف حضرت ، هشدار و ترساندن اوست كه حق تعالى به رازهاى پنهانى بندگان و كارهاى پوشيده آنها آگاه است و تو هم نشود كه هر كس مخفيانه عملى انجام داد يا رازى در دل داشت تنها خودش آگاه است و ديگرى از آن خبر ندارد ، آرى تنها خداست كه بر تمام اسرار ، آگاه و در كليه امور صاحب اختيار است .

2 در فرمانبردارى از دستورهاى خداوند ظاهر و باطن خود را يكى كند و عبادتهايى را كه در آشكار انجام مى‏دهد خالى از خودنمايى و ريا و سمعه بجاى آورد .

حرف « ما » در عبارت فيما ، موصول و به معناى الذى مى‏باشد و احتمال مى‏رود كه مصدريه باشد .

و من لم يختلف . . . العباده ،

امام ( ع ) با ذكر اين جمله نماينده خود را بر اين امر تشويق و وادار مى‏كند كه حالت نهان و آشكار ، و كردار و گفتارش را يگانه كند زيرا اين عمل سبب اخلاص در عبادت خداوند ، و اداى امانت او مى‏شود كه با زبان پيامبرش و پيشوايان دينى بندگان خود را بر آن مكلف كرده و بديهى است كه اين مطلب موجب كسب ثواب از نزد پروردگار و امان يافتن از خشم و عذاب الهى مى‏باشد .

دستورهايى كه درباره رفتار با مردم و مهربانى كردن نسبت به آنان صادر فرموده ، نيز دو قسم مى‏باشد كه قسمتى به صاحبان اموال تعلق دارد كه بايد زكات بدهند و قسمت ديگر راجع به رفتار با مستحقان است .

آنچه درباره رفتار با زكات دهندگان فرموده آن است كه با آنها برخورد ناروا نكند و نسبت دروغگويى به ايشان ندهد ، و به دليل رياست و فرمانروايى كه بر آنها دارد با برتر شمردن خود از آنان رو بر نگرداند و بر آنها فخرفروشى و اظهار بلند مقامى نكند .

نصب تفضيلا از باب مفعول له مى‏باشد .

انهم الاخوان . . . الحقوق ،

در اين عبارت حضرت براى اثبات فرمايش خود به قياس مضمر از شكل اول استدلال كرده كه صغراى آن جمله متن است و كبرايش چنين است كه : هر كس برادر دينى و ياور و معين در تهيه صدقات و حقوق باشد لازم است امورى كه گفته شد درباره‏اش رعايت شود .

اين كه صاحبان اموال در استخراج ماليات و صدقات كمك و ياورند ، به اين دليل است كه اموال را آنها به دست مى‏آورند و صدقات را آنها مى‏دهند و روشن است كه اين مطلب در صورتى تحقق مى‏يابد كه مورد احترام و مهربانى واقع شوند و كارهاى ناپسندى كه بيان فرمود درباره آنان انجام نگيرد تا ناراضى و از مسير حق منحرف نشوند و از دادن زكات و صدقات خوددارى نكنند كه در مقدار آن كاهش پيدا خواهد شد و ممكن است عبارت فوق را شامل حال لشكريان و سربازان نيز بدانيم . بخش بعدى درباره حقوق مستحقان است :

و إنّ لك . . . و امّا موفوك حقّك ،

در اين عبارت براى حسن رفتار با مستحقان و كمال رعايت حقوق آنها دليل آورده است .

جمله مذكور در متن در حكم صغراى شكل اوّلى است كه تقدير كبرايش اين است : هر كس را كه در مالى بهره‏اى معين و واجب باشد و در آن بهره ،شركايى هم نيازمند و بينوا داشته باشد و حق خود را هم از آن مال بطور كامل بستاند ، بر او لازم است كه حق شريكان خود را نيز كاملا پرداخت كند . اين مقدمه كبرى كه تقديرش بيان شد ، در سخن امام ، با قياس ديگرى كه مركب از دو متصله است مورد استدلال واقع شده كه صغراى اين قياس از اين قرار است :

اگر حق اين شركاى خود را ندهى ، كسى خواهى بود كه دشمنانش اكثر مردم هستند يعنى فقرا و مساكين و ساير مستحقان و هر كس دشمنانش بيشتر مردم باشند يعنى همه اصناف ، پس بدا بر حالش در نزد خداوند ، روز قيامت و نتيجه اين قياس ، قضيه متصله‏اى است كه از مقدم صغرى و تالى كبرى تركيب يافته به اين قرار : اگر حق آنان را ندهى بدا به حالت ، اين بيان را امام ( ع ) به منظور تهديد فرموده ، و عامل زكات را بيم داده است از آن كه درباره مستحقان از كوچكترين ستمى دورى كند .

كلمه شركاء عطف است بر حقا معلوما ، و اهل المسكنه صفت آن است و بؤسا مصدر و مفعول مطلق ، گروههايى كه مورد مصرف صدقات هستند هشت گروهند كه در قرآن شمرده شده‏اند « انّما الصّدقاتُ لِلْفُقَراء تا و ابن السَّبيل 2 » .

واژه فقير بر طبق قول ابن عباس و جمعى ديگر از مفسران ، شخص خوددارى است كه عفت خود را حفظ مى‏كند و از كسى سؤال نمى‏كند اما مسكين شخصى است كه سؤال مى‏كند . اصمعى گفته است : فقير كسى است كه به اندازه خوراكش دارد ، اما مسكين آن است كه هيچ ندارد .

عاملون ،

كارگزاران كه در جمع‏آورى صدقات كوشش دارند ، و امام مزد كار آنان را به اندازه بقيه گروهها مى‏پردازد . مولفه قلوبهم : عده‏اى از اشراف عرب كه پيغمبر در آغاز اسلام از آنها دلجويى مى‏كرد و سهمى از زكات به آنان مى‏داد تا در مقابل خويشان خود از پيامبر و اسلام دفاع كنند و در برابر دشمنان آنها را يارى كنند مثل ، عباس بن مرداس ، و عيينه بن حصن ، و جز اينها ، و بعدها كه مسلمانان قدرت پيدا كردند ، از كمك و يارى آنان بى‏نياز شدند .

و فى الرقاب ،

يعنى در آزاد كردن بندگان ، ابن عباس گفته است : منظور بندگان مكاتب مى‏باشند كه سهمى به آنها داده مى‏شود تا به صاحبان خود بدهند و آزاد شوند ، و قرض داران كسانى هستند كه مديون شده‏اند در حالى كه نه اسراف و ولخرجى داشته و نه مال را در راه معصيت مصرف كرده ‏اند .

و مراد از فى سبيل اللَّه جنگاوران و مرزداران مى‏باشد و ابن السبيل : در سفر مانده كه مالى براى مصرف خود ندارد ، به او نيز از صدقات داده مى‏شود اگر چه در وطنش داراى ثروت باشد .

در اين عهدنامه امام ( ع ) براى كارگزار خود كسانى از مستحقان را كه شفقت و مهربانى درباره آنان را لازم مى‏داند به يك فرض پنج طايفه و به فرض ديگر چهار گروه ذكر كرده است :

فرض نخست آن است كه سائلان را در مساكين داخل بدانيم ، و منظور از دفع شدگان هم عاملان زكات باشند و قرضدار و ابن السبيل هم كه در آخر ذكر شده است پس پنج گروه مى‏شوند ، و اين كه امام از عاملان تعبير به دفع شدگان فرموده ، يا به اين دليل است كه دفع مى‏شوند يعنى براى جمع‏آورى ماليات دور فرستاده مى‏شوند ، و يا به اين علت است كه وقتى پيش صاحبان اموال مى‏آيند كه زكات بگيرند صاحبان اموال آنها را از خود مى‏رانند و دور مى‏كنند و سبب اين كه حضرت جمع كنندگان زكات را به اين صفت ذلّت و خوارى تعبير فرموده اين است كه تواضع داشته باشند و نسبت به صاحبان اموال يا مستحقان زكات دلجويى و مهربانى كنند و رياست و تسلط باعث فخر و تكبرشان نشود .

فرض ديگر كه در سخن امام چهار طايفه ذكر شده ، در صورتى است كه منظور از دفع شدگان نيز فقراى سؤال كننده باشند ، به دليل اين كه در هنگام سؤال از مردم ، مورد طرد و دفع واقع مى‏شوند ، چنان كه يكى از شارحان نهج البلاغه بيان كرده است . در هر حال اين كه حضرت به ذكر همين چند طايفه قناعت كرده و بقيه را ذكر نفرموده است به اين دليل مى‏باشد كه اينها از بقيه گروهها بيچاره‏تر و ضعيفتر هستند .

و من استهان . . . . و اخرى ،

اين جمله در حكم كبراى قياس مضمرى است كه به منظور تهديد و بيم دادن از خيانت ، در صورتى كه حقوق مستحقان را ندهد ، بر لزوم ذلت و خوارى دنيا و آخرت استدلال شده است ، و تقدير اصل قياس اين است : اگر حقوق آنها را ندهى ، امانت را سبك شمرده‏اى و به خيانت گراييده‏اى و هر كس چنين باشد در دنيا خود را خوار و زيانكار كرده و در آخرت ذليلتر و خوارتر خواهد بود .

روايت ديگر در متن سخن امام به جاى احلّ ، اخلّ بنفسه آمده يعنى آنچه سزاوار وى بوده ترك كرده است ، و روايت ديگر : احلّ نفسه ذكر كرده ، يعنى نفس خود را آزاد گذاشته است و بنابر دو روايت اخير أذلّ مبتداى مؤخر و فى الدنيا خبر مقدم مى‏باشد .

خيانت يكى از صفات ناپسند و طرف تفريط فضيلت امانت است چنان كه غشّ يكى از خصال ناروا و نقطه مقابل درستى و خيرخواهى مى‏باشد ، البته خيانت اعم از غش است و بالاخره اين دو ، رذيله اخلاقى از شاخه‏هاى صفت زشت فحور و گناهكاريند .

و انّ اعظم الخيانه . . . ،

در اين عبارت كه آخرين مطلب است خيانت به امت و امام را بزرگترين خيانت و دردناكترين نادرستى مى‏داند ، زيرا ضرر آن دامنگير تمام جامعه مسلمين و سبب خيانت خاص نسبت به پيشواى مسلمانان مى‏شود كه او با فضيلت‏ترين مردم و سزاوارترين آنان به نصيحت و خيرخواهى مى‏باشد و هر گاه مطلق خيانت اگر چه در حق كمترين انسان و درباره كوچكترين امرى ممنوع اعلام شود و انجام دهنده آن مستحق كيفر و مجازات باشد ، پس چنين خيانت بزرگى به عقاب و كيفر شديد سزاوارتر خواهد بود ، و تمام اين وعيدها و بيم دادنها به منظور آن است كه طرف خطاب را از خيانت و سبك شمردن امانت دور و بر حذر دارد . به اميد توفيق الهى .

__________________________________________

[ 1 ] بر طبق آنچه در شرح بيان شده ظاهرا مراد عاملين زكاتند ولى در فيض الاسلام بينوايان رانده شده و در شرح مكارم محرومان ، ذكر شده است . ( مترجم )

[ 2 ] سوره توبه ( 9 ) آيه ( 59 ) .

 

نامه 25 ترجمه شرح ابن میثم بحرانی

25 از سفارشهاى حضرت كه براى متصديان جمع آورى زكات و صدقات مى‏نوشت :

اِنْطَلِقْ عَلَى تَقْوَى اَللَّهِ وَحْدَهُ لاَ شَرِيكَ لَهُ وَ لاَ تُرَوِّعَنَّ مُسْلِماً وَ لاَ تَجْتَازَنَّ عَلَيْهِ كَارِهاً وَ لاَ تَأْخُذَنَّ مِنْهُ أَكْثَرَ مِنْ حَقِّ اَللَّهِ فِي مَالِهِ فَإِذَا قَدِمْتَ عَلَى اَلْحَيِّ فَانْزِلْ بِمَائِهِمْ مِنْ غَيْرِ أَنْ تُخَالِطَ أَبْيَاتَهُمْ ثُمَّ اِمْضِ إِلَيْهِمْ بِالسَّكِينَةِ وَ اَلْوَقَارِ حَتَّى تَقُومَ بَيْنَهُمْ فَتُسَلِّمَ عَلَيْهِمْ وَ لاَ تُخْدِجْ بِالتَّحِيَّةِ لَهُمْ ثُمَّ تَقُولَ عِبَادَ اَللَّهِ أَرْسَلَنِي إِلَيْكُمْ وَلِيُّ اَللَّهِ وَ خَلِيفَتُهُ لِآخُذَ مِنْكُمْ حَقَّ اَللَّهِ فِي أَمْوَالِكُمْ فَهَلْ لِلَّهِ فِي أَمْوَالِكُمْ مِنْ حَقٍّ فَتُؤَدُّوهُ إِلَى وَلِيِّهِ فَإِنْ قَالَ قَائِلٌ لاَ فَلاَ تُرَاجِعْهُ وَ إِنْ أَنْعَمَ لَكَ مُنْعِمٌ فَانْطَلِقْ مَعَهُ مِنْ غَيْرِ أَنْ تُخِيفَهُ أَوْ تُوعِدَهُ أَوْ تَعْسِفَهُ أَوْ تُرْهِقَهُ فَخُذْ مَا أَعْطَاكَ مِنْ ذَهَبٍ أَوْ فِضَّةٍ فَإِنْ كَانَ لَهُ مَاشِيَةٌ أَوْ إِبِلٌ فَلاَ تَدْخُلْهَا إِلاَّ بِإِذْنِهِ فَإِنَّ أَكْثَرَهَا لَهُ فَإِذَا أَتَيْتَهَا فَلاَ تَدْخُلْ عَلَيْهَا دُخُولَ مُتَسَلِّطٍ عَلَيْهِ وَ لاَ عَنِيفٍ بِهِ وَ لاَ تُنَفِّرَنَّ بَهِيمَةً وَ لاَ تُفْزِعَنَّهَا وَ لاَ تَسُوأَنَّ صَاحِبَهَا فِيهَا وَ اِصْدَعِ اَلْمَالَ صَدْعَيْنِ ثُمَّ خَيِّرْهُ فَإِذَا اِخْتَارَ فَلاَ تَعْرِضَنَّ لِمَا اِخْتَارَهُ ثُمَّ اِصْدَعِ اَلْبَاقِيَ صَدْعَيْنِ ثُمَّ خَيِّرْهُ فَإِذَا اِخْتَارَ فَلاَ تَعْرِضَنَّ لِمَا اِخْتَارَهُ فَلاَ تَزَالُ كَذَلِكَ حَتَّى يَبْقَى مَا فِيهِ وَفَاءٌ لِحَقِّ اَللَّهِ فِي مَالِهِ فَاقْبِضْ حَقَّ اَللَّهِ مِنْهُ فَإِنِ اِسْتَقَالَكَ فَأَقِلْهُ ثُمَّ اِخْلِطْهُمَا ثُمَّ اِصْنَعْ مِثْلَ اَلَّذِي صَنَعْتَ أَوَّلاً حَتَّى تَأْخُذَ حَقَّ اَللَّهِ فِي مَالِهِ وَ لاَ تَأْخُذَنَّ عَوْداً وَ لاَ هَرِمَةً وَ لاَ مَكْسُورَةً وَ لاَ مَهْلُوسَةً وَ لاَ ذَاتَ عَوَارٍ وَ لاَ تَأْمَنَنَّ عَلَيْهَا إِلاَّ مَنْ تَثِقُ بِدِينِهِ رَافِقاً بِمَالِ اَلْمُسْلِمِينَ حَتَّى يُوَصِّلَهُ إِلَى وَلِيِّهِمْ فَيَقْسِمَهُ بَيْنَهُمْ وَ لاَ تُوَكِّلْ بِهَا إِلاَّ نَاصِحاً شَفِيقاً وَ أَمِيناً حَفِيظاً غَيْرَ مُعْنِفٍ وَ لاَ مُجْحِفٍ وَ لاَ مُلْغِبٍ وَ لاَ مُتْعِبٍ ثُمَّ اُحْدُرْ إِلَيْنَا مَا اِجْتَمَعَ عِنْدَكَ نُصَيِّرْهُ حَيْثُ أَمَرَ اَللَّهُ فَإِذَا أَخَذَهَا أَمِينُكَ فَأَوْعِزْ إِلَيْهِ أَلاَّ يَحُولَ بَيْنَ نَاقَةٍ وَ بَيْنَ فَصِيلِهَا وَ لاَ يَمْصُرَ لَبَنَهَا فَيَضُرَّ [ فَيُضِرَّ ] ذَلِكَ بِوَلَدِهَا وَ لاَ يَجْهَدَنَّهَا رُكُوباً وَ لْيَعْدِلْ بَيْنَ صَوَاحِبَاتِهَا فِي ذَلِكَ وَ بَيْنَهَا وَ لْيُرَفِّهْ عَلَى اَللاَّغِبِ وَ لْيَسْتَأْنِ بِالنَّقِبِ وَ اَلظَّالِعِ وَ لْيُورِدْهَا مَا تَمُرُّ بِهِ مِنَ اَلْغُدُرِ وَ لاَ يَعْدِلْ بِهَا عَنْ نَبْتِ اَلْأَرْضِ إِلَى جَوَادِّ اَلطُّرُقِ وَ لْيُرَوِّحْهَا فِي اَلسَّاعَاتِ وَ لْيُمْهِلْهَا عِنْدَ اَلنِّطَافِ وَ اَلْأَعْشَابِ حَتَّى تَأْتِيَنَا بِإِذْنِ اَللَّهِ بُدَّناً مُنْقِيَاتٍ غَيْرَ مُتْعَبَاتٍ وَ لاَ مَجْهُودَاتٍ لِنَقْسِمَهَا عَلَى كِتَابِ اَللَّهِ وَ سُنَّةِ نَبِيِّهِ ص فَإِنَّ ذَلِكَ أَعْظَمُ لِأَجْرِكَ وَ أَقْرَبُ لِرُشْدِكَ إِنْ شَاءَ اَللَّهُ

لغات

روّعه : او را ترساند

لا تخدج بالتحيه : سلام را ناقص ادا مكن و بنا به روايت ديگر : تخدج التحيّة ، از اخدجت السحابه : ابر دانه‏ هاى بارانش كم شد .

أنعم له : گفت : بلى

عسف : با خشونت و بدون دليل گرفتن

إرهاق : مكلف كردن به امر سخت و مشكل ماشية : گوسفند و گاو

عنيف : كسى كه نامهربان است .

صدعت المال صدعين : مال را دو قسمت كردم

عود : شتر پير ، و آن شترى است كه از سن ( بازل ) كه دندان و نيشش بيرون آمده گذشته باشد .

هرمة : كهنسال استأن : مهربانى كرد

نقب : شترى كه سمهايش نازك شده باشد .

غدر : بركه‏ هاى آب ، جمع غدير

مكسوره : آن كه يكى از چهار دست و پايش شكسته باشد

مهلوسه : بيمار مسلول عوار به فتح عين : عيب و گاهى به ضم نيز خوانده مى‏شود .

مجحف : كسى كه با شدت حيوانى را مى‏راند تا گوشتش را ببرد .

ملغب : به زحمت اندازنده لغوب : رنجور كردن

اوعزت اليه بكذا : او را به اين كار دستور دادم .

حال بين الشيئين : مانع شد مصر : دوشيدن تمام شير از پستان

تمصّر : دوشيدن باقيمانده شير

ترفيه : در آسايش قرار دادن

بدن : چاقها ، جمع بادن

منقيات : حيواناتى كه بر اثر چريدن استخوانهايش پر مغز و چربى آن زياد شد .

نطاف : آبهاى اندك

اعشاب : گياهان ، جمع عشب

نقو : استخوان پر مغز

ترجمه

ما ، در اين جا برخى از جمله‏هايى از اين وصيتنامه را آورديم تا معلوم شود كه آن حضرت اساس حق را به پا مى‏داشت و مظاهر عدالت را در كارهاى كوچك و بزرگ و امور ، ريز و درشت ، به عنوان قانون رعايت مى‏كرد :

« با توجه به تقواى الهى و احساس مسؤوليّت در برابر خداى يكتا ، حركت كن و هيچ مسلمانى را مترسان و بر سرزمين او ، با اكراه مگذر ، و از او بيش از حق خداوند كه در مال وى مى‏باشد مگير ، پس هر گاه به سرزمين قبيله‏اى رسيدى ،در كنار آب فرود آى ، بدون اين كه وارد خانه‏ هايشان شوى ، و بعد با آرامش و ، وقار به سوى آنان برو ، و بر آنان سلام كن و از اظهار تحيت بر آنان كوتاهى مكن ، و سپس به ايشان بگو : اى بندگان خدا ، مرا ولى خدا و خليفه او به سوى شما فرستاده است تا از شما حق خدا را كه در اموالتان مى‏باشد بگيرم آيا چنين حقى از خدا در مالهاى شما وجود دارد كه به وليّش بپردازيد ؟

پس اگر كسى گفت : نه ، به او مراجعه نكن و اگر پاسخ مثبت داد ، همراهش برو ، بدون اين كه وى را بترسانى و تهديد كنى يا او را به كار مشكلى مكلف كنى و بر او سخت بگيرى پس هر چه از طلا يا نقره به تو داد ، بگير و اگر داراى گوسفند يا شتر باشد ، بى‏اجازه او داخل آن مشو زيرا بيشتر آنها مال اوست و هنگامى كه داخل شدى مانند شخص مسلط و سختگير رفتار مكن و حيوانى را فرارى مده و مترسان و در ميان آنها صاحبش را ناراحت مكن ، آنها را به دو گروه تقسيم كن و مالكش را مخير كن كه هر كدام را مى‏خواهد برگزيند ، و در انتخاب كردنش بر او اعتراض مكن سپس قسمت باقيمانده را دو نيمه كن و وى را مخير كن يكى را انتخاب كند باز هم به او در اين گزينش خرده مگير ، و بر همين منوال تقسيم كن تا آن جا كه باقيمانده تنها به اندازه حق خدا باشد و آن را بگير باز هم اگر خواست كه از نو تقسيم كنى بپذير پس آنها را با هم مخلوط كن و مانند گذشته تقسيم كن تا حق خداوند را از مال وى بگيرى ، حيوانهاى پير و دست و پا شكسته و بيمار و معيوب را مگير ، و آنها را به غير از كسى كه به دينش اطمينان دارى و نسبت به مال مسلمانان دلسوز است وامگذار تا آن را به پيشواى مسلمين برساند و در ميانشان تقسيم كند نگهدارى آنها را جز به شخص خيرخواه و مهربان و امين و حافظ كه نه سختگير است و نه اجحافگر ، نه تند مى‏راند و نه آنها را خسته مى‏كند واگذار مكن ، و هر چه را جمع آورى كردى بزودى به سوى ما روانه كن تا در مصارفى كه خداوند فرمان داده مصرف كنيم ، آنگاه كه آن را به دست امين خود مى‏دهى ، به او سفارش كن كه بين شتر و نوزادش جدايى نياندازد و شيرش را تا آخرند و شد كه به بچه ‏اش زيان وارد شود ، و زياد بر آن سوار نشود كه خسته‏ اش كند و در سوارى و دوشيدن ميان آن و شتران ديگر عدالت و برابرى را رعايت كند ، آسايش بيشتر خسته را فراهم كرده ، آن را كه پايش سائيده شده و از رفتن ناتوان شده به آرامش و آهستگى براند آنها را به بركه‏ها و آبگاههايى وارد كند كه شترها بر آنها مى‏گذرند و از زمين گياهدار به جاده‏هاى بى‏گياه منحرفشان نكند ، و ساعتهايى آنها را استراحت دهد و چون به آبهاى اندك و علفزار برسد مهلت دهد تا آب بنوشند و علف بخورند تا وقتى كه به ما مى‏رسند به اذن خدا فربه و سر حال باشند نه خسته و كوفته ، تا آنها را بر طبق كتاب خدا و سنت پيامبرش بخش و قسمت كنيم ، اين برنامه سبب بزرگى پاداش و هدايت رستگارى تو خواهد بود . ان شاء اللَّه . »

شرح

در اين فصل امام ( ع ) به نماينده خود كه عامل جمع‏آورى زكات و صدقات بود ، روش گرفتن آن را از صاحبانش و رعايت عدل و داد را در اين مورد آموخته است و او را دستور داده است كه با مالداران با مهربانى و نرمى رفتار كند .

يادآورى مى‏شود كه رفق و مدارا با مردم اگر چه از مهمترين دستورهاى پيامبر اسلام است به دليل آن است كه سبب تاليف قلوب است و توجه جامعه را به سوى او و گفته‏هايش جلب مى‏كند ، اما در اين مورد از اهميت بيشترى برخوردار است و نياز فراوانترى به آن احساس مى‏شود ، توضيح آن كه هدف از اين سفارشها و راهنماييها آن است كه از مردم عزيزترين دستاوردشان كه مال و منالشان باشد گرفته شود ، از اين رو براى جلب رضايت آنان تا اين تكليف سخت را بپذيرند نياز به نرمى و ملايمت و مهربانى بيشتر است .

لذا امام ( ع ) در اين سخنان ، كارگزارش را سفارش به انجام رفق و مدارا و آسان گرفتن كار ، مى‏فرمايد تا دلهاى صاحبان اموال را براى اداى حقوق الهى جلب كند .

چند نكته بر جسته در اين سفارشنامه وجود دارد كه به ذكر آنها مى‏پردازيم :

1 چون حركت و اقدام به منظور جمع آورى زكات و صدقات ، عملى دينى و از جمله عبادتهاست از اين رو لازم است كه به قصد تقرب به پيشگاه خداوند و خالصا لوجه اللَّه انجام پذيرد ، به اين دليل نماينده خود را امر مى‏كند كه در حركت خود به سوى آن ، تنها متوجه به خدا و تقواى او باشد بدون كوچكترين توجهى به غير او .

2 مانند فرمانروايان ستمكار ، در دل مسلمانان رعب و ترس ايجاد نكند ، و از اختيارات خود سوء استفاده نكند ، چنان كه گوسفندى يا شترى بدون رضايت او بگيرد ، يا اين كه روى زمين يا ميان گله گوسفند و شتران او در حالى كه صاحبش ناراحت مى‏شود وارد نشود .

كلمه كارها حال از ضمير در عليه كه در محل جرّ است مى‏باشد .

3 به او دستور مى‏دهد كه هر گاه به سرزمين يكى از قبايل وارد مى‏شود ، سر جوى و محل آب آنها كه عادة با خانه‏هايشان فاصله دارد ، فرود آيد و بر در خانه‏ هاى آنان فرود نيايد زيرا باعث زحمت آنها مى‏شود .

4 از عبارت امض اليهم ، تا جمله و لا تسوءنّ صاحبها ،آنچه موجب مصلحت و سزاوار است كه در حق آنان عمل كند به وى آموخته است . كارهايى كه سبب شفقت بر آنهاست از قبيل وقار و آرامش و ايستادن در ميان جمع آنان توأم با گفتارهايى از قبيل سلام گفتن و ابلاغ رسالت آن حضرت و چگونگى گفتارها مثل كامل كردن تحيت و با نرمى و ملاطفت سخن گفتن تمام اينها دستوراتى است كه امر به انجام دادنشان فرموده ، و جمله فوق شامل منهيات و كارهايى هم هست كه دستور تركش را داده است از جمله آنها : مسلمانى را نترساند و به آينده‏اش بدبين نكند و بر او سخت نگيرد و تكليف شاق بر او محول نكند ، بدون اذن او در ميان شتران و گوسفندانش داخل نشود ، و مانند زورمداران و ستمكاران بر آنان وارد نشود و حيوانى را رم ندهد و با زجر دادن و زدنشان صاحب آنها را آزرده خاطر نكند كه تمام اينها بر خلاف نظر شارع است .

5 نكته پنجم : امام در اين دستور نامه نهى از آزردن حيوانات و داخل شدن بدون اجازه صاحبشان را دليل ذكر كرده است كه اكثر حيوانات مال صاحبشان است ، و اين امر به جاى مقدمه صغراى قياس مضمر از شكل اول مى‏باشد كه نتيجه آن ، نهى فوق است و كبراى آن چنين مى‏شود : هر كس كه بيشترين مال ، از آن او باشد براى تصرف در آن از ديگران شايسته‏تر است و لازمه‏اش آن است كه تصرف ديگران و داخل شدن آنان بدون اذن او جايز نيست .

6 و اصدع المال . . . فى ماله ،

در اين جمله‏ها روش استخراج صدقه و بيرون كشيدن زكات از ميان شتران و گوسفندان را بيان فرموده است كه آنها را دو نيمه كند و صاحبشان را بر انتخاب هر كدام از آنها آزاد گذارد و هنگامى كه يكى را برگزيد بر او خرده نگيرد ، و به او نگويد كه « اين نشد ، دوباره انتخاب كن » ، و سپس نيمه ديگر را دو قسمت كند و او را براى گزينش مختار گذارد و اين تقسيمات را ادامه دهد تا آن جا كه يكى از دو قسمت به مقدار زكات واجب يا اندكى بيشتر رسد كه در اين صورت صاحب مال را آزاد مى‏گذارد كه هر طرف را مى‏خواهد برگيرد و طرف ديگر اگر به اندازه حق واجب الهى يا اندكى كمتر باشد نماينده امام تصرف كند و اگر بيشتر باشد زياديش را به صاحب مال برمى‏گرداند و در آخرين انتخاب هم اگر پشيمان شود و بخواهد دوباره انتخاب كند او را آزاد بگذارد تا نگرانى كه احيانا به سبب از دست دادن قدرى از مال و ثروتش برايش پيدا شده بر طرف شود و تسكين خاطر يابد .

7 امام ( ع ) نماينده خود را از گرفتن حيواناتى كه داراى برخى عيبها مثل پيرى و شكستگى و مسلوليت و ديگر بيماريهاى درونى باشد منع كرده تا رعايت حق الهى كه بسيار مهم است شده باشد و هم با مصارف هشتگانه كه در قرآن ذكر شده است مناسبت داشته باشد كه عبارتند از فقرا و مساكين و جز آنها .

قطب الدين راوندى رحمة اللَّه عليه مى‏گويد ظاهر سخن امام آن است كه قبل از آن كه دست به تقسيم بزند بايد حيواناتى كه داراى ، عيبهاى ياد شده باشند از ميان گلّه بيرون آورند و بعد تقسيمها را شروع كنند .

8 دستور داده است كه براى نگهدارى و محافظت اموال صدقه ، كسى را انتخاب كند كه مورد اطمينان باشد ، ديانتش كامل و خيرخواه خدا و رسولش باشد و نسبت به حيوانات مهربان باشد در كار خود نه ضعيف و نه تجاوزگر و نه سختگير باشد و تمام اينها از امورى است كه براى حفظ حقوق واجب الهى لازم است .

9 و نيز به نماينده خود دستور مى‏دهد كه آنچه از مال زكات جمع كرده بزودى به سوى او حمل كند و اين مطلب دو دليل دارد :

الف احتياج زيادى به صرف و خرج كردن در مواردش احساس مى‏شود .

ب تا اين كه مبادا پيش از رسيدن به مستحقان به عللى تلف شود و از بين برود .

10 آخرين نكته سفارش به رعايت حال حيوانات فرموده است كه نماينده‏اش به امينى كه براى حفظ آنها مامور كرده بگويد : ميان ناقه و بچه‏اش فاصله ايجاد نكند و تمام شيرش را ندوشد ، زيرا اين دو عمل به طفل زيان وارد مى‏كند ، زياده از حدّ از او سوارى نگيرد و چنان نباشد كه زحمتها را منحصر به يكى كند و بقيه را معاف دارد زيرا اين كار بسيار ضرر دارد اما رعايت حد اعتدال ضرر سوارى را كاهش مى‏دهد و حكايت از مهربانى طبيعى مى‏كند و همچنين استراحت دادن به حيوان خسته و آسان گرفتن بر زخمى و سم ساييده و لنگ لازم است ، و نيز دستور مى‏دهد كه در مسير راه آنها را به علفزارها و محل آب داخل كند و در ساعتهاى آسايش به آنها فرصت تنفس و استراحت دهد تا وقتى كه به محل معين رسيدند چاق و سر حال باشند و درباره هدف از اين امر و نهى‏ ها مى‏ فرمايد : تا اين كه آنها را بر طبق كتاب خدا و روش پيامبرش تقسيم كنيم ، اين مطلب با اين كه از وضع و حال آن حضرت ، براى هر كسى معلوم و مشخص است اما چون در رعايت حال اين حيوانات سفارش زياد فرمود ،ممكن است براى برخى اوهام فاسده ، اين تصور پيدا شود كه شايد به سبب غرض شخصى كه نفعش به خودش مى‏رسد ، و بر خلاف كتاب خدا و سنت پيامبر است اين همه اصرار دارد ، لذا فرموده است : طبق كتاب خدا و سنت پيامبر تقسيم كنيم ، و سپس نماينده خود را تشويق كرده است به اين كه اين اعمال پاداش او را نزد خداوند زياد مى‏كند و هدايت و رشد او را به راه خداوند نزديكتر مى‏كند .

اين كه پاداش وى را مى‏افزايد به دليل آن است كه اين كارها مشقّت و رنج او را زياد مى‏كند و زيادى مشقت باعث زيادى اجر و مزد مى‏باشد ، و اين كه رشد و هدايتش را نزديكتر مى‏كند به اين سبب است كه در اين امر به دنبال امام رفته و پيروى از هدايت و ارشاد او كرده است كه در قبل آگاهى از آن نداشت . توفيق از خداوند است .

 

نامه 24 ترجمه شرح ابن میثم بحرانی

24 وصيت امام است كه چگونه در مالش تصرف شود و آن را پس از مراجعت از جنگ صفين نوشت :

هَذَا مَا أَمَرَ بِهِ عَبْدُ اَللَّهِ ؟ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبٍ أَمِيرُ اَلْمُؤْمِنِينَ ؟ فِي مَالِهِ اِبْتِغَاءَ وَجْهِ اَللَّهِ لِيُولِجَهُ بِهِ اَلْجَنَّةَ وَ يُعْطِيَهُ بِهِ اَلْأَمَنَةَ مِنْهَا فَإِنَّهُ يَقُومُ بِذَلِكَ ؟ اَلْحَسَنُ بْنُ عَلِيٍّ ؟ يَأْكُلُ مِنْهُ بِالْمَعْرُوفِ وَ يُنْفِقُ مِنْهُ بِالْمَعْرُوفِ فَإِنْ حَدَثَ ؟ بِحَسَنٍ ؟ حَدَثٌ وَ ؟ حُسَيْنٌ ؟ حَيٌّ قَامَ بِالْأَمْرِ بَعْدَهُ وَ أَصْدَرَهُ مَصْدَرَهُ وَ إِنَّ لاِبْنَيْ ؟ فَاطِمَةَ ؟ مِنْ صَدَقَةِ ؟ عَلِيٍّ ؟ مِثْلَ اَلَّذِي لِبَنِي ؟ عَلِيٍّ ؟ وَ إِنِّي إِنَّمَا جَعَلْتُ اَلْقِيَامَ بِذَلِكَ إِلَى اِبْنَيْ ؟ فَاطِمَةَ ؟ اِبْتِغَاءَ وَجْهِ اَللَّهِ وَ قُرْبَةً إِلَى ؟ رَسُولِ اَللَّهِ ص ؟ وَ تَكْرِيماً لِحُرْمَتِهِ وَ تَشْرِيفاً لِوُصْلَتِهِ وَ يَشْتَرِطُ عَلَى اَلَّذِي يَجْعَلُهُ إِلَيْهِ أَنْ يَتْرُكَ اَلْمَالَ عَلَى أُصُولِهِ وَ يُنْفِقَ مِنْ ثَمَرِهِ حَيْثُ أُمِرَ بِهِ وَ هُدِيَ لَهُ وَ أَلاَّ يَبِيعَ مِنْ أَوْلاَدِ نَخِيلِ هَذِهِ اَلْقُرَى وَدِيَّةً حَتَّى تُشْكِلَ أَرْضُهَا غِرَاساً وَ مَنْ كَانَ مِنْ إِمَائِي اَللاَّتِي أَطُوفُ عَلَيْهِنَّ لَهَا وَلَدٌ أَوْ هِيَ حَامِلٌ فَتُمْسَكُ عَلَى وَلَدِهَا وَ هِيَ مِنْ حَظِّهِ فَإِنْ مَاتَ وَلَدُهَا وَ هِيَ حَيَّةٌ فَهِيَ عَتِيقَةٌ قَدْ أَفْرَجَ عَنْهَا اَلرِّقُّ وَ حَرَّرَهَا اَلْعِتْقُ

لغات

يولجنى [ 1 ] : مرا داخل كند

حرّرها : او را آزاد كرد

امنه : امنيت ، آسايش

ترجمه

« اين است آنچه بنده خدا على بن ابيطالب فرمانرواى مومنان درباره دارايى خود ، دستور داده است براى جلب رضايت و خشنودى خداوند كه او را داخل بهشت كند و آسودگى و امنيت به وى عطا فرمايد ، ( قسمت ديگر از اين وصيتنامه اين است ) و حسن بن على به اين امر قيام كند : از آن مطابق دستور و ، وجه پسنديده بخورد و ببخشد ، پس اگر براى حسن پيش آمدى كند ، در زنده بودن حسين ، ( ع ) او پس از حسن به انجام امور قيام كند و راه درست را برود و پسران فاطمه ( ع ) آن اندازه سهم از اين مال دارند كه براى پسران على است و اين كه تصدى اين كار را به دو پسر فاطمه واگذاشتم به منظور به دست آوردن خشنودى خداوند و تقرب به پيغمبر اكرم و پاس احترام او ، و شرافت خويشاوندى با او مى‏ باشد و بر كسى كه متصدى اين امر شده لازم است كه اصل مال را چنان كه هست باقى بگذارد و در آمد و ثمره آن را مطابق دستور مصرف كند ، و نبايد نهالى از نهالهاى درخت خرماى اين روستاها را بفروشد تا حدى كه بر اثر رشد و زيادى درختها ، زمينش كاملا شكل بگيرد و پوشيده از نخل شود و هر يك از كنيزانم كه با او همبستر شدم و فرزندى دارد يا باردار است كنيز به همان فرزندش واگذار مى‏شود و بهره اوست ، و اگر فرزندش بميرد و خود زنده باشد آزاد است بند بردگى از گردنش برداشته شود و آزادى فرزند موجب آزادى مادر شود . »

شرح

مرحوم سيد رضى مى‏گويد اين كه امام در اين وصيت مى‏فرمايد : ان لا يبيع من نخيلها ، ودية ، و ديه به معناى نهال خرماست و جمعش ودى مى‏باشد و جمله حتى تشكل ارضها غراسا در نهايت فصاحت است و مقصود آن است كه آن چنان رويش نخلها در زمين زياد شود كه بيننده آن را غير از آنچه كه شناخته بوده ببيند و امر بر او اشتباه شود مى‏پندارد كه اين زمين غير آن زمين است .

اين وصيت حضرت به روايات مختلف بعضى با جملاتى بيشتر و برخى كمتر ذكر شده و مرحوم سيد رضى قسمتهايى از آن را حذف كرده است و ما اكنون اصل آن را به روايتى كه بيشتر مورد اطمينان است مى‏آوريم عبد الرحمن بن حجاج مى‏گويد : حضرت موسى بن جعفر وصيت امير المؤمنين ( ع ) را براى من فرستاده و آن از اين قرار است [ 2 ] : اين است آنچه بنده خدا على ( ع ) براى جلب رضايت خداوند در مال خود وصيت كرد و به آن دستور داد ، اميد است كه خداوند متعال به آن سبب مرا در بهشت خود داخل و از آتش دوزخ دور كند ، در روزى كه بعضى چهره‏ها سفيد و نورانى و برخى سياه و ظلمانى مى‏باشند :

آنچه از اموالم را كه در ينبع و اطراف آن دارم صدقه قرار دادم و بردگانى كه در آن جا دارم نيز صدقه‏اند بجز ابو رباح و ابى يبرو [ 3 ] ، كه آزاد هستند و هيچ كس را در آنان حقى و بر ايشان راهى نيست ، اينها موالى هستند پنج سال است كه در آن جا كار مى‏كنند ، نفقه و مخارج آنان و خانواده‏شان از همان ملك مى‏باشد و تمام اموالى كه در وادى القرى است براى فرزندان فاطمه مى‏باشد و با بردگانش صدقه ‏اند و آنچه در ( ديمه ) [ 4 ] مال من است و نيز اهل آن همه صدقه‏اند جز اين كه براى بردگان آن جا ، همان است كه براى صاحبانشان نوشتم . و نيز آنچه در ادنيه مال من است و اهلش صدقه است و قصد [ 5 ] هم ، چنان كه دانسته‏ايد صدقه در راه خداست . آنچه كه از اموالم صدقه بودنش را نوشتم امرى است واجب و قطعى ، خواه من زنده باشم يا مرده بايد در راه رضاى خدا انفاق شود و نيز به خويشاوندانم از بنى هاشم و بنى المطلب و مستحقان دور و نزديك داده شود ، و فرزندم حسن ( ع ) به اين امر قيام كند خود بطور شايسته از آن مصرف كند و آنچه را كه صلاح بداند در مواردى كه رضاى خدا باشد خرج و صرف كند و اگر بخواهد براى اداى دين قسمتى از اموال را بفروشد مانعى نيست ، و نيز مى‏تواند آن را به عنوان ملك خودش بفروشد ، و بطور كلى تصدى ثروتهاى فرزندان على ( ع ) بر عهده حسن بن على ( ع ) است و چنانچه خانه حسن ( ع ) محل مصرف صدقات نبود و خواست آنها را بفروشد مانعى ندارد و اگر فروخت قيمتش را بر سه قسم تقسيم كند بخشى را در راه خدا صرف كند و قسمتى را در ميان بنى هاشم و فرزندان مطلب بخش كند و يك سوم را هم ميان اولاد ابو طالب خدا پسندانه تقسيم كند ،و اگر براى حسن پيشامدى شد و حسين ( ع ) زنده بود كارها به عهده وى خواهد بود و او چنان كه حسن را دستور دادم انجام دهد و براى اوست آنچه را براى حسن نوشتم و بر عهده اوست آنچه بر عهده حسن مى‏باشد و بعد به اين جمله متن مى‏رسد . و انّ الذى لبنى فاطمه . . . و تشريفا لوصلته ( كه ترجمه‏اش گذشت )

فقيرين آمده كه نام دو مكان از نواحى مدينه نزديك بنى قريضه بوده است و نيز در كتاب كافى ، ج 7 ، باب وصايا ،صفحه 50 ، منهاج البراعه نيز فقيرين ذكر كرده و در شرح ، صفحه 375 از تهذيب قصيره و از مرآة العقول عفيرتين و بعضى نسخ فقيرتين و برخى فقرتين و از تاريخ مدينه ، دو موضع در مدينه به نام فقرتان مشهور است و از امام صادق ( ع ) روايتى نقل كرده كه پيامبر چهار زمين به على ( ع ) قطيعه داد : زمين فقرين ، چاه متين ، و زمين شجره و فقير نام باغى است در ( عاليه ) نزديك بنى قريضه از صدقات على ( ع ) ، ابن شبه در كتاب على ( ع ) گفته فقير مال من است چنان كه مى‏دانيد و صدقه در راه خداست ، اهل مدينه آن را مفرد مصغّر تلفظ مى‏كنند ، اين بود آنچه منهاج از مرآة نقل كرده است . ( مترجم )

سپس مى‏فرمايد : و اگر براى حسن و حسين پيش آمدى شد هر كدام آخرين بود به فرزندان على نگاه كند ، اگر در ميان آنها شخص امين و درستكار بود در صورتى كه بخواهد او را بر اين كار مامور كند ، و اگر چنين كسى نيافت ، در ميان فرزندان دو پسر فاطمه نگاه كند و به هر كس در آن ميان خواست كه هدايت و اسلام و امانتش را پسنديد واگذار كند آنگاه شرط مى‏كند كه هر كس بر اين امر مأمور شود ، بايد اصل مال را باقى بگذارد و ثمرات آن را براى رضاى خدا در راههاى خير مصرف كند و به خويشاوندان از بنى هاشم و بنى المطلب و نزديك و دور انفاق كند و نخلهاى نورس خرما را از اين آباديها كه نوشتم نفروشد .

در دنباله اين مطلب مى‏گويد : هيچ كس را بر اين وصيت راهى نيست و اين است آنچه على درباره اموال خود براى رضاى خدا دستور داد روزى كه وارد مسكن [ 6 ] شد ، و نبايد هيچ چيز از آن فروخته شود و نه بخشش شود و نه ارث برده شود ، پيوسته و در هر حال از خداوند تبارك و تعالى طلب يارى مى‏شود ، و براى هيچ مسلمانى كه ايمان به خدا و روز رستاخيز دارد جايز نيست كه در آنچه وصيت كرده‏ام تغييرى بدهد و مخالفت امر من كند خواه دور باشد يا نزديك ، و شهادت دادند بر اين وصيتنامه ابو سمرة بن ابرهه ، صعصعة بن صوحان ، سعيد بن قيس و هيّاج بن ابى هيّاج و نوشت آن را على بن ابيطالب با دست خود ، در تاريخ 10 جمادى الاول سال 37 .

بيشتر عبارات اين وصيتنامه روشن است و نيازى به شرح ندارد ولى چند نكته وجود دارد كه اكنون به شرح آن مى‏پردازيم :

1 در اين عبارات راه و رسم نوشتن وصيتنامه و كيفيت وقف ، و ترتيب وقفنامه بطور كامل بيان شده است .

2 اين كه درباره تصرفات وصى خود امام حسن مى‏فرمايد : خود بطور شايسته از آن مصرف كند مراد آن است كه در آنچه خرج زندگى خود مى‏كند حدّ اعتدال و ميانه‏روى را كه خداوند اجازه داده ، رعايت كند نه اسراف و تبذير به عمل آورد و نه بخل و پستى به خرج دهد ، و اين كه مى‏گويد : در معروف انفاق كند منظور راههاى درست و شناخته شده در دين است نه مواردى كه شرع مقدس اجازه نمى‏دهد .

3 جمله : اگر براى حسن پيش آمدى رخ داد كنايه از فرا رسيدن مرگ است واژه امر در قام الامر به دو معناست :

الف مراد دستور و فرمانش باشد يعنى امرش را در موارد خود اجرا كند .

ب مراد جنس امور يعنى كارهايى باشد كه حضرت او را امر به تصرف در آنها كرده است .

4 ضمير « ها » در بعده به امام حسن و در اصدره به كلمه امر كه قيام به آن مى‏كند برمى‏گردد و ضمير در مصدره دو وجه دارد .

الف اول اين كه مرجعش حسن ( ع ) باشد يعنى امام حسين امر وى را چنان اجرا كند كه امام حسن اجرا مى‏كرد ، و در مال وى چنان قضاوت كند كه او مى‏كرد مصدر در اين عبارت به معناى اصدار است چنان كه در آيه قرآن نبات كه ثلاثى مجرد است به معناى انبات ( روياندن ) كه مزيد است آمده : « و اللَّه أبنَتَكُمْ مِنَ الأرْضِ نَباتاً » [ 7 ] و نيز ممكن است كه مصدر را به معناى محل اجرا بگيريم يعنى امام حسين امر او را در مواردى اجرا كند كه امام حسن اجرا مى‏كرد .

ب احتمال دوم آن كه مرجع ضمير مطلبى باشد كه حضرت به آن وصيت فرموده است و معنايش اين است حسين هر چيزى را به جايش بگذارد .

5 اين كه ، فرمود : اصل مال را به حال خود بگذارد ، كنايه از آن است كه آن را به وسيله بخشش به ديگران يا فروختن و وجوه ديگر تمليكات از وقف خارج نكند .

6 فرمود از نخلهاى نورس اين روستاها هيچ نهالى را نفروشد تا اين كه زمينها از بسيارى درختها شكل بگيرد ، دو حكمت در اين عبارت نهفته است :

الف ممكن است كه روزى قبل از آن كه زمين از جهت روييدن درختهاى كامل شكل بگيرد ، برخى درختها و نهالهايش خشك شود كه لازم باشد جاى آن را درخت ديگرى بگيرد بنابراين تا وقتى كه زمين درختهايش بزرگ و كامل نشده كه ديگر نيازى به جانشين ندارد و نبايد نهالها را بفروشند .

ب درخت خرما پيش از آن كه زمينش از درختان و نهالها شكل بگيرد ريشه‏هايش در زمين سخت و محكم نشده و اگر نهالى كه از پاى نخل جوشيده ،از زير كنده شود ، درخت ضعيف مى‏شود و ممكن است از ميوه دادن بيفتد ، اما وقتى كه ريشه‏اش در زمين محكم شد كندن قلمه آن ضرر زيادى ندارد و اين در هنگامى است كه زمين با روييدن درختها شكل بگيرد و كامل شود ، و يا چنان كه مرحوم سيد رضى شرح و تفسير كرده ، وقتى است كه تشخيص زمين بر بيننده از بسيارى درختها مشكل شود .

7 نكته هفتم درباره كنيزانى كه با آنها همبستر شده است و آنان در آن هنگام هفده تن بودند ، دستور مى‏دهد : آن كه نه فرزند دارد و نه آبستن مى‏باشد ،

در راه خدا آزاد ، و كسى را بر وى حقى نيست و آن كه داراى فرزند و يا آبستن باشد از بابت سهم الارث فرزندش آزاد است و اگر با زنده بودن مادر ، فرزندش بميرد او نيز از جانب من آزاد خواهد بود .

اين كه حضرت فرمود : امّ ولد از طريق سهم الارث آزاد مى‏باشد ، و كنيز فرزند مرده را هم خود ، آزاد اعلام فرمود ، بر طبق اين قاعده است كه امّ ولد بعد از مرگ مولايش به رقيت باقى است و فروختنش جايز است و اين رأى او و عقيده تمام اماميه است و شافعى هم در اول عقيده‏اش اين بود اما بعد ،برگشت و گفت با مرگ مولايش آزاد مى‏شود و فروختنش جايز نيست ، جمهور فقهاى اهل سنت نيز بر اين رأى اتفاق دارند ، و حتى طبق مذهب شافعى اگر فروخته شود و قاضى صحت بيعش را امضا كند حكم قاضى از اثر مى‏افتد و كنيز آزاد است . توفيق از خداوند است .

________________________________

[ 1 ] عبارت متن كه در صفحه 405 ( متن عربى ) چاپ شده يولجه با ضمير غايب آمده است . ( مترجم )

[ 2 ] منهاج البراعه ، ج 18 ، صفحه 365 ، در شرح همين وصيت به عنوان المصدر و نقل الوصية على صورتها الكامله از كافى كتاب وصايا ، و تهذيب كتاب وقوف اين روايت را با اندك اختلاف نقل كرده است .

( مترجم ) .

[ 3 ] كافى ، ج 7 ، كتاب وصايا ، ص 49 : غير انّ رباحا و اباينزر و جبيرا ، عتقاء ( مترجم ) .

[ 4 ] كافى .

[ 5 ] ظاهرا بايد عبارت غلط باشد و صحيح آن فقيران يا فقير يا فقير و يا فقيره و وجوه ديگر كه در ذيل ذكر مى‏شود ، باشد چنان كه در كتاب تهذيب ، ج 9 ، صفحه 147 باب وقوف و صدقات به جاى اين كلمه بلفظ

[ 6 ] مسكن به كسر كاف نام موضعى در كوفه در ساحل فرات است ، پاورقى كافى ، ج 7 ، باب وصايا ،صفحه 50 ( مترجم ) .

[ 7 ] سوره نوح ( 71 ) آيه ( 16 ) يعنى : خدا شما را از زمين رويانيد ، رويانيدنى .

 

نامه 23 ترجمه شرح ابن میثم بحرانی

23 نامه‏ اى كه حضرت پيش از شهادت بعنوان وصيّت بيان فرمود ، هنگامى كه ابن ملجم فرقش را شكافته بود :

وَصِيَّتِي لَكُمْ أَلاَّ تُشْرِكُوا بِاللَّهِ شَيْئاً وَ ؟ مُحَمَّدٌ ص ؟ فَلاَ تُضَيِّعُوا سُنَّتَهُ أَقِيمُوا هَذَيْنِ اَلْعَمُودَيْنِ وَ خَلاَكُمْ ذَمٌّ أَنَا بِالْأَمْسِ صَاحِبُكُمْ وَ اَلْيَوْمَ عِبْرَةٌ لَكُمْ وَ غَداً مُفَارِقُكُمْ إِنْ أَبْقَ فَأَنَا وَلِيُّ دَمِي وَ إِنْ أَفْنَ فَالْفَنَاءُ مِيعَادِي وَ إِنْ أَعْفُ فَالْعَفْوُ لِي قُرْبَةٌ وَ هُوَ لَكُمْ حَسَنَةٌ فَاعْفُوا أَ لا تُحِبُّونَ أَنْ يَغْفِرَ اَللَّهُ لَكُمْ 24 30 24 : 22 وَ اَللَّهِ مَا فَجَأَنِي مِنَ اَلْمَوْتِ وَارِدٌ كَرِهْتُهُ وَ لاَ طَالِعٌ أَنْكَرْتُهُ وَ مَا كُنْتُ إِلاَّ كَقَارِبٍ وَرَدَ وَ طَالِبٍ وَجَدَ وَ ما عِنْدَ اَللَّهِ خَيْرٌ لِلْأَبْرارِ 17 22 3 :

لغات

فجأة الامر : ناگهانى به سوى او آمد .

قارب : جوينده آب و به قولى كسى كه بين او و بين آب مدت يك شب راه باشد .

ترجمه

« سفارشم به شما اين است كه به خدا شرك نياوريد و سنت رسول خدا را تباه نكنيد ، اين دو ستون دين را كه توحيد و نبوت است بر پا داريد ، هيچ گونه نكوهشى بر شما نخواهد بود .

من ديروز يار و رفيق شما بودم . اما امروز مايه عبرتم ، و فردا هم از شما جدا مى‏شوم ، اگر نمردم و ماندم من خود صاحب اختيار خونم مى‏باشم و اگر ازدنيا رفتم پس مرگ وعده‏گاه من است و اگر از قاتلم درگذرم عفو و گذشت براى من مايه قرب به خدا و براى شما حسنه است پس شما عفو داشته باشيد خدا مى‏فرمايد « ألا تُحِبُّوْنَ أنْ يَغْفِرَ اللَّه لَكُم [ 1 ] » به خدا سوگند از آمدن مرگ براى من پيشامد ناگهانى كه آن را ناخوش داشته باشم به وجود نيامد و امرى كه آن را نپسندم بر من ظاهر نشد و نيستم مگر مانند جوينده آب كه به آن دست يافته باشد و جستجوگرى كه به مقصودش رسيده است « وَ ما عِنْدَ اللَّه خَيْرُ للْأبْرار [ 2 ] » .

شرح

مرحوم سيد رضى فرموده است : برخى از قسمتهاى اين گفتار در خطبه‏هاى گذشته آمده بود اما به دليل اين كه اين نامه متضمن فزونيهايى بود تكرارش را لازم دانستيم .

اين سخنان را حضرت در يكى از روزهاى پيش از شهادتش بيان فرمود و بعد از اين ان شاء اللَّه شرح مفصل شهادت و وصيتهاى وى در محل مناسبترى ذكر خواهد شد .

امام ( ع ) در اين گفتار به دو مطلب سفارش فرموده است كه پايه‏ هاى استوار اسلام مى‏باشند :

1 هيچ گونه شرك به خدا نياورند يعنى توحيد خالص داشته باشند كه شهادت به آن نخستين مطلوب ديانت و شريعت است چنان كه در گذشته بيان شد .

2 توجه كامل به موضوع نبوت و محافظت سنت پيامبر ، و در سابق معلوم شد كه لزوم پيروى از تمام آنچه رسول خدا آورده است از سنت به حساب مى‏آيد . پس محافظت بر كتاب خدا از امور واجب مى‏باشد ، و بر پا داشتن اين دو وظيفه بزرگ موجب رفع نكوهش مى‏شود ، به دليل آن كه اين دو اصل مثل دو ستون خانه سبب پا برجايى اسلام هستند ، لذا واژه عمود را بر آنها استعاره آورده است .

و خلاكم ذمّ ،

اين جمله حكم ضرب المثل دارد افعل كذا و خلاك ذمّ ، اين كار را انجام بده ، ديگر چيزى بر تو نيست يعنى معذور هستى و نكوهشى بر تو نيست .

امام پس از ذكر مقدمات خبر مرگ خود را به اطرافيان داده و با يادآورى حالات مختلف و دگرگونى وضع خود در سه وقت از زمان آنان را به پند و عبرت گرفتن وادار كرده : ، در گذشته يا ديروز رفيقشان بود و او را به نيرومندى و دليرى مى‏شناختند و بر دشمنان غالب و قاهر بود و زمام امور كشوردارى و كارهاى شريعت و ديانت در دست او قرار داشت ، هم اكنون مايه عبرت شده ،و در آينده بسيار نزديك از آنها جدا مى‏شود .

به دنبال اين هشدار رفتار با قاتلش را به فرضى كه از دنيا برود يا بماند شرح مى‏دهد و چنان به نظر مى‏رسد كه در اين قسمت از گفتار حضرت تقديم و تأخيرى صورت گرفته باشد كه تقدير آن چنين است : اگر باقى ماندم اختيار خون خودم را دارم ، پس اگر بخواهم قصاص مى‏كنم و اگر بخواهم عفو مى‏كنم ، و اگر عفو كنم براى من مايه تقرب به خداست اما اگر از دنيا رفتم وعده‏گاه من مرگ است در اين صورت اگر شما كشتن قاتلم را بخواهيد او را بكشيد و اگر عفو را بخواهيد كه آن براى شما حسنه است پس عفو كنيد . در عبارت متن ، نخست دو حالت بقا و فناى خود را ذكر كرده و سپس حكم آنها را با هم بيان فرموده و به منظور تشويق بازماندگانش به عفو و گذشت .

آيه شريفه را ذكر كرده و سپس سوگند ياد مى‏كند كه با آمدن مرگ امرى كه آن را دوست ندارد و وارد شونده‏اى كه او را نشناسد پيش نيامده است . آرى صداقت گفتار وى امرى روشن است به دليل آن كه وى پس از رسول خدا سرور اولياى خدا بود كه از ويژگيهاى ايشان محبت بسيار و شوق فراوان به امورى است كه خداوند براى اوليايش در باغهاى بهشت مهيا كرده است و كسى كه چنين باشد چگونه دوست ندارد ورود مرگ را كه باب رسيدن به محبوب وى و سبب دست يافتن به شريفترين مطالب حقّه جاودانه‏اى است كه در تمام دوران عمر سعى و كوشش خود را مصروف به آن داشته است ؟ و چگونه مرگ را نشناسد و حال آن كه پيوسته در ياد و انتظار آن بوده است ؟

سپس خود را كه مورد هجوم مرگ واقع شده و به آن سبب به كمال آنچه خداوند از خوبيهاى جاودانه برايش مهيا كرده رسيده ، تشبيه به تشنه‏اى كرده است كه وارد آب شده باشد ، زيرا همان طور كه وقتى شخص بسيار تشنه‏اى پس از پيمودن راهها در طلب آب به آن وارد شود تمام سختيهاى عطش تشنگى و رنج راه برايش آسان مى‏ شود ، او نيز با فرا رسيدن مرگ آن چنان با نعمتهاى جاويد همدم و سرگرم مى‏شود كه تمام ناگواريهاى دنيا و دشواريهاى پيش از مرگ برايش آسان و گوارا مى‏شود و لطيفه ديگرى نيز در اين تشبيه نهفته مى‏باشد كه خوبيها و نعمتها را از نظر گوارايى تشبيه به آب كرده است .

و نيز چون به خاطر ظفر يافتن به مقاصد اخروى خود ، دلش شاد و چشمش روشن مى‏شود همچنان كه جوينده و طالب امرى ، هنگامى كه مطلوب خود را به دست مى ‏آورد ، دلشاد و خرسند مى‏شود ، لذا حالت خود را در هنگام مرگ به چنين شخصى همانند كرده است . واضح است كه خوشحالى و سرور انسان در برابر دست يافتن به مقاصد خود مختلف و متفاوت مى‏باشد زيرا خواسته‏ها از جهت ارزشمندى و نفاست يكسان نيست و چون امور آخرت و پس از مرگ مهمترين و با ارزشترين مقاصد و خواسته‏هاى انسان است پس لازم است شادى و سرور و چشم روشنى كه در نتيجه وصول به آن براى انسان حاصل مى‏شود كاملترين شاديها و عاليترين بهجتها باشد . آنگاه از آيه شريفه قرآن استفاده فرموده و به اين مطلب اشاره كرده است كه آنچه از خوبيها كه آدمى در دنيا مى‏خواهد ، تنها نزد خداوند پيدا مى‏شود كه او براى دوستان نيكوكارش از هر خواسته ‏اى كه طلب مى‏كنند بهتر است . توفيق از خداوند است .

______________________________

[ 1 ] سوره نور ( 24 ) قسمتى از آيه ( 22 ) يعنى : آيا دوست نداريد خداوند شما را بيامرزد ؟

[ 2 ]سوره آل عمران ( 3 ) آخر آيه ( 197 ) يعنى : و آنچه نزد خداست براى نيكان بهتر است .

 

نامه 21 ترجمه شرح ابن میثم بحرانی

21 نامه ديگر حضرت كه به زياد بن ابيه مرقوم فرموده است :

فَدَعِ اَلْإِسْرَافَ مُقْتَصِداً وَ اُذْكُرْ فِي اَلْيَوْمِ غَداً وَ أَمْسِكْ مِنَ اَلْمَالِ بِقَدْرِ ضَرُورَتِكَ وَ قَدِّمِ اَلْفَضْلَ لِيَوْمِ حَاجَتِكَ أَ تَرْجُو أَنْ يُعْطِيَكَ اَللَّهُ أَجْرَ اَلْمُتَوَاضِعِينَ وَ أَنْتَ عِنْدَهُ مِنَ اَلْمُتَكَبِّرِينَ وَ تَطْمَعُ وَ أَنْتَ مُتَمَرِّغٌ فِي اَلنَّعِيمِ تَمْنَعُهُ اَلضَّعِيفَ وَ اَلْأَرْمَلَةَ أَنْ يُوجِبَ لَكَ ثَوَابَ اَلْمُتَصَدِّقِينَ وَ إِنَّمَا اَلْمَرْءُ مَجْزِيٌّ بِمَا أَسْلَفَ وَ قَادِمٌ عَلَى مَا قَدَّمَ وَ اَلسَّلاَمُ

لغات

تمرّغ : غلتيدن ، زير و رو شدن

ترجمه

« اسرافكارى را كنار بگذار و ميانه‏روى را پيشه كن ، امروز به ياد فردايت باش ، و به اندازه ضرورت زندگى نگهدار ، و زيادى آن را براى روز نيازت پيش فرست ، آيا اميدوارى كه خداوند ، پاداش فروتنان را به تو دهد ، در حالى كه تو نزد او از متكبران مى‏باشى و آيا طمع دارى كه پاداش صدقه دهندگان را به تو دهد ،در حالى كه تو در عيش و خوشگذرانى فرو رفته ، ناتوان و بيچاره و بيوه‏زن و درويش را از آن بهره نمى‏دهى ؟ و همانا كه انسان به آنچه كرده است پاداش يابد ،و به سوى آنچه پيش فرستاده روى آورد . و السلام . »

شرح

امام ( ع ) در اين نامه چند دستور به زياد بن ابيه مى‏دهد :

1 نخست او را به ترك اسراف امر مى‏كند كه به معناى زياده‏روى و نقطه مقابل تفريط است كه آن نيز از كارهاى ناپسند مى‏باشد ، و لازمه اين دستور ، امر به اقتصاد و ميانه‏روى در امور مى‏باشد كه از فضايل و كارهاى پسنديده است .

2 امروز به ياد فرداى قيامت و روز آخرت باشد ، و اين عمل ، نفس را سركوب مى‏كند و او را از پرداختن كامل به دنيا و اشتغال به آن باز مى‏دارد .

3 از مال و ثروت دنيا به اندازه نيازمندى در زندگى ، بردارد و اين دستور اشاره به آن است كه در اندوختن مال دنيا و نگهدارى آن ميانه‏رو باشد .

4 تعداد زايد از ثروت دنيا را براى روز شدت نيازمنديش كه آخرت و پس از مرگ است ، به پيش بفرستد ، و اين دستور اشاره به انفاق مال در راه خدا مى‏باشد ، زيرا هر خردمندى مى‏داند كه صرف كردن مال زايد بر احتياج دنيوى ،در راه خدا و جلو فرستادن آن براى روز شدت نيازمندى ، از مصلحتهاى بسيار مهّم است .

امام ( ع ) پس از چهار دستور فوق ، زياد را مورد خطاب قرار داده و به طريق استفهام انكارى از او مى‏پرسد كه چگونه از خداوند اميد به پاداش اهل تواضع دارد و حال آن كه او ، از متكبران است ؟ .

اين سؤال انكارى اشاره به آن است كه اجر و پاداش در مقابل انجام دادن عمل نيك و اتصاف به آن ، نصيب انسان مى‏شود ، نه در انجام دادن كارهاى خلاف و ضد فضيلت ، پس براى نايل شدن به ثواب و پاداش اهل تواضع ، تخلّق به آن صفت ارزشمند لازم است و آن هم حاصل نمى‏شود مگر پس از فرود آمدن از قله‏ هاى بلند تكبر و خودخواهى و همچنين با استفهام انكارى ديگر از او پرسيده است كه با چه دليل طمع ثواب صدقه دهندگان را دارد ، با اين كه پيوسته در طلب جمع مال و خوشگذرانى است و حق ضعفا و يتيمان و بيوه زنان را از آن منع مى‏كند ؟ و اين استفهام انكارى به منظور از بين بردن طمع او در ثواب نيكوكاران و مؤديان حقوق مستحقان مى‏باشد زيرا پاداش هر عمل نيكى از لوازم خود آن عمل و به اندازه آن است و اين است معناى سخن امام ( ع ) كه فرمود : انما المرء مجزّى بما اسلف و قادم على ما قدّم كه ترجمه آن گذشت و اين عبارت از نيكوترين سخنان است و بسيار كوبنده مى‏باشد .