نامه ۳9 ترجمه شرح ابن میثم بحرانی

39 از نامه ‏هاى امام ( ع ) به عمرو بن عاص

فَإِنَّكَ قَدْ جَعَلْتَ دِينَكَ تَبَعاً لِدُنْيَا اِمْرِئٍ ظَاهِرٍ غَيُّهُ مَهْتُوكٍ سِتْرُهُ يَشِينُ اَلْكَرِيمَ بِمَجْلِسِهِ وَ يُسَفِّهُ اَلْحَلِيمَ بِخِلْطَتِهِ فَاتَّبَعْتَ أَثَرَهُ وَ طَلَبْتَ فَضْلَهُ اِتِّبَاعَ اَلْكَلْبِ لِلضِّرْغَامِ يَلُوذُ بِمَخَالِبِهِ وَ يَنْتَظِرُ مَا يُلْقَى إِلَيْهِ مِنْ فَضْلِ فَرِيسَتِهِ فَأَذْهَبْتَ دُنْيَاكَ وَ آخِرَتَكَ وَ لَوْ بِالْحَقِّ أَخَذْتَ أَدْرَكْتَ مَا طَلَبْتَ فَإِنْ يُمَكِّنِّي اَللَّهُ مِنْكَ وَ مِنِ اِبْنِ ؟ أَبِي سُفْيَانَ ؟ أَجْزِكُمَا بِمَا قَدَّمْتُمَا وَ إِنْ تُعْجِزَا وَ تَبْقَيَا فَمَا أَمَامَكُمَا شَرٌّ لَكُمَا وَ اَلسَّلاَمُ

ترجمه

« پس تو اى عمرو ، دين خود را پيرو دنياى كسى قرار دادى كه گمراهى او آشكار و پرده حيايش دريده است ، او در محفل خود به افراد بزرگوار بدگويى مى‏كند و در اثر معاشرت خود ، دانا را به نادانى مى‏كشد ، تو از پى چنين كسى رفتى و به بخشش او چشم طمع دوختى ، مانند دنباله‏روى سگ از شير ، كه به چنگالهاى او چشم دارد و منتظر است تا از پس مانده طعمه ‏اش چيزى به سوى او بيندازد ، پس دنيا و آخرت خود را به باد دادى در صورتى كه اگر به حقّ چنگ زده بودى ، به آنچه مى‏ خواستى مى‏ رسيدى ، حال اگر خداوند مرا بر تو و بر پسر ابوسفيان پيروز گرداند ، شما را به كيفر اعمالتان مى ‏رسانم ، و اگر شما مرا ناتوان ساختيد و به جا مانديد ، پس آنچه پيش روى شماست [ عذاب اخروى ] براى شما بدتر است . و درود بر شايستگان . » .

شرح

مى‏گويم ( ابن ميثم ) : بنا به روايتى ، اين نامه بيش از اين آمده است ، و آغاز آن چنين است : « از بنده خدا على ، امير مؤمنان ، به ناخلف فرزند ناخلف ،عمرو بن عاص ، دشنام‏گوى حضرت محمّد و خاندان او ، هم در زمان جاهليّت و هم در اسلام ، درود بر پيروان هدايت ، امّا بعد ، تو مردانگى خود را به خاطر مردى تبهكار پرده دريده از دست دادى ، مردى كه در محفلش به شخص بزرگوار توهين مى‏كند و در اثر معاشرتش ، شخص بردبار را به نادانى مى‏كشد ، پس قلب تو پيرو قلب او گشته است چنان كه باطن و سرشت تو هم سرشت اوست . در نتيجه ديندارى ، امانتدارى ، دنيا و آخرتت را به باد داد و خداوند از باطن تو آگاه است .

پس تو هم چون گرگى كه به دنبال شير حركت مى‏كند ، به هنگام تاريكى شب از او مى‏خواهد پايمالش نكند . تو چگونه از دست مقدّرات خلاص مى‏شوى ، در صورتى كه اگر در پى حق بودى ، به آنچه آرزو داشتى مى‏رسيدى ، و حقّ خود ،راهنماى كسى است كه به آن پايبند باشد . و اگر خداوند مرا بر تو و پسر [ هند ] جگر خوار پيروز گرداند ، شما را به كسانى ملحق سازم كه خداوند آنها را در حال جهل و گمراهى قريش در زمان پيامبر خدا ( ص ) هلاك كرد ، و اگر شما مرا مغلوب ساختيد و يا پس از من مانديد ، خداوند شما را كفايت كند ، و انتقام و كيفر خاصّ او شما را بس است . » .

نامه بر محور سرزنش عمرو ، به سبب پيروى او از معاويّه در راه باطل و متنفّر ساختن او از آن حالتى كه دارد و مورد تهديد قرار دادن آنان به خاطر اين كار است . معناى قرار دادن عمرو ، دين خود را تابع دنياى معاويّه آن است كه وى دين خود را در راه رضاى معاويّه هر طور كه او در راه رسيدن به دنيايش بخواهد ،صرف مى ‏كند ، چنان كه قبلا ، به فروختن او دين خود را به طمع رياست مصر ، در مصاف با على ( ع ) اشاره كرديم .

آنگاه امام ( ع ) ، معاويّه را به داشتن چهار صفت و با اظهار نهايت بيزارى از او ، نكوهش كرده است : يكى آن كه : گمراهى آشكارو انحراف معاويّه از راه خدا واضحتر از آن است كه نيازى به توضيح داشته باشد .

دوم : پرده دريده بودن معاويه ، اين مطلب مشهور است كه معاويّه خود پرده دين خدا را دريده و نسبت به دين خدا بى‏اعتنا و بى‏بند و بار بود ، شب‏نشينى و همنشينانى در بيهودگى و هرزه‏گرى و باده گسارى و آوازه خوانى داشت ، البتّه در زمان عمر ، از ترس او ، اين كارها را پنهان مى‏داشت ، تنها جامه ابريشمى و حرير مى‏پوشيد و از ظروف طلا و نقره استفاده مى‏كرد ، امّا در زمان عثمان ،بى‏شرمى را به نهايت رساند ، موقعى كه در برابر حضرت على ( ع ) قيام كرد به خاطر احتياج به گمراه سازى و فريب مردم به وسيله تظاهر به ديندارى ، ابهّت و وقارى تصنّعا به خود گرفت .

سوم : در مجلس خود شخص بزرگوار را به زشتى و پستى مى ‏كشاند ،توضيح اين كه ، كريم كسى است كه خويشتندار باشد و خود را از پستيهايى كه باعث بى‏آبرويى است بركنار دارد ، در صورتى كه مجلس معاويّه پر از افراد بنى اميّه و آكنده از زشتيهاى آنها بود ، و همنشينى هر شخص بزرگوار با آنها باعث ارتباط آن نيكنام با آنها و اختلاطش بدانها بود ، و اين خود سبب پستى و بدنامى او مى‏ شد .

چهارم : معاويه در مصاحبتها ، هر شخص بردبار را به گمراهى مى ‏كشانيد ،توضيح آن كه رسم او و همه بنى اميه ناسزا گويى به بنى‏هاشم و تهمت زدن بدانها و نام بردن از اسلام ، و نيش زدن به آن بود ، هر چند كه در ظاهر خودشان را وابسته به اسلام مى‏دانستند ، امّا اين خود از جمله چيزهايى بود كه انسان بردبار را ناراحت مى‏كرد و انديشه او را به هنگام آميزش با آنان و شنيدن سخنان آنها ،متزلزل مى‏گرداند و به تيرگى و بى‏خردى مى ‏كشاند .

اين سخن امام ، كه عمرو عاص از روش معاويّه پيروى مى‏كند ، كنايه از ،متابعت او از كارهاى معاويّه است . و عبارت : « و طلبت فضله » : ( در پى بخشش او بودى ) ، اشاره دارد به هدف عمرو عاص از پيروى معاويّه ، امام ( ع ) پيروى او از معاويّه را تشبيه به پيروى سگ از شير كرده است تا او را تحقير كند و از عملش متنّفر سازد و به وجه شبه

در عبارت : « يلوذ . . . فريسته »

« چشم طمع دارد . . .طعمه ‏اش » اشاره كرده و منظورش اين است كه پيروى عمرو عاص از معاويّه از روى پستى و بى‏ارزشى و دون همّتى و به خاطر آنست كه طمع دارد معاويّه از پسمانده مالش چيزى به او ببخشد . و اين چشمداشت از وى مثل پيروى سگ از شير است ، و اين تشبيه نهايت نفرت و زشتى كار را به عمرو اگر او شخصيتى داشت مى‏رساند .

آنگاه عمرو را از پيامدهاى اين پيروى آگاه ساخته با اين عبارت : دنيا و آخرتت را به باد دادى ، مقصود امام ( ع ) از دنياى عمرو ، آن چيزهاييست كه به وسيله آنها مى‏توانست به زندگى خود ادامه دهد از قبيل روزى و بخشش حلال به نحوى كه با آرامش خاطر ، به دور از جنگهايى كه در صفين با آنها مواجه شد و بدون ترس و بيمهايى كه در نتيجه همراهى با معاويّه دچار آنها شد ، از آنها بهره‏مند شود ، و همينها حقيقت دنيايى‏اند ، زيرا هدف از دنيا كاميابى و بهره‏بردارى است و عمرو به هيچ كدام از اينها دست نيافت ، و امّا به باد رفتن آخرتش كه روشن و آشكار است .

مقصود از اين سخن امام ( ع ) : « و لو بالحقّ اخذت . . . طلبت »

اگر به حق چنگ مى‏زدى . . . مى‏خواستى جذب عمرو عاص به جانب حق و تشويق اوست در ياد آورى آنچه لازمه حق است و دست يافتن وى به خواسته ‏هاى خود از دنيا و آخرت بديهى است كه اگر عمرو عاص همراه حق بود به دنياى خود به طور كامل و به درجات عالى آخرت مى‏رسيد .

گفته امام : فان يمكنّنى اللّه . . .

( اگر خداوند مرا پيروز گرداند تا آخر ) تهديد به عذاب آخرت است كه هر كدام از دو نقيض [ چه امام پيروز شود و يا نشود ] آن عذاب حتمى است ، و اين عذاب يا به وسيله امام ( ع ) به فرض پيروزى امام برآنان به صورت كيفر عملى است كه آنها قبلا معصيت خدا را كرده‏اند ، و يا از جانب خدا در آخرت است به فرض اين كه آنها امام ( ع ) را ناتوان سازند و خود پس از آن حضرت باقى بمانند كه همان عذاب آتش دوزخ خواهد بود .

و امام ( ع ) بدين مطلب در اين گفتار اشاره كرده است : پس آنچه در پيش روى شماست ، براى شما بدتر است ، به دليل قول خداى تعالى : وَ لَعَذابُ الاخِرة اَشدٌ و ابْقَى‏ [ 1 ] . كلمه امام ( پيش‏رو ) را استعاره براى آخرت آورده است ، به لحاظ پيشواز مردم از آخرت و توجّه آنها به آخرت ، توفيق از جانب خداست .

_________________________________________

[ 1 ] سوره طه ( 20 ) قسمتى از آيه ( 127 ) يعنى : البته كه عذاب آخرت سخت‏تر و بادوام است .

نامه ۳8 ترجمه شرح ابن میثم بحرانی

38 از نامه ‏هاى امام ( ع ) به مردم مصر هنگامى كه مالك اشتر ( خدايش بيامرزد ) را به فرمانروايى آنها تعيين كرد .

مِنْ عَبْدِ اَللَّهِ ؟ عَلِيٍّ أَمِيرِ اَلْمُؤْمِنِينَ ؟ إِلَى اَلْقَوْمِ اَلَّذِينَ غَضِبُوا لِلَّهِ حِينَ عُصِيَ فِي أَرْضِهِ وَ ذُهِبَ بِحَقِّهِ فَضَرَبَ اَلْجَوْرُ سُرَادِقَهُ عَلَى اَلْبَرِّ وَ اَلْفَاجِرِ وَ اَلْمُقِيمِ وَ اَلظَّاعِنِ فَلاَ مَعْرُوفٌ يُسْتَرَاحُ إِلَيْهِ وَ لاَ مُنْكَرٌ يُتَنَاهَى عَنْهُ أَمَّا بَعْدُ فَقَدْ بَعَثْتُ إِلَيْكُمْ عَبْداً مِنْ عِبَادِ اَللَّهِ لاَ يَنَامُ أَيَّامَ اَلْخَوْفِ وَ لاَ يَنْكُلُ عَنِ اَلْأَعْدَاءِ سَاعَاتِ اَلرَّوْعِ أَشَدَّ عَلَى اَلْفُجَّارِ مِنْ حَرِيقِ اَلنَّارِ وَ هُوَ ؟ مَالِكُ بْنُ اَلْحَارِثِ ؟

أَخُو ؟ مَذْحِجٍ ؟ فَاسْمَعُوا لَهُ وَ أَطِيعُوا أَمْرَهُ فِيمَا طَابَقَ اَلْحَقَّ فَإِنَّهُ سَيْفٌ مِنْ سُيُوفِ اَللَّهِ لاَ كَلِيلُ اَلظُّبَةِ وَ لاَ نَابِي اَلضَّرِيبَةِ فَإِنْ أَمَرَكُمْ أَنْ تَنْفِرُوا فَانْفِرُوا وَ إِنْ أَمَرَكُمْ أَنْ تُقِيمُوا فَأَقِيمُوا فَإِنَّهُ لاَ يُقْدِمُ وَ لاَ يُحْجِمُ وَ لاَ يُؤَخِّرُ وَ لاَ يُقَدِّمُ إِلاَّ عَنْ أَمْرِي وَ قَدْ آثَرْتُكُمْ بِهِ عَلَى نَفْسِي لِنَصِيحَتِهِ لَكُمْ وَ شِدَّةِ شَكِيمَتِهِ عَلَى عَدُوِّكُمْ

لغات

سرادق : خانه پنبه‏اى ، خيمه ، چادر .

نكول : بازگشت .

ظبه : تيزى شمشير .

نبا السيف : وقتى كه شمشير مضروب خود را نبرد .

احجام : عقب نشينى ، واپس ايستادن .

فلان شديد الشكيمة : موقعى كه خويشتن‏دار و داراى قوّت نفس باشد ،اصل الشكيمه آهنى است كه در دهان اسب قرار داده مى‏شود ، ( دهانه اسب ) .

ترجمه

« اين نامه از بنده خدا ، على امير المؤمنين ، به گروهى كه به خاطر خدا خشمگين شدند ، آنگاه كه روى زمين معصيت و نافرمانى خدا به عمل آمد ، و حقّ او ناديده گرفته شد ، در نتيجه ، ظلم و ستم بر سر نيكوكار و بدكار ، و حاضر و مسافر خيمه زد ، تا آنجا كه نه كار نيكى بود كه روآوردن بدان باعث دلخوشى شود و نه كار زشتى بود كه از آن منع كنند .

امّا بعد ، يكى از بندگان خدا را نزد شما فرستادم ، كه در اوقات ترسناك خوابش نربايد ، و به هنگام بيم از دشمن ، هراسى به دل راه ندهد ، نسبت به تبهكاران از آتش سوزانتر است ، او مالك پسر حارث برادر مذحج ، است .

پس به سخن او گوش فرا دهيد ، و فرمان او را تا آنجا كه مطابق حق است اطاعت كنيد ،زيرا او شمشيرى از شمشيرهاى خداست كه هرگز كند نگردد ، و ضربتش بى‏اثر نماند ، بنابر اين اگر به شما فرمان حركت داد ، حركت كنيد ، و اگر فرمان ايست داد بايستيد ، چه او ، اقدام نمى‏كند و بر نمى‏گردد ، تأخير نمى‏اندازد ، و پيشروى نمى‏كند ،مگر با فرمان من .

شما را به داشتن چون او ، بر خود مقدّم داشتم ، از آن‏رو كه او خيرخواه شما و در كوبيدن بر دهان دشمنتان پايدار مى‏باشد » .

شرح در اين نامه چند مطلب است :

اوّل عبارت امام ( ع ) : من عبد اللّه . . . يتناهى عنه

تصويرى است از نامه و توصيف از اهل مصر كه به خاطر خدا مطابق فطرتشان خشمگين شده‏اند ، و اشاره به مخالفت آنان با بدعتهايى است كه به عثمان نسبت داده شده و بدان جهت آنها خشمگين به مدينه آمدند كه مبادا حدود الهى تعطيل شود . اگر كسى بگويد كه بنابر اين امام ( ع ) راضى به قتل عثمان بوده است ، زيرا او قاتلان عثمان را براى آمدن به مدينه به منظور قتل عثمان ، ستايش كرده است .

پاسخ اين است كه چنين اشكالى وارد نيست ، زيرا ممكن است آمدن آنها به مدينه تنها براى اعتراض به عثمان بوده باشد ، نه براى كشتن او ، بنابر اين ستايش امام ( ع ) از ايشان به خاطر اعتراض كه آن اعتراضى بجا و قابل ستايش بوده است ، امّا قاتلان عثمان و كسانى كه او را در خانه محاصره كردند ، كه گروه كوچكى بودند شايد در آن ميان از مردم مصر جز اندكى نبودند ، و در سخن امام ( ع ) چيزى كه مشعر بر مدح قاتلان عثمان باشد وجود ندارد .

كلمه « سرادق » را براى ظلمى كه فراگير نيك و بد و حاضر و مسافر مى‏باشد ، استعاره آورده است ، همچون چادرى كه در برگيرنده اهل چادر است ،امام در سخنان خود معروف و منكر را در مقابل هم آورده ، و مقصود نفى منكر نبوده است ، بلكه مقصود امام ( ع ) نفى خوددارى از منكر مى‏باشد .

دوم : عبارت : امّا بعد . . .

برادر مذحج سرآغاز نامه است : در اين عبارت مردم را به طور اجمال از فرستادن اشتر مطّلع ساخته و او را به اوصافى معرّفى كرده كه باعث ميل و رغبت ايشان بدو گردد ، و از همّت والا و دلبستگى او به تدبير جنگى و آمادگى‏اش در برخورد با دشمن ، به طور اشاره و كنايه با اين عبارت بيان داشته است كه او را به هنگام ترس خواب نمى‏ربايد ، و در وقت بيم و هراس از دشمنان به دليل شجاعت و بى‏باكى ، هراسى به دل راه نمى‏دهد ، و مطلب را با اين تعريف مورد تأكيد قرار داده و فرموده است كه او بر تبهكاران از آتش سوزنده‏تر است . و اين توصيف با همه مبالغه‏اى كه دارد وصف درستى است .

زيرا برخورد او با تبهكاران باعث ظنّ آنان به نابودى و سالم نجستن از دست او مى‏شد در صورتى كه وجود آتش سوزان چنين نيست چون اميد به فرار از آتش و خاموش كردن آن وجود دارد آنگاه پس از شمردن اوصاف برجسته مالك ، نام او را ذكر كرده است كه اين روش رساتر مى‏باشد چون مهمترين هدف تعريف مالك بوده است ، نه تنها نام بردنش .

مذحج ، به فتح ميم ، مانند مسجد : پدر قبيله‏اى از يمن ، مذحج بن جابر بن مالك بن نهلان بن سباست . نخع : بخشى از همين قبيله است ، و اشتر از قبيله نخعى است .

سوم : مردم را مأمور به هدف يعنى گوش فرا دادن به مالك و اطاعت از امر او كرده است ،نه بدون قيد و شرط ، بلكه تا آنجا كه اوامر او مطابق و موافق حق باشد . و به حسن امتثال امر وى به وسيله قياس مضمرى اشاره فرموده كه صغراى قياس اين گفتار امام ( ع ) است : « فانّه سيف الضّريبه . . . » ضربتش ، لفظ شمشير را به اعتبار اين كه مالك ، بر دشمن حمله مى‏برد و همچون شمشير نابودشان مى‏كرد ، استعاره آورده و با ذكر واژه « الظّبه » استعاره ترشيحى به كار برده است . و اين تعبير كه « او شمشيرى است كه كند نمى‏شود و ضربتش سخت مؤثّر است » كنايه از آن است كه مالك با موفقيت حوادث را پشت سر مى‏گذارد بدون اينكه در آنها توقّف و يا عقبگرد كند . اضافه « نابى » به كلمه « الضّريبه » اضافه اسم فاعل به اسم مفعول است ، يعنى : آن شمشير بى‏اثر نسبت به محلّ ورود و مضروب خود نيست . و كبراى قياس در حقيقت چنين است : و هر كسى كه چنان باشد لازم است مقدّم داشته شود و اگر در مورد جنگ و امثال آن فرمانى دهد ، بايد فرمانش را اجرا كرد .

چهارم : امام ( ع ) به ايشان دستور داده است تا حركتشان به سمت جبهه نبرد و باز ايستادن ايشان از جنگ ،بر طبق امر مالك باشد ، و بر اين مطلب وسيله قياس مضمرى توجّه داده است كه صغراى آن عبارت است از گفته امام ( ع ) : فانّه امرى زيرا آن فرمان من است . و به كنايه اين مطلب را بيان داشته است كه مالك ،در جنگ و امثال آن دستورى نمى‏دهد ، مگر اين كه بجا و بموقع باشد ، زيرا اوامر امام ( ع ) اين چنين بوده است ، بنابر اين هر كسى كه موافق آن دستورها حركت كند پس دستورهاى امام ( ع ) نيز چنين است ، و مقصود امام ( ع ) اين نيست كه تمام اوامر مالك از كلّى و جزئى به طور معيّن و به تفصيل مطابق اوامر اوست ، بلكه مقصود امام ( ع ) اين است كه به مالك قوانين كلّى سياسات و تدبير مدن و فنون جنگ را آموخته و او را به حدّى آماده كرده است كه مى‏ تواند اجتهاد كند و جزئيات امور را از روى آموخته‏ ها استخراج نمايد .

پنجم : به مردم مصر اطّلاع داده است كه ايشان را ،با همه نيازى كه خود آن حضرت در مشورت و تدبير امور به مالك داشته است ، بر خويش مقدّم داشته است ، و اين مطلب را از باب منّتى بر آنها بيان داشته تا از وى قدردانى و سپاسگزارى كنند ، و به دليل ايثار خود نسبت به آنها در فرستادن مالك نزد آنها به اين بيان اشاره فرموده است كه او خيرخواه ايشان ، داراى قوّت قلب و در مقابل دشمنان پايدار و نستوه است ، و در عبارت در كوبيدن دشمن استوار است ، به همين مطلب اشاره فرموده است امّا مصلحت امام ( ع ) در اين ايثار ، همان پايدارى و بقاى حكومت به مصلحت مردم بوده است ، توفيق از جانب خداست .

نامه 37 ترجمه شرح ابن میثم بحرانی

37 از نامه‏ هاى امام ( ع ) به معاويه

فَسُبْحَانَ اَللَّهِ مَا أَشَدَّ لُزُومَكَ لِلْأَهْوَاءَ اَلْمُبْتَدَعَةِ وَ اَلْحَيْرَةِ اَلْمُتَّبَعَةِ مَعَ تَضْيِيعِ اَلْحَقَائِقِ وَ اِطِّرَاحِ اَلْوَثَائِقِ اَلَّتِي هِيَ لِلَّهِ طِلْبَةٌ وَ عَلَى عِبَادِهِ حُجَّةٌ فَأَمَّا إِكْثَارُكَ اَلْحِجَاجَ فِي ؟ عُثْمَانَ ؟ وَ قَتَلَتِهِ فَإِنَّكَ إِنَّمَا نَصَرْتَ ؟ عُثْمَانَ ؟ حَيْثُ كَانَ اَلنَّصْرُ لَكَ وَ خَذَلْتَهُ حَيْثُ كَانَ اَلنَّصْرُ لَهُ

ترجمه

« اما بعد خدا را از هر عيب و نقصى منزه مى ‏دانم ، چه قدر تو پيرو خواهشهاى نفسانى تازه و گرفتار هوا و هوسهاى پياپى هستى با تباه سازى حقيقتها و پشت پا زدن به پيمانهايى كه خواست خدا و راهگشاى بندگان خداست .

امّا جار و جنجال فراوان تو در مورد عثمان و قاتلانش ، تو موقعى عثمان را يارى كردى كه به نفع خودت بود ولى هنگامى كه براى او سودى داشت ، او را خوار و تنها گذاشتى و يارى نكردى . » .

شرح

مى‏ گويم ( ابن ميثم ) : آغاز اين نامه چنين بوده است :

براستى دنيا ، موجودى شيرين ، سرسبز ، آراسته و خرّم است ، كسى به دنيا نرسيده مگر اين كه او را از هر چه براى او سودمندتر بوده بازداشته است ، در صورتى كه ما را به آخرت فرمان داده و واداشته ‏اند .

اى معاويه آنچه را كه ناپايدار است ترك كن و براى جاودانگى كار كن ، از مرگى كه سر انجام با او روبه ‏رو مى‏ شوى ، و حسابى كه پايان كارت با آن است ،برحذر باش ، و بدان كه خداوند هرگاه خير بنده‏ اى را بخواهد ، ناپسندى را از او دور و توفيق اطاعت خود را برايش فراهم مى ‏آورد ، هرگاه براى بنده‏ اى خواستار شرّ گردد ، او را فريفته دنيا مى ‏كند و آخرت را از ياد او مى ‏برد و ميدان آرزوهاى او را گسترش مى‏ دهد و از آنچه به صلاح اوست باز مى ‏دارد .

نامه تو ، به من رسيد ، تو را چنان يافتم كه مقصود خود را به صراحت بازگو نمى‏كنى و چيزى را غير از گم شده‏ ات مى‏ جويى ، و در اشتباهى كوركورانه و سرگردانى گمراهى به سر مى‏ برى و به چيزى غير از برهان و دليل دست مى ‏يازى و به ضعيف‏ترين شبهات پناه مى‏برى .

امّا درخواست شركت تو در امور و واگذارى سرزمين شام به تو ، اگر من امروز اين كار را مى‏كردم ديروز ( تا به حال ) اين كار را كرده بودم . اما اين كه گفتى : عمر ، تو را والى شام كرده است ، كسانى را كه همتايش ( ابوبكر ) ولايت داده بود ، عمر عزل كرد ، و همچنين كسانى را كه عمر به فرماندارى تعيين كرده بود ، عثمان بركنار ساخت ، هيچ رهبرى براى مردم تعيين نشده است ، مگر آنكه صلاح امّت را در نظر بگيرد ، چه براى رهبران قبل از او آن مصلحت روشن بوده و يا از نظر آنها مخفى مانده باشد ، و هر كارى ، كار ديگرى را در پى دارد ، و هر زمامدارى نظر و انديشه خاصّى دارد . آنگاه مى‏رسد به عبارت سبحان ا . . . تا آخر نامه .

اين بخش از نامه دو مطلب را شامل است :

اوّل : تعجّب از زيادى دلبستگى معاويه به خواسته‏هايى كه خود به وجود آورنده آنهاست و انحراف او از رفتن به جانب حق ، به دليل پيروى از هوا و هوس .

توضيح آن كه در هر زمانى ، معاويه شبهه‏اى ايجاد و نظر تازه‏اى القا مى‏كرد ، تا بدان وسيله يارانش را گمراه سازد و در ذهن آنها بيندازد كه على ( ع ) براى رهبرى شايستگى ندارد ، يك بار مى‏ گفت : او قاتل عثمان است ، و يك مرتبه وانمود مى ‏كرد كه او را يارى نكرده و خوار و تنها گذاشته ، و يك بار مى‏پنداشت كه او قاتل صحابه پيامبر ( ص ) است و وحدت كلمه جامعه را به هم زده است ، يك بار با دادن پول و صرف مال مسلمانان برخلاف دستور شرع ، ديگران را از او برمى‏ گرداند ، و گاهى قبول مى ‏كرد كه او شايسته رهبرى امّت است ، و از او درخواست تأييد حكومت خود بر سرزمين شام را داشت ، و افكار پوچى نظاير اينها را ، خود مى‏ساخت ، و در پى اين انديشه‏ هاى باطل ، سرگردان و حيرت زده مى‏ماند ، با تضييع حقايقى كه بايد پايبند آنها مى‏بود ، از قبيل اعتقاد بر اين كه على ( ع ) شايسته ‏ترين فرد به امر خلافت است ، و نسبت به عهد و پيمانهاى مطلوب و مورد رضاى پروردگار آگاهتر است ، آن نوع پيمان و عهدى كه روز قيامت حجّت خدا بر بندگان است ، همان طور كه خداى متعال مى‏فرمايد : وَ اِذْ اَخَذَ رَبُّكَ مِنْ بَنى آدَمَ . . . [ 1 ] دوم : پاسخ امام ( ع ) به سخن وى درباره عثمان و افتخار به يارى و كمك او ، و پرخاش وى در مورد اين كه ، امام ( ع ) عثمان را خوار گذارده است .

عبارت : فانّك . . . به منزله صغراى قياس مضمر است . توضيح قياس به اين ترتيب است ، موقعى كه عثمان از معاويّه كمك و يارى خواست ، معاويّه ،امروز و فردا مى‏كرد ، و وعده كمك مى ‏داد تا اين كه سخت در محاصره قرار گرفت آنگاه يزيد بن اسد قسربى را به جانب مدينه فرستاد ، و به او گفت : هنگامى كه به محلّ ذى خشب رسيدى ، همانجا توقّف كن و مگو : ( شخص حاضر در صحنه چيزى را مى ‏بيند كه غايب نمى ‏بيند ، زيرا من حاضرم و تو غايب . ) يزيد ،مى‏ گويد : من در ذى خشب ، توقّف كردم تا وقتى كه عثمان به قتل رسيد . آنگاه معاويه به وى دستور بازگشت داد ، و او با سپاهى كه همراه داشت ، به شام برگشت پس در حقيقت يارى معاويه براى خودش بود در صورتى كه براى يارى عثمان تنها به خاطر اين كه راه بهانه و عذرى برايش باشد سپاه خود را فرستاده بود ، و اين خود دارى براى آن بود كه عثمان كشته شود ، و مردم را به پشتيبانى خود دعوت كند ، پس در حقيقت اين كمكى بود به خود معاويه . زيرا كه اين عمل او خود ، باعث قتل عثمان شده و بهره بردارى معاويه از اين رويداد به نفع خواسته خود بوده است ، و خوار و تنها گذاشتن عثمان موقعى بود كه او نيازمند به كمك بود .

كبراى قياس نيز در حقيقت چنين است : و هر كس چنان باشد ، پس نبايد افتخار به يارى عثمان كند و به ديگرى نسبت خوار ساختن عثمان را بدهد . توفيق از جانب خداست .

________________________

[ 1 ] سوره اعراف ( 7 ) آيه ( 171 ) يعنى : هنگامى كه پروردگارت از فرزندان آدم پيمان گرفت .

 

نامه 36 ترجمه شرح ابن میثم بحرانی

36 از نامه ‏هاى امام ( ع ) به عقيل بن ابى طالب درباره لشكرى كه به سوى گروهى از دشمنان فرستاده بود و اين نامه در پاسخ نامه عقيل به امام ( ع ) است .

فَسَرَّحْتُ إِلَيْهِ جَيْشاً كَثِيفاً مِنَ اَلْمُسْلِمِينَ فَلَمَّا بَلَغَهُ ذَلِكَ شَمَّرَ هَارِباً وَ نَكَصَ نَادِماً فَلَحِقُوهُ بِبَعْضِ اَلطَّرِيقِ وَ قَدْ طَفَّلَتِ اَلشَّمْسُ لِلْإِيَابِ فَاقْتَتَلُوا شَيْئاً كَلاَ وَ لاَ فَمَا كَانَ إِلاَّ كَمَوْقِفِ سَاعَةٍ حَتَّى نَجَا جَرِيضاً بَعْدَ مَا أُخِذَ مِنْهُ بِالْمُخَنَّقِ وَ لَمْ يَبْقَ مَعَهُ غَيْرُ اَلرَّمَقِ فَلَأْياً بِلَأْيٍ مَا نَجَا فَدَعْ عَنْكَ ؟ قُرَيْشاً ؟ وَ تَرْكَاضَهُمْ فِي اَلضَّلاَلِ وَ تَجْوَالَهُمْ فِي اَلشِّقَاقِ وَ جِمَاحَهُمْ فِي اَلتِّيهِ فَإِنَّهُمْ قَدْ أَجْمَعُوا عَلَى حَرْبِي كَإِجْمَاعِهِمْ عَلَى حَرْبِ ؟ رَسُولِ اَللَّهِ ص ؟

قَبْلِي فَجَزَتْ ؟ قُرَيْشاً ؟ عَنِّي اَلْجَوَازِي فَقَدْ قَطَعُوا رَحِمِي وَ سَلَبُونِي سُلْطَانَ اِبْنِ أُمِّي وَ أَمَّا مَا سَأَلْتَ عَنْهُ مِنْ رَأْيِي فِي اَلْقِتَالِ فَإِنَّ رَأْيِي قِتَالُ اَلْمُحِلِّينَ حَتَّى أَلْقَى اَللَّهَ لاَ يَزِيدُنِي كَثْرَةُ اَلنَّاسِ حَوْلِي عِزَّةً وَ لاَ تَفَرُّقُهُمْ عَنِّي وَحْشَةً وَ لاَ تَحْسَبَنَّ اِبْنَ أَبِيكَ وَ لَوْ أَسْلَمَهُ اَلنَّاسُ مُتَضَرِّعاً مُتَخَشِّعاً وَ لاَ مُقِرّاً لِلضَّيْمِ وَاهِناً وَ لاَ سَلِسَ اَلزِّمَامِ لِلْقَائِدِ وَ لاَ وَطِي‏ءَ اَلظَّهْرِ لِلرَّاكِبِ اَلْمُتَقَعِّدِ وَ لَكِنَّهُ كَمَا قَالَ أَخُو ؟ بَنِي سَلِيمٍ ؟

فَإِنْ تَسْأَلِينِي كَيْفَ أَنْتَ فَإِنَّنِي
صَبُورٌ عَلَى رَيْبِ اَلزَّمَانِ صَلِيبُ
يَعِزُّ عَلَيَّ أَنْ تُرَى بِي كَآبَةٌ
فَيَشْمَتَ عَادٍ أَوْ يُسَاءَ حَبِيبُ

لغات

طفّلت الشمس : هنگامى كه خورشيد به سمت غروب مايل شود .

آبت : لغتى است به معنى غابت ( پنهان شد ) 

لألى : دشوارى و سختى اجماع : تصميم قاطع

جوازى : جمع جازيه : يعنى كسانى كه

جريض : اندوهگينى كه آب دهانش را از روى غم و اندوه به زحمت از گلو فرو مى‏برد ، به حدى كه نزديك است از غصه بميرد .

مخنّق : قسمتى از گردن ، موضع خنق ،گلوگاه ،

رمق : باقيمانده جان ، نيمه‏ جان .

اشخاص را به علت كار بد ، كيفر مى‏ كنند .

محلّين : بيعت شكنان ، به كسى كه عهد و بيعت خود را بشكند ، محلّ مى‏ گويند و در مقابل آن به كسى كه حفظ عهد و پيمان كند محرم مى‏ گويند .

متقعّد : سواره ، به خاطر نشستن بر پشت شتر .

ترجمه

« پس ، سپاهى متراكم از مسلمانان به جانب او فرستادم ، و هنگامى كه اين خبر به او رسيد ، با عجله گريخت و پشيمان بازگشت ، و آن سپاه در بين راه ، نزديك غروب آفتاب با او روبه‏رو شد ، اندكى با هم به نبرد پرداختند چنانكه گويى جنگى در كار نبود . و ساعتى بيش به درازا نكشيد كه از تنگنايى كه در آن گرفتار آمده بود ،غمگين و غصه‏دار رها شد ، در حالى كه جز نيم جانى از او باقى نمانده بود ، پس با دشوارى و مشقّت زياد نجات يافت .

بنابر اين قريش و تاخت و تازشان را در گمراهى و ميداندارى و جولانشان را در دشمنى و ستيز ، و جنب و جوششان را در سرگردانى ، به حال خود رها كن ،چه آنها در جنگ با من آن چنان متّحد شده‏اند كه پيش از من در جنگ با رسول خدا ( ص ) . عقوبتگران به جاى من قريش را به كيفر رسانند ، زيرا آنان رشته خويشاوندى مرا ( با پيامبر ( ص ) بريدند ) و مقام خلافت پسر مادرم را از من ربودند .

و امّا آنچه درباره جنگ از نظر من جويا شدى ، نظر من آن است كه جنگ با كسانى كه جنگ را روا داشتند تا پاى مرگ و ديدار پروردگار سزاوار است ، نه انبوه مردم در اطراف من بر عزّتم مى‏افزايد ، و نه پراكندگى مردم از من خوف و ترسم را افزون مى‏كند . و گمان مبر كه فرزند پدر تو ، هر چند مردم او را تنها بگذارند ، به خوارى و ذلّت تن دهد ، و يا از روى ضعف و ناتوانى زير بار زور برود ، براى زمامدار ، رها كردن زمام ، و براى سوارى كه بر مركب نشسته ، فرود آمدن از پشت مركب امكان ندارد ، امّا داستان من داستان برادر بنى سليم است كه گفته :

اگر از من بپرسى كه چگونه ‏اى ؟ براستى من بر سختى روزگار بسيار شكيبا و استوارم .

گران است بر من كه از خود غم و اندوهى نشان دهم ، تا در نتيجه دشمن شاد و دوست غمگين شود . »

شرح منظور و هدف اين فصل چند مطلب است :

اوّل : عبارت : فسرّحت . . . مانجا

شرح حال دشمن است ، كه بر يكى از كارگزارانش هجوم كرده بود و امام ( ع ) سپاهى از مسلمانان را به جانب او گسيل داشت ، دشمن پس از اطّلاع از روآوردن سپاه به طرف او فرار كرد ، امّا پس از اين كه سپاه امام ( ع ) رسيد ، اندكى به نبرد پرداختند ، آنگاه با دشوارى و مشقّت زيادى توانستند نجات پيدا كنند و دور شوند . الفاظ اين عبارت فصيحترين عبارتهاى اين نامه است . كلمات : هاربا ، نادما ، حريضا ، حال مى‏ باشند .

عبارت : كلا و لا ، تشبيهى است به شيى‏ء اندك ناپايدار ، توضيح آن كه :

لا و لا دو كلمه كوتاهى هستند كه زود قطع مى‏شوند و كمتر در گفتگوى بين دو نفر شنيده مى‏شوند : بنابر اين نبرد دشمن را با سپاهى كه امام ( ع ) فرستاده بود ، به آن دو كلمه تشبيه كرده است ، مانند شعر ابن هانى مغربى كه مى‏گويد : او در چشم از يك لحظه هم زودتر و در گوش از : لا و لا ، كوتاهتر است .

موقف ، مصدر ميمى است ، يعنى آن نبرد ، نبرد يك ساعته‏اى بيش نبود .

بعضى عبارت را : لا و ذا نقل كرده ‏اند .

لأيا : مصدر ( مفعول مطلق ) و عامل آن محذوف ، و ماء مصدرى در محل فاعل است تقدير جمله چنين است : فلأيى لأيانجاؤه ، يعنى دشوار و كند بود .

عبارت : بلأى : دشواريى مقرون به دشوارى .

دوم : عبارت : دع عنك . . . ابن امّى

به منزله پاسخ به جمله‏اى است كه در آن از قريش و كسانى كه از آن مردم به معاويه پيوستند ياد كرده است ، پس به عقيل از باب خشم بر آنها امر مى‏كند كه از آنها نام نبرد . و او در عبارت : و تركاضهم ، ممكن است به معنى مع باشد ، و احتمال دارد حرف عطف بوده باشد . كلمه : التّركاض ، را براى آنها [ قريش ] استعاره آورده است ، از آن‏رو كه اذهان ايشان در گمراهى از راه خدا و فرو رفتن ايشان در باطل ، بدون توقّف مى‏شتابد . و همچنين كلمات : النّجوال ، و اجماح ، استعاره است به اعتبار مخالفت زياد آنان با حقّ و جنب و جوش در سرگردانى ، و بيرون رفتن از راه عدالت كه مانند اسبى در حال تاخت و تاز بودند .

عبارت : فانّهم . . . رسول اللّه :

زيرا آنان . . . پيامبر خدا ( ص ) ، به منزله صغراى قياس مضمرى است كه بدان وسيله به عقيل توجّه داده است كه خيرى در قريش نيست و بايد از آنها دورى كرد ، و كبراى مقدّر نيز چنين است : و هر كه اين طور باشد ، واگذاشتن او و دورى از او واجب و لازم است ، زيرا اميد خيرى در او نيست . امّا معنى حقيقى صغرى روشن است ، زيرا قريش از زمانى كه مردم به آن حضرت بيعت كردند تصميم قطعى به دليل كينه ، حسد و بغضى كه نسبت به امام داشتند بر نبرد با آن بزرگوار گرفته و بر ستيز با وى متّحد شده بودند ، همان طور در آغاز اسلام با پيامبر خدا ( ص ) چنين حالتى را داشتند ، و اين دو حالت در هيچ جهتى با هم فرق و تفاوتى ندارند .

عبارت : فجزت قريشا علىّ الجوازى :

( عقوبتگران به جاى من ، قريش را به كيفر رسانند ، ) نفرينى است بر آنها كه به مانند كارى كه خود آنها كرده‏اند ، از قبيل قطع رحم ، و نفى امام از زمامدارى اسلام و خلافتى كه او شايسته‏تر بود ،

كيفر داده شوند ، اين عبارت به منزله ضرب المثلى درآمده است .

عبارت : فقد قطعوا رحمى

( آنان رابطه خويشاوندى مرا ( با پيامبر ( ص ) )ناديده گرفته و قطع كردند ) ، همچون علّت براى درستى نفرين بر قريش است ،و همين جمله به منزله صغراى قياس مضمر نيز هست ، و كبراى مقدّر چنين است : و هر كس مرتكب چنين اعمالى شود ، او شايسته نفرين است .

مقصود امام ( ع ) از پسر مادرش ، پيامبر خدا ( ص ) است ، زيرا هر دو ،پسران فاطمه ، دختر عمرو بن عمران بن عائذ بن مخزوم ، مادر عبد اللّه و ابوطالبند . ولى امام ( ع ) نفرمود : پسر پدرم ، زيرا غير از ابوطالب ، عموهاى ديگرش در نسبت به عبد المطّلب شركت داشتند .

بعضى گفته‏اند : چون مادر امام ( ع ) ، فاطمه بنت اسد ، در زمان كودكى پيامبر ( ص ) موقعى كه آن حضرت يتيم و در كفالت ابو طالب بود ، از او پرستارى مى‏كرد ، پس در حقيقت به منزله مادر او بوده ، از اين‏رو به مجاز پيامبر ( ص ) به عنوان پسر به او نسبت داده شده است [ 1 ] .

سوم : عبارت : « و امّا ما سئلت عنه . . . »

( و اما آنچه را كه در مورد آن از من سؤال كردى ، تا آخر ) تقرير پرسش و پاسخ است و در اين بخش از نامه به چند مورد از فضايل خود ، توجّه داده است :

1 به نيروى دينى خود نسبت به كسانى كه پيمان الهى را وقعى ننهاده و پيمان شكنى كرده‏اند .

2 شجاعت خود را ، كه نه انبوه مردم پيرامونش با وجود آن شجاعت ،

باعث زيادى عزّت ، و نه پراكنده شدن آنها موجب ترس و وحشت او خواهد شد ،

و با وجود چنان شجاعتى ، جايى براى ترس ، ناتوانى و تسليم به دشمن نمى‏ماند ،

ولى با اين همه ، آن بزرگوار همچون گوينده آن شعر است . شعر به عبّاس بن مرداس سلمى نسبت داده شده است ، و به منزله تمثيل و تشبيه است ، اصل ( مشبّه به ) گوينده شعر و فرع ( مشبّه ) امام ( ع ) است و انگيزه مقايسه ويژگيهاى نامبرده است ، و حكم ( وجه شبه ) شجاعت و دليرى امام است كه از صولت او بايد بر حذر بود . توفيق از جانب خداست .

________________________________________________

[ 1 ] نقل كرده ‏اند ، كه چون فاطمه همچون مادر مهربانى از پيامبر ( ص ) پرستارى مى‏ كرد ، از آن‏رو ، پيامبر ( ص ) درباره او فرموده است : « فاطمة امّى بعد امّى » فاطمه : بنت اسد ، بعد از مادرم ( آمنه ) ، مادر من است م .

 

نامه 35 ترجمه شرح ابن میثم بحرانی

35 از نامه‏ هاى امام ( ع ) به عبد الله بن عباس پس از كشته شدن محمد بن ابى بكر .

أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّ ؟ مِصْرَ ؟ قَدِ اِفْتُتِحَتْ وَ ؟ مُحَمَّدُ بْنُ أَبِي بَكْرٍ ؟ رَحِمَهُ اَللَّهُ قَدِ اُسْتُشْهِدَ فَعِنْدَ اَللَّهِ نَحْتَسِبُهُ وَلَداً نَاصِحاً وَ عَامِلاً كَادِحاً وَ سَيْفاً قَاطِعاً وَ رُكْناً دَافِعاً وَ قَدْ كُنْتُ حَثَثْتُ اَلنَّاسَ عَلَى لَحَاقِهِ وَ أَمَرْتُهُمْ بِغِيَاثِهِ قَبْلَ اَلْوَقْعَةِ وَ دَعَوْتُهُمْ سِرّاً وَ جَهْراً وَ عَوْداً وَ بَدْءاً فَمِنْهُمُ اَلْآتِي كَارِهاً وَ مِنْهُمُ اَلْمُعْتَلُّ كَاذِباً وَ مِنْهُمُ اَلْقَاعِدُ خَاذِلاً أَسْأَلُ اَللَّهَ تَعَالَى أَنْ يَجْعَلَ لِي مِنْهُمْ فَرَجاً عَاجِلاً فَوَاللَّهِ لَوْ لاَ طَمَعِي عِنْدَ لِقَائِي عَدُوِّي فِي اَلشَّهَادَةِ وَ تَوْطِينِي نَفْسِي عَلَى اَلْمَنِيَّةِ لَأَحْبَبْتُ أَلاَّ أَبْقَى مَعَ هَؤُلاَءِ يَوْماً وَاحِداً وَ لاَ أَلْتَقِيَ بِهِمْ أَبَداً

ترجمه

« اما بعد ، مصر را لشكريان معاويه گرفتند و محمد بن ابى بكر خدايش بيامرزد به شهادت رسيد ، از خداوند اجر و پاداش براى او خواستارم كه برايم فرزندى خير انديش و كارگزارى رنجكش و شمشيرى بران و ركنى مدافع بود .

من مردم را براى رفتن به جانب او وادار ، و پيش از كشته شدنش به يارى او امر مى‏ كردم و از مردم نه يك بار ، بارها ، پنهان و آشكار دعوت كردم ، پس بعضى از مردم با بى‏ميلى به يارى او مى‏رفتند ، گروهى به دروغ بهانه جويى مى‏ كردند و گروهى نيز سرافكنده مى‏ ماندند .

از خداوند خواهانم كه مرا از اين مردم هر چه زودتر نجات بخشد ، كه به خدا سوگند اگر آرزويم به شهادت در هنگام رودررويى با دشمن ، و آمادگى ‏ام براى مرگ نبود ، دوست داشتم حتّى يك روز با اينها نباشم ، و با كسى از ايشان روبه‏رو نشوم . »

شرح

مى‏گويم ( ابن ميثم ) : احتسبت كذا عند اللّه ، يعنى از او درخواست اجر و مزد مى‏كنم الحسبة ، به كسر حاء يعنى اجر و مزد .

الشّهادة : كشته شدن در راه خدا . استشهد : گويا او نزد خدا حضور يافته است . محور و هدف اين نامه چند مطلب است :

اوّل : اطلاع دادن به ابن عباس ، از تصرّف مصر به وسيله سپاه معاويه .

دوم : خبر دادن به ابن عباس از كشته شدن محمد بن ابى بكر ، تا او نيز در اندوه اين سوگ با امام شريك باشد ، و ابراز ستايش در ضمن اظهار غم و اندوه نسبت به او . واژه‏هاى ولدا ، عاملا ، سيفا و ركنا همگى نقش حال را دارند ، و ناميدن او [ محمد ] به عنوان فرزند به اعتبار تربيت وى در دامن خود همچون فرزند خود از باب مجاز است ، توضيح آن كه وى ربيب امام ( پسر همسرش ) بود ، مادرش اسماء دختر عميس خثعمىّ بود ، كه قبلا همسر جعفر بن ابى طالب بود ، و با او به حبشه مهاجرت كرد ، و در حبشه ، محمّد ، عون و عبد اللّه از او به دنيا آمدند ، و پس از اين كه جعفر به شهادت رسيد ، ابوبكر با وى ازدواج كرد ، و اين محمد از او به دنيا آمد .

هنگامى كه همسرش ابوبكر از دنيا رفت ، على ( ع ) او را به همسرى گرفت و از او يحيى بن على به دنيا آمد . كلمه : سيف ( شمشير ) را به اعتبار نابود ساختن و حمله كردن او بر دشمن استعاره از وى آورده است . و با استعمال لفظ قاطع ( برّان ) ، و همچنين كلمه : ركن ( ستون ) ، صنعت ترشيح به كار برده است ، از آن رو كه در پيشامدها به او مراجعه مى‏ كرد و بدان وسيله گرفتارى را برطرف مى‏ ساخت . و كلمه : دافعا ( برطرف كننده ) ، نيز از باب ترشيح است .

سوم : اطّلاع دادن به ابن عبّاس از وضع خود با مردم به عنوان شكوه و گله از ايشان ، زيرا آن بزرگوار ، آنان را به پيوستن بر محمد بن ابى بكر و يارى او ترغيب كرد ولى آنها گوش ندادند ، و نيز به دليل و سبب كوتاهى كردن هر كدام از آنهااشاره فرموده است .

براستى ، وضع امام ( ع ) با مردم همانند پيامبر خدا ( ص ) با قوم خود بود ،كه بعضى با بى ‏ميلى [ به يارى پيامبر ] مى‏ آمدند به طورى كه گويى به چشم خود مى‏ بينند كه به طرف مرگ برده مى ‏شوند [ 1 ] و بعضى بهانه‏ هاى دروغين مى‏ آوردند همچون كسانى كه مى‏ گفتند : اگر قدرت بر كارزار داشتيم به همراه شما بيرون مى‏ آمديم ، آنان خود را به هلاكت مى‏ اندازند ، در صورتى كه خداوند آگاه است كه آنها دروغ مى‏ گويند [ 2 ] .

هر كس حالات و تاريخ زندگانى اين دو بزرگوار را تا وقتى كه از دنيا رفتند مورد بررسى قرار دهد ، جهت همگونى بين آن دو تن در بيشتر حالات برايش ثابت مى‏گردد ، اين بخش از سخن امام ( ع ) مطابق دريافت وى از آن مردم مربوط به آنهاست .

چهارم : درخواست نجات هر چه زودتر از دست آنها از پيشگاه خداوند متعال ، در اين جا نيز ، اين درخواست به عنوان گله و شكوه است ، و همچنين امام به انگيزه توقّف خود با اين حالت در بين آن مردم اشاره دارد ، يعنى آرزوى شهادت و آماده بودن براى مرگ به هنگام روبه‏رو شدن با دشمن ، كه اگر چنين نبود از ايشان فاصله مى ‏گرفت . توفيق از جانب خداست .

___________________________________

[ 1 ] اشاره به آيه مباركه ( 6 ) از سوره انفال ( 8 ) است .

[ 2 ] اشاره به آيه مباركه ( 42 ) از سوره توبه ( 9 ) دارد .

 

نامه 34 ترجمه شرح ابن میثم بحرانی

34 از نامه‏ هاى امام ( ع ) به محمد بن ابى بكر ، موقعى كه از دلگيرى وى نسبت به بركنارى از حكومت مصر و نصب مالك اشتر به جاى او ، اطلاع يافت . و بعد مالك اشتر ، پيش از رسيدن به مصر در بين راه بدرود حيات گفت .

أَمَّا بَعْدُ فَقَدْ بَلَغَنِي مَوْجِدَتُكَ مِنْ تَسْرِيحِ ؟ اَلْأَشْتَرِ ؟ إِلَى عَمَلِكَ وَ إِنِّي لَمْ أَفْعَلْ ذَلِكَ اِسْتِبْطَاءً لَكَ فِي اَلْجَهْدَ وَ لاَ اِزْدِيَاداً لَكَ فِي اَلْجِدِّ وَ لَوْ نَزَعْتُ مَا تَحْتَ يَدِكَ مِنْ سُلْطَانِكَ لَوَلَّيْتُكَ مَا هُوَ أَيْسَرُ عَلَيْكَ مَئُونَةً وَ أَعْجَبُ إِلَيْكَ وِلاَيَةً إِنَّ اَلرَّجُلَ اَلَّذِي كُنْتُ وَلَّيْتُهُ أَمْرَ ؟ مِصْرَ ؟ كَانَ رَجُلاً لَنَا نَاصِحاً وَ عَلَى عَدُوِّنَا شَدِيداً نَاقِماً فَرَحِمَهُ اَللَّهُ فَلَقَدِ اِسْتَكْمَلَ أَيَّامَهُ وَ لاَقَى حِمَامَهُ وَ نَحْنُ عَنْهُ رَاضُونَ أَوْلاَهُ اَللَّهُ رِضْوَانَهُ وَ ضَاعَفَ اَلثَّوَابَ لَهُ فَأَصْحِرْ لِعَدُوِّكَ وَ اِمْضِ عَلَى بَصِيرَتِكَ وَ شَمِّرْ لِحَرْبِ مَنْ حَارَبَكَ وَ اُدْعُ إِلى‏ سَبِيلِ رَبِّكَ 1 4 16 : 125 وَ أَكْثِرِ اَلاِسْتِعَانَةَ بِاللَّهِ يَكْفِكَ مَا أَهَمَّكَ وَ يُعِنْكَ عَلَى مَا يُنْزِلُ بِكَ و السَّلاَم

لغات

موجده : خشم و ناراحتى كه به انسان دست مى‏دهد

تسريح : فرستادن

إصحر له : به خاطر او از شهر بيرون شو

بصيرة : ( در اينجا ) برهان و راهنمايى دينى .

ترجمه

« امّا بعد ، خبر دلگير شدنت از فرستادن مالك اشتر به جاى تو به من رسيد ،اين عمل من نه به آن خاطر بود كه تو كوشا نبودى و تلاش زياد نداشتى ، اگر من حكومت مصر را از تو مى‏گيرم تو را به كارى مى‏گمارم كه زحمت و رنجش كمتر و فرمانروايى آن براى تو گواراتر باشد .

كسى را كه فرماندار مصر ساختم براى ما خيرخواه و بر دشمن ما غالب و توانا بود ، پس خدا بيامرزدش كه روزگارش را به پايان رساند و با مرگ روبرو ، ما از او خوشنوديم ، خداوند او را غريق درياى رحمت خود گرداند ، و بر او پاداشى دو چندان دهد ، حال به جانب دشمن حركت كن و با بصيرت و بينش روانه شو ، و براى نبرد با دشمن دامن همّت بر كمر زن ، و به راه پروردگارت دعوت كن ، و از خداوند ، زياد كمك بخواه تا او تو را از آنچه باعث اندوهت شده باز دارد و نسبت به آنچه بر تو وارد شده است يارى نمايد ، اگر خدا بخواهد . »

شرح

مى‏گويم ( ابن ميثم ) : علّت ( تغيير ) آن بود كه محمد بن ابى‏بكر در روبرو شدن با دشمن از خود ضعف نشان مى‏داد ، و در ميان ياران على ( ع ) براى نبرد با دشمن كسى پرجرأت‏تر و نيرومندتر از مالك اشتر خدايش بيامرزد وجود نداشت ، و معاويه پس از ماجراى صفّين براى يورش به اطراف شهرهاى اسلامى آماده مى ‏شد ، از طرفى ، مصر مورد توجّه عمرو بن عاص بوده است و امام ( ع ) مى‏ دانست كه آن جا جز به وسيله مالك اشتر نمى‏تواند حفظ شود ، اين بود كه عهد و فرمانى به او نوشت ، كه در آينده آن را نقل خواهيم كرد ، و او را به جانب مصر فرستاد ، از طرفى اطّلاع يافت كه محمّد به خاطر اين عمل افسرده شده است . پس از آن كه مالك اشتر ، پيش از رسيدن به مصر ، بدرود زندگى گفت ، اين نامه را امام ( ع ) به محمّد نوشت ، و در نامه كارى را كه انجام داده است به اطّلاع او مى‏رساند و رضايت او را جلب مى‏كند و دليل گماردن مالك اشتر را به جاى او بازگو مى‏نمايد ، كه نه از باب رنجش از وى و نه دليل كوتاهى از جانب او بوده است .

خلاصه و نتيجه اين بخش از نامه‏ هاى امام ( ع ) چند چيز است :

اوّل : سخن امام : فقد بلغنى . . . عملك

همچون اعتراف به چيزى شبيه رفتار بدى درباره اوست كه چيزى همانند عذرخواهى را در پى دارد .

دوم : عبارت لم افعل ذلك . . . ناقما ،

چيزى شبيه به عذرخواهى از محمد بن ابى بكر است ، كوتاهى و سهل انگارى در تلاش و كوشش و نظاير آن را كه شايد محمد بن ابى‏بكر تصوّر مى‏كرد باعث عزل او شده است ، از او نفى كرده ، و پس از آن به وى وعده داده است ، بر فرض پايان يافتن موضوع عزل وى ، او را به كارى برگمارد كه زحمت و رنجش كمتر و فرمانروايى آن گواراتر از حكومت مصر باشد .

تا از طريق تشويق او را به كارى بهتر از حكومت مصر وادارد و آرامش قلبى به او دهد . آنگاه به انگيزه خود در فرستادن اشتر ، اشاره فرموده است ، كه او به دليل داشتن صفات پسنديده مذكور ، در خور ستايش امام ( ع ) بوده است ، و آن صفات عبارت از خيرخواهى وى براى امام ، و سختگيرى و پرخاشگرى و حمله‏ور بودن نسبت به دشمن است ، در صورتى كه محمد هر چند در مورد اوّل در خور بوده است ، امّا در مورد دوم ، ضعيف بود .

سوم : عبارت : فرحمه اللّه . . . الثّواب له ،

اطّلاع از مرگ مالك اشتر و خورسندى امام ( ع ) از اوست ، از آن‏رو كه مبادا ابراز سرزنشى نسبت به او نمايد .

چهارم : جمله : فاصحر از شهر بيرون شو تا آخر نامه ،فرمان آمادگى براى مقابله با دشمن و دستور بيرون شدن او از شهر است ، تا او احساس توانمندى كند ، نه مخفى شدن در ميان شهر كه باعث احساس ناتوانى است ، ديگر اين كه در نبرد خود با دشمن از روى برهان و بينش در تشخيص حق باشد ، و صفت دامن به كمر زدن را كنايه از آمادگى براى نبرد آورده است ، و ديگر آن كه با سخن دلاويز و پند و اندرز نيكو و به نيكوترين روش مجادله ، ديگران را به راه پروردگارش بخواند ، و زياد از خداوند كمك بخواهد ، زيرا روى دل به جانب اوست ، و كمك طلبيدن از او براى يارى رساندن به او و دفع كردن مهمترين عمل دشمن از او و كمك به او در برابر سختيهايى كه مبتلا مى‏شود ، باعث آمادگى و زمينه‏ساز است . توفيق و نگهدارى از لغزش از جانب خداست .

 

نامه 33 ترجمه شرح ابن میثم بحرانی

33 از نامه‏ هاى امام عليه السلام به قثم [ 1 ] بن عباس كه از طرف آن بزرگوار فرماندار مكه بود .

أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّ عَيْنِي بِالْمَغْرِبِ كَتَبَ إِلَيَّ يُعْلِمُنِي أَنَّهُ وُجِّهَ إِلَى اَلْمَوْسِمِ أُنَاسٌ مِنْ أَهْلِ ؟ اَلشَّامِ ؟ اَلْعُمْيِ اَلْقُلُوبِ اَلصُّمِّ اَلْأَسْمَاعِ اَلْكُمْهِ اَلْأَبْصَارِ اَلَّذِينَ يَلْبِسُونَ اَلْحَقَّ بِالْبَاطِلِ وَ يُطِيعُونَ اَلْمَخْلُوقَ فِي مَعْصِيَةِ اَلْخَالِقِ وَ يَحْتَلِبُونَ اَلدُّنْيَا دَرَّهَا بِالدِّينِ وَ يَشْتَرُونَ عَاجِلَهَا بِآجِلِ اَلْأَبْرَارِ اَلْمُتَّقِينَ وَ لَنْ يَفُوزَ بِالْخَيْرِ إِلاَّ عَامِلُهُ وَ لاَ يُجْزَى جَزَاءَ اَلشَّرِّ إِلاَّ فَاعِلُهُ فَأَقِمْ عَلَى مَا فِي يَدَيْكَ قِيَامَ اَلْحَازِمِ اَلصَّلِيبِ وَ اَلنَّاصِحِ اَللَّبِيبِ اَلتَّابِعِ لِسُلْطَانِهِ اَلْمُطِيعِ لِإِمَامِهِ وَ إِيَّاكَ وَ مَا يُعْتَذَرُ مِنْهُ وَ لاَ تَكُنْ عِنْدَ اَلنَّعْمَاءِ بَطِراً وَ لاَ عِنْدَ اَلْبَأْسَاءِ فَشِلاً

لغات

عين : جاسوس

موسم : زمان اجتماع حاجيان

اكمه : كور مادرزاد .

بطر : شادى و خوشحالى زياد

بأساء : سختى و مشقّت ، بر وزن فعلاء ساخته شده است در صورتى كه وزن افعل ( براى مذكر ) ندارد ، زيرا اسم است نه صفت .

فشل : ترس و ناتوانى

ترجمه

« امّا بعد ، خبرگزار من در مغرب [ 2 ] نامه نوشته و مرا آگاه ساخته است ،مردمانى كوردل از اهل شام به مكه آمده‏ اند ، از آن كسانى كه حق را به باطل درآميخته ‏اند به خيال خود ، مى‏ خواهند حق و باطل را بازشناسند در حالى كه به اطاعت از مخلوق معصيت خالق مى‏ كنند و به نام دين از پستان دنيا شير مى‏ نوشند و دنياى حاضر را عوض آخرت نيكان پرهيزگار مى‏ طلبند ، در صورتى كه هرگز جز نيكوكار به خير و نيكى نمى‏ رسد و هرگز جز تبهكار به كيفر بدى نمى‏ رسد ،بنابر اين نسبت به وظيفه خدمتى كه دارى پايدار و نستوه باش همچون شخص دورانديش ، كوشا و پند دهنده عاقلى كه مطيع و فرمانبر امام و پيشواى خود است ،عمل كن و مبادا كارى كنى كه سرانجام پوزش بخواهى ، به وقت فراوانى نعمت ،زياد شادمان و در وقت سختيهاى زياد ، سست و هراسان مباش ، و السّلام . »

شرح

شارح ( ابن ميثم ) مى‏گويد : اين شخص كه امام بر او نامه نوشته است ،قثم به عباس بن عبد المطلب است ، كه همواره تا وقتى كه على ( ع ) به شهادت رسيد از طرف آن بزرگوار فرماندار مكّه بود ، و در زمان معاويه در سمرقند به شهادت رسيد .

علّت اين كه امام ( ع ) اين نامه را نوشت آن بود كه معاويه در موسم حجّ و هنگام اجتماع مردم براى اعمال ، گروهى را فرستاد تا مردم را به اطاعت از او دعوت كنند ، و مردم عرب را از يارى على ( ع ) متفرق كنند ، و به ذهن مردم القا كنند كه على ( ع ) يا خود ، قاتل عثمان است و يا زمينه قتل او را فراهم آورده است ،در هر دو صورت شايسته امامت نيست ، و از طرفى به زعم خود ، فضايل و اخلاق و روش او را در بذل و بخشش در بين مردم شايع كنند ، اين بود كه امام ( ع ) اين نامه را به فرماندارش در مكه نوشت و او را از اين مطلب آگاه ساخت تا بر اين اساس ، به آنچه سياست ايجاب مى‏كند ، اقدام كند .

بعضى گفته ‏اند : كسانى را كه معاويه فرستاده بود ، گروهى از مأموران مخفى او بودند كه فرستاده بود تا اوضاع را بر فرمانداران على ( ع ) آشفته سازند .

خلاصه نامه : نخست ، امام ( ع ) به فرماندارش ، مطالبى را اعلام مى‏دارد كه جاسوس آن بزرگوار در مغرب ( غرب حجاز ) نوشته است ، و مقصود امام از« مغرب » همان شام است ، زيرا شام از شهرهاى غربى حجاز است .

امام ( ع ) جاسوسهايى در شهرها داشته است كه از رويدادهاى جديد در قلمرو معاويه خبر مى‏دادند ، و معاويه نيز همان‏طور كه عادت سلاطين است در قلمرو امام جاسوسهايى داشته است .

آنگاه امام ( ع ) مردم شام را با ويژگيهايى معرفى كرده است كه باعث دورى از خدا مى‏گردند ، تا فرماندارش را از آنها بيزار كند و بر حذر دارد :

1 از جمله ويژگيهاى اهل شام فرو رفتن در غفلت و بى ‏توجّهى از هر جهت است ، نسبت به آنچه كه به خاطر آن آفريده شده‏اند . كلمه « العمى » [ نابينايى ] را به اعتبار اين كه آنها حق و نيز راه آخرت را كه شايسته درك است درك نمى‏ كنند ، استعاره براى دلهاى آنها آورده است ، همان طور كه شخص نابينا هدف خود را درك نمى‏ كند .

و همچنين كلمه الصمّ ( كرى ) ، را براى گوشها و الكمه ( كورى ) مادرزاد را براى چشمهايشان ، به اعتبار استفاده نكردن آنها در جهت شنيدن از موعظه‏ها و يادآوريها ، و در جهت ديدن عبرت گرفتن از آثار قدرت خداوند بزرگ ، استعاره آورده است يعنى همان طور كه فاقد اين دو عضو بهره نمى‏گيرد ، آنان نيز از اين دو عضو استفاده نمى‏كنند .

2 آنان حق را با باطل اشتباه مى‏كنند : يعنى حق را مخلوط به باطل مى‏سازند و در باطل حق را مى‏جويند ، مقصود آن است كه آنها مى‏ دانند كه على ( ع ) بر حق و معاويه بر باطل است ، لكن آن را پنهان مى‏دارند و با شبهه قتل عثمان و خونخواهى او ، و ديگر دلايل بيهوده ، مخفى مى‏كنند . و بعضى [ به جاى يلبسون . . . ] يلتمسون [ 3 ] الحقّ بالباطل نقل كرده‏اند ، از آن‏رو كه آنان با حركات بيهوده خود ( به زعم خود ) حق را مى‏ جستند .

3 آنان از مخلوق يعنى معاويه در جهت نافرمانى آفريدگارشان اطاعت مى‏كنند .

4 آنان به بهانه دين ، شير دنيا را مى‏دوشند . لفظ : الدّر ( شير ) را براى دنيا و خوشيهاى آن ، استعاره آورده است ، همچنين كلمه : احتلاب ( دوشيدن ) ،استعاره است براى به دست آوردن متاع دنيا از هر راهى كه امكان دارد ، از آن جهت كه دنيا همانند شتر است .

درّها به عنوان بدل از دنيا ، منصوب است . البتّه اين هدف را به وسيله دين پى مى‏گرفتند ، از آن‏رو كه اظهار شعار دينى و دست آويختن به ظاهر دستورهاى دينى براى تحصيل دنيا بود و به چنگ آوردن مال و منال دنيايى كه استحقاق نداشتند ، زيرا نبرد ايشان با امام ( ع ) آن طورى كه آنها تصور مى‏كردند تنها به خاطر گرفتن خون خليفه عثمان و اثبات عمل زشت قاتلان و خوار كنندگان عثمان بود ، و بدين وسيله بود كه توانستند دل مردم عرب و بسيارى از مسلمانان نادان را نسبت به نبرد با آن حضرت و گرفتن شهرها به دست آورند .

پنجم : خريدن آنان دنياى حاضر را عوض آخرت نيكان ، يعنى اجر و مزد اخروى ، كلمه شراء خريدن استعاره براى به عوض گرفتن آنان دنيا را به جاى آخرت است ، و چون در شعار اسلامى اين كار ، زيانى جبران ناپذير است ،امام ( ع ) در موضع نكوهش آنها بيان كرده است ، آنگاه در مقام وعد و وعيد به آنها يادآور شده است كه رسيدن به نيكى منحصر به نيكوكاران است تا آنها تشويق به نيكوكارى شوند ، و كيفر به بدى منحصر به بدكاران است تا آنان از بدى دورى كنند .

و سپس نامه خود را با يك امر و يك نهى پايان داده است : امّا فرمان آن است كه نسبت به كار و وظيفه‏اى كه به عهده دارد ، خود را جاى كسى كه شايسته آن است قرار دهد يعنى دورانديش و استوار در عقيده و كوشاى در اطاعت خدا ،خيرخواه عاقل ، براى خود و دوستان خود ، فرمانبر امام و رهبر باشد ، و امّا هشداربه او اين است كه مبادا از جمله كسانى باشد كه از كارى كه كرده‏اند معذرت خواهى مى‏كنند . يعنى كارهايى كه در شرع ، معصيت و كوتاهى از انجام وظيفه به حساب مى‏آيد ، مرتكب نشود .

بعضى اين كلمات را مرفوع خوانده‏اند . سپس از شادى زياد در وقت رسيدن به ناز و نعمت و ترس و ضعف به هنگام سختى و شدّت برحذر داشته است ، زيرا اين صفات باعث زوال نعمت و نزول بلا و گرفتارى مى‏شود .

شادى بيش از اندازه خوى ناپسندى است كه مستلزم صفات ناپسند خودخواهى و خودبينى و نقطه مقابل صفت پسنديده فروتنى است . و ترس و ناتوانى ، صفت پست نسبت به خوى پسنديده شجاعت است . توفيق از جانب خداست .

_______________________________

[ 1 ] به ضم قاف و فتح ثاد مثقلّه م .

[ 2 ] ظاهرا منظور شام است كه در غرب عربستان قرار گرفته است م .

[ 3 ] چون در متن موجود : « يلتمسون . . . » مطابق اين روايت ضبط شده بود ، در ترجمه فارسى نيز از متن موجود پيروى گرديد م .

 

نامه 32 ترجمه شرح ابن میثم بحرانی

32 از نامه ‏هاى امام ( ع ) به معاويه

وَ أَرْدَيْتَ جِيلاً مِنَ اَلنَّاسِ كَثِيراً خَدَعْتَهُمْ بِغَيِّكَ وَ أَلْقَيْتَهُمْ فِي مَوْجِ بَحْرِكَ تَغْشَاهُمُ اَلظُّلُمَاتُ وَ تَتَلاَطَمُ بِهِمُ اَلشُّبُهَاتُ فَجَازُوا عَنْ وِجْهَتِهِمْ وَ نَكَصُوا عَلَى أَعْقَابِهِمْ وَ تَوَلَّوْا عَلَى أَدْبَارِهِمْ وَ عَوَّلُوا عَلَى أَحْسَابِهِمْ إِلاَّ مَنْ فَاءَ مِنْ أَهْلِ اَلْبَصَائِرِ فَإِنَّهُمْ فَارَقُوكَ بَعْدَ مَعْرِفَتِكَ وَ هَرَبُوا إِلَى اَللَّهِ مِنْ مُوَازَرَتِكَ إِذْ حَمَلْتَهُمْ عَلَى اَلصَّعْبِ وَ عَدَلْتَ بِهِمْ عَنِ اَلْقَصْدِ فَاتَّقِ اَللَّهَ يَا ؟ مُعَاوِيَةُ ؟ فِي نَفْسِكَ وَ جَاذِبِ اَلشَّيْطَانَ قِيَادَكَ فَإِنَّ اَلدُّنْيَا مُنْقَطِعَةٌ عَنْكَ وَ اَلْآخِرَةَ قَرِيبَةٌ مِنْكَ وَ اَلسَّلاَمُ

لغات

سهيل : چيزى كه آماده از هم پاشيدن و گسستن است ، از آن قبيل است ، ريگ شناور يعنى توده شنى كه هجوم مى ‏آورد و سيل‏آسا حركت مى‏كند .

ارديت : نابود ساختى

جيل : گروه و دسته ، بعضى جبل يعنى مردم نقل كرده‏اند

جازوا : عدول كردند ، منحرف شدند

وجهه : هدف نكوص : بازگشت

عوّل على كذا : بر او تكيه كرد

فاء : برگشت

موازره : هميارى و كمك به يكديگر

ترجمه

« . . . و گروه زيادى از مردم را به پستى كشاندى ، و با گمراهى خود آنها را فريب دادى ، و آنان را در موج درياى خود كه پوشيده از تاريكيها و دستخوش امواج گمراهيهاست در افكندى ، تا اين كه از راه راست دور افتادند و به راه و روش جاهليّت خود بازگشتند ، و به حق پشت كردند و به افتخارات و تعصّب خانوادگى خود ، تكيه كردند ، جز آنهايى كه اهل بينش بودند كه پس از شناخت چهره باطل تو برگشتند و از كمك تو رو بر تافته و به خدا رو آوردند ، چه آنها را تو بازور به سمت باطل كشاندى و از راه راست دور ساختى .

پس اى معاويه درباره خود از خدا بترس و زمام اختيارات را از دست شيطان بگير ، زيرا دنيا از دست تو بيرون خواهد شد و آخرت نزديك به تو است . والسلام »

شرح

مى‏گويم [ 1 ] : اين نامه چنين آغاز مى‏گردد : « از طرف بنده خدا امير مؤمنان به معاويه پسر ابوسفيان . امّا بعد ، براستى دنيا جاى تجارت و سود آن همان آخرت است . بنابر اين خوشبخت كسى كه سرمايه‏اش در دنيا اعمال شايسته است و حقيقت دنيا را مى‏شناسد و ارزش آن را چنان كه هست مى‏داند ،[ معاويه ] من تو را با شناختى كه از قبل دارم ، نصيحت مى‏كنم با اينكه آنچه درباره تو مى‏دانم بيقين محقّق مى‏شود اما چه كنم كه خداى متعال از عالمان پيمان گرفته است كه امانت را به جاى آورند و گمراه و هدايت يافته هر دو را نصيحت كنند .

پس تو اى معاويه از خدا بترس و از آن كسانى مباش كه براى خدا هيچ عظمتى قائل نيستند و عذاب خدا براى آنها مسلّم و حتمى شده است ،زيرا پروردگار در كمين ستمكاران است ، براستى دنيا بزودى از تو بر مى‏ گردد و آه و افسوس به تو رو آور مى ‏شود ، بنابر اين در اين وقت پيرى و سپرى شدن عمر از خواب گمراهى و ضلالت بيدار شو ، زيرا تو امروز مانند آن جامه كهنه‏اى هستى كه اگر يك طرف آن را درست كنى ، طرف ديگر خراب مى‏شود . » پس از اين مقدمه دنباله نامه مى‏آيد : و قد ارديت . . . تا آخر در اين نامه چند هدف مورد نظر است :

اوّل : نصيحت و حالت دنيا را به او خاطرنشان كردن است و اين كه دنيا جاى تجارت است و نتيجه آن يا سود آخرت است اگر سرمايه خوب باشد كه همان اعمال شايسته است و يا از دست دادن آخرت است ، اگر سرمايه اعمال نادرست باشد .

دوم : هشدار به او كه دنيا را چنان كه هست بنگرد ، يعنى حقيقت دنيا را بشناسد ، يا به دنيا با چشم معرفت يعنى ديده بصيرت نگاه كند ، و از دگرگونيها و ناپايدارى آن آگاه شود ، و بداند كه دنيا براى مقصدى ديگر آفريده شده است تا مقدار و ارزش واقعى آن را بشناسد و آن را در نظر خود مقدمه براى آخرت جلوه دهد .

سوّم : يادآور شده است كه خداوند متعال داراى علمى است كه به طور حتم درباره او تحقق مى‏يابد زيرا اگر علم خدا بر انجام كارى تعلّق بگيرد ، ناگزير از انجام است ، البتّه او را از باب اطاعت امر خدا و وفاى به عهدى كه خداوند از عالمان گرفته است تا اداى امانت كنند و احكام الهى را به مردم برسانند و گمراهان و هدايت يافتگان را نصيحت كنند ، موعظه و نصيحت مى‏كند .

چهارم : او را به ترس از خدا امر مى‏كند و از اين كه از جمله كسانى باشد كه براى خدا عظمتى قائل نيستند تا او را بندگى و اطاعت كنند ، نهى مى‏كند .

كلمه وقار اسم مصدر توقير به معنى تعظيم و بزرگداشت است . بعضى گفته‏اند : كلمه رجاء در اينجا به معنى ترس و بيم است ، بنابر اين از باب مجاز ،استعمال شيئى به نام ضدّ شده است . و همچنين مبادا از كسانى باشد كه عذاب خدا براى او حتمى و قطعى شده است .

عبارت : فان اللّه بالمرصاد همانا خدا در كمين است هشدارى براى اوست كه خدا بر او و اعمال او آگاه است ، تا او را از نافرمانى خدا باز دارد .

پنجم : امام ( ع ) او را به پشت كردن دنيا و بازگشت آن در روز قيامت به صورت افسوس و حسرت به دليل از دست دادن دنيا با عشق و دلباختگى كه به آن داشته است و نيز دست نيازيدن او در روز قيامت به وسايل نجات و نابود شدن توشه او براى آخرت ، هشدار داده است .

ششم : به او دستور بيدارى از خواب غفلت و گمراهى در حال پيرى و پايان عمرش را داده است زيرا آن حالت مناسبترين حالات براى بيدارى از خواب غفلت است . و در ضمن به او يادآور شده است كه وى در آن سنّ ، پس از استحكام پايه‏هاى جهل و پابرجا شدن هواى نفس در اركان بدن و فرسودگى آن ،اصلاح پذير نيست ، زيرا همچون لباس كهنه‏اى است كه با دوختن اصلاح نمى‏شود ، بلكه اگر از يك طرف او را بدوزند از سوى ديگر پاره شود .

هفتم : معاويه را بابت آنچه نسبت به مردم شام مرتكب شده ، يعنى آنان را فريب داده و در امواج دريايى از گمراهيهاى خود افكنده است ، مورد سرزنش قرار داده است . و چون گمراهى وى از دين خدا و نادانى‏اش نسبت به آنچه كه بايد آگاه مى‏بود ، باعث فريب دادن مردم شده است ، از آن‏رو فريبكارى را به خود او نسبت داده و كلمه بحر ( دريا ) را براى حالات و انديشه ‏هاى او در جستجوى به دست آوردن دنيا و انحراف از راه حق به سبب زيادى اين حالات و دورى انتهاى آنها ، و كلمه موج را براى شبهه‏اى كه در دل آنها ايجاد كرده و در هدفهاى باطل خود آنان را غرق كرده استعاره آورده است ، و شباهت اين هدفها با موج در بازى با ذهن و انديشه آنها و در نتيجه پريشان حالى آنان ، روشن است و نياز به توضيح ندارد . همچنين كلمه ظلمات ( تاريكيها ) را براى آن شبهه‏ هايى كه چشم بصيرت آنها را از درك حقيقت كور كرده و لفظ : « غشيان پوشش » را براى ورود شبهه ‏ها بر قلب و پوشاندن صفحه دل ، استعاره آورده است .

جمله : تغشاهم جمله حاليه و محلاّ منصوب است .

همچنين كلمه : التّلاطم ( امواج ) را استعاره براى بازى كردن اين شبهه‏ها با عقل ايشان ، آورده است عبارت آن بزرگوار : فجازوا ، عطف بر : القيتهم ،است ، مقصود اين است كه آنان [ مردم شام ] به سبب شبهه‏ هايى كه بر آنها القا كردى از حق عدول كردند و در مبارزاتشان به سبب تعصّب جاهليت و جانبدارى از ريشه ‏هاى قومى و مفاخرشان ، بدون ملاحظه و دفاع از دين به جاه و مقام خود ، متّكى شدند به جز آن افراد عاقلى كه به سمت حق بازگشتند ، زيرا آنان تو را و موضع گمراهى تو را شناختند و از تو بريدند و از يارى تو در هدف شومت كه ويرانگرى بناى دين بود آنگاه كه آنان را بر كارهاى دشوار و ويران كننده دين واداشته و آنان را از راه حق دور كرده بودى ، به خدا پناه بردند .

براستى او مردم عرب را با شبهه قتل عثمان و خونخواهى او به گمراهى كشيد . همينكه خردمندان عرب و طرفداران دين آگاه شدند كه اين عمل فريبكارانه به خاطر رياست و سلطنت است از معاويه دورى كردند و از او بريدند .

عبارت : على اعقابهم و على ادبارهم ،

استعاره ترشيحى الفاظ : اعقاب و « ادبار » از اشياء محسوس به معقول است . استثناء [ الاّ من فاء ] از گروهى است كه معاويه آنان را فريب داده است . كلمه الصّعب ( دشوار ) عاريه آورده شده است براى كارهايى كه از نظر دين انجام آنها دشوار بوده است و معاويه مردم را به آن كارها وامى‏داشته است ، از آن‏رو كه ارتكاب چنين اعمالى باعث انحراف آنان از راه حق و گرفتاريشان در گردابهاى هلاكت مى‏شد ، همان‏طورى كه سوار شدن بر شتر ناهموار چموش باعث به بيراهه بردن شترسوار ، و انداختن وى در گرداب مهالك است ، و همچنين كلمه : القصد يعنى طريق محسوس ،استعاره آورده شده است از طريق معقول ، يعنى راه حق . آنگاه دوباره او را به تقواى الهى امر مى‏كند و اين كه مبادا شيطان زمام اختيار او را بربايد . كلمه مجاذبه را استعاره آورده است براى خوددارى عقلانى و همچنين لفظ القياد ( مهار ) را براى عقايد نادرست و آرمانهاى دروغين كه شيطان به وسيله آنها معاويه را رهبرى مى‏كند ، و جلوگيرى شيطان از زمامدارى از طريق دست ردّ زدن بر نفس امّاره كه او را به وسيله آن آرمانها وسوسه مى‏كند .

عبارت : فانّ الدنيا . . .

هشدارى است بر اين كه چون دنيا ناپايدار است پس آرزوهاى دنيوى نيز پايدار نيست ، و اين عبارت به منزله صغراى دو قياس مضمرى است كه كبراى قياس اوّل در حقيقت چنين است : و هر چه ناپايدار و فانى باشد ، پس به خاطر ناپايدارى آن و جذب شيطان [ انسان را ] بدان وسيله به سمت خود ، بايد از آن نااميد شد . و كبراى قياس دوم نيز چنين مى‏شود . و هر چه كه نزديك باشد ، شايسته است كه با كار و كوشش جهت رسيدن به آن آماده شد .

فراهم آوردن وسيله به دست خداست .

_____________________________________

[ 1 ] گوينده ابن ميثم بحرانى شارح نهج البلاغه عقيده دارد كه در آغاز نامه حدود هشت سطرى كه در اينجا آورده وجود داشته است ، امّا مرجعى براى اين عبارات نقل نكرده است م .

 

نامه 31 ترجمه شرح ابن میثم بحرانی(وصيتهاى حضرت على ( ع )به حسن بن على ( ع ))

31 از جمله وصيتهاى على ( ع ) كه به ( فرزندش ) حسن بن على ( ع ) پس از بازگشت از صفّين در محل حاضرين نوشت .

مى‏گويم : جعفر بن بابويه رحمة اللّه روايت كرده است ، كه اين وصيّت را به پسرش محمد بن حنفيّه رضى اللّه عنه نوشت ، و آن از شيواترين و رساترين سخن و بيش از هر كلامى بر دقايق و لطايف حكمت عملى مشتمل است و كاملترين عبارتى است كه به راه خدا دعوت مى‏كند ، و حاضرين نام محلى در شام است ، در اين چند بخش است :

بخش اوّل گفتار امام ( ع )

مِنَ اَلْوَالِدِ اَلْفَانِ اَلْمُقِرِّ لِلزَّمَانِ اَلْمُدْبِرِ اَلْعُمُرِ اَلْمُسْتَسْلِمِ لِلدَّهْرِ اَلذَّامِّ لِلدُّنْيَا اَلسَّاكِنِ مَسَاكِنَ اَلْمَوْتَى وَ اَلظَّاعِنِ عَنْهَا غَداً إِلَى اَلْمَوْلُودِ اَلْمُؤَمِّلِ مَا لاَ يُدْرِكُ اَلسَّالِكِ سَبِيلَ مَنْ قَدْ هَلَكَ غَرَضِ اَلْأَسْقَامِ وَ رَهِينَةِ اَلْأَيَّامِ وَ رَمِيَّةِ اَلْمَصَائِبِ وَ عَبْدِ اَلدُّنْيَا وَ تَاجِرِ اَلْغُرُورِ وَ غَرِيمِ اَلْمَنَايَا وَ أَسِيرِ اَلْمَوْتِ وَ حَلِيفِ اَلْهُمُومِ وَ قَرِينِ اَلْأَحْزَانِ وَ نُصُبِ اَلْآفَاتِ وَ صَرِيعِ اَلشَّهَوَاتِ وَ خَلِيفَةِ اَلْأَمْوَاتِ

لغات

رهينة : گروگان

رمية : هدف ، تاء براى نقل اسم از وصفيت به اسم صرف است .

حليف : هم قسم

نصب : چيزى كه به جايى نصب شود ( نشانه ) .

ترجمه

« از پدرى در آستانه مرگ ، به ناهموارى زمان معترف ، پشت كرده به عمر ،تسليم روزگار ، بدبين به دنيا ، ساكن خانه‏ هاى مردگان و آن كه فردا از آن خانه‏ ها كوچ مى‏ كند ، به فرزندش كه آرزومند چيزى است كه نمى ‏رسد ، رونده راه نابود شدگان ، هدف بيماريها و گروگان روزگار و محل آماج مصيبتها و غمها و بنده دنيا و سوداگر غرور و بدهكار نابوديها ، گرفتار مرگ و هم قسم رنجها و همدم غمها و نشان ( تير ) آفتها و زمين خورده خواهشهاى نفسانى و جانشينان مردگان » .

شرح

در اين بخش كه به منزله عنوان وصيّت است ، آن بزرگوار براى خود ،هفت ويژگى و براى فرزندش چهارده تا در زمينه دل نبستن بر دنيا بيان فرموده و ويژگيهاى فرزندشرا دو چندان آورده است ، زيرا هدف ، وصيّت و نصيحت اوست :

اوّل : من الفان ،

اين لفظ به صورت مجاز از باب تسميه شئ به اسم نتيجه آن ، به كار رفته است اسم منقوص الفانى را به جهت رعايت قرينه كلمه دوّم للزّمان با حذف ياى الفان وقف كرده است . و اين عمل جايز است .

دوّم : المقرّ للزّمان :

يعنى بر اثر زور و جبر ، اقرار به ناتوانى خود در دست دگرگونيهاى آن دارد ، گويى روزگار را دشمنى پر قدرت فرض كرده است كه هماوردان به قدرت او اعتراف مى‏كنند .

سوّم : « المدبر العمر »

از آن جهت كه عمر آن بزرگوار قريب به شصت سال بود .

چهارم : المستسلم للدّهر

كه اين عبارت شيواتر از المقرّ للزّمان است .

پنجم : « الذّام للدّنيا »

چه پيوسته آن حضرت از دنيا بيزار بوده و با بيان زشتيهايش از آن دورى مى‏جسته است .

ششم : السّاكن مساكن الموتى

معنى اين عبارت ترغيب به دورى از اعتماد و دلبستگى به دنيا و ماندن در آنست به وسيله يادآورى اين مطلب كه دنيا منزل مردگان است . زيرا هر كس در محلّ سكونت اموات قرار دارد ، دچار سرنوشت آنان خواهد شد ، و در جهت ايجاد نفرت [ از دنيا ] نظير آيه مباركه وَ سَكَنْتُم فى مَساكِنِ الّذينَ ظَلَموا اَنفُسَهُم است .

اوّل : المؤمّل ما لا يدرك ،

در اين جمله به دورى جستن از طول آرزو امر شده ، زيرا آن باعث فراموش كردن آخرت است ، و دليل دورى جستن از دنيا و آرزو داشتن چيزى است كه به او نمى‏رسد . بديهى است كه انسان تا وقتى كه در اين دنياست ، به خواسته‏هاى خود آرزومند است ، همان طورى كه پيامبر ( ص ) فرموده است : فرزند آدم پير مى‏شود ولى دو خصلت در او شدّت مى‏يابد :آزمندى و آرزو داشتن ، و بى ‏ترديد عمر به سر مى ‏آيد بى ‏آنكه اينها برآورده شوند .

دوّم : السالك سبيل من قد هلك ،

راه كسانى كه هلاك شده‏اند همان مسافرت از دنياست به سمت آخرت و طىّ منازل عمر . و اين كه راه را به كسانى كه هلاك شده‏اند ، نسبت داده است براى يادآورى مرگ است .

سوّم : غرض الاسقام

از آن رو لفظ « الغرض » را استعاره براى فرزندش آورده كه او به منزله نشانه‏اى مورد اصابت تيرهاى بيماريهاست .

چهارم : رهينة الايّام

لفظ الرّهينه را استعاره براى فرزند خود آورده است به اعتبار اين كه وجود او وابسته به اوقات و داخل در حكم آن‏ست چنانكه گروگان در اختيار گرودار است .

پنجم : و رميّة المصائب

اين عبارت نيز مثل عبارت غرض الأسقام [ استعاره است براى اين كه او هدف تيرهاى شدايد است . ]

ششم : و عبد الدّنيا

لفظ عبد مستعار است ، زيرا كه طالب دنيا در حقيقت مطيع دنيا و كارگزار اوست ، همچنان كه بنده ، فرمانبردار و كارگر مولاى خويش است .

هفتم : و تاجر الغرور

يعنى تجارت او براى دنيا ، فريب و غفلت از كسب و كار حقيقى و جاودانه است . و كلمه تاجر استعاره از انسان است ، به دليل صرف مال و فعاليّت خود در راه شرّ دنيا به گمان اينكه آنها همه خواستهاى مفيدند .

هشتم : و غريم المنايا

لفظ غريم كنايه از انسان است به اعتبار اينكه هر فرد بشر همچون مسافرى است و اجل در پى او بمانند طلبكارى در پى بدهكار خود است . نهم : لفظ اسير را استعاره آورده است به لحاظ تسليم بودن او به مرگ و خلاصى نداشتن از آن .

دهم : و حليف الهموم :

همدم غمهاست .

يازدهم : و قرين الاحزان ،

الفاظ حليف و قرين را استعاره آورده است به اعتبار انفكاك ناپذيرى او از غم و اندوهها همان طورى كه دو هم‏پيمان از يكديگر جدا نمى‏شوند .

دوازدهم : و نصب الافات ،

مثل و رميّة المصائب ، است . يعنى در معرض آفتهاست .

سيزدهم : و صريع الشهوات ،

كلمه صريع استعاره آورده شده است به جهت مغلوب و مقهور بودن او در دست هواى نفس همچون قتيل به معناى مقتول .

چهاردهم : و خليفة الاموات ،

در اين عبارت با يادآورى مرگ ايجاد نفرت از دنيا مى‏فرمايد ، زيرا كه جانشين مردگان در معرض پيوستن به آنهاست ،نظير سخن بعضى از حكما كه گفته‏ اند : براستى كه ما بين او و آدم جز پدرى مرده وجود ندارد ، نسبت اصولى با مرگ دارد .

 

 

بخش دوم

أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّ فِيمَا تَبَيَّنْتُ مِنْ إِدْبَارِ اَلدُّنْيَا عَنِّي وَ جُمُوحِ اَلدَّهْرِ عَلَيَّ وَ إِقْبَالِ اَلْآخِرَةِ إِلَيَّ مَا يَزَعُنِي عَنْ ذِكْرِ مَنْ سِوَايَ وَ اَلاِهْتِمَامِ بِمَا وَرَائِي غَيْرَ أَنِّي حَيْثُ تَفَرَّدَ بِي دُونَ هُمُومِ اَلنَّاسِ هَمُّ نَفْسِي فَصَدَفَنِي رَأْيِي وَ صَرَفَنِي عَنْ هَوَايَ وَ صَرَّحَ لِي مَحْضُ أَمْرِي فَأَفْضَى بِي إِلَى جِدٍّ لاَ يَكُونُ فِيهِ لَعِبٌ وَ صِدْقٍ لاَ يَشُوبُهُ كَذِبٌ وَ وَجَدْتُكَ بَعْضِي بَلْ وَجَدْتُكَ كُلِّي حَتَّى كَأَنَّ شَيْئاً لَوْ أَصَابَكَ أَصَابَنِي وَ كَأَنَّ اَلْمَوْتَ لَوْ أَتَاكَ أَتَانِي فَعَنَانِي مِنْ أَمْرِكَ مَا يَعْنِينِي مِنْ أَمْرِ نَفْسِي فَكَتَبْتُ إِلَيْكَ كِتَابِي هَذَا مُسْتَظْهِراً بِهِ إِنْ أَنَا بَقِيتُ لَكَ أَوْ فَنِيتُ

لغات

جمح الفرس : وقتى كه اسب بر صاحبش غلبه كند و او قادر بر رام كردنش نباشد .

يزغنى : باز مى‏دارد مرا

محض : خالص .

افضى : پايان يافت .

شوب : آميختگى و درهم شدن .

ترجمه

« امّا بعد ، در آنچه از پشت كردن دنيا از من ، و سركشى روزگار بر من ، و رو آوردن آخرت به من ، آشكار شد مرا از ياد جز خودم و اهميت دادن بدانچه در پشت سر من است باز مى‏دارد ، ولى چون غم خودم نه غم ديگران به خودم منحصر شد ، پس انديشه‏ ام با من همسو شد و مرا از آرزو و خواهش نفسم بازداشت و حقيقت كار مرا بر من آشكار ساخته ، و مرا به كوششى كه بازيچه نيست و راستيى كه آميخته به دروغ نيست واداشت . [ با اين همه ] تو را پاره‏اى از تن خود يافتم ، بلكه تمام وجود خود احساس كردم ، بطورى كه اگر مصيبتى به تو رو آورد مثل اين است كه به من رو آورده است ، و اگر مرگ گريبان تو را بگيرد گويا گريبان مرا گرفته است ، و من غم كار تو را همچون غم كار خود مى‏خورم .

پس اين نامه را براى تو نوشتم در حالى كه بدان پشت گرمم . چه من زنده بمانم و چه بميرم ( اگر به آن عمل نمايى خاطرم آسوده است ) » .

شرح

امام ( ع ) بين كلمات : اقبال و ادبار ، آخرة و دنيا ، صنعت تقابل به كار برده است . ما قبلا به معناى پشت كردن به دنيا و رو آوردن به آخرت در شرح عبارت : الا و انّ الدنيا قد ادبرت اشاره كرديم .

لفظ جموح را استعاره براى روزگار آورده است ، به لحاظ ناتوانى شخص از غلبه‏اش بر دگرگونيها و تغييرات آن ، كه چون اسب سركش از اختيارش بيرون است .

« ما » ى اوّلى به معنى الّذى و احتمال دارد ماى مصدرى باشد ، بنابر معناى اوّل من براى تبيين ، و بنابر معناى دوّم ، من براى ابتداى غايت خواهد بود .

« ما » ى دوم به معناى الّذى و در محلّ رفع است ، چون مبتداست و « فيما تبيّنت » خبر ما ، و مستظهرا حال مى‏باشد . محور جدايى بر طبق آنچه حضرت بيان مى‏كند اين است كه امام ( ع ) در معرض جدايى از فرزندش مى‏باشد و آن لحظات ، هنگام توجّه به حال خود و حال اوست تا او را به منزله خود فرض كند ، و نيز حضرت [ مى‏خواهد به فرزندش بفهماند ] كه به وضع او بسيار اهميت مى‏دهد تا بدين وسيله او براى پذيرش وصيّت آن حضرت آماده‏تر شود .

تا اينجا به منزله آماده‏سازى و مقدّمه وصيّت است . سپس آن حضرت با بيان مطالبى كه ذكر شد ، نزديك شدن رحلت خود را به سوى خدا ، به او اعلام داشته است و اينكه همين امر ، نزديكى رحلت به سوى خدا او را از توجّه به ماسواى او و از مصالح مربوط به مصلحت مخلوق و نظام هستى بازداشته است . زيرا آن هنگام ، هنگامه سختى است براى انسان و آنچه در آن وقت برايش اهمّيّت دارد همان آراستگى به فضايل و آمادگى براى ديدار با خداست و آن غير از زمان جوانى و اوايل عمر است كه براى اصلاح حال ديگران و پرداختن به كارهاى عادى مجال دارد .

جز اين كه براى امام ، وقتى كه هنگامه رحلت پديد آمد و معلوم شد كه در آن حال بايد تنها به خود بپردازد و انديشه‏اش نيز آن را تأييد كرد كه بدانچه سزاوار است و برايش اهمّيّت دارد توجّه كند و از آنچه دلخواه اوست چشم بپوشد .

زيرا بهترين و درست‏ترين انديشه‏ ها از نظر امام ، آن انديشه‏اى است كه اهميّت بيشترى به اين امر دهد و حقيقت كار و آنچه را كه شايسته است بر ملا سازد و سرانجام او را به تلاش و صداقتى دور از بازيچه و دروغ برساند امام عليه السلام ، فرزندش را پاره تن خود تعريف كرده است كه كنايه از زيادى پيوند با آن حضرت و نزديكى و محبّت به اوست ، چنانكه شاعر گويد :براستى كه فرزندانمان پاره‏هاى جگر ما هستند كه بر روى زمين راه مى‏ روند .

بلكه او فرزندش را ، تمام وجود خود يعنى عبارت از مجموع هستى خود ديده است ، زيرا كه او خليفه و جانشين وى و وارث دانش و فضايل اوست . دليل بر قرب زياد وى و اين كه او به منزله جان وى است يادآورى دو نتيجه است كه در عبارت از حتّى تا « آتانى » وجود دارد . وجه تشبيه ميان مصيبتى كه به فرزندش مى‏ رسد و آن مصيبتى كه به صورت غير مستقيم به خود آن حضرت مى ‏رسد ، نهايت تأثر و دردناكى او به سبب آن مصيبت مى‏ باشد .

اين احساس هر چند براى آن بزرگوار ، مانند هر پدرى نسبت به فرزندش ،امرى طبيعى بوده است ، لكن از چيزهايى است كه انسان در پايان عمر و در آن هنگام كه از قطع رابطه‏ اش با دنيا آگاه مى‏ شود بايد به آن توجّه كامل داشته باشد زيرا انسان بطور طبيعى بقاى نام نيك را دوست دارد و بر دوام خير و آثار نيك حريص است ، از اين رو خود را تنها در انديشه خويشتن منحصر مى‏ كند و به درستى نظرش در پند و نصيحت ، ملزم ساخته است .

كلمه محض را به حالت رفع بنا به فاعليّت و به صورت نصب بنا بر حذف حرف جرّ [ منصوب به نزع خافض ] خوانده‏اند بنابر اين ، تقدير عبارت : عن محض امرى است .

سپس توجّه داده است كه از لوازم وجدانى اوست آنچه را كه مورد توجّه و اهميّت است به فرزندش توجه دهد و اهميتش را گوشزد كند ، بدان جهت اين وصيت را نوشته است كه پشتوانه و سندى باشد تا در هر حال ، چه او بماند و يا بميرد سرمشق عمل او باشد . زيرا اين وصيت مشتمل است بر سخنان دلاويز ،آداب زندگى ، اخلاق شايسته و رهنمودهاى خط مشى در راه خدا ، آنچه را كه خود به پيروى و تقليد از پيامبر ( ص ) در طول عمر براى خويشتن پسنديده است عنايت و علاقه به فرزند ايجاب مى‏كند كه او را نيز به انجام اين كارها رهنمون شود . و توفيق عمل مربوط به خداست .

 

 

بخش سوم

فَإِنِّي أُوصِيكَ بِتَقْوَى اَللَّهِ أَيْ بُنَيَّ وَ لُزُومِ أَمْرِهِ وَ عِمَارَةِ قَلْبِكَ بِذِكْرِهِ وَ اَلاِعْتِصَامِ بِحَبْلِهِ وَ أَيُّ سَبَبٍ أَوْثَقُ مِنْ سَبَبٍ بَيْنَكَ وَ بَيْنَ اَللَّهِ إِنْ أَنْتَ أَخَذْتَ بِهِ أَحْيِ قَلْبَكَ بِالْمَوْعِظَةِ وَ أَمِتْهُ بِالزَّهَادَةِ وَ قَوِّهِ بِالْيَقِينِ وَ نَوِّرْهُ بِالْحِكْمَةِ وَ ذَلِّلْهُ بِذِكْرِ اَلْمَوْتِ وَ قَرِّرْهُ بِالْفَنَاءِ وَ بَصِّرْهُ فَجَائِعَ اَلدُّنْيَا وَ حَذِّرْهُ صَوْلَةَ اَلدَّهْرِ وَ فُحْشَ تَقَلُّبِ اَللَّيَالِي وَ اَلْأَيَّامِ وَ اِعْرِضْ عَلَيْهِ أَخْبَارَ اَلْمَاضِينَ وَ ذَكِّرْهُ بِمَا أَصَابَ مَنْ كَانَ قَبْلَكَ مِنَ اَلْأَوَّلِينَ وَ سِرْ فِي دِيَارِهِمْ وَ آثَارِهِمْ فَانْظُرْ فِيمَا فَعَلُوا وَ عَمَّا اِنْتَقَلُوا وَ أَيْنَ حَلُّوا وَ نَزَلُوا فَإِنَّكَ تَجِدُهُمْ قَدِ اِنْتَقَلُوا عَنِ اَلْأَحِبَّةِ وَ حَلُّوا دِيَارَ اَلْغُرْبَةِ وَ كَأَنَّكَ عَنْ قَلِيلٍ قَدْ صِرْتَ كَأَحَدِهِمْ فَأَصْلِحْ مَثْوَاكَ وَ لاَ تَبِعْ آخِرَتَكَ بِدُنْيَاكَ وَ دَعِ اَلْقَوْلَ فِيمَا لاَ تَعْرِفُ وَ اَلْخِطَابَ فِيمَا لَمْ تُكَلَّفْ وَ أَمْسِكْ عَنْ طَرِيقٍ إِذَا خِفْتَ ضَلاَلَتَهُ فَإِنَّ اَلْكَفَّ عِنْدَ حَيْرَةِ اَلضَّلاَلِ خَيْرٌ مِنْ رُكُوبِ اَلْأَهْوَالِ وَ أْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ تَكُنْ مِنْ أَهْلِهِ وَ أَنْكِرِ اَلْمُنْكَرَ بِيَدِكَ وَ لِسَانِكَ وَ بَايِنْ مَنْ فَعَلَهُ بِجُهْدِكَ وَ جَاهِدْ فِي اَللَّهِ حَقَّ جِهَادِهِ وَ لاَ تَأْخُذْكَ فِي اَللَّهِ لَوْمَةُ لاَئِمٍ وَ خُضِ اَلْغَمَرَاتِ لِلْحَقِّ حَيْثُ كَانَ وَ تَفَقَّهْ فِي اَلدِّينِ وَ عَوِّدْ نَفْسَكَ اَلصَّبْرَ عَلَى اَلْمَكْرُوهِ وَ نِعْمَ اَلْخُلُقُ اَلتَّصَبُرُ فِي اَلْحَقِّ وَ أَلْجِئْ نَفْسَكَ فِي أُمُورِكَ كُلِّهَا إِلَى إِلَهِكَ فَإِنَّكَ تُلْجِئُهَا إِلَى كَهْفٍ حَرِيزٍ وَ مَانِعٍ عَزِيزٍ وَ أَخْلِصْ فِي اَلْمَسْأَلَةِ لِرَبِّكَ فَإِنَّ بِيَدِهِ اَلْعَطَاءَ وَ اَلْحِرْمَانَ وَ أَكْثِرِ اَلاِسْتِخَارَةَ وَ تَفَهَّمْ وَصِيَّتِي وَ لاَ تَذْهَبَنَّ عَنْكَ صَفْحاً فَإِنَّ خَيْرَ اَلْقَوْلِ مَا نَفَعَ وَ اِعْلَمْ أَنَّهُ لاَ خَيْرَ فِي عِلْمٍ لاَ يَنْفَعُ وَ لاَ يُنْتَفَعُ بِعِلْمٍ لاَ يَحِقُّ تَعَلُّمُهُ

لغات

الغمرات : ميخها .

المثنوى : جاى ماندن و اقامت .

ترجمه

« پس اى پسرك من تو را به پرهيزگارى و ترس از خدا و پيوسته امر و فرمان او را بردن ، و آباد ساختن خانه دل خود با ياد خدا ، و چنگ زدن به ريسمان او ،سفارش مى ‏كنم ، و كدام وسيله اطمينان بخش‏تر و استوارتر از رشته بين تو و خداست ، اگر تو آن را دستاويز قرار دهى ؟ دلت را به موعظه زنده‏دار و با پارسايى بميران و بوسيله يقين نيرومند ساز و به نور حكمت روشن كن و با ياد مرگ ذليل و خاشع گردان و به اعتراف بر نابودى و فنا وادار ساز ، و به بديهاى دنيا بينايش گردان ، و از حمله روزگار و گردش ناهنجار شبانروز بترسان ، و با شرح احوال گذشتگان آشنا كن ، و آنچه را كه بر سر آنها آمده است يادآور باش و در ديار و آثار ايشان گردش كن ، پس ببين آنان چه كرده‏ اند ، و از چه چيزها دست شسته ‏اند ، و كجا فرود آمده و منزل گرفته ‏اند ، در نتيجه خواهى ديد كه ايشان از دوستان جدا و در سراى غربت جايگزين شده‏ اند و گويا طولى نخواهد كشيد كه تو نيز يكى از آنان خواهى شد ، بنابر اين ، جايگاه خود را با اعمال شايسته بياراى و سراى آخرت خود را به دنيايت مفروش ، و درباره آنچه آگاهى ندارى سخن مگو ، و در چيزى كه به تو مربوط نيست گفتگو نكن ، و از راهى كه مى‏ترسى گمراه شوى مرو ، زيرا خوددارى به هنگام سرگردانى از گمراهى ،بهتر از انجام كارهاى ترسناك است .

و امر به معروف كن تا در جرگه آن باشى ، و با دست و زبان نهى از منكر نما ، و با تلاش و كوشش از بدكاران فاصله بگير ، و آن طور كه شايسته است در راه خدا جهاد كن ، و در راه خدا از سرزنش ملامتگران باكى نداشته باش ، و براى حق هر جا كه باشد سختيها را تحمل كن ، در احكام دين بصير و آگاه باش ، و خود را بردبارانه بر ناملايمات عادت ده ، نيكو صفتى است شكيبايى در راه حق ، و در همه كارها خود را به خدا واگذار ، زيرا در آن صورت به پناهگاهى پناه برده‏اى كه نگهبان تو نگهدارى تواناست و در درخواست خود ، تنها از پروردگار مسألت نما ، زيرا بخشش و يا محروم ساختن به دست اوست ، و از خداوند بسيار طلب خير و نيكى كن ، وصيّت مرا خوب درك كن ، و از آن روى مگردان ، زيرا نيكوترين سخن گفتارى است كه سود دهد ، و بدان كه دانش بى‏فايده را خيرى نيست ، و از علمى كه شايسته آموختن نيست فايده و منفعتى عايد نمى‏ شود . »

شرح

اين همان هنگامى است كه شروع كرده است تا آنچه را مى‏خواهد وصيّت كند . اين بخش از وصيّت مشتمل بر چند مطلب است :

اوّل : تقواى الهى ، كه قبلا حقيقت تقوى را دانستى و ممكن است در اينجا مقصود از تقوى ، ترس از خدا باشد .

دوم : سر به فرمان او نهادن كه خود لازمه تقوا داشتن است .

سوم : خانه دل را با ياد خدا آباد ساختن . لفظ العمارة استعاره براى كامل ساختن قلب با ياد خدا و ذكر فراوان اوست ، زيرا كه ذكر خدا روح عبادات و كمال نفس است ، همان طور كه آبادى منزل ، كمال آن است و كمال نفس در ضمن ذكر مداوم است ، به دليل آيه مباركه : وَ اذكُرُو اللَّهَ كَثيراً لَعَلَّكُم تُفلِحُونَ [ 2 ] .

چهارم : چنگ زدن به ريسمان او . لفظ الحبل را استعاره آورده است براى آنچه از امور دين كه به آن دست مى‏يابد . و چنگ زدن به آن مانند ريسمانى وسيله نجات او مى‏گردد . مقصود از چنگ زدن ، نگهدارى خود از عذاب خدا به وسيله تمسّك به اوست . سپس از وسيله‏اى كه مطمئن‏تر از آن باشد ، به طريق استفهام انكارى ، جويا شده است و اطمينان بخشى آن را در حدّى شگفت‏آور دانسته است . و اين مطلب در معناى ملازمت امر خدا مندرج است به دليل آيه مباركه وَ اعتَصِمُوا بِحَبلِ اللَّه جميعا [ 3 ] .

پنجم : دستور داده است كه قلب خود را با موعظه زنده بدارد ، صفت احياء را براى قلب عاريه آورده است به اعتبار كامل ساختن وى خود را به وسيله علم و عبرتى كه از موعظه به دست مى‏آيد چنان كه انسان به وسيله حيات به كمال مى‏رسد .

ششم : اين سخن حضرت : فأمته بالزّهادة و آنچه را كه او مى‏ميراند همان نفس امّاره است كه ميراندن نفس عبارت از درهم شكستن و بازداشتن آن از خواهشهايى است كه مخالف با عقل مى‏باشد ، و آن از طريق ترك دنيا و نيز مطيع ساختن نفس از اين طريق به دست مى‏آيد . و احتمال دارد كه نفس عاقله مورد نظر باشد ، و ميراندن نفس ، همان بريدن از هواى نفس است .

هفتم : أن يقوّيه باليقين : يعنى دل را از ناتوانى جهل بيرون كند تا بتواند به سوى افق عليّين و جايگاه نيكان حركت كند ، و چون مرحله يقين مرتبه قوى و نيرومند علم مى‏باشد ، مناسب بوده است كه آن را وسيله تقويت قلب قرار دهد .

هشتم : به وسيله حكمت دل را نورانى سازد . امام ( ع ) در اين عبارت كلمه ( تنوير را استعاره از حكمت آورده است . ) [ يعنى به گونه تشبيه استعارى حكمت را به نور تشبيه كرده است ، زيرا حكمت در تاريكيهاى جهل همچون كسى كه مشعلى در دست دارد ، وسيله هدايت دل به راه خداست . قبلا با معناى حكمت و انواع آن آشنا شديم .

نهم : با ياد مرگ دل را شكسته و خاشع گرداند ، به اين ترتيب كه زياد به ياد مرگ بودن ، باعث ترس مى‏شود و دل را از چموشى در ميدان خواستها باز مى‏دارد ، و آن را از اوج خودخواهى و لغزش خودپسندى و جانبدارى از خشم ، به خوارى و ذلّت مى‏كشاند .

دهم : او را وادار به اعتراف بر نابودى و مرگ سازد ، يعنى قلب را وادار به قبول حتميّت مرگ ، ياد مرگ را ادامه دهد تا يقين به مردن در دل جايگزين شود .

يازدهم : چشم دل را به گرفتاريهاى دنيا بصير و بينا گرداند : يعنى دل را وادار كند تا با چشم بصيرت و عبرت به مصيبتها و آفتهاى دنيا بنگرد .

دوازدهم : آن را از جمله روزگار و دگرگونى ساده شبانه روز بترساند ، كلمه صولت عاريه آورده شده به لحاظ شباهت روزگار به درنده ، در صيد جانداران ،و نيز در آزار رساندن به ديگران .

سيزدهم : شرح حال گذشتگان را بر قلب خود عرضه بدارد و آنچه بر سر آنها آمده است متذكّر شود تا ببيند آنان چه كرده‏اند و از چه آثار بزرگ و قدرت گسترده‏اى دست شسته‏اند ، تا بدان وسيله عبرتى و حالت مقايسه‏اى از خودش با آنها حاصل گردد و در نتيجه نزديكى پيوستن خود به ايشان و يكى از آنها شدن را يقين كند ، جهت شباهت حال خود را با فردى از آنان درك كند . و اين آيه مباركه نيز بدان اشاره دارد :

اَوَ لَم يَسيرُوا فِى الاَرضِ فَيَنظُرُوا [ 4 ] تا آخر آيه چهاردهم : محلّ اقامت خود را بيارايد ، يعنى سراى آخرت را با انجام كارهاى شايسته بيارايد و آخرت و آنچه را كه از خيرات جاويدان در آن وعده داده ‏اند ، به لذّتهاى خيالى ناپايدار نفروشد . لفظ فروش استعاره است .

پانزدهم : درباره آنچه آگاهى ندارد سخن نگويد . زيرا لازمه سخن گفتن بدون آگاهى ، صفات ناپسند دروغ و جهالت است ، و باعث نكوهش انسان مى‏شود . اين گفتار نظير سخن پيامبر ( ص ) است به بعضى از اصحابش كه فرمود : « چگونه خواهى بود ، آنگاه كه در ميان جمعى از مردم فرومايه بمانى كه وفا و امانت از بين آنها رفته باشد و اين چنين بگردند انگشتانشرا داخل هم كرد راوى مى‏گويد : عرض كردم : يا رسول اللّه شما وظيفه مرا تعيين كنيد .

فرمود : آنچه را خوب مى‏دانى انجام بده و آنچه را آگاه نيستى نپذير ، و مبادا از حدّ خود تجاوز كنى . و همچنين ، اين عبارت كه فرمود : و سخنى را كه موظّف به گفتن آن نيستى ،نظير اين گفته پيامبر ( ص ) است : از محسّنات اسلام هر شخص ، خوددارى او از سخنى است كه به او مربوط نيست .

شانزدهم : از حركت در راهى كه ترس از گمراهى دارد ، خوددارى كند ،مقصود توقّف در برابر كارهاى شبهه ناك و شتاب نداشتن در حركت از طريقى است كه انجاميدن آن به حق مورد ترديد است ، زيرا ايستادن و دقّت كردن او براى جستجوى حقيقت تا اينكه راه برايش روشن شود بهتر است از بيراهه رفتن و ارتكاب عملى كه خطر گمراهى در آن باشد .

هفدهم : با رفتار و گفتار خود امر به معروف و نهى از منكر كند ، و از زشتكار تا حدّ امكان فاصله گيرد ، و اين كار از جمله واجبات كفايى است ، و گردش نظام جهان بر محور امر به معروف و نهى از منكر است . از اين رو قرآن كريم و سنّت پيامبر ( ص ) پر از دستور به امر و نهى است ، و با اين عبارت مقام او را تا آنجا بالا برده است كه مى‏فرمايد : تا در زمره امر و نهى كنندگان باشى زيرا آنان از اولياى شايسته خدايند كه دل هواى در زمره ايشان بودن را دارد .

هيجدهم : در راه خدا ، با دشمنان دين خدا آن طور كه شايسته است ،اقدام به جهاد كند . اضافه كلمه حقّ به جهاده از باب اضافه صفت به موصوف از لحاظ اهميّت بيشتر صفت است .

نوزدهم : مبادا خود را در راه خدا مستحقّ ملامت گرداند . كنايه از منع او از كوتاهى در اطاعت خداست . زيرا از لوازم كوتاهى در طاعت ، استحقاق ملامت ملامتگران است .

بيستم : به خاطر رسيدن به حق در هر كجا كه باشد ، سختيها را تحمّل كند ، كلمه « خوض » استعاره از مواجهه با سختيها و ورود در آن به خاطر رسيدن به حق است .

بيست و يكم : بصيرت و بينش در دين داشته باشد و احكام شرعى و مقدّمات آنها را بياموزد .

بيست و دوم : خود را در مقابل ناملايمات به صبر و استقامت عادت دهد . و قبلا معلوم شد كه تحمّل ناملايمات فضيلتى است كه در سايه شجاعت به دست مى‏آيد و از جمله صفات پسنديده است .

بيست و سوم : خود را در تمام كارها به خدا واگذارد ، اين دستورى است كه در هر كارى چه كار دلخواه و يا كار خطرناك توكّل و توجّه به خدا كند ،حقيقت توكّل و آنچه لازمه آن بود قبلا توضيح داده شد ، حضرت تا آنجا ارزش توكّل را بالا برده كه فرموده است : زيرا تو خود را در پناهگاهى امن و سدّى ارزشمند قرار مى‏دهى ، و كلمه كهف را استعاره از خداى تعالى آورده است به اين لحاظ كه هر كس بر او توكّل كند ، خدا او را كفايت مى‏كند و از آنچه مى‏ترسد او را ايمن مى‏دارد ، همچون غارى كه پناهنده خود را حفظ مى‏ كند .

بيست و چهارم : در دعا و درخواست خود تنها پروردگارش را منظور كند .

زيرا خلوص از جمله شرايط اجابت است . مرتبه اخلاص را با اين گفتار بالا برده است : زيرا دادن و ندادن ، بخشش و حرمان در دست اوست ، تا توجّه به خدا را شدّت بخشد و از غير خدا باز دارد .

حرف ف در هر سه مورد : فنعم فانّك و فانّ بيده ، جواب سه فعل امر مى‏باشد .

بيست و پنجم : از خداوند بسيار درخواست خير كند . يعنى از خداوند بخواهد تا در آنچه انجام مى‏دهد و نمى‏دهد ، خير پيش آورد .

بيست و ششم : وصيّت او را درك كند و از آن غفلت نكند . عبارت الذّهاب صفحا ، كنايه از روى گرداندن و عمل نكردن به آن است . كلمه صفحا را بنابر اين كه حال است ، منصوب آورده است : يعنى نبايد به اين وصيّت بى‏اعتنا باشى امام ( ع ) براى قانع كردن فرزندش و پايبندى او به اين وصيّت اين جمله را افزود : همانا بهترين سخن آن است كه مفيد باشد منظور اين است كه وصيّت من مفيد است و هر چه مفيد و سودمند باشد بهترين سخن است ، بنابر اين وصيّت من بهترين سخن است .

سپس آن حضرت با اين سخنان خود : و اعلم . . . تعلمه به وى هشدار داده است كه پاره‏اى از علوم بى‏فايده هستند ، پس نبايد ميل به دانستن آنها كند ، زيرا او را از سير و سلوك در راه خدا و علمى كه مى‏تواند او را به خدا برساند ، باز مى‏دارد . البتّه مقصود از اين علوم همانهايى هستند كه شرع مقدّس از آموختن آنها نهى فرموده است مانند جادو و پيشگويى و ستاره شناسى [ 5 ] و افسونگرى و امثال اينها كه به هدفهاى عالى حقيقت نمى‏انجامد .

گويا چنين فرموده است : بدان كه هر علمى كه شايستگى آن را ندارد تا بياموزى : يعنى در شرع مقدّس نه به صورت وجوب و نه استحباب آموختن آن به ثبوت نرسيده است ، پس آن علم در طريق آخرت بى‏فايده است ، در نتيجه خيرى در آن نيست ،زيرا خير واقعى آن منفعتى است كه در نزد خدا جاويدان است ، و آنچه منفعت جاودانه ندارد ، خير نيست ، و بدان جهت پيامبر ( ص ) از چنان علمى به خدا پناه برده و گفته است : بار خدايا پناه مى‏برم به تو از علمى كه منفعت ندارد . پس اين نتيجه به دست مى‏آيد ، هر علمى كه شايستگى آموختن را ندارد ، بى‏خير و بدون فايده است . توفيق از آن خداست .

____________________________

[ 1 ] سوره ابراهيم ( 14 ) آيه ( 45 ) . يعنى : شما در جاى كسانى منزل گرفته‏ايد كه به خود ستم روا داشتند .

[ 2 ] سوره جمعه ( 62 ) آيه ( 10 ) . يعنى : خدا را فراوان ياد كنيد تا شايد رستگار شويد .

[ 3 ] سوره آل عمران ( 3 ) آيه ( 103 ) يعنى : و همگان به ريسمان خدا چنگ بزنيد .

[ 4 ] سوره غافر ( 40 ) آيه ( 21 ) يعنى : آيا روى زمين گردش نمى‏كنند تا ببينند .

[ 5 ] پر واضح است آن بخش از نجوم كه در اصطلاح « نجوم رياضى » مى‏گويند نه تنها نهى نشده بلكه مفيد است امّا آن بخشى كه مربوط به سرنوشت انسانها و آينده اشخاص و غيبگوئيها است يعنى « نجوم احكامى » در شرع مقدّس اسلام نهى شده است زيرا علم به غيب ويژه ذات اقدس او و كمّلين از اولياى اوست . م .

 

بخش چهارم

أَيْ بُنَيَّ إِنِّي لَمَّا رَأَيْتُنِي قَدْ بَلَغْتُ سِنّاً وَ رَأَيْتُنِي أَزْدَادُ وَهْناً بَادَرْتُ بِوَصِيَّتِي إِلَيْكَ وَ أَوْرَدْتُ خِصَالاً مِنْهَا قَبْلَ أَنْ يَعْجَلَ بِي أَجَلِي دُونَ أَنْ أُفْضِيَ إِلَيْكَ بِمَا فِي نَفْسِي وَ أَنْ أُنْقَصَ فِي رَأْيِي كَمَا نُقِصْتُ فِي جِسْمِي أَوْ يَسْبِقَنِي إِلَيْكَ بَعْضُ غَلَبَاتِ اَلْهَوَى أَوْ فِتَنِ اَلدُّنْيَا فَتَكُونَ كَالصَّعْبِ اَلنَّفُورِ وَ إِنَّمَا قَلْبُ اَلْحَدَثِ كَالْأَرْضِ اَلْخَالِيَةِ مَا أُلْقِيَ فِيهَا مِنْ شَيْ‏ءٍ قَبِلَتْهُ فَبَادَرْتُكَ بِالْأَدَبِ قَبْلَ أَنْ يَقْسُوَ قَلْبُكَ وَ يَشْتَغِلَ لُبُّكَ لِتَسْتَقْبِلَ بِجِدِّ رَأْيِكَ مِنَ اَلْأَمْرِ مَا قَدْ كَفَاكَ أَهْلُ اَلتَّجَارِبِ بُغْيَتَهُ وَ تَجْرِبَتَهُ فَتَكُونَ قَدْ كُفِيتَ مَئُونَةَ اَلطَّلَبِ وَ عُوفِيتَ مِنْ عِلاَجِ اَلتَّجْرِبَةِ فَأَتَاكَ مِنْ ذَلِكَ مَا قَدْ كُنَّا نَأْتِيهِ وَ اِسْتَبَانَ لَكَ مَا رُبَّمَا أَظْلَمَ عَلَيْنَا مِنْهُ أَيْ بُنَيَّ إِنِّي وَ إِنْ لَمْ أَكُنْ عُمِّرْتُ عُمُرَ مَنْ كَانَ قَبْلِي فَقَدْ نَظَرْتُ فِي أَعْمَالِهِمْ وَ فَكَّرْتُ فِي أَخْبَارِهِمْ وَ سِرْتُ فِي آثَارِهِمْ حَتَّى عُدْتُ كَأَحَدِهِمْ بَلْ كَأَنِّي بِمَا اِنْتَهَى إِلَيَّ مِنْ أُمُورِهِمْ قَدْ عُمِّرْتُ مَعَ أَوَّلِهِمْ إِلَى آخِرِهِمْ فَعَرَفْتُ صَفْوَ ذَلِكَ مِنْ كَدَرِهِ وَ نَفْعَهُ مِنْ ضَرَرِهِ فَاسْتَخْلَصْتُ لَكَ مِنْ كُلِّ أَمْرٍ نَخِيلَهُ وَ تَوَخَّيْتُ لَكَ جَمِيلَهُ وَ صَرَفْتُ عَنْكَ مَجْهُولَهُ وَ رَأَيْتُ حَيْثُ عَنَانِي مِنْ أَمْرِكَ مَا يَعْنِي اَلْوَالِدَ اَلشَّفِيقَ وَ أَجْمَعْتُ عَلَيْهِ مِنْ أَدَبِكَ أَنْ يَكُونَ ذَلِكَ وَ أَنْتَ مُقْبِلُ اَلْعُمُرِ وَ مُقْتَبَلُ اَلدَّهْرِ ذُو نِيَّةٍ سَلِيمَةٍ وَ نَفْسٍ صَافِيَةٍ وَ أَنْ أَبْتَدِئَكَ بِتَعْلِيمِ كِتَابِ اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ تَأْوِيلِهِ وَ شَرَائِعِ اَلْإِسْلاَمِ وَ أَحْكَامِهِ وَ حَلاَلِهِ وَ حَرَامِهِ لاَ أُجَاوِزُ ذَلِكَ بِكَ إِلَى غَيْرِهِ ثُمَّ أَشْفَقْتُ أَنْ يَلْتَبِسَ عَلَيْكَ مَا اِخْتَلَفَ اَلنَّاسُ فِيهِ مِنْ أَهْوَائِهِمْ وَ آرَائِهِمْ مِثْلَ اَلَّذِي اِلْتَبَسَ عَلَيْهِمْ فَكَانَ إِحْكَامُ ذَلِكَ عَلَى مَا كَرِهْتُ مِنْ تَنْبِيهِكَ لَهُ أَحَبَّ إِلَيَّ مِنْ إِسْلاَمِكَ إِلَى أَمْرٍ لاَ آمَنُ عَلَيْكَ فِيهِ اَلْهَلَكَةَ وَ رَجَوْتُ أَنْ يُوَفِّقَكَ اَللَّهُ فِيهِ لِرُشْدِكَ وَ أَنْ يَهْدِيَكَ لِقَصْدِكَ فَعَهِدْتُ إِلَيْكَ وَصِيَّتِي هَذِهِ وَ اِعْلَمْ يَا بُنَيَّ أَنَّ أَحَبَّ مَا أَنْتَ آخِذٌ بِهِ إِلَيَّ مِنْ وَصِيَّتِي تَقْوَى اَللَّهِ وَ اَلاِقْتِصَارُ عَلَى مَا فَرَضَهُ اَللَّهُ عَلَيْكَ وَ اَلْأَخْذُ بِمَا مَضَى عَلَيْهِ اَلْأَوَّلُونَ مِنْ آبَائِكَ وَ اَلصَّالِحُونَ مِنْ أَهْلِ بَيْتِكَ فَإِنَّهُمْ لَمْ يَدَعُوا أَنْ نَظَرُوا لِأَنْفُسِهِمْ كَمَا أَنْتَ نَاظِرٌ وَ فَكَّرُوا كَمَا أَنْتَ مُفَكِّرٌ ثُمَّ رَدَّهُمْ آخِرُ ذَلِكَ إِلَى اَلْأَخْذِ بِمَا عَرَفُوا وَ اَلْإِمْسَاكِ عَمَّا لَمْ يُكَلَّفُوا فَإِنْ أَبَتْ نَفْسُكَ أَنْ تَقْبَلَ ذَلِكَ دُونَ أَنْ تَعْلَمَ كَمَا عَلِمُوا فَلْيَكُنْ طَلَبُكَ ذَلِكَ بِتَفَهُّمٍ وَ تَعَلُّمٍ لاَ بِتَوَرُّطِ اَلشُّبُهَاتِ وَ عُلَقِ اَلْخُصُومَاتِ وَ اِبْدَأْ قَبْلَ نَظَرِكَ فِي ذَلِكَ بِالاِسْتِعَانَةِ بِإِلَهِكَ وَ اَلرَّغْبَةِ إِلَيْهِ فِي تَوْفِيقِكَ وَ تَرْكِ كُلِّ شَائِبَةٍ أَوْلَجَتْكَ فِي شُبْهَةٍ أَوْ أَسْلَمَتْكَ إِلَى ضَلاَلَةٍ فَإِنْ أَيْقَنْتَ أَنْ قَدْ صَفَا قَلْبُكَ فَخَشَعَ وَ تَمَّ رَأْيُكَ فَاجْتَمَعَ وَ كَانَ هَمُّكَ فِي ذَلِكَ هَمّاً وَاحِداً فَانْظُرْ فِيمَا فَسَّرْتُ لَكَ وَ إِنْ أَنْتَ لَمْ يَجْتَمِعْ لَكَ مَا تُحِبُّ مِنْ نَفْسِكَ وَ فَرَاغِ نَظَرِكَ وَ فِكْرِكَ فَاعْلَمْ أَنَّكَ إِنَّمَا تَخْبِطُ اَلْعَشْوَاءَ وَ تَتَوَرَّطُ اَلظَّلْمَاءَ وَ لَيْسَ طَالِبُ اَلدِّينِ مَنْ خَبَطَ أَوْ خَلَطَ وَ اَلْإِمْسَاكُ عَنْ ذَلِكَ أَمْثَلُ فَتَفَهَّمْ يَا بُنَيَّ وَصِيَّتِي وَ اِعْلَمْ أَنَّ مَالِكَ اَلْمَوْتِ هُوَ مَالِكُ اَلْحَيَاةِ وَ أَنَّ اَلْخَالِقَ هُوَ اَلْمُمِيتُ وَ أَنَّ اَلْمُفْنِيَ هُوَ اَلْمُعِيدُ وَ أَنَّ اَلْمُبْتَلِيَ هُوَ اَلْمُعَافِي وَ أَنَّ اَلدُّنْيَا لَمْ تَكُنْ لِتَسْتَقِرَّ إِلاَّ عَلَى مَا جَعَلَهَا اَللَّهُ عَلَيْهِ مِنَ اَلنَّعْمَاءِ وَ اَلاِبْتِلاَءِ وَ اَلْجَزَاءِ فِي اَلْمَعَادِ أَوْ مَا شَاءَ مِمَّا لاَ تَعْلَمُ فَإِنْ أَشْكَلَ عَلَيْكَ شَيْ‏ءٌ مِنْ ذَلِكَ فَاحْمِلْهُ عَلَى جَهَالَتِكَ فَإِنَّكَ أَوَّلُ مَا خُلِقْتَ بِهِ جَاهِلاً ثُمَّ عُلِّمْتَ وَ مَا أَكْثَرَ مَا تَجْهَلُ مِنَ اَلْأَمْرِ وَ يَتَحَيَّرُ فِيهِ رَأْيُكَ وَ يَضِلُّ فِيهِ بَصَرُكَ ثُمَّ تُبْصِرُهُ بَعْدَ ذَلِكَ فَاعْتَصِمْ بِالَّذِي خَلَقَكَ وَ رَزَقَكَ وَ سَوَّاكَ وَ لْيَكُنْ لَهُ تَعَبُّدُكَ وَ إِلَيْهِ رَغْبَتُكَ وَ مِنْهُ شَفَقَتُكَ وَ اِعْلَمْ يَا بُنَيَّ أَنَّ أَحَداً لَمْ يُنْبِئْ عَنِ اَللَّهِ سُبْحَانَهُ كَمَا أَنْبَأَ عَنْهُ اَلرَّسُولُ ص فَارْضَ بِهِ رَائِداً وَ إِلَى اَلنَّجَاةِ قَائِداً فَإِنِّي لَمْ آلُكَ نَصِيحَةً وَ إِنَّكَ لَنْ تَبْلُغَ فِي اَلنَّظَرِ لِنَفْسِكَ وَ إِنِ اِجْتَهَدْتَ مَبْلَغَ نَظَرِي لَكَ

لغات

وهن : ناتوانى ، سستى .

مبادرة : سرعت و پيشى گرفتن بر ديگرى .

افضى : پيوست .

بغيه : مطلوب ، مورد رغبت .

توخّى : قصد ، آهنگ .

اجمعت : تصميم گرفتم .

اسلمته الى كذا : آزاد گذاشتم ، از بين آنها مانع را برداشتم .

امثل : به خير نزديكتر است .

ترجمه

« اى پسرك من ، چون من خود را سالخورده يافتم ، و ديدم سستى و ناتوانى ‏ام رو به فزونى است از اين رو به نوشتن اين وصيتها براى تو شتاب كردم ، و فضايلى را از آن جمله ايراد نمودم تا مبادا پيش از آن كه آنچه را در دل دارم به تو بازگو كنم مرگ گريبان مرا بگيرد ، و يا همان طور كه در تنم كاستى مى‏بينم در انديشه ‏ام نقصى پديد آيد و يا بعضى از خواهشهاى نفس تو و يا فتنه‏ هاى دنيا نسبت به تو بر من سبقت گيرد ، پس همچون شتر سركش شوى ، زيرا دل شخص جوان همانند زمين خالى است ، هر تخمى كه در آن بيفشانند مى‏ روياند .

پس به آگاهانيدن تو اقدام كردم ، پيش از اين كه دلت سخت و عقلت سرگرم كارى شود تا با نهايت انديشه خود ، با امور برخورد كنى ، در چيزهايى كه آزمايش ديگران تو را از آزمودن بى‏نياز ساخته است تا از رنج آزمايش بركنار و از كار آزمون معاف باشى ،پس از ادب به آنچه ما رسيديم به تو رسيد ، بسا نكته كه براى ما تاريك بود امّا بر تو روشن شد .

اى پسرك من ، هر چند من به اندازه پيشينيان عمرى دراز نكردم ، ولى در كارهاى ايشان نگريستم و در شرح حال و اخبارشان انديشيدم و در آثار باقيمانده از ايشان سير كردم بطورى كه همچون فردى از ايشان شدم ، بلكه به سبب آنچه از كارهاى ايشان دست يافتم چنان شدم كه گويى با اوّلين تا آخرينشان زندگى كرده ‏ام ، پس پاكى اعمال آنان را از تيرگى با اوّلين تا آخرينشان زندگى كرده ام ، پس پاكى اعمال آنان را از ترگى و سود آن را از زيانش شناختم و از هر كارى پاكيزه آن را براى تو انتخاب كردم ، و شايسته آن را برايت برگزيدم ، و آنچه ناشناخته بود تو را از آن برحذر مى‏ دارم ، چنان يافتم ، كه انگيزه من در مورد تو همان انگيزه پدرى مهربان درباره فرزند خود است ، و آنچه در ادب و تربيت تو لازم بود ،جمع آورى كردم تا تو را ادب نمايم در حالى كه تو رو به زندگى آورده‏اى و تازه با روزگار روبرو شده ‏اى ، داراى نيّتى پاك و روانى پاكيزه هستى ، به تعليم كتاب خدا و تأويل آن و راه و روشهاى اسلام و احكام حلال و حرام آن برايت آغاز مى‏ كنم ، و از آموزش قرآن براى تو به چيز ديگرى عدول نمى‏ كنم ، سپس ترسيدم آن چيزهايى كه مردم از روى هوا و هوس و افكار خود در آنها اختلاف دارند همان طور كه براى آنها اشتباه پيش آمده بر تو اشتباه بشود ، استوار نمودن آنها با اين كه ميل نداشتم بر تو يادآورى كنم برايم نيكوتر است از واگذاشتن در كارى كه از هلاكت و تباهى تو در آن كار ، ايمن و آسوده خاطر نيستم ، و اميدوارم خداوند تو را موفّق به رستگارى فرمايد و به آرمانت رهنمون سازد ، از اين رو تو را بدين وصيّت سفارش مى ‏كنم .

و بدان اى پسرك من ، بهترين چيزى را كه تو از وصيّت من فرا مى ‏گيرى ،پرهيزگارى و ترس از خداست ، و بسنده كردن بر آنچه خداوند به تو واجب گردانيده است ، و رفتن بر آن راهى كه پيشينيان از پدران و خويشاوندان صالح تو بر آن راه رفته‏ اند . زيرا ايشان تأمّل در وضع خود را ترك نكردند ، همان طور كه تو در انديشه خود هستى ، و چنان كه تو مى ‏انديشى آنان نيز در انديشه بودند ، پس همين انديشه آنها را به فرا گرفتن شناخته‏ هاى خود و خوددارى از آنچه به ايشان مربوط نبوده است وادار كرد ، حال اگر نفس تو وضعى را كه خويشاوندانت بر آن وضع گذشتند پذيرا نيست ، بى‏ آنكه آگاه باشى چنان كه آنان آگاهى داشتند ، بايد در جستجوى آگاهى و تحصيل دانش و بينش باشى نه آنكه در مسائل شبهه ‏ناك بيفتى و در دشمنيها و خصومتها گرفتار شوى ، و قبل از توجّه و تفكّر در آن ابتدا از خداى خود كمك بخواه و براى نيكفرجامى خويش به او روى آور و هر بدى را كه تو را در شك و شبهه اندازد و يا به ضلالت و گمراهى بكشاند ، ترك كن .

پس هر گاه باور كردى كه قلبت پاك و وارسته و خاشع و انديشه‏ات كامل شده و خاطر جمع شده ‏اى و همه كوششت يكسو شده است ، دقت كن و بينديش در آنچه برايت بيان كردم و توضيح دادم و اگر تو آنچه دوست مى‏دارى از آسايش خاطر و فكر راحت برايت فراهم نيامد بدان ، تو همچون شترى كه فقط پيش روى خود را ببيند در اشتباه هستى و در تاريكيها خواهى افتاد ، و آن كسى كه در اشتباه باشد ، قدم در راهى ناآگاه بگذارد و يا حق و باطل را در هم بياميزد ، طالب دين به حساب نمى‏آيد بلكه درنگ و توقّف در اين حال به حقيقت نزديكتر است .

پس اى پسرك من وصيّتم را فراموش مكن و بدان كه مرگ و زندگى در اختيار اوست ، او آفريننده ، ميراننده و فانى كننده و بازگرداننده است ، و براستى كه گرفتارى و عافيت در دست اوست ، و دنيا پايدار نيست مگر بر پايه ‏اى كه خداوند بر آن پايه از بخششها ، آزمايشها و پاداش اخروى ، استوار نموده است و بر روى آنچه او خود خواسته و ما نمى‏دانيم پس اگر امرى از امور بر تو مشكل شد ، بر نادانى خود حمل كن زيرا تو در آغاز آفرينش خود نادان بودى ، پس دانا شدى ، و چه بسيار چيزها كه تو از آنها آگاه نيستى و انديشه ‏ات درباره آن سرگردان و بصيرت تو نسبت به آن ناچيز است ، و بعدها راجع به آن بينا گردى ، پس چنگ بزن به آفريدگار و روزيبخش و خالق اندام نيكويت . و بايد پرستش و بندگى‏ات براى او و توجهت به او و ترست تنها از او باشد .

و اى پسرك من بدان كه كسى از جانب خدا آن طورى كه پيامبر ( ص ) پيام آورده است ، پيام نياورده است ، پس تو او را پيشرو خود بدان ، و او را رهبر نجات خود شمار ، من از پند و اندرز به تو كوتاهى نكردم ، و تو در فكر و انديشه براى خود هر چند سعى و كوشش كنى به حدّ فكر و انديشه من براى تو ، نمى‏رسى » .

شرح در اين بخش چند مقصد است :

مقصد اوّل : آن بزرگوار به برخى از انگيزه‏هايى كه او را بر اين وصيّت واداشته ،اشاره فرموده است : رسيدن آن حضرت به سنّ بالا و احساس افزايش سستى و ضعف ، زيرا كه عمر شريفش از شصت تجاوز كرده بود ، و لازمه اين حدّ از عمر ، ترس از وقوع يكى از خصوصيّات مورد ذكر است ، بنابر اين اقدام به وصيّت فرمود و به سفارش لازم بر او شتافت . كلمه خصالا مفعول به است .

حضرت ، سه مورد از آن خصلتها را بر شمرده است :

اوّل : مبادا مرگ پيش از آنكه وى آنچه در دل دارد از پند و حكمت بازگو كند ، گريبان او را بگيرد .

دوم : مبادا در انديشه‏اش كاستى پديد آيد ، زيرا موقع بالا رفتن عمر قواى نفسانى به علّت ضعف ارواحى كه حامل اين قواست كاهش مى‏يابد ، در نتيجه از فعاليّت عقل و كسب نظرات صحيح كاسته مى‏شود .

سوم : [ ترس آن حضرت از اين بود كه مبادا ] خواهشهاى نفسانى بر سفارشهاى او سبقت گيرند ، زيرا فرزند اگر در عنفوان جوانى تربيت نگردد و قواى نفسانى‏اش در جهت پيروى از عقل و همگامى با او ساخته نشود اين آمادگى را خواهد داشت كه قواى حيوانى‏اش او را به طرف خواستهاى خود متمايل سازد ، و به سمت به كار بردن قواى نفسش در راه هوا و هوس كشيده شود ،در نتيجه فريب مى‏خورد ، از راه حقيقت و آنچه شايسته اوست بازماند . در اين صورت همچون شتر سركشى ، رام نشدنى مى‏گردد . وجه تشبيه اين است كه واداشتن و جذب او به سمت حق و حقيقت دشوار مى‏گردد ، چنانكه راهبرى شتر سركش و رام ساختن آن در جهت استفاده و بهره‏بردارى دشوار است .

سپس فرزند را بر ضرورت گرايش به ادب و افشاندن بذر ادب در دل وى به وسيله قياس مضمرى توجه داده است كه صغراى آن عبارت و انما قلب الحدث تا جمله ، قبلته ، مى ‏باشد .

و به وجه شبه با اين گفته خود اشاره كرده است : و آنچه در دل زمين بيفشانند ، مى‏ پذيرد . توضيح مطلب از اين قرار است كه چون قلب نوجوان خالى از هر نوع نقش عقيدتى و غير عقيدتى است و با اين تربيت آماده پذيرش هر نوع نقشى از نيك و بد است كه در آن ترسيم كنند ، آن را تشبيه فرموده به زمينى خالى از گياه و زراعت كه پذيراى هر نوع بذرى است كه در آن بيفشانند . به اين ترتيب كبراى قياس چنين مى‏ شود :

هر دلى كه آن‏طور باشد ، بايد قبل از هر چيز بذر ادب بر آن افشاند و نهال حكمت را در آن غرس كرد . از اين رو پيش از اين كه دل وى براى پيروى حق قساوت بگيرد و به امور باطل سرگرم شود ، بايد اقدام به ادب او كرد .

سپس به انگيزه ديگرى از انگيزه‏هاى نهايى براى اقدام كردنش به ادب اشاره فرموده است ، و آن اين است كه با دقّت نظر و نهايت انديشه خود از آنچه اهل تجربه آزموده‏اند استقبال كند تا براى وصول به هدفهاى علمى از رنج آزمايش و تجربه كارى معاف شود و از دانش تجربى ، به آنچه كه اهل تجربه بدان رسيده‏اند ، برسد و بسا كه چيزى براى آنها تاريك بوده است امّا براى او روشن گردد .

و فرق گذاشته است بين كسى كه از زلال دانش برخوردار مى‏شود و دانشش به گونه‏اى روشن و آشكار در دسترس قرار مى‏گيرد كه تنها زحمت كسب دانش در اين مورد برايش كافى است ، و بين كسى كه تلاش و كوشش نموده و در راه تحصيل علم متحمّل زحمت گشته و با امواج سهمگين ترديدها و تاريكى شبهات روبرو شده است .

تمام اينها مطالبى است كه در پذيرش وصيّت و عمل به محتواى آن يعنى حكمت و ادب ، مؤثر است ، زيرا ارباب تجربه اگر با همه سختيهايى كه در راه دانش وجود داشته ، در تحصيل آن تلاش و كوشش كرده‏ اند ،پس براى او شايسته ‏تر است كه بكوشد و بدون زحمت آن را به دست آورد .

مقصد دوم : به برترى خويشتن و كمالات علمى خود پرداخته است . 

وانگهى به اين مطلب كه او [ يعنى : فرزندش ] مورد نهايت توجّه و محبّت اوست و نيز به علوم و معارفى كه شايسته تعليم به فرزندش مى‏باشد ، اشاره فرموده و بدان اكتفا مى‏كند و به چيز ديگرى نمى‏پردازد ، و در نهايت هدف او از تمام اينها آماده ساختن وى براى پذيرش سخن خويش است . همان طور كه هدف يك سخنگو از ذكر فضيلت خود و ساير چيزهايى كه براى پذيرش مقصود خود لازم مى‏داند ، آنست كه شنوندگان را قانع كند ، از اين رو حضرت على عليه السلام ، به فضيلت خود با عبارت اى بنىّ تا عبارت مجهولة اشاره كرده است .

عبارت : و ان لم اكن ( هر چند كه من نبودم ) به منزله پاسخ اشكالى است كه گويا كسى به او گفته است : چگونه علوم و معارف از تجربه‏ها به دست مى‏آيد در صورتى كه تجربه نياز به عمر طولانى دارد تا انسان دگرگونيهاى امور و پست و بلنديهاى روزگار را مشاهده كند ؟ و آن بزرگوار در پاسخ فرموده است : هر چند كه من مانند پيشينيان عمر زيادى نكرده و شاهد احوال آنها نبوده‏ام و ليكن در كارهاى آنها مطالعه كردم و در داستانهاى منقول از ايشان انديشيدم و در آثار باقيمانده از آنها با چشم ظاهر و ديده عقل چنان سير كردم كه همچون فردى از ايشان ، بر امورشان آگاه گشتم .

عبارت : فعرفت [ پس آگاه شدم ] عطف است بر جمله : و سرت [ گشتم ] .

و كلمه ذالك اشاره به سرانجام كار ايشان است . واژه صفو كنايه از خير ،و كدر كنايه از شرّ است : يعنى كارهاى خير را از شرّ و سود را از زيان باز شناختم ، و از هر چيز ، برجسته يعنى خوب و از علوم و بينش آنچه را كه سودمند و در پيشگاه خداوند مفيد بود براى تو برگزيدم .

بعضى به جاى كلمه : جليله ،نخيلته يعنى خلاصه آن ، نقل كرده‏اند و از هر كارى زيباى آن را براى تو انتخاب كردم : يعنى نيكو را انتخاب كردم نه زشت و ناپسند را . و آنچه ناشناخته بود از تو دور كردم : يعنى آنجا كه امر مشتبه بود و حق از باطل ناشناخته بود .

و عبارت آن بزرگوار : و چنان يافتم كه انگيزه من . تا آخر . . . اشاره است به كمال توجّه و محبّت نسبت به او و نيز به دلايل انتخاب وى علومى را كه براى او سزاوارتر است .

اجمعت عطف است بر كلمه : يعنى ، و ان يكون در محل نصب است بنابر اين كه مفعول اوّل براى : رأيت است و كان تامّه است ، و واو در عبارت : و انت براى حال است ، و ان ابتدئك ، عطف بر : ان يكون است ، و مفعول دوم رأيت محذوف است و در تقدير كلمه : انفع و اصلح است ، تقدير عبارت چنين است : و رأيت حيث عنانى من امرك ما يعنى الوالد الشّفيق من امر ولده من النظر فى مصالحه و الاهتمام باحواله و ما صمّمت عزمى عليه من تأديبك ، ان يكون ذلك التأديب حال اقبال عمرك حال كونك ذانيّة سليمة من الامراض النّفسانية و الاخلاق الذّميمة ، و كونك ذانفس صافية من كدر الباطل و ان ابتدئك بتعليم كتاب اللّه و تأويله و ما يشتمل عليه من شرايع الاسلام [ يعنى قوانين اسلام ] و احكامه و حلاله و حرامه ، و اقتصر بك على ذلك كما اقتصر عليه كثير من السّلف .

و عبارت : « ثمّ اشفقت عطف بر رأيت است ، يعنى چنين مصلحت ديدم كه اكتفا به آموزش قرآن كنم و به چيز ديگرى از علوم عقلى نپردازم ، وانگهى ترسيدم آن چيزهايى كه مردم از روى هوا و هوس و افكار خود در آنها اختلاف نظر دارند ، همان‏طور كه بر آنها امر مشتبه شده است براى تو نيز مشتبه گردد ،در نتيجه ، استوار ساختن آن : يعنى آنچه كه مردم درباره آن اختلاف نظر دارند ،چون ميل نداشتم تو گرفتار چنان اشتباهى شوى [ 6 ] محبوبتر بود نزد من از واگذاشتن تو با امرى كه از هلاكت و تباهى دين تو در آن آسوده خاطر نيستم ، و اين همان چيزى است كه مردم درباره آن اختلاف دارند يعنى مسائل عقلى خدا شناسى كه اشتباه حق و باطل در اين موارد براى مردم فراوان است و شبهات مغالطه آميزى را در پى دارد ، كه احتمال خطر و انحراف از راه حق به راه هلاكت در آن مى‏رود . و استوار كردن اين امر عبارت است از بيان دليل و برهان درباره آن و نشان دادن راه نجات از شبهه باطل و نيز از اختلاط حق و باطل .

و جمله و رجوت ان يوفقّك عطف بر اشفقت است ، و ضمير مجرور به وسيله فى ، به جمله ما اختلف النّاس فيه بر مى‏گردد .

مقصد سوم : اشاره به جالبترين مطلب در نظر آن حضرت است كه بايد فرزندش از وصيّت نامه او فرا گيرد

و راهنمايى وى به كيفيّت فراگرفتن آن و آنچه را كه شايسته است پيش از شروع انجام دهد ، يعنى يارى خواستن و توفيق جستن از خدا و ديگر آدابى كه لازمه كمال آمادگى براى بحث و گفتگو و آموختن است .

از جمله محبوبترين مطالب نزد آن بزرگوار ، تقوا و پروا از خدا است ، يعنى همان توشه سفرى كه وسيله رسيدن به خداست سپس اكتفا كردن بر آنچه خداوند بر او واجب و فرض كرده است ، يعنى دقّت در ظاهر دلايل وجود خدا نه فرو رفتن در ژرفاى انديشه و غرق شدن در امواج شبهات و چيزهايى كه او مكلّف بدانها نشده است زيرا ، اين كار پيش گرفتن راهى است كه پيشينيان صالح ، از خويشاوندان او همچون حمزه ، جعفر ، عبّاس ، عبيدة بن حرث و ديگر بنى هاشم بر آن راه رفته‏ اند .

و عبارت : فانّهم تا جمله لم يكلّفوا تشويق و واداشتن او به در پيش گرفتن راه و روش نياكان صالح و برحذر داشتن از تعمّق و دقّت بيش از اندازه است . در اينجا از قياس ضمير استفاده شده است كه صغراى آن همين جمله مذكور است و كبراى آن نيز چنين است : و هر كس كه اين طور باشد در عمل كردن بر طبق شناخت او و خوددارى از آنچه كه تكليف ندارد شايسته پيروى است .

عبارت :فان ابت تا آخر ، توضيحى است براى كيفيّتى كه سزاوار است پژوهندگان علوم عقلى بر آن منوال باشند ، و نيز اشاره است به اين نكته كه در صورت بسنده نكردن بر وظيفه‏اى كه خداوند تعيين كرده است ، مى‏بايست دقّت لازم در مورد آن اعمال گردد : يعنى بايد تلاش تو براى رسيدن بدانچه در پى تحصيل آنى از ويژگيهاى زير برخوردار باشد :

اوّل : درك هدفها و آموختن به خاطر حق و كسب علم ، نه به منظور آموزش شبهات و تسلّط بر آنها و مغالطه و مجادله به وسيله آنها ، زيرا اين قبيل هدفها ،مانع از آموختن به خاطر حقّ و پذيرش حق است .

دوم : پيش از توجّه به تحصيل ، اوّل از خداوند كمك بخواهد ، و براى قدم نهادن در راه راست و رسيدن به حق صميمانه از خداوند توفيق بطلبد .

سوم : هر چيزى را كه در دل او ايجاد شبهه مى‏كند همچون روشهايى كه در ميان طرفداران مذاهب باطل و انحرافى براى غلبه مذهب خودشان و به سبب پيروى از هواى نفس و افكار جاه طلبانه رايج است بايد ترك گويد . زيرا اگر در جان انسان شائبه علايق مادّى باشد نه تنها راه حق برايش آشكار نمى‏شود ، بلكه به مسير باطل و گمراهى كه متناسب با مطالب بيهوده است نزديكتر مى‏شود . و به دليل وجود آن شائبه و ترديدى كه در كار است راه باطل براى او روشنتر خواهد بود .

بنابر اين شايسته است پوينده راه حق خود را از هر نوع شبهه‏اى كه به گمراهى منتهى مى‏شود ، بركنار دارد . لفظ اسلام استعاره است از وانهادن امور گمراه كننده و مجذوب نشدن به آنها . سپس مى‏فرمايد : فاذا ايقنت . . . ( هرگاه يقين پيدا كردى . . . ) يعنى هرگاه خود را براى جستجو و دقّت در آنچه يادآورى كردم آماده ساختى و مسلّم شد كه دلت از زنگار هر نوع شائبه‏اى كه باعث انحراف فكر است صيقلى شده و از خشيت الهى در خود حالت خشوع گرفته است كه مبادا تو را به خاطر ترك وصيّت من مؤاخذه كند و نيز انديشه و تصميمت بر آن استوار گشته است پس طورى عزم خود را جزم كن كه هيچ گونه لغزشى كه سبب ترك آن شود نكنى و تمام همّتت تنها متوجه آن باشد در اين صورت به آنچه توضيح دادم و از مسائل عقلى كه پس از اين خواهم گفت و تو را آگاه خواهم ساخت دقّت كن و امّا اگر برايت آنچه دوست مى ‏دارى ، يعنى آسايش خاطر و فراغت آن از شك و ترديدهايى كه مخالف با علم و طلب دانش است فراهم نيامد ، پس بدان كه تو در ورود به درياى علم و جستن آن همچون شتر چموش كه پيش روى خود را نبيند در اشتباه و گرفتار تاريكى هستى ، و هر كسى كه چنين باشد ، او شايستگى تحصيل اصول دين را ندارد .

كلمه مضاف به عشواء [ ناقة ] حذف شده و مضاف اليه جانشين مضاف شده است ، و صفت الخبط از آن استعاره آورده شده است به لحاظ اين كه او بدون فراهم آوردن همه شرايط تحصيل و خارج از مسير خود ، در پى تحصيل دانش است . بنابر اين او همچون شترى كه پيش روى خود را نبيند ، در بيراهه و از مسيرى جز راه مقصود حركت مى‏كند . همچنين كلمه الظلماء براى تشبيه به كار رفته است ، از اين جهت كه ذهن ، مانند كسى كه در تاريكى راه مى‏رود ، در جستجوى حق ، راه صحيح را در شبهات نمى‏ يابد .

مقصد چهارم : او را مأمور به توجّه و درك وصيّت خود كرده و به بخشى از صفات و افعال خداى متعال كه در اسناد و ارتباط آنها به يك مبدأ ، احتمال تضاد و دوگانگى مى‏رود متوجّه ساخته ، و اشاره فرموده است كه با توجه بر اين كه مبدأ همه آنها يكى است ، تضادّى با هم ندارند .

امّا آن صفات از اين قرار است ، قادر بر ميراندن است و قدرت دارد كه بميراند پس همو قادر بر حيات است و توانايى دارد كه زنده كند از آن جهت كه عوامل مرگ و زندگى به او منتهى مى‏شود . و همچنين آفريدگار همان است كه مى‏ميراند ، زيرا فاعل آفرينش همان است كه مرگ را مقدّر فرموده و اسباب آفرينش و مرگ به دست اوست ، بر اين دو جهت آيه مباركه اشاره دارد يُحْيى و يُميتُ رَبُّكُمْ وَ رَبُّ اَبائكُمْ الاوّلينَ [ 7 ] زنده مى‏كند و مى‏ميراند از آن جهت كه او آغازگر فعل زنده كردن و ميراندن است و به لحاظ اين كه او پروردگار على الاطلاق و نخستين مالك آنهاست ، و همچنين فانى كننده و هم دوباره زنده كننده است ، و گرفتارى و عافيت به دست اوست از آنجهت كه تمام عوامل و اسباب فنا ، بازگشت ، گرفتارى و عافيت به او مى‏انجامد .

قبلا روشن شد كه تمام اين امور اعتبارات عقلى است كه از راه مقايسه ذات واجب تعالى با مخلوقات و آثارش همان طور كه در خطبه اوّل نهج البلاغه بررسى كرديم عقل آنها را به ذات مقدس حق مرتبط مى‏سازد امّا افعال حق تعالى چنين است كه آنگاه كه اراده آفرينش دنيا را كرد ، آفرينش و استقرار هستى آن جز بدين نحو كه خداوند آن را آفريد ، امكان نداشت ، يعنى افاضه آنچه كه در حق بعضى از بندگان نعمت شمرده مى‏شود ، مانند ثروت و تندرستى و امثال اينها ، و يا در حق بعضى ديگر گرفتارى محسوب مى‏شود از قبيل تهيدستى و بيمارى . هر چند كه نعمتها نيز نوعى گرفتارى هستند .

چنانكه خداوند متعال فرموده است : وَ نَبْلُوَكُمْ بِالشَّرِ وَ الْخَيْرِ فِتْنَةً وَ اِلَيْنا تُرْجَعُونَ [ 8 ] ضرورت پاداش در عالم معاد ، براى افراد گرفتار و نيز افراد برخوردار از نعمت ، مطابق فرمانبردارى و نافرمانيشان در حال نعمت و گرفتارى ، و همچنين آفرينش آنها بر طبق مشيّت حق ، از جمله مسائلى است كه فلسفه آن بر ما روشن نيست .

البتّه در اصول و قوانين حكمت ثابت شده است كه مقصود بالذّات از عنايت حقّ تعالى تنها خير است و امّا شرهايى كه در عالم هستى وجود دارد ،بالعرض موجودند ، به طورى كه جداسازى و تهى كردن خير از شرّ امكان ندارد . و چون در جهان هستى غلبه با خير است و شرّ در اقليّت و همراه خير است ،نمى‏شود خير زياد را به خاطر آنها ترك كرد ، زيرا ترك خير كثير به خاطر شرّ قليل ،خود در برابر جود و حكمت شرّ كثير است ، و اين است معناى عبارت امام عليه السلام كه فرمود : زيرا دنيا جز بر امورى كه خداوند مقرّر داشته ، استقرار و ثبات نيافته است و ما آن امور را چه آنها كه خير و يا شر بودنشان بر ما معلوم است و چه آنها كه معلوم نيست برشمرديم يعنى آفرينش دنيا ممكن نبوده است ،مگر بر منوالى كه هست با همان خيرى كه مقصود با لذّات است و شرّى كه مقصود بالعرض است ، و ضرورت كيفر اشخاص به خاطر گناهانى كه مرتكب مى‏شوند در عالم قيامت ، گناهان همان شرّها است به طورى كه در جاى خود ثابت شده است كه ملازم با همان صورتهاى مادّى و صفات پست در دنيا هستند .

و عبارت امام ( ع ) : فان أشكل تا آخر : يعنى اگر در يافتن رازى از اسرار قدر بر تو مشكل شد ، و حكمت آن بر تو مخفى ماند ، نبايد تصور كنى كه آن خالى از حكمت است ، بلكه آن را بر نادانى خود حمل كن زيرا تو در آغاز آفرينش خود نادان بودى سپس دانا شدى ، چنان كه خداى متعال فرموده است :وَ اللَّهُ اَخْرَجَكُمْ مِنْ بُطُونِ اُمِّهاتِكُمْ لا تَعْلَمونَ شيئاً [ 9 ] .

كلمه اوّل : منصوب است چون ظرف است ، و جاهلا منصوب است بنابر آن كه حال مى‏باشد . و اوّل به صورت مرفوع به عنوان مبتدا و جاهل هم مرفوع و خبر مبتدا ، نيز نقل شده است .

سپس او را متوجّه امور زيادى كرده است كه در آغاز نسبت به آنها جاهل بوده و بعد آنها را درك كرده است تا وى امورى را كه حكمت آن را هنوز دريافت نكرده است همانند آنها قرار دهد . [ يعنى روزى حكمت اين امور را هم درك خواهد كرد ] .

و بعد به او فرمان داده كه به خدا توكّل كند و در كارهايش به او پناه ببرد ، و بندگى او را به جا آورد و توجه قلبى و دلبستگى‏اش به او باشد زيرا او شايسته ‏ترين و سزاوارترين وجود بدان امور است .

مقصد پنجم : اشاره به برترى پيامبر ( ص ) بر ساير انبياست ،به خاطر فزونى كه بر آنها در بيان خبر از طرف خداى متعال دارد ، و نيز در بيان مطالب حقيقى كه در قرآن مجيد آمده است از قبيل اسرار توحيد ، قضا و قدر ، و جريان رستاخيز ،زيرا هيچ يك از پيامبران پيشين همانند او اين امور را روشن و روان نگفته است ، از اين رو هدايت و رهبرى اين امّت به تمام آنچه كه آن بزرگوار از جانب خدا آورده است ، كاملتر و جامعتر از رهبرى ساير امّتهاى پيشين است نسبت به آنچه كه پيامبرشان آورده‏اند ، و شعاع بينش اين امّت گسترده‏تر و فراگيرتر است .

و هدف از بيان فضيلت پيامبر ( ص ) در اين جا پذيرفتن روش او و راهنمائى‏اش در مسير رستگارى در عالم آخرت است . كلمه الرائد را استعاره از پيامبر ( ص ) آورده است ، بدين لحاظ كه او ، هر آنچه را كه در آخرت از پاداش و اجر ، ماندنى و سعادت جاودانه است ، آزموده و امت خود را بدانها بشارت داده است ، چنان كه پيشرو قبيله پس از آگاهى از وجود آب و علف ، مردم خود را آگاه مى‏سازد . آنگاه حضرت سخنانش را چنين ادامه مى‏دهد ، وى ( على ) پيوسته نصيحتگر اوست ، و اين كه انديشه و فكر وى ( امام ( ع ) ) درباره خودش هر چند با تلاش و كوشش همراه باشد باز به پايه تفكرى كه آن حضرت درباره فرزندش دارد نمى‏رسد . [ اين سخن را حضرت فرموده است ] تا فرزندش را نسبت به نظريه و پيشنهاد خود قانع سازد . و كلمه نصيحة به عنوان تميز منصوب است .

______________________________________________

[ 6 ] احتمالا به جاى كلمه تنبهك ، در متن وصيّت در اين جا غلط چاپى « شبهك » آمده باشد م .

[ 7 ] سوره دخان ( 44 ) آيه ( 8 ) يعنى : او پروردگار شما و نياكان اوليه شماست كه زنده مى‏كند و مى‏ميراند .

[ 8 ] سوره انبياء ( 21 ) آيه ( 35 ) يعنى : شما را براى آزمودن گرفتار بد و خوب مى‏سازيم و شما به سوى ما بازگشت داريد .

[ 9 ] سوره نحل ( 16 ) آيه ( 78 ) يعنى : خداوند شما را از مادرانتان متولد ساخت در حالى كه چيزى نمى‏دانستيد .

 

 

بخش پنجم

وَ اِعْلَمْ يَا بُنَيَّ أَنَّهُ لَوْ كَانَ لِرَبِّكَ شَرِيكٌ لَأَتَتْكَ رُسُلُهُ وَ لَرَأَيْتَ آثَارَ مُلْكِهِ وَ سُلْطَانِهِ وَ لَعَرَفْتَ أَفْعَالَهُ وَ صِفَاتِهِ وَ لَكِنَّهُ إِلَهٌ وَاحِدٌ كَمَا وَصَفَ نَفْسَهُ لاَ يُضَادُّهُ فِي مُلْكِهِ أَحَدٌ وَ لاَ يَزُولُ أَبَداً وَ لَمْ يَزَلْ أَوَّلٌ قَبْلَ اَلْأَشْيَاءِ بِلاَ أَوَّلِيَّةٍ وَ آخِرٌ بَعْدَ اَلْأَشْيَاءِ بِلاَ نِهَايَةٍ عَظُمَ عَنْ أَنْ تَثْبُتَ رُبُوبِيَّتُهُ بِإِحَاطَةِ قَلْبٍ أَوْ بَصَرٍ فَإِذَا عَرَفْتَ ذَلِكَ فَافْعَلْ كَمَا يَنْبَغِي لِمِثْلِكَ أَنْ يَفْعَلَهُ فِي صِغَرِ خَطَرِهِ وَ قِلَّةِ مَقْدِرَتِهِ وَ كَثْرَةِ عَجْزِهِ و عَظِيمِ حَاجَتِهِ إِلَى رَبِّهِ فِي طَلَبِ طَاعَتِهِ وَ اَلرَّهبَةِ مِنْ عُقُوبَتِهِ وَ اَلْخَشْيَةِ مِنْ عُقُوبَتِهِ وَ اَلشَّفَقَةِ مِنْ سُخْطِهِ فَإِنَّهُ لَمْ يَأْمُرْكَ إِلاَّ بِحَسَنٍ وَ لَمْ يَنْهَكَ إِلاَّ عَنْ قَبِيحٍ

ترجمه

« و بدان اى پسرك من اگر پروردگارت شريك داشت ، پيامبران او براى راهنمايى تو مى‏آمدند و آثار قدرت و تسلّط او را مى‏ديدى و از افعال و صفات او آگاه مى‏شدى ، امّا او خداى يكتاست چنان كه او خود را توصيف كرده است ، كسى در تسلّط و قدرت ، معارض او نيست و او هرگز زوال و فنا ندارد ، و هميشگى است ، او پيش از همه چيزها ، آغاز بى‏آغاز است و پس از همه چيزها ، آخر بى‏ پايان است ، بزرگتر از آن است كه آفريدگارى‏اش در محدوده دل و يا چشمى ثابت و محدود شود ، حال كه از اوصاف و عظمت او آگاه شدى ، آنچنان رفتار كن كه فردى همانند تو با ارزش كم و توان اندك و عجز فراوان و حاجت بسيار خود به پروردگار در كسب طاعت ، و ترس از عقوبت و بيم از خشم و غضب او شايسته است رفتار كند ، زيرا او تو را فرمان نداده است مگر به نيكى و منع نكرده است جز از كار زشت و عمل قبيح . »

شرح

در اين بخش از وصيّت به دليل وحدانيّت آفريدگار بزرگ و قسمتى از صفات وى ، و بعد بر آنچه كه شايسته انجام است با توجّه به عظمت پروردگار و با ملاحظه صفات ياد شده ، اشاره فرموده است ، بنابر اين در اينجا بحثهاى مختلفى است :

بحث اوّل : استدلال بر وحدت آفريدگار است ،و آن از يك قضيه شرطيه متّصله تشكيل شده است كه مقدّم آن : لو كان لربّك شريك « اگر براى پروردگارت شريكى بود و تالى آن : لأتتك رسله . . . و لعرفت افعاله و اوصافه هر آينه پيامبرانش مبعوث شده بودند ، . . . و تو از افعال و اوصاف او آگاه مى‏شدى » است و از آن قضيه شرطيّه ، استثناى نقيض اقسام تالى استنتاج مى‏شود تا نقيض مقدم ، به عنوان نتيجه به دست آيد . توضيح ملازمه بين مقدم و تالى از اين قرار است ، اگر خداوند داراى شريك باشد ، بايد آن شريك خدا ، جامع جميع شرايط خداوندى باشد ، وگرنه شايستگى شريك خدا بودن را نخواهد داشت ،

اما از جمله لوازم خدايى چند چيز است :

اوّل : مصلحت در ضرورت مبعوث كردن پيامبران به جانب مردم و رهنمود مردم به سوى او ، به دليلى كه در مورد لزوم بعثت در جاى خود ، بيان شد .

دوم : بايد آثار قدرت و تسلّط او و صفات افعال وى روشن و محسوس باشد .

سوم : افعال و صفات ذات او مشخّص باشد . در صورتى كه تمام اين لوازم باطل است : امّا لازم اوّل باطل است ، زيرا پيامبرى صاحب معجزه بر ما مبعوث نشده است تا ما را بر دومى ( آثار قدرت و . . . ) راهنمايى كند و از آن آگاه سازد .

امّا دومى باطل است : از اين رو كه آثار قدرت و سلطنت و عظمت ملك و مملكت و پابرجايى آن دليل بر يك وجود دانا و تواناست ، امّا دلالت بر چند قادر حكيم ندارد .

امّا بطلان مورد سوم ، بدين لحاظ است كه تنها افعالى را كه ما مشاهده مى‏كنيم ، بر يك فاعل دلالت دارند و بس ، امّا به وجود چند فاعل هيچ دلالتى ندارند . و همچنين صفات خدايى از قبيل علم ، قدرت اراده و امثال اينها كه به واسطه افعال عايد مى‏شوند ، تنها بر يك صانع دلالت مى‏كنند كه متّصف به آن صفات است ، امّا بر وجود دو صانع و يا بيشتر از دو صانع دلالت ندارند .

بنابر اين ، اين گفته كه آفريدگار ما را شريكى است ، سخنى بيهوده و بى‏ دليل است ، چنان كه خداى متعال فرموده است : وَ مَنْ يَدْعُ مَعَ اللَّهِ اِلهاً آخَرَ لا بُرْهانَ لَهُ بِهِ [ 10 ] .

عبارت امام : إله واحد كما وصف نفسه

( خدايى يگانه است چنان كه او خود را توصيف كرده است ) ، از جمله لوازم نتيجه است ، زيرا هنگامى كه قول به خداى دوم باطل شد ، ثابت مى‏شود كه او خداى يكتاست ، چنان كه او خود ،

خويشتن را وصف كرده است : بگو اى پيامبر ( ص ) او خداى يكتاست . و اوست خداوند يكتاى غالب و در سلطنت و قدرت كسى در برابر او نيست : يعنى كسى كه در كارهاى او مخالفت كند و در قلمرو او به نزاع و دشمنى با او برخيزد ، چنان كه راه و روش پادشاهان است .

بدان كه اين دليل ، دليلى اقناعى است ، چنان كه هدف خطيب از خطابه همين است و اين برهان نيست زيرا اگر در شرطيّه مقصود اين باشد كه وجود خداى دوّمى مستلزم وجود آثار و افعال و صفاتى است كه ويژه او بوده و اين ويژگى هم روشن و آشكار باشد پس ملازمه‏اى در كار نخواهد بود ، زيرا اين دو خدا چه متّفق الحقيقه و چه مختلف الحقيقه باشند ، لازم نيست كه افعال و لوازم آن ، اختلاف نوعى داشته باشند ، و هر كدام به لازم خاصّى و فعل خاصى ،تشخّص داشته باشد كه در ديگرى نباشد ، بلكه جايز است در لوازم و آثار يكسان باشند و اگر مقصود اين باشد كه وجود خداى دوّم مستلزم اين است كه آثار و افعال و لوازمى شناخته شود كه اختصاص به او نداشته باشد ، بلكه خداى ديگر هم بتواند با او در همه اينها شريك شود ، پس اين ، مطلب درستى است . لكن اين اشكال پيش مى‏آيد كه در اين صورت براى بطلان تالى نمى‏توان استدلال كرد ، و دليل اين مطلب هم روشن است ، زيرا ما آثار قدرت و افعال و لوازم و صفاتى را مشاهده مى‏كنيم كه نه بر يكتايى فاعل و موصوف خود دلالت دارند و نه بر دوگانه بودن آن و تنها بر وجود فاعل و ملزومى به طور اطلاق دلالت دارد .

پس بطلان و رفع تالى ممكن نيست ، زيرا رفع تالى مستلزم رفع وجود خدا به طور مطلق است به جهت اينكه عدم لازم ، مستلزم عدم مطلق ملزوم است نه تنها مستلزم رفع تالى .

بحث دوّم : درباره ازلى و ابدى بودن خداى متعال است ،و آن اشاره دارد به دوام و ثبوت وجود خدا براى هميشه . برهان مطلب اين است كه خداى متعال واجب الوجود است و هر واجب الوجود بالذّات ، از ازل وجودش استوار و براى ابد وجودش پايدار است امّا برهان صغرا يعنى واجب الوجود بودن حق تعالى قبلا گذشت و امّا برهان كبرا يعنى ازليّت و ابديّت واجب الوجود اين است كه اگر زوال و نيستى بر او روا باشد ، واجب الوجود بالذّات نخواهد بود چون نادرستى تالى مستلزم نادرستى مقدّم است ، بنابر اين هستى او از ازل تا ابد پايدار است .

بحث سوّم : هستى او پيش از همه چيزها ، آغاز بى‏آغاز و پس از همه چيزها ،هستى او را پايانى نيست . امّا مطلب اوّل براى اين است كه اگر هستى‏اش را آغازى بود ، هر آينه مسبوق به نيستى مى‏بود در نتيجه پديده و قهرا ممكن الوجود است و اين خلاف اصل واجب الوجود بودن اوست . امّا مطلب دوّم : اگر آخر بودن او به پايانى بينجامد ، بايد به نيستى بپيوندد . و در نتيجه واجب الوجود بالذّات نخواهد بود ، و اين نيز خلاف مقصود است .

بحث چهارم : در بيان اينكه خدا بزرگتر از آن است كه آفريدگارى‏اش در محدوده دل و يا ديده بگنجد ،

يعنى او بزرگتر از آن است كه كسى به دل و يا ديده بر تمام صفات خداوندى و آنچه شايسته اوست آگاهى يابد . وجه شبه آن است كه صفت پروردگارى و ساير اوصاف خداوندى چنان كه قبلا معلوم شد به اعتبار خارج عين ذات حق تعالى است ، و به لحاظ عقلى تمام اينها امورى هستند كه عقل از تعقّل ذات مقدّس او نسبت به مخلوقات و آثارش استنباط مى‏كند ، و در هر دو صورت او بزرگتر از آن است كه آفريدگارى‏اش در محدوده دل و يا ديده‏اى بگنجد .

امّا در خارج از آن جهت كه صفت آفريدگارى‏اش عين ذات اوست ،بنابر اين احاطه آگاهى بدان مستلزم احاطه به حقيقت ذات اوست ، و قبلا ثابت شد كه ذات مقدّس او دور از هر گونه تركيبى است و در نتيجه احاطه ديگرى بر ذات او محال است .

و امّا در عقل از آن رو كه اعتبار صفت ربوبى و احاطه عقول بر آن منوط بر احاطه بر تمامى اعتبارات از صفات جمال و كمال است ، زيرا ملحوظ كردن جهت ربوبيت مطلقه او مستلزم اعتبار الهيّت مطلقه اوست و اين خود مستلزم اعتبار همه صفات خداوندى است ، و قبلا روشن شد كه اين اعتبارات نامتناهى‏اند . پس مقام ربوبى بالاتر از آن است كه در محدوده عقل بشرى درآيد تا چه رسد بر آن كه در ميدان ديد انسان قرار بگيرد .

بحث پنجم : بدان كه چون امام ( ع ) فرزندش را بر عظمت خداى سبحان و كمال ذات مقدّس او از جهات ياد شده متوجّه كرد ،

او را فرمان داد تا چنان رفتار كند كه شايسته فردى است چون او كه آن چنان در برابر عظمت خداى سبحان كوچك است و او را اطاعت كند چنان كه در خور اطاعت اوست و با كمال پرستش او را عبادت كند و آنچنان كه سزاوار است به خاطر كرامت ذات مقدّسش او را بپرستد . حضرت على ( ع ) جهات نقصان او [ فرزندش ] را بر شمرده است تا در هر موردى حالت خود را با كمال ذات مقدس خالق مقايسه كند براى اين كه از كمى منزلت خود ، نسبت به عظمت او و توان اندك و عجز فراوان خود ،

نسبت به كمال قدرت او آگاه شود . و همچنين نياز فراوان خود را به پروردگارش در همه حال از قبيل درخواست توفيق ، آمادگى براى اطاعت ، ترس از عقوبت و بيم از غضب او ، تمام اينها را نسبت به بى‏نيازى مطلق او در هر كار و از همه چيز ، در نظر بگيرد .

عبارت : انّه . . . تا كلمه « قبيح »

هشدارى است به طور اجمال نسبت به لزوم اطاعت از خدا در همه مواردى كه امر و يا نهى فرموده است . و تشويق بر انجام هر كارى كه او امر فرموده است به اين جهت كه آن كار نيكوست ، و به خوددارى از هر چيزى كه او نهى فرموده است از آن رو كه زشت و ناهنجار است .

همان طورى كه قبلا روشن شد ، هدف از بعثت پيامبران و وضع قوانين و سنّتها تنها سر و سامان دادن به احوال معاش و معاد مردم است . پس در اين صورت ناگزير در هر امر و يا نهيى رازى نهفته است و مصلحتى وجود دارد كه باعث حسن مورد امر و قبح مورد نهى است .

و براى همين مطلب و نظاير آنست كه معتزله به مسأله حسن و قبح عقلى ، گرايش يافته و عقيده‏مند شده‏اند توفيق از آن خداست

_______________________________________

[ 6 ] احتمالا به جاى كلمه تنبهك ، در متن وصيّت در اين جا غلط چاپى « شبهك » آمده باشد م .

[ 7 ] سوره دخان ( 44 ) آيه ( 8 ) يعنى : او پروردگار شما و نياكان اوليه شماست كه زنده مى‏كند و مى‏ميراند .

[ 8 ] سوره انبياء ( 21 ) آيه ( 35 ) يعنى : شما را براى آزمودن گرفتار بد و خوب مى‏سازيم و شما به سوى ما بازگشت داريد .

[ 9 ] سوره نحل ( 16 ) آيه ( 78 ) يعنى : خداوند شما را از مادرانتان متولد ساخت در حالى كه چيزى نمى‏دانستيد .

[ 10 ] سوره مؤمنون ( 23 ) آيه ( 117 ) يعنى : هر كسى خداوند ديگرى را به خدايى بخواند هيچ دليلى بر اين عقيده ‏اش نخواهد داشت .

 

 

بخش ششم

يَا بُنَيَّ إِنِّي قَدْ أَنْبَأْتُكَ عَنِ اَلدُّنْيَا وَ حَالِهَا وَ زَوَالِهَا وَ اِنْتِقَالِهَا وَ أَنْبَأْتُكَ عَنِ اَلْآخِرَةِ وَ مَا أُعِدَّ لِأَهْلِهَا فِيهَا وَ ضَرَبْتُ لَكَ فِيهِمَا اَلْأَمْثَالَ لِتَعْتَبِرَ بِهَا وَ تَحْذُوَ عَلَيْهَا إِنَّمَا مَثَلُ مَنْ خَبَرَ اَلدُّنْيَا كَمَثَلِ قَوْمٍ سَفْرٍ نَبَا بِهِمْ مَنْزِلٌ جَدِيبٌ فَأَمُّوا مَنْزِلاً خَصِيباً وَ جَنَاباً مَرِيعاً فَاحْتَمَلُوا وَعْثَاءَ اَلطَّرِيقِ وَ فِرَاقَ اَلصَّدِيقِ وَ خُشُونَةَ اَلسَّفَرِ وَ جُشُوبَةَ اَلمَطْعَمِ لِيَأْتُوا سَعَةَ دَارِهِمْ وَ مَنْزِلَ قَرَارِهِمْ فَلَيْسَ يَجِدُونَ لِشَيْ‏ءٍ مِنْ ذَلِكَ أَلَماً وَ لاَ يَرَوْنَ نَفَقَةً فِيهِ مَغْرَماً وَ لاَ شَيْ‏ءَ أَحَبُّ إِلَيْهِمْ مِمَّا قَرَّبَهُمْ مِنْ مَنْزِلِهِمْ وَ أَدْنَاهُمْ مِنْ مَحَلِّهِمْ وَ مَثَلُ مَنِ اِغْتَرَّ بِهَا كَمَثَلِ قَوْمٍ كَانُوا بِمَنْزِلٍ خَصِيبٍ فَنَبَا بِهِمْ إِلَى مَنْزِلٍ جَدِيبٍ فَلَيْسَ شَيْ‏ءٌ أَكْرَهَ إِلَيْهِمْ وَ لاَ أَفْظَعَ عِنْدَهُمْ مِنْ مُفَارَقَةِ مَا كَانُوا فِيهِ إِلَى مَا يَهْجُمُونَ عَلَيْهِ وَ يَصِيرُونَ إِلَيْهِ يَا بُنَيَّ اِجْعَلْ نَفْسَكَ مِيزَاناً فِيمَا بَيْنَكَ وَ بَيْنَ غَيْرِكَ فَأَحْبِبْ لِغَيْرِكَ مَا تُحِبُّ لِنَفْسِكَ وَ اِكْرَهْ لَهُ مَا تَكْرَهُ لَهَا وَ لاَ تَظْلِمْ كَمَا لاَ تُحِبُّ أَنْ تُظْلَمَ وَ أَحْسِنْ كَمَا تُحِبُّ أَنْ يُحْسَنَ إِلَيْكَ وَ اِسْتَقْبِحْ مِنْ نَفْسِكَ مَا تَسْتَقْبِحُهُ مِنْ غَيْرِكَ وَ اِرْضَ مِنَ اَلنَّاسِ بِمَا تَرْضَاهُ لَهُمْ مِنْ نَفْسِكَ وَ لاَ تَقُلْ مَا لاَ تَعْلَمُ وَ إِنْ قَلَّ مَا تَعْلَمُ وَ لاَ تَقُلْ مَا لاَ تُحِبُّ أَنْ يُقَالَ لَكَ وَ اِعْلَمْ أَنَّ اَلْإِعْجَابَ ضِدُّ اَلصَّوَابِ وَ آفَةُ اَلْأَلْبَابِ فَاسْعَ فِي كَدْحِكَ وَ لاَ تَكُنْ خَازِناً لِغَيْرِكَ وَ إِذَا أَنْتَ هُدِيتَ لِقَصْدِكَ فَكُنْ أَخْشَعَ مَا تَكُونُ لِرَبِّكَ

لغات

يحذو : پيروى مى‏ كند سفر : مسافران

أمّوا : قصد كردند

جناب : نابودى ، مرتبه و مقام

مريع : سرسبز و خرم

وعثاء السفر : دشوارى مسافرت

جشوبة المطعم : درشتى ، ناگوارى

هجم : ناگهانى اتفاق افتاد

كدح : كسب .

ترجمه

« اى پسرك من ، تو را از دنيا و كيفيّت آن و از بين رفتن و گذشتن آن آگاه ساختم ، همچنين از آخرت و سرنوشت اهل آخرت مطّلع كردم ، و براى عبرت و پيروى تو مثلهايى زدم ، براستى مثل آن كسى كه دنيا را آزموده ، مثل آن گروه مسافرى است كه در جاى خشك و بى‏ حاصل باشند [ كه مطابق ميل آنها نيست ] ولى جاى پر آب و علف و ناحيه سبز و خرّمى مورد نظر آنها باشد ، از اين رو رنج و زحمت راه و فراق يار و دشوارى سفر و ناگوارى خوراك را تحمّل كنند تا به منزل فراخ و استراحتگاه خود برسند بنابر اين آنان در تحمل هيچ يك از اين سختيها احساس ناراحتى نمى‏ كنند و از دست دادن اندوخته‏ هاى خود را خسارت نمى‏دانند و چيزى نزد ايشان خوش آيندتر از آن نيست كه آنان را به سر منزل مقصود نزديك سازد .

و امّا داستان كسانى كه فريب دنيا را خوردند ، بمانند داستان گروهى است كه در منزل خوش و خرّمى باشند سپس به محلّى تنگ و بى‏ آب و علفى بيايند ،براى آنان هيچ چيز ناگوارتر و دشوارتر از مفارقت از جايى كه در آن بودند و به طور ناگهانى به جاى ديگر رفتن ، نيست .

اى پسرك من خود را ما بين خود و ديگران ملاك سنجش قرار ده ، پس براى ديگران آنچه را بپسند كه براى خود مى‏پسندى ، و بر ديگران مپسند آنچه را كه برخود نمى‏پسندى ، بر ديگران ستم روا مدار همان طورى كه نمى‏خواهى بر تو ستم شود ، و نيكى كن چنان كه دوست دارى بر تو نيكى شود ، آنچه را كه از ديگرى ناپسند مى‏شمارى ، از خود ناپسند شمار ، و از مردم خوشحال و خوشنود باش بدانچه كه خوشنودى براى آنها از طرف خود ، آنچه را كه نمى‏دانى مگو هر چند كه دانسته‏هاى تو اندك است ، و آنچه را كه دوست ندارى درباره تو بگويند تو نيز مگو .

بدان كه خودخواهى بر خلاف حقّ و آفت خردهاست ، پس در كسب طاعت ( يا براى معاشت ) در تلاش باش و خزانه‏دار ديگران مباش ، و هنگامى كه به هدف نائل شدى ، فروتن و خاضعترين فرد باش براى پروردگارت » .

شرح در اين بخش دو مطلب است :

مطلب اوّل : امام ( ع ) فرزندش را از حالات دنيا و آخرت آگاه ساخته و به او چيزهايى را يادآور شده كه وى را از حتمى بودن فنا و گذرا بودن دنيا ،و بقاى آخرت و آنچه براى آخرت در آنجا مهيّاست يعنى سعادت جاويدى كه قرآن مجيد و سنّت ، انواع آن را بر شمرده است با خبر مى‏سازد . و براى طالب دنيا و آخرت دو مثل آورده است تا او [ فرزند امام ( ع ) ] از جمله كسانى باشد كه از دنيا روى‏گردان و به آخرت علاقه‏ مند است . مثل اوّل مثل كسى است كه دنيا را آزموده و از ناپايدارى و گذران بودن آن آگاه شده است و همچنين آخرت را آزمايش كرده و به بقاى آخرت و نعمتهايى كه براى اهل آن مهيّا شده پى برده است و آنان را به گروه مسافرانى تشبيه كرده كه به قصد منزلگاهى پر آب و علف ، منزل تنگ و نامساعد را ترك گويند .

وجه تشبيه اين مثل آن است كه نفوس بشرى ، وقتى در عالم مجرّدات بود و مصلحت و حكمت اقتضا كرد كه در اين عالم هبوط كرده و بر اين كالبدهاى مادّى ، دور از عالم مأنوس خود در سراى غربت و جاى وحشت منزل گزيند ، تا بدان وسيله به كسب كمالات عقلى كه تنها از طريق اين عالم ميسّر است ، نائل آيد . آنگاه پس از كسب كمالات از اين جا به همان عالم بالا و منزّه از وابستگيهاى اين كالبدها و اشكال پست آنها ، باز گردد .

همان طور كه در عهد پيشين از آنها چنين پيمان گرفته شده است و هر نفسى كه پيمان آفريدگارش را حفظ كرده و بر راه راست او باقى باشد و توجه كند كه او مدت معيّنى را در اين عالم خواهد ماند و به چشم عبرت به دنيا بنگرد كه همچون جايگاهى تنگ و خالى از غذاهاى حقيقى و آشاميدنيهاى زلال و گواراست و شايستگى براى وطن گزيدن و زندگى كردن را ندارد و نيز به جهان آخرت بنگرد كه چون سرايى خوش و خرّم و ناحيه‏اى پر از آب و علف است و كسى كه به آنجا برسد در حالى كه به درستى اوامر و نواهى خداوندى را انجام داده باشد به هدفهاى والا و لذّتهاى جاودانه‏اى رسيده است . بنابر اين چنين كسى در مسير سفر در منزلگاههاى راه خدا و آماده شدن براى رسيدن شادمانه به محضر شريف پروردگار است .

او رنج اين سفر را از قبيل سختى گرسنگى و تشنگى و بيدار خوابى ، به خاطر رسيدن به منزلى فراخ و جايگاهى آرام تحمل مى‏كند از اين رو ، دردى را احساس نكرده و آنچه از مال و جان در اين راه صرف مى‏كند ، غرامت به شمار نمى‏ آورد . و هيچ چيزى نزد او خوشايندتر از آن وسيله‏اى نيست كه او را به منزل مقصود و ناحيه منظورش نزديك سازد ، بالاخره ، نفوس بشرى در جهاتى كه بيان شد ، تشبيه شده است به كسى كه به منزلى تنگ و قحطى زده رسيده باشد ، آنگاه دريابد كه منزلى خوش و خرّم ، در پيش است و انديشه نيكويش چنين اقتضا كند كه رنج و زحمت سفر بدانجا را تحمل كند تا بر آسايشى بزرگ دست يابد .

امّا مثل دوّم ، داستان دنيا دارانى است كه نفس امّاره ، آنها را به سوى دنيا جلب كرده و آنان از ماوراى دنيا غافل گشته و عهد و پيمان پروردگارشان را فراموش كردند و از آيات حق كه به خاطر داشتند روگرداندند ، آنان را به گروهى تشبيه كرده است كه در منزلى خوش و خرّم بودند ، آنگاه به جايى خشك و تنگ منتقل شوند ، پس در اين مثل منزلگاه خوش و خرّم همان دنياست زيرا دنيا جاى خوشبختى و نعمت براى اهل دنيا و آخرت جاى تنگ و ناگوار براى آنهاست ،زيرا كه آنان در دنيا براى درك سعادت آخرت آمادگى لازم را پيدا نكردند .

وجه تشبيه اهل دنيا به آن گروه ، همان است كه حضرت در ضمن سخنان خود بيان داشته است ، و عبارت از اين است كه چيزى ناخوشايندتر از آن نزد ايشان نيست ، تا آخر مطلب : يعنى براى اهل دنيا چيزى ناخوش آيندتر و دشوارتر از مفارقت از آنچه كه در دنيا داشتند و رسيدن به آن ترس و وحشتهايى كه ناگهان بر آنان هجوم مى‏آورند و به صورت غل و زنجيرها متوجّه آنها مى‏شوند وجود ندارد ، همان طورى كه هيچ چيز ناخوشتر از مفارقت جاى خوش و خرّمى كه در آنجا بودند و انتقال به جاى تنگ و قحطى‏ زده‏ اى كه به آن وارد مى‏شوند وجود ندارد . و بر اين دو مثل پيامبر ( ص ) در بيان خود اشاره فرموده است : دنيا زندان مؤمن و بهشت كافر است .

مطلب دوم : به اصلاح رفتار خود با مردم توصيه كرده است .

به فرزندش امر فرموده است تا خويش را ملاك سنجش بين خود و ديگران قرار دهد . جهت اين كه امام ( ع ) لفظ « ميزان » را براى فرزندش استعاره آورده است ، اين است كه وى همچون ترازو ، بين خود و ديگران عادلانه رفتار كند . سپس جهات عدالت و برابرى كه امر فرموده است ، ميزان را بر اساس آنها قرار دهد ، شرح داده است ،بعضى از آن جهات امور مثبت و برخى منفى ‏اند .

اوّل : براى ديگران آنچه را بپسندد كه براى خود مى‏ پسندد ، و بر ديگران نپسندد آنچه را كه بر خود نمى‏پسندد و در حديث مرفوعى آمده است : ايمان بنده‏اى كامل نمى‏شود تا اين كه براى برادرش بپسندد آنچه را كه بر خود مى‏پسندد ، و بر او نپسندد آنچه را كه بر خود نمى‏پسندد . و راز حديث اين است كه اين كار از كمال فضيلت عدالت است عدالتى كه باعث كمال ايمان مى‏شود .

دوم : بر كسى ستم نكند همان طور كه مايل نيست كسى بر او ستم كند ، تا از دو صفت ناپسند ستمكارى و ستم پذيرى در امان بماند .

سوم : بر ديگران نيكى كند چنان كه دوست دارد به او نيكى كنند . صفت احسان فضيلتى تحت الشّعاع عفّت است .

چهارم : از خود ناپسند بداند آنچه را كه از ديگران ناپسند و زشت مى‏شمارد ، پس از همه موارد نهى الهى متنفّر باشد كه اين از لوازم جوانمردى است . از اين رو وقتى كه از احنف راجع به جوانمردى پرسيدند ، گفت : جوانمردى آن است كه زشت بدانى از خود آنچه را كه زشت مى‏شمارى از ديگران .

پنجم : از سوى مردم بپسندد آنچه را كه از جانب خود بر آنان مى‏پسندد ،يعنى هر چه را كه شايسته مى‏بيند نسبت به ديگران از خوب و بد انجام دهد ،شايسته است مثل آن را از ايشان براى خود بپذيرد ، در اين عبارت هشدارى است بر اين كه روا نيست كار بد انجام دهد به دليل فقدان لازم كه عبارت از رضايت مردم بر بدى باشد .

ششم : چيزى را كه نمى‏داند نگويد هر چند كه دانسته‏هايش اندك است ،و فرمود : هر چند دانسته‏هايش اندك است ، زيرا كمى دانش براى بعضى از مردم گاهى انگيزه مى‏شود كه ندانسته سخن بگويند تا مبادا ديگران به آنان نسبت نادانى دهند ، در نتيجه هم خود گمراه مى‏شوند و هم ديگران را به گمراهى مى‏كشند ، چنان كه خداوند بزرگ فرموده است : وَ مِنَ النّاسِ مَنْ يُجادِلُ فِى اللَّهِ بِغَيْرِ عِلْمٍ وَ لا هُدىً وَ لا كتابٍ مُنيرٍ [ 11 ] .

هفتم : آنچه درباره خود نمى‏پسندد ، درباره ديگرى نگويد ، مانند عيبجوئيها و گفتن القاب زشت و هر سخن كه باعث رنجش شود .

هشتم : به او هشدار داده است تا خودخواهى را رها كند ، به اين دليل كه آن خلاف حقّ است . چون حق عبارت است از حركت در راه خدا با داشتن مكارم اخلاق ، و خودخواهى از جمله اخلاق پست و نارواست ، خودخواهى نقطه مقابل حق است مانند هر پستى كه ضدّ فضيلت است و هم به دليل اين كه خودخواهى آفت انديشه و عقول است ، زيرا آن از بزرگترين بيماريهاى خرد و آفتهاى نابود كننده عقل است ، همان طورى كه پيامبر ( ص ) اشاره فرموده است : « سه چيز باعث هلاكت است تا اين كه فرمود : خودبينى انسان » .

نهم : در كسب خود تلاش و كوشش كند . يعنى سزاوار است در كسب طاعت بكوشد و بعضى گفته‏اند . مقصود از كدح به دست آوردن مال است و اينكه شايسته است آن را در راه خدا انفاق كند .

دهم : هنگامى كه پروردگار او را به سوى كمال و رشد هدايت مى‏فرمايد خاشعترين فرد نسبت به پروردگار خود باشد ، توضيح آن كه هدايت به رشد و كمال ، همان آگاهى از مسير حق تعالى است در تمام آنچه كه او از مكارم اخلاق مهيا ساخته است و آگاهى از راهى كه رفتن از آن راه انسان را به خدا مى‏رساند مستلزم توجه به جلال و بزرگى اوست و آنجاست كه تواضع و خشوع واقعى و خشيت كامل حاصل مى‏شود به دليل آيه مباركه اِنَّما يَخْشَ اللَّهُ مِنْ عِبادِهِ العُلماء [ 12 ] .

_____________________________________

[ 11 ] سوره لقمان ( 31 ) آيه ( 20 ) يعنى : بعضى از مردم بدون علم و هدايت و كتابى نوربخش در ذات خدا مجادله مى‏كنند .

[ 12 ] سوره فاطر ( 35 ) آيه ( 28 ) يعنى : از بندگان خدا تنها دانشمندان از او ترس و خشيت دارند .

 

 

بخش هفتم

وَ اِعْلَمْ أَنَّ أَمَامَكَ طَرِيقاً ذَا مَسَافَةٍ بَعِيدَةٍ وَ مَشَقَّةٍ شَدِيدَةٍ وَ أَنَّهُ لاَ غِنَى بِكَ فِيهِ عَنْ حُسْنِ اَلاِرْتِيَادِ وَ قَدْرِ بَلاَغِكَ مِنَ اَلزَّادِ مَعَ خِفَّةِ اَلظَّهْرِ فَلاَ تَحْمِلَنَّ عَلَى ظَهْرِكَ فَوْقَ طَاقَتِكَ فَيَكُونَ ثِقْلُ ذَلِكَ وَبَالاً عَلَيْكَ وَ إِذَا وَجَدْتَ مِنْ أَهْلِ اَلْفَاقَةِ مَنْ يَحْمِلُ لَكَ زَادَكَ إِلَى يَوْمِ اَلْقِيَامَةِ فَيُوَافِيكَ بِهِ غَداً حَيْثُ تَحْتَاجُ إِلَيْهِ فَاغْتَنِمْهُ وَ حَمِّلْهُ إِيَّاهُ وَ أَكْثِرْ مِنْ تَزْوِيدِهِ وَ أَنْتَ قَادِرٌ عَلَيْهِ فَلَعَلَّكَ تَطْلُبُهُ فَلاَ تَجِدُهُ وَ اِغْتَنِمْ مَنِ اِسْتَقْرَضَكَ فِي حَالِ غِنَاكَ لِيَجْعَلَ قَضَاءَهُ لَكَ فِي يَوْمِ عُسْرَتِكَ وَ اِعْلَمْ أَنَّ أَمَامَكَ عَقَبَةً كَئُوداً اَلْمُخِفُّ فِيهَا أَحْسَنُ حَالاً مِنَ اَلْمُثْقِلِ وَ اَلْمُبْطِئُ عَلَيْهَا أَقْبَحُ حَالاً مِنَ اَلْمُسْرِعِ وَ أَنَّ مَهْبِطَكَ بِهَا لاَ مَحَالَةَ إِمَّا عَلَى جَنَّةٍ أَوْ عَلَى نَارٍ فَارْتَدْ لِنَفْسِكَ قَبْلَ نُزُولِكَ وَ وَطِّئِ اَلْمَنْزِلَ قَبْلَ حُلُولِكَ فَلَيْسَ بَعْدَ اَلْمَوْتِ مُسْتَعْتَبٌ وَ لاَ إِلَى اَلدُّنْيَا مُنْصَرَفٌ وَ اِعْلَمْ أَنَّ اَلَّذِي بِيَدِهِ خَزَائِنُ اَلسَّمَاوَاتِ وَ اَلْأَرْضِ قَدْ أَذِنَ لَكَ فِي اَلدُّعَاءِ وَ تَكَفَّلَ لَكَ بِالْإِجَابَةِ وَ أَمَرَكَ أَنْ تَسْأَلَهُ لِيُعْطِيَكَ وَ تَسْتَرْحِمَهُ لِيَرْحَمَكَ وَ لَمْ يَجْعَلْ بَيْنَكَ وَ بَيْنَهُ مَنْ يَحْجُبُهُ عَنْهُ وَ لَمْ يُلْجِئْكَ إِلَى مَنْ يَشْفَعُ لَكَ إِلَيْهِ وَ لَمْ يَمْنَعْكَ إِنْ أَسَأْتَ مِنَ اَلتَّوْبَةِ وَ لَمْ يُعَيِّرْكَ بِالْإِنَابَةِ وَ لَمْ يُعَاجِلْكَ بِالنَّقْمَةِ وَ لَمْ يَفْضَحْكَ حَيْثُ اَلْفَضِيحَةُ بِكَ أَوْلَى وَ لَمْ يُشَدِّدْ عَلَيْكَ فِي قَبُولِ اَلْإِنَابَةِ وَ لَمْ يُنَاقِشْكَ بِالْجَرِيمَةِ وَ لَمْ يُؤْيِسْكَ مِنَ اَلرَّحْمَةِ بَلْ جَعَلَ نُزُوعَكَ عَنِ اَلذَّنْبِ حَسَنَةً وَ حَسَبَ سَيِّئَتَكَ وَاحِدَةً وَ حَسَبَ حَسَنَتَكَ عَشْراً وَ فَتَحَ لَكَ بَابَ اَلْمَتَابِ وَ بَابَ اَلاِسْتِعْتَابِ فَإِذَا نَادَيْتَهُ سَمِعَ نِدَاكَ وَ إِذَا نَاجَيْتَهُ عَلِمَ نَجْوَاكَ فَأَفْضَيْتَ إِلَيْهِ بِحَاجَتِكَ وَ أَبْثَثْتَهُ ذَاتَ نَفْسِكَ وَ شَكَوْتَ إِلَيْهِ هُمُومَكَ وَ اِسْتَكْشَفْتَهُ كُرُوبَكَ وَ اِسْتَعَنْتَهُ عَلَى أُمُورِكَ وَ سَأَلْتَهُ مِنْ خَزَائِنِ رَحْمَتِهِ مَا لاَ يَقْدِرُ عَلَى إِعْطَائِهِ غَيْرُهُ مِنْ زِيَادَةِ اَلْأَعْمَارِ وَ صِحَّةِ اَلْأَبْدَانِ وَ سَعَةِ اَلْأَرْزَاقِ ثُمَّ جَعَلَ فِي يَدَيْكَ مَفَاتِيحَ خَزَائِنِهِ بِمَا أَذِنَ لَكَ فِيهِ مِنْ مَسْأَلَتِهِ فَمَتَى شِئْتَ اِسْتَفْتَحْتَ بِالدُّعَاءِ أَبْوَابَ نِعْمَتِهِ وَ اِسْتَمْطَرْتَ شَآبِيبَ رَحْمَتِهِ فَلاَ يُقْنِطَنَّكَ إِبْطَاءُ إِجَابَتِهِ فَإِنَّ اَلْعَطِيَّةَ عَلَى قَدْرِ اَلنِّيَّةِ وَ رُبَّمَا أُخِّرَتْ عَنْكَ اَلْإِجَابَةُ لِيَكُونَ ذَلِكَ أَعْظَمَ لِأَجْرِ اَلسَّائِلِ وَ أَجْزَلَ لِعَطَاءِ اَلْآمِلِ وَ رُبَّمَا سَأَلْتَ اَلشَّيْ‏ءَ فَلاَ تُؤْتَاهُ وَ أُوتِيتَ خَيْراً مِنْهُ عَاجِلاً أَوْ آجِلاً أَوْ صُرِفَ عَنْكَ لِمَا هُوَ خَيْرٌ لَكَ فَلَرُبَّ أَمْرٍ قَدْ طَلَبْتَهُ فِيهِ هَلاَكُ دِينِكَ لَوْ أُوتِيتَهُ فَلْتَكُنْ مَسْأَلَتُكَ فِيمَا يَبْقَى لَكَ جَمَالُهُ وَ يُنْفَى عَنْكَ وَبَالُهُ فَالْمَالُ لاَ يَبْقَى لَكَ وَ لاَ تَبْقَى لَهُ

لغات

ارتيار : جستن

طوق و الطاقه : آنچه در توان دارى

وبال : هلاكت نابودى

كؤد : جايى كه بالا رفتن از آن دشوار است

نزوع عن الذنب : بيرون شدن از گناه

افضا : رسيدن

بثّ : باز كردن ، كشف

شآبيب : جمع شؤبوب ، يك نوبت بارندگى

قنوط : نااميدى

استعتاب : بازگشت به خرسندى .

ترجمه

« بدان كه راهى در پيش رو دارى ، بسيار دور و بسى سهمگين ، و تو در آن راه از نيكخواهى و توشه بردارى به مقدارى كه تو را با سبكبارى به سر منزل برساند ،بى ‏نياز نيستى ، پس بيش از تاب و توانت بر پشت خود بار مكن تا از سنگينى ‏اش آزرده نشوى و هر گاه نيازمندى را يافتى كه توشه تو را به سمت رستاخيز به دوش بكشد و فردا وقت نيازمندى‏ات آن را به تو برساند ، پس او را غنيمت شمار و بار توشه‏ات را بر دوش او قرار ده ، و تا توان دارى كمك بيشترى به او بكن كه شايد زمانى فرا رسد كه او را بجويى و نيابى . و همچنين غنيمت بدان آن كسى را كه از تو وامى بطلبد تا روز درماندگى و تنگدستى‏ات آن را به تو باز پس دهد .

و بدان كه در پيش روى تو گردنه‏اى است كه بالا رفتن از آن بس دشوار است ، و در آنجا سبكبار از گرانبار خوشحالتر و كندرو از تندرو بد حالتر است ، و منزلگاه تو سرانجام بهشت و يا آتش دوزخ است . بنابر اين پيش از رسيدن بدانجا پيشقراولى براى خود بفرست و قبل از ورود ، آن منزل را آماده ساز كه پس از مرگ وسيله‏اى براى خوشحالى ميسّر نيست ، و راهى براى بازگشت كسى به دنيا وجود ندارد .

و بدان آن خدايى كه تمام خزانه‏هاى آسمانها و زمين به دست اوست ، تو را اجازه درخواست و دعا داده و خود نيز پذيرش آن را ضمانت فرموده است و تو را دستور داده است از او بخواهى ، تا ببخشد ، و رحمت و آمرزش بطلبى تا بيامرزدت ،و بين تو و خود كسى را حاجب قرار نداده است تا مانع تو شود ، و تو را مجبور و ناگزير از آوردن واسطه نكرده است ، و در صورتى كه مرتكب گناه شوى مانع بازگشت و توبه تو نيست ، و در كيفر و مجازات تو شتاب ندارد ، و آنجا كه سزاوار رسوايى بودى ، رسوايت نساخته است ، و در پذيرش توبه تو سختگيرى نكرده است ، و به دليل گناه در تنگنا قرارت نداده و از رحمت خود تو را نااميد نكرده است ، بلكه خوددارى تو را از گناه برايت حسنه و نيكى شمرده ، و هر كار بدت را يك گناه ولى هر كار نيكت را ده برابر به حساب آورده است ، و برايت در توبه و خرسندى را باز نگهداشته است ، پس هر گاه او را بخوانى ندايت را مى‏شنود ، و هر گاه با او راز و نياز كنى از راز دلت آگاه است ، پس نياز خود را به او عرضه مى‏كنى و آنچه را در دل دارى برملا مى‏سازى و از گرفتاريهايت با او درد دل مى‏كنى و از وى چاره غمهايت را مى‏طلبى ، و درباره كارهايت از او استمداد مى‏ كنى ، و از خزانه‏ هاى رحمت او كه جز او را توانايى بخشش از آنها نيست از قبيل فزونى عمر و سلامت بدن و وسعت روزى درخواست بخشش مى‏كنى .

آنگاه در دستهايت كليدهاى خزانه‏ ها را در مواردى از درخواست تو كه مجازى قرار مى‏دهد ، پس هر گاه بخواهى به وسيله دعا درهاى نعمتش را بگشايى ، و نزول باران رحمتش را بطلبى ، با تأخير پذيرش و اجابت درخواست ، تو را نااميد نگرداند ، زيرا بخشش به اندازه خلوص نيّت است ، چه بسا كه تأخير در اجابت باعث عطاى بيشتر و بخشش فزونتر براى آرزومند و درخواست كننده گردد .

بسا كه تو چيزى را درخواست كنى و داده نشود و در مقابل بهتر از آن را در دنيا و يا آخرت به تو بدهند ، و يا اجابت نمى‏شود به خاطر آن كه در آن مطلوب ، مصلحت تو نبوده و آنچه بهتر بوده به تو مى‏دهد ، چه بسا چيزى را تو درخواست مى‏كنى كه باعث از بين رفتن دين تو است ، پس چيزى را بخواه كه نيكى‏اش پايدار باشد و تو از رنج آن بركنار باشى ، ثروت دنيا براى تو نمى‏ماند و تو نيز براى او ماندنى نيستى . »

شرح در اين بخش چند مقصد است :

اوّل : توصيه به تلاش در راه كسب كمالات نفسانى جاويدان دوم : ترك كارهاى زشتى كه باعث نقصان و عقب ماندگى مى‏شود در مورد اوّل او را توجه داده است كه در پيش رويش يعنى در سفر به جانب قرب خدا ،راهى دراز و دشوار وجود دارد . و روشن است كسى كه مى‏خواهد چنين مسيرى را بپيمايد بايد هدفش رسيدن به مقصد باشد و نيز توشه لازم را آماده سازد .

كلمه الطّريق ( راه ) را استعاره آورده است از حالاتى كه انسان در دنيا گرفتار آنها است و عبور از دنيا به سراى آخرت و منظور از درازى و سختى راه همان دشوارى رستگارى و ايمنى از خطرهاى آن است . زيرا اين تنها با داشتن تصميم و پايدارى بر سنّتهاى عدالت و استقامت بر حدّ ميانه لازم از مكارم اخلاق ، ميسّر است .

چون قبلا معلوم شد كه هر يك از قواى تميز ، شهوت و غضب داراى حد متوسّطى است كه لازم است انسان در آن حدّ بايستد و عدالت هم همين است ، و روشن شد كه حدّ عدالت باريكترين حدود و دشوارترين آنهاست ، زيرا آن حدّ از دو طرف محصور به افراط و تفريط است و كمتر انسانى از گرفتارى در يكى از آن دو در امان است ، و هر دوى آنها راه جهنّم است پس سزاوار است كه اين راه ، راهى طولانى باشد كه انسان جز با پيمودن مسافتى دور به پايان آن نرسد و جز با كوشش فراوان آگاهى كامل از آن نيابد .

لفظ الزّاد ( توشه ) را استعاره از تقوا و كمالاتى آورده است كه در اين راه طولانى و پر خطر انسان را به قرب خدا مى‏رساند و بدين وسيله نجات و رستگارى در آن راه و رهايى از گرفتاريهاى آن به دست مى‏آيد .

در مورد دوم ( از دو مقصد ) حضرت با اين سخنان خود به او هشدار داده است : مع خفّة الظّهر تا عبارت وبالا عليك . . .

كلمه الخفّة را استعاره آورده است براى كم كردن ارتكاب گناه و بار كردن آن بر نفس خويش ، و لفظ الحمل را عاريه از تحصيل گناه آورده است . و جهت استعاره اوّلى آن است كه مرتكب گناه اندك ، زودتر آن راه را طى مى‏كند و به نجات از خطرها و ترسهاى آنجا نزديكتر است ، چنان كه على ( ع ) فرموده است : سبكبار باشيد تا زودتر به منزل برسيد .

همان طور كه پيامبر ( ص ) اشاره فرموده است : سبكباران رستگارند . و امّا جهت استعاره دومى اين است كه مرتكب گناهان ، به وسيله گناه سنگين بار شده و از پيوستن به سبكباران عقب مى‏ماند و در بين راه زير بار سنگين از پا درمى‏آيد و عقب ماندگى زياد او نتيجه زيادى ارتكاب گناه اوست همچون حالت شخص سنگين بار در طىّ مسافتى دور . كلمه الظّهر ( پشت ) براى پرورش دادن مطلب و آماده ساختن آن است .

مقصد سوم : توجّه دادن بر ضرورت بخشش مال به گونه صدقه دادن و احسان به نيازمندان و فقراء .

و عبارت حاوى اين معنى ، در سخنان امام ( ع ) از :و اذا وجدت ( اگر يافتى ) تا كلمه عسرتك ( سختى است ) است .

حضرت على ( ع ) با بيان دو نكته زير فرزندش را به صدقه دادن و احسان به مستمندان علاقه‏ مند مى‏ سازد :

اول : بخشش و دادن صدقه توشه‏اى است كه فقير تا روز قيامت آن را بر دوش مى‏كشد و در آنجا به هنگام شدّت نياز بدان ، به وى باز مى‏ دهد . و لفظ الزّاد در اينجا استعاره است از دو فضيلت بخشش و كرم كه به وسيله انفاق حاصل مى‏ شود . و وجه استعاره ، وسيله بودن انفاق و صدقه براى ايمنى نفس از نابودى در بين راه آخرت و باعث رسيدن آن به سعادت دائمى است همان طور كه توشه ، نجات بخش مسافر در بين راه و باعث رسيدن او به مقصد است .

و براى گيرنده صدقه صفت حامل توشه را به طور استعاره آورده است ، از آن رو كه او وسيله پيدايش آن فضيلت به وسيله آن صدقه و رسيدن ثواب آن به صدقه دهنده در روز قيامت است ، و به دريافت صدقه دهنده اين فضيلت را و ظهور و بروز آن ، روز قيامت در نامه عمل وى ، در اين عبارت بدان اشاره شده است : فرداى قيامت آن را به تو باز پس دهد .

سپس دستور داده است كه هر گاه نيازمندى را ديد غنيمت شمارد و آن توشه را بر دوش وى قرار دهد و بيشتر به او كمك كند ، تا سر حدّ توان به او توشه بسپارد . او را به غنيمت شمردن و شتاب در صدقه دادن با اين عبارت تشويق كرده است : شايد زمانى فرا رسد كه او را بجويى و نيابى ، زيرا اگر وسيله يك كار مهم به گونه‏اى باشد كه به هنگام جستجوى آن ، گاهى به دست آيد و گاهى نيايد پس لازم است كه به دست آوردن آن را غنيمت شمرد و در آن باره مسامحه نكرد .

دوم : صدقه دادن به فقير در حقيقت وامى است از طرف صدقه دهنده كه در حال بى‏نيازى مالى را مى‏دهد تا در روز فقر و تنگدستى‏اش به او باز پس دهد .

و صفت « وام گيرنده » را در اينجا استعاره براى خدا آورده است به اعتبار اين كه او پاداش ثواب را به كسى كه در راه طاعت او مالش را انفاق كرده ، مى‏دهد ، و در اين آيه مباركه بدان اشاره كرده است : مَنْ ذَالّذى يُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً فَيُضاعِفَهُ لَهُ اَضْعافاً كَثيرةً [ 13 ] حضرت وام دادن به هنگام بى‏نيازى و بازپرداخت وام در وقت تنگدستى را يادآور مى‏شود تا برترى بازپرداخت را بنماياند و وام دهنده به خاطر سود دلخواهى كه عايد او مى‏شود ، علاقه ‏مند به دادن وام گردد .

چهارم : توجّه دادن بر سختى راه آخرت و ضرورت آمادگى براى آن است ،با سبكبارى از گناهان و سرعت در اين كار پيش از پايان فرصت . لفظ عقبه ( گردنه ) را عاريه آورده است از راه آخرت زيرا در اين راه بالا رفتن از پله‏هاى مراتب كمال به وسيله فضايل از ميان انبوه خصال نكوهيده وجود دارد . و اين راه را از آن جهت به دشوارى در صعود وصف كرده است كه مشقّت و موانع زيادى در ارتقاى بدانجا وجود دارد .

براى آمادگى اين سفر نظر او را به سه امر جلب كرده است :

اوّل : سبكبار در آن سفر از آنكه بارش سنگين است ، خوشحالتر است ،همان طور كه قبلا گفتيم اين امر واضحى است .

دوم : كسى كه كند حركت كند ناراحت‏تر از كسى است كه تند حركت مى‏كند ، و اين مطلب نيز روشن است . زيرا كندرو در يك جانب از دو طرف افراط و تفريط ايستاده ، سرگرم هواى نفس و غافل از مقصد اصلى است تا اين كه اجل گريبانش را مى‏گيرد و او اسير گرداب هلاكت مى‏شود و بر فرصت از دست رفته حسرت مى‏خورد .

سوم : بيان دو نتيجه و سرانجام كار ، يكى بهشت و ديگرى دوزخ ، زيرا سرانجام آن راه ، رهرو خود را ناگزير در يكى از آن دو فرود مى‏آورد ، و اين نيز مطلب واضحى است ، زيرا گرفتارى انسان در امور دنيا عمل كردن در دنيا و پايان يافتن آن تا رسيدن به آخرت ، يا در جهت مقصد اصلى و به طرف قبله واقعى و دورى از راه افراط و تفريط است كه به اين ترتيب راه به سرعت طى مى‏شود و رهرو خود را به بهشت مى‏رساند ، و يا اين كه در جهت انحراف از مقصد اصلى است و به سمت آنچه در اين راه از موارد نهى خدا و انواع حرامها وجود دارد ، متمايل مى‏شود . كه به اين ترتيب ، رهرو خود را بر آتش فرود مى ‏آورد .

نسبت دادن ، هبوط به راه دنيا [ طريق ] مجاز است از آن رو كه اين راه سرانجام بر يكى از دو مقصد مى‏رسد ، مانند كسى كه چيزى را پايين مى‏آورد تا در جايى قرار دهد .

آنگاه دستور داده است تا پيش قراولى براى خود بفرستد و وسيله‏اى براى نجات خود و خوشحالى‏اش فراهم آورد پيش از آن كه در يكى از آن دو منزل نهايى فرود آيد ، تا بدان وسيله قرارگاهش بهشت باشد ، و آن منزلى را كه قصد سكونت در آنجا را دارد ، به وسيله آماده كردن خود ، آماده سازد .

بعضى كلمه يوطّئ را يوطّن بان خوانده‏اند ، يعنى آنجا را وطن خود قرار دهد .

مطلب پنجم : توجّه دادن بر دعا و تشويق به آن است ، و سرّ مطلب توجه دائم به عظمت آفريدگار و بريدن از غير اوست ، چه او منشأ هر چيز دوست داشتنى و بخشنده هر چيز دلخواهى است .

و به وسيله چند مطلب تشويق به دعا فرموده است :

اوّل : گنجهاى آسمانها و زمين در دست اوست ، اين قسمت به منزله صغراست و كبرا در حقيقت چنين است : هر كس كه گنجها به دست او باشد ، از هر كس براى رغبت و دل بستن سزاوارتر است .

دوّم : او خود اجازه دعا و درخواست داده و عهده‏دار اجابت شده و فرموده است : اُدْعُونى اَسْتَجِبْ لَكُمْ [ 14 ] اين در حقيقت صغراى قياس است و كبراى آن نيز مثل مورد اوّل در تقدير است .

سوّم : حق تعالى خود ، به مخلوق فرمان داده است كه از او بخواهند تا به آنها مرحمت نمايد ، در اين آيه وَ اسْئَلُو اللَّه مِنْ فَضْلِهِ [ 15 ] و همين طور دستور داده است ، از او طلب رحمت كنند تا بديشان رحم كند . توضيح اين كه بخشش روزى ، رحمت ، و هر فضيلتى از جانب او ، تنها پس از آمادگى به وسيله اخلاص در طلب و تقاضاى بخشش و امثال اينها فراهم مى‏آيد ، همان طورى كه در جاى خود ثابت شد ، [ اين مطلب به منزله صغراست ] و در حقيقت كبرا چنين است : و هر كسى كه چنين باشد پس بايد از او درخواست و تقاضاى بخشش كرد .

چهارم : خداى متعال بين خود و بنده علاقه‏مند به خود نگهبان و دربانى قرار نداده است ، چه او پاك و منزّه و بالاتر از جسم بودن ، جهت داشتن و صفات حادث مى‏باشد ، بلكه او در همه چيز و براى هر كس كه چشم دل را باز دارد و به مطالعه كبريايى و عظمت او بپردازد متجلّى و هويداست و كبراى مقدّر چنين است : هر كس كه چنان باشد ، به درخواست و طلب بخشش ،سزاوارتر است .

پنجم : او را مجبور به آوردن واسطه و شفيع نكرده است ، زيرا نياز به واسطه موقعى ضرورت دارد كه دسترسى به خواسته ، به جهت بخل كسى كه كار در دست اوست و يا به خاطر جهل وى نسبت به استحقاق درخواست كننده ، غير ممكن باشد .

در صورتى كه خداى متعال نه بخيل است و نه از طرف او منعى وجود دارد . و تنها بخشش او در گرو آمادگى درخواست كننده است ، خداى منزّه و پاك ، مشتاقان را نيازمند به واسطه‏ها قرار نداده است ، زيرا به آنها توان آمادگى براى رسيدن به خواسته‏ هاى خود را داده و وسايل را براى ايشان آماده ساخته و درهاى رحمتش را به روى آنها باز گذاشته است . پس اگر آنان نياز به واسطه و شفيع پيدا كنند از باب اين نيست كه خداوند آنان را براى داشتن شفيع مجبور و ملزم كرده است .

ششم : اگر مرتكب گناه شود مانع از توبه و بازگشت او نشده است بلكه او خود امر به توبه فرموده و وعده پذيرش داده و گفته است : يا ايُّهَا الّذينَ امَنُوا تُوبُوا اِلَى اللَّهِ تَوبَةً نَصُوحاً عَسى‏ رَبُّكُمْ أنْ يُكفِّرَ عَنْكُمْ سَيِّئاتِكُمْ وَ يُدْخِلَكُمْ جَنّاتٍ [ 16 ] و پس از اين كه گناهان كبيره را برشمرده است و تهديد به مجازات كرده فرموده است : اِلاّ مَنْ تابَ وَ آمَنَ و عَمِلَ عَمَلاً صالِحاً فَاُولئكَ يُبَدِّلُ اللَّه سَيِئاتِهِمْ حَسَناتٍ [ 17 ] .

هفتم : خداوند در عذاب و بلا با اين كه هنگام نافرمانى‏اش از عمل او آگاه است شتاب نكرده و او را در جايى كه مرتكب عمل خلافى شده رسوا نمى‏كند ، بلكه او را بر رستگارى‏اش مهلت مى‏دهد و پرده بخشش و حلمش را بر روى او مى‏گستراند .

هشتم : خداوند در پذيرش توبه و بازگشت او به سوى خود ، اصرار مى‏ورزد ، همان طور كه پادشاهان [ 18 ] درباره كسانى كه بدى كرده باشند و درخواست عفو نمايند ، رفتار مى‏كنند ، و خالق نه تنها به دليل ارتكاب جرم و گناه با مخلوق مناقشه نمى‏كند و در محاسبه با او سخت نمى‏گيرد بلكه توبه او را مى‏پذيرد و بر او آسان مى‏گيرد . زيرا به خداى متعال نه از ناحيه گناهكار زيانى مى‏رسد ، و نه از بازگشت توبه كننده سودى عايد او مى‏شود ، چه او بى‏نياز مطلق است .

نهم : خداوند متعال او را از رحمت و بخشش نااميد نكرده ، زيرا گفته است : يا عبادى الَّذين اَسْرَفُوا على اَنْفُسِهِم لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّه [ 19 ] .

دهم : خداوند دورى جستن او از گناه و بازگشتش از گناه را ، حسنه قرار داده است ، آنجا كه پس از بيان توبه مى‏فرمايد : « فَاُولئكَ يُبَدِّلُ اللَّه سِيّئاتِهِمْ حَسَناتٍ » و هر بدى او را يك بد و هر خوبى او را ده برابر به شمار مى‏آورد ، آنجا كه فرموده است : مَن جاء بالحَسَنَهِ فَلَهُ عَشْرُ اَمْثالُها وَ مَنْ جاء بالسَّيِّئه فَلا يُجْزى‏ اِلاّ مِثْلُها [ 20 ] .

يازدهم : اوست كه در توبه را بر روى بنده‏اش باز گشوده است ، آنجا كه فرموده است : غافِرِ الذَّنْبِ وَ قابِلِ التَّوبِ شَديدِ العِقابِ ذى الطَّولِ [ 21 ] ، وَ هُوَ الَّذى يَقْبِلُ التَّوبَةَ عَنْ عِبادِهِ وَ يَعْفُو عَنِ السَّيِّئاتِ [ 22 ] .

همچنين در طلب بخشش و رضا را به روى او باز كرده است ، چون پس از بازگشت بنده به او فرمان داده است و راهنمايى به رضا و خوشنودى خود فرموده است .

دوازدهم : هر گاه خدا را بخواند ، ندايش را مى‏شنود ، به دليل اين آيه مباركه : اِنَّ ربّى لَسَميعُ الدُّعآء [ 23 ] و هر گاه با او راز و نياز كند ، از راز او آگاه است ،به دليل آيه : يَعْلَمُ السٌّرَ و اَخْفى‏ [ 24 ] پس نيازمندى خود را بر او عرضه كند چه مخفيانه و چه آشكارا ، و از او در كارها كمك بطلبد . و آنچه از گرفتاريها و مشكلات در دل دارد ، سفره دل را باز كند و از او رفع گرفتاريهاى خود را درخواست نمايد ، تا از گنجهاى رحمت خود آنچه را كه جز او كسى توان دادن آنها را ندارد ، مانند فزونى عمر و تندرستى و گشايش روزيها ، به وى مرحمت كند .

سيزدهم : با دادن اجازه درخواست و پرسش از او ، كليد گنجهاى نعمت خود را در اختيار او قرار داده است . لفظ مفاتيح ( كليدها ) را استعاره آورده است براى دعاها ، به اين دليل كه دعاها وسيله كسب نعمت و كمال رحمتند ،

هر گاه خدا بخواهد به وسيله دعا درهاى گنجهايش را باز مى‏گشايد ، و همچنين لفظ ابواب ( درها ) را عاريه آورده است براى وسايل جزئى نعمتهايى كه به بنده مى‏رسد . مقصود از خزانه‏هاى نعمت پروردگار همان خزانه‏هاى آسمانها و زمين است .

زيرا همه نعمتها از آن او و به دست اوست . و احتمال دارد بدان وسيله اشاره كرده باشد به نعمت معقول از آسمان جود حق تعالى و آنچه در تحت قدرت او از خيرات ممكن وجود دارد . صفت استمطار ( طلب نزول باران ) را استعاره آورده است از درخواست نعمتهاى الهى از باب شباهت آنها به باران در اين كه هر دو وسيله حيات و به مصلحت حال انسانند در دنيا و درخواست كننده آنها به طالب باران مى‏ماند كه امام عليه السلام با ذكر كلمه « شآبيب قطره‏هاى باران » زمينه اين استعاره را در سخنان خود فراهم ساخته است .

در تمام اين قياسها كبراى مقدر چنين است : و هر كس كه چنان باشد او سزاوارتر است براى اين كه روى دل را به جانب او گردانده ، از او درخواست نياز شود . پس از آن كه حضرت على ( ع ) فرزندش را با اين جاذبه وادار به دعا و درخواست نموده است ، آنگاه او را متوجه ساخته است كه اجابت دعا گاهى به كندى صورت مى‏پذيرد و به تأخير مى‏افتد . و بعد اسباب تأخير اجابت دعا را برشمرده است تا از اجابت دعا نااميد نگردد .

اوّل : بخشش به اندازه خلوص نيّت است : يعنى اين كه اجابت در گرو آمادگى به وسيله خلوص نيّت است ، پس هر گاه در اجابت تأخير شد ، شايد علّت تأخير ، خالص نبودن نيّت باشد .

دوم : بسا كه تأخير اجابت دعا به دليلى است كه خدا مى‏داند ، خود آن تأخير از جمله اسباب آمادگى بيشتر درخواست كننده و آرزومند است ، براى بخشش آنچه كه بالاتر و ارزشمندتر است از آنچه كه او درخواست بخشش آن را دارد ، پس آن را وقتى مى‏دهد كه وى آمادگى كامل پيدا كند ، زيرا به اندازه ارزش اهل تصميم و اراده ، دعوتنامه‏ها مى‏آيد ، و به مقدار زحمت و رنج ، مقامات والا به دست آيند .

سوم : گاهى مورد درخواست مصلحتى براى بنده خدا ندارد ، به خاطر اين كه اگر مثل ثروت ، مقام و ساير خواسته‏هاى دنيوى محض را به او بدهند باعث تباهى دين او خواهد شد ، بنابر اين خداوند درخواست او را اجابت نمى‏كند ، بلكه بهتر از آن را در دنيا و يا در آخرت به وى مرحمت مى‏كند و اين تغيير به خاطر مصلحت و يا خير او است . آنگاه با تعريف موارد درخواست وى آنچه را كه شايسته است از خدا بطلبد ، يعنى آنچه كه نيكى‏اش پايدار و از گرفتارى‏اش در امان است ، از قبيل فراهم آمدن وسايل خوشبختى جاودانه و يادگار خوب ميان بازماندگان ، نه ثروت مطلب را به پايان مى‏رساند .

_______________________________________

[ 14 ] سوره مؤمن ( 40 ) آيه ( 60 ) يعنى بخوانيد مرا تا اجابت كنم شما را .

[ 15 ] سوره نساء ( 4 ) آيه ( 32 ) يعنى : از فضل خدا درخواست كنيد .

[ 16 ] سوره تحريم ( 66 ) آيه ( 8 ) يعنى : اى مؤمنان به درگاه خدا توبه نصوح كنيد ، باشد كه خداوند گناهانتان را محو گرداند و شما را به باغهاى بهشتى داخل گرداند .

[ 17 ] سوره فرقان ( 25 ) آيه ( 70 ) يعنى بگو كسانى كه از گناه توبه كنند و با ايمان به خدا عمل صالح به جاى آورند ، پس خداوند گناهان آنان را بدل به ثواب گرداند .

[ 18 ] شايد مقصود شارح از پادشاهان ، ائمه ( ع ) و اولى الامر حقه باشد و گرنه رفتار ديگر پادشاهان چنين نيست ، م .

[ 19 ] سوره زمر ( 39 ) آيه ( 53 ) يعنى : اى بندگانى كه اسراف بر خويشتن روا داشتيد از رحمت خدا نااميد نباشيد .

[ 20 ] سوره انعام ( 6 ) آيه ( 160 ) يعنى : هر كس كار نيكو انجام دهد ، او را ده برابر پاداش خواهد بود ،

و هر كس كار بد كند ، جز به اندازه همان كار بد مجازات نگردد .

[ 21 ] سوره مؤمن ( 40 ) آيه ( 3 ) يعنى : خدايى كه بخشنده گناه و پذيرنده توبه بندگان و صاحب رحمت و نعمت است .

[ 22 ] سوره شورى ( 42 ) آيه ( 25 ) يعنى : اوست خدايى كه توبه بندگانش را مى‏پذيرد و از گناهانشان مى‏گذرد .

[ 23 ] سوره ابراهيم ( 14 ) آيه ( 39 ) يعنى : به راستى كه پروردگار من شنونده دعاست .

[ 24 ] سوره طه ( 20 ) آيه ( 7 ) يعنى : او نهان و مخفى‏ترين امور جهان را مى‏داند .

 

 

بخش هشتم

وَ اِعْلَمْ يَا بُنَيَّ أَنَّكَ إِنَّمَا خُلِقْتَ لِلْآخِرَةِ لاَ لِلدُّنْيَا وَ لِلْفَنَاءِ لاَ لِلْبَقَاءِ وَ لِلْمَوْتِ لاَ لِلْحَيَاةِ وَ أَنَّكَ فِي مَنْزِلِ قُلْعَةٍ وَ دَارِ بُلْغَةٍ وَ طَرِيقٍ إِلَى اَلْآخِرَةِ وَ أَنَّكَ طَرِيدُ اَلْمَوْتِ اَلَّذِي لاَ يَنْجُو مِنْهُ هَارِبُهُ وَ لاَ يَفُوتُهُ طَالِبُهُ وَ لاَ بُدَّ أَنَّهُ مُدْرِكُهُ فَكُنْ مِنْهُ عَلَى حَذَرِ أَنْ يُدْرِكَكَ وَ أَنْتَ عَلَى حَالٍ سَيِّئَةٍ قَدْ كُنْتَ تُحَدِّثُ نَفْسَكَ مِنْهَا بِالتَّوْبَةِ فَيَحُولَ بَيْنَكَ وَ بَيْنَ ذَلِكَ فَإِذَا أَنْتَ قَدْ أَهْلَكْتَ نَفْسَكَ يَا بُنَيَّ أَكْثِرْ مِنْ ذِكْرِ اَلْمَوْتِ وَ ذِكْرِ مَا تَهْجُمُ عَلَيْهِ وَ تُفْضِي بَعْدَ اَلْمَوْتِ إِلَيْهِ حَتَّى يَأْتِيَكَ وَ قَدْ أَخَذْتَ مِنْهُ حِذْرَكَ وَ شَدَدْتَ لَهُ أَزْرَكَ وَ لاَ يَأْتِيَكَ بَغْتَةً فَيَبْهَرَكَ وَ إِيَّاكَ أَنْ تَغْتَرَّ بِمَا تَرَى مِنْ إِخْلاَدِ أَهْلِ اَلدُّنْيَا إِلَيْهَا وَ تَكَالُبِهِمْ عَلَيْهَا فَقَدْ نَبَّأَ اَللَّهُ عَنْهَا وَ نَعَتْ لَكَ نَفْسَهَا وَ تَكَشَّفَتْ لَكَ عَنْ مَسَاوِيهَا فَإِنَّمَا أَهْلُهَا كِلاَبٌ عَاوِيَةٌ وَ سِبَاعٌ ضَارِيَةٌ يَهِرُّ بَعْضُهَا عَلَى بَعْضٍ وَ يَأْكُلُ عَزِيزُهَا ذَلِيلَهَا وَ يَقْهَرُ كَبِيرُهَا صَغِيرَهَا نَعَمٌ مُعَقَّلَةٌ وَ أُخْرَى مُهْمَلَةٌ قَدْ أَضَلَّتْ عُقُولَهَا وَ رَكِبَتْ مَجْهُولَهَا سُرُوحُ عَاهَةٍ بِوَادٍ وَعْثٍ لَيْسَ لَهَا رَاعٍ يُقِيمُهَا وَ لاَ مُسِيمٌ يُسِيمُهَا سَلَكَتْ بِهِمُ اَلدُّنْيَا طَرِيقَ اَلْعَمَى وَ أَخَذَتْ بِأَبْصَارِهِمْ عَنْ مَنَارِ اَلْهُدَى فَتَاهُوا فِي حَيْرَتِهَا وَ غَرِقُوا فِي نِعْمَتِهَا وَ اِتَّخَذُوهَا رَبّاً فَلَعِبَتْ بِهِمْ وَ لَعِبُوا بِهَا وَ نَسُوا مَا وَرَاءَهَا رُوَيْداً يُسْفِرُ اَلظَّلاَمُ كَأَنْ قَدْ وَرَدَتِ اَلْأَظْعَانُ يُوشِكُ مَنْ أَسْرَعَ أَنْ يَلْحَقَ

لغات

منزل قلعه : جايى كه براى ساكن شدن شايستگى ندارد

بلغه : مقدارى از زندگى كه انسان دسترسى ندارد

ازر : نيرو توان

يبهّره : پيروز گرديد و او را رنجاند ، اصل بهر به معناى سركشى و فرار نفس از رنج است .

اخلد الى كذا : به او مربوط است .

تكالب : حمله بر يكديگر .

مساوى : عيبها

ضراوة : زير نظر گرفتن شكار و حمله بر او .

معقّله : دربند

مجهول و مجهل : كوره راهى كه هيچ نشانه‏اى در آن نيست .

واد وعث : شنزار وسيعى كه پاى انسان و حيوان بر روى آن استوار نماند ( بلكه در آن فرو رود ) المسيم : شبان

ترجمه

« و بدان كه تو براى آخرت آفريده شده‏اى نه براى دنيا و براى فنا نه براى هستى ، براى مردن نه براى زندگى ، و تو در جايى هستى كه بايد كوچ كنى و در سرايى موقّت و در راهى به سوى آخرت هستى . و تو رانده مرگى هستى كه گريزنده‏اش ، از آن رهايى ندارد و جوينده‏اش آن را از دست نمى‏دهد ، و بناچار آن را در مى‏يابد ، پس مبادا مرگ تو را در حال گناهى دريابد كه تو با خود مى‏گفتى از آن توبه خواهم كرد و مرگ بين تو و آن انديشه فاصله اندازد ، كه در آن صورت خود را تباه كرده‏اى .

پسرك من ، بيشتر به ياد مرگ و پى‏آمدهاى پس از مرگ باش كه ناگهان پس از مرگ با آنها درگير مى‏شوى . تا مرگ نزد تو نيامده خود را آماده كن و كمرت راببند تا مبادا ناگهان مرگ تو را دريابد و بر تو غلبه كند . بترس از اين كه با دلبستگى و اعتماد به دنيا و حرص و آز دنيا داران نسبت به آن و دشمنى با هم بر سر دنيا فريب بخورى ، زيرا كه خداوند به تو درباره آن خبر داده است و دنيا خود را برايت وصف كرده و بديهايش را برملا ساخته است .

طالبان دنيا همانند سگان پارس كننده و درندگان در جستجوى شكارند ، بعضى از آنها بر بعضى ديگر پارس مى‏كنند ، و توانا ناتوان را مى‏خورد ، و بزرگ بر كوچك بازور صدمه مى‏زند ، بعضى همچون چهار پايانى دربند بسته و بعضى ديگر چون چهارپايانى هستند ، رها ، گم كرده خرد ، بى‏هدف ، چهار پايانى يله و بى‏لجام براى چريدن آفت و زيان در بيابانى سخت و سهمگين شبانى كه نگهدارى آنها را عهده‏دار باشد و يا آنها را بچراند وجود ندارد دنيا آنان را به راه نابينايى مى‏برد ، و ديده‏شان را از ديدن نشان هدايت و رستگارى پوشانده است ، آنان در گمراهى سرگردان و در نعمت و خوشى دنيا فرو رفته‏اند و آن را معبود و پروردگار خود دانند ، پس دنيا آنان را بازيچه قرار داده و آنان هدف اصلى خود را از ياد برده‏اند اندكى مدارا كن و بگذار تا تاريكى برطرف شود ، گويى كاروان فرا رسيد ، نزديك است هر كس كه بشتابد بدانها بپيوندد » .

شرح در اين بخش از وصيّت ، امام ( ع ) به چند امر توجّه داده است :

اوّل : هدف از آفرينش و هستى ، آخرت است نه دنيا ،مرگ و نيستى است ،نه زندگى و بقاى در اين عالم و اين امور عوامل اسباب عرضى هستند نسبت به وجود انسان به خاطر اين كه آنها لازمه هستى و وجود مى‏باشند و اما نخستين علّت واقعى از وجود انسان ، همان رسيدن به كمال و پاك و وارسته بودن از وابستگيهاى دنيا و نيل به محضر پروردگار متعال است . امام على ( ع ) اين هدفهاى نهايى را كه وصول بدانها قطعى است براى او خاطرنشان ساخته است تا به خاطر آنها و براى پس از مرگ كار كند ، و كمتر بر دنيا و آبادانى دنيا اعتماد كند ، و نبايد دل به ماندن در دنيا ببندد ، زيرا دنيا عارضى و از بين رفتنى است .

دوّم : او را هشدار داده است بر اين كه دنيا جاى ماندن نيست ،بلكه جاى عبور است و براى وطن گزيدن و زيستن آفريده نشده . دنيا جاى تلاش و كوشش است ، آفريده شده است تا انسان قوتى از آن براى رسيدن به آخرت گيرد و چون اينجا راهى است براى آخرت ، توشه‏اى برگيرد .

سوّم : او را متوجه ساخته است كه رانده مرگ است ،لفظ الطّريد ( رانده شده ) را عاريه آورده است از او از نظر شباهت او به شكارى كه درنده و غير درنده او را به گوشه‏اى مى‏راند . آنگاه مرگ را معرفى كرده است به اين ترتيب كه هيچ كس نمى‏تواند با فرار از دست مرگ نجات يابد و ناگزير مرگ او را در مى‏يابد تا او را هشدار دهد و او را به وسيله اطاعتش آماده مرگ سازد ، اطاعتى كه باعث مقاومت در برابر ترس و بيمها و سختيهاى مرگ شود . از اين‏رو فرموده است : از مرگ بترس . . . تا كلمه نفسك ( خودت را ) يعنى : بر حال گناه باقى ماندنت در حالى كه با خود مى‏گفتى از آن توبه مى‏كنم ناگهان مرگ تو را دريابد و بين تو و انديشه‏ات فاصله اندازد .و كلمه يحول عطف است بر يدركك و اذا حرف مفاجاة است .

چهارم : دستور داده است كه مرگ و آنچه از گرفتاريها را كه ناگهان او را در ميان گيرند ،بيشتر ياد كند ، زيرا اين كار باعث عبرت و نفرت از امور دنيايى شده ، عظمت كار را درك كرده ، آماده براى مرگ و بعد از مرگ مى‏گردد . از اين‏رو فرموده است : تا وقتى كه مرگ نزد تو آيد تو خود را آماده و كمر بسته كنى ، يعنى به وسيله كمالات آماده شوى ، مبادا مرگ ناگهانى فرا رسد و تو را دريابد .

عبارت : و لا يأتيك عطف بر جمله حتّى يأتيك ، است و واو در : وقد واو حال است و همچنين ، بغته حال است ، و يبهرك منصوب به أن مقدره پس از فاى در جواب نفى است .

پنجم : او را از گول خوردن به دليل دلبستگى اهل دنيا به دنيا و خصومت و ستيز بر سر دنيا ، منع كرده است و هشدار داده است او را كه سزاوار نيست او چنين گول و فريبى بخورد . اين مطالب به صورت قياسات مضمر آمده است :عبارت : فقد نبّأك اللّه ، تا : عنها ، صغراى قياس اوّل است ، مثل قول خداى تعالى :وَ مَا الحَيوةُ الدُّنيا الاّ لَعبٌ و لَهْوٌ [ 25 ] كه در چند مورد از قرآن مجيد آمده است و قول خداى متعال : اِنَّما مَثَلُ الحَيواةِ الدُّنيا كَماءٍ اَنْزَلْناهُ مِنَ السَّماءِ [ 26 ] .

و گفته امام عليه السلام « و نعت لك نفسها » يعنى : دنيا خود را براى تو معرّفى كرده است صغراى قياس دوم است ، و به صيغه مذكر نعت نيز نقل كرده‏اند ، به اين معنى كه خداوند دنيا را براى او معرّفى كرده است ، و معناى توصيف دنيا خودش را ، همان تعريف به زبان حال است ، با اين بيان كه آنجا محلّ غم و اندوهها و گرفتارى و بيماريهاى و سراى هر مصيبت و منزلگاه هر شرّ و فتنه است .

و گفتار امام ( ع ) : و انّما اهلها تا آخر ، صغراى قياس سوم است .

كبراى مقدّر در قياس اوّل چنين است : و هر كس را كه خداى متعال از آن اين چنين خبر دهد شايسته نيست فريب او را بخورند . تقدير كبراى قياس دوم اين طور است : و هر كسى كه خود را چنين معرّفى كند نبايد گول او را خورد . و تقدير كبرا در قياس سوّم اين است : و هر كس چنان باشد سزاوار نيست كه فريب عمل او را بخورند .

بدان كه امام ( ع ) در اين دو مثل به تقسيم بندى مردم دنيا اشاره فرموده است كه آنها به لحاظ قواى غضب و شهوت و پيروى از آن دو به دو دسته تقسيم مى‏شوند : يعنى بعضى از مردم دنيا از قوه غضب خود پيروى مى‏كنند و به خواست آن جامه عمل مى‏پوشانند ، و بعضى ديگر از قوه شهوت خود پيروى مى‏نمايند او را لجام گسيخته به حال خود رها كنند و از هدف خلقت خود غفلت ورزند ، و براى دسته اوّل به سگان پارس كننده و درندگان در پى طعمه ،مثل زده است و به مطابقت مثل به مورد تشبيه ، وسيله جمله : يهرّ فرياد مى‏كند تا كلمه : صغيرها كوچكشان اشاره فرموده است . و صفت فرياد برآوردن ،استعاره است براى درآويختن مردم دنيا با يكديگر بر سر دنيا ، و همچنين لفظ :

اكل ( خوردن ) كنايه از غلبه بعضى بر بعضى ديگر است . و براى دسته دوم ، به چهارپايان مثل زده است به لحاظ غفلت آنها همچون چهارپايان از هدف اصلى ، آنگاه اينان دسته دوم را بر دو قسم تقسيم كرده است : بسته و رها و لفظ ، معقّله ( بسته ) را عاريه آورده است از كسانى كه به ظاهر امور شرع و امام عادل تمسّك جسته‏اند ، پس وى آنان را پايبند به ديانت فرموده و بدين وسيله از رها گذاشتن در پيروى از خواستهاى نفس و فرو رفتن در آنها مانع شده است ،هر چند خود آنان اسرار شريعت را ندانسته‏اند ، بنابر اين ، آنان در حقيقت همانند گوسفندانى هستند كه چراننده ، آنها را بسته است .

و به وسيله كلمه : مهملة ( رها ) اشاره كرده است به كسانى كه در پيروى از خواستهايشان ، رهايند و از فرمان امام خود بيرون رفته ، به اوامر او پاى بند نشده‏اند پس آنان همچون چهارپايانى رها و بى‏لجامند . و به وجه شبه با اين عبارت اشاره كرده است :

كسانى كه خودشان را گم كرده‏اند . . . تا آخر . و احتمال دارد مقصود از عقول ،همان عقل جمع عقال باشد ، پس ضمّه اشباع شده ، قلب به واو شده است به پيروى از كلمه مجهولها . و احتمال دارد كه مقصود از آن « جمع عقل » به معنى پناهگاه باشد ، يعنى اين كه خواستهاى نفسانى ، آن كسانى را كه به دنيا پناه ببرند و آن را پيشواى خود قرار دهند ، تباه مى‏سازد .

وجه تطبيق اين مثل آن است كه اين دسته از مردم در سود نجستن از عقلها و اعتمادشان به خواستهاى ناهنجار و سرگرمى آنها به تمايلات دنيوى ،در حالى كه پى اخلاق ناپسند و آلودگيهاى هوى و هوس هستند ، پيشوايى ندارند تا آنها را بر اطاعت خدا ، در راه هدايت به مكارم اخلاق رهنمود باشد ، آنان مانند چهارپايان رها شده‏اى هستند كه فاقد عقلند و سر به بيابان مى‏گذارند در حالى كه افسار گسسته و حيران در بيابان وحشتناكى سرگردانند بدون آن كه شبانى باشد تا از آنها مراقبت كند و آنها را به چراگاه ببرد و بعضى گفته‏اند : سروح آفة ، صحيح است ، يعنى آفتى را چريده است كه از امكان بهره بردارى خارج شده است و اين روايت بدرستى و حقيقت نزديكتر است .

مقصود از راههاى نابينايى ، راههاى نادانى و روشهاى باطل است كه هيچ كس در آنها راه به جايى نمى‏برد ، همان طورى كه نابينا راه را نمى‏يابد . در سخنان امام سلوك اهل دنيا به دنيا ، نسبت داده شده است ، از آن جهت كه دنيا باعث فريب و غفلت آنان از آينده‏شان مى‏ گردد .

و همچنين عبارت چشمهايشان را از ديدن نشانه هدايت پوشانده است ، يعنى ديدگان عقلشان را از جايگاههاى هدايت كه همان نشانه‏هاى خداوند و منزلگاههاى حركت به سوى خداست ، پوشانده است . و سرگردان ماندن آنها در دنيا اشاره است به گمراهى ايشان از راههاى حقّ . و كلمه غرق شدن را به اعتبار تسلّط نعمتهاى دنيا بر عقول مردم و در اختيار گرفتن آنان ،استعاره آورده است ، همان طورى كه آب بر شخص غرق شده تسلّط مى‏يابد .

همچنين عبارت : آن را پروردگار خود قرار داده‏اند استعاره است به اعتبار خدمت مردم به دنيا ، پس دنيا با آنان بازى مى‏كند ، چون آنان بندگان او هستند ، و آنها با دنيا بازى مى‏كنند ، زيرا بدون اين كه سودى ببرند سرگرم آن هستند ، و آنچه را كه شايسته‏تر به انجام است ، ترك كرده‏اند ، و ماوراى دنيا ( رستاخيز ) را كه به خاطر آن آفريده شده‏اند فراموش كرده‏اند .

____________________________________________

[ 25 ] سوره انعام ( 6 ) آيه ( 32 ) يعنى : زندگى دنيا جز بازيچه كودكان و هوسرانى بى‏خردان چيزى نيست .

[ 26 ] سوره يونس ( 10 ) آيه ( 24 ) يعنى : براستى زندگانى دنيا مانند آبى است كه از آسمانها فرو فرستاديم .

 

 

بخش نهم

وَ اِعْلَمْ يَا بُنَيَّ أَنَّ مَنْ كَانَتْ مَطِيَّتُهُ اَللَّيْلَ وَ اَلنَّهَارَ فَإِنَّهُ يُسَارُ بِهِ وَ إِنْ كَانَ وَاقِفاً وَ يَقْطَعُ اَلْمَسَافَةَ وَ إِنْ كَانَ مُقِيماً وَادِعاً وَ اِعْلَمْ يَقِيناً أَنَّكَ لَنْ تَبْلُغَ أَمَلَكَ وَ لَنْ تَعْدُوَ أَجَلَكَ وَ أَنَّكَ فِي سَبِيلِ مَنْ كَانَ قَبْلَكَ فَخَفِّضْ فِي اَلطَّلَبِ وَ أَجْمِلْ فِي اَلْمُكْتَسَبِ فَإِنَّهُ رُبَّ طَلَبٍ قَدْ جَرَّ إِلَى حَرَبٍ وَ لَيْسَ كُلُّ طَالِبٍ بِمَرْزُوقٍ وَ لاَ كُلُّ مُجْمِلٍ بِمَحْرُومٍ وَ أَكْرِمْ نَفْسَكَ عَنْ كُلِّ دَنِيَّةٍ وَ إِنْ سَاقَتْكَ إِلَى اَلرَّغَائِبِ فَإِنَّكَ لَنْ تَعْتَاضَ بِمَا تَبْذُلُ مِنْ نَفْسِكَ عِوَضاً وَ لاَ تَكُنْ عَبْدَ غَيْرِكَ وَ قَدْ جَعَلَكَ اَللَّهُ حُرّاً وَ مَا خَيْرُ خَيْرٍ لاَ يُنَالُ إِلاَّ بِشَرٍّ وَ يُسْرٍ لاَ يُنَالُ إِلاَّ بِعُسْرٍ وَ إِيَّاكَ أَنْ تُوجِفَ بِكَ مَطَايَا اَلطَّمَعِ فَتُورِدَكَ مَنَاهِلَ اَلْهَلَكَةِ وَ إِنِ اِسْتَطَعْتَ أَلاَّ يَكُونَ بَيْنَكَ وَ بَيْنَ اَللَّهِ ذُو نِعْمَةٍ فَافْعَلْ فَإِنَّكَ مُدْرِكٌ قَسْمَكَ وَ آخِذٌ سَهْمَكَ وَ إِنَّ اَلْيَسِيرَ مِنَ اَللَّهِ سُبْحَانَهُ أَعْظَمُ وَ أَكْرَمُ مِنَ اَلْكَثِيرِ مِنْ خَلْقِهِ وَ إِنْ كَانَ كُلٌّ مِنْهُ وَ تَلاَفِيكَ مَا فَرَطَ مِنْ صَمْتِكَ أَيْسَرُ مِنْ إِدْرَاكِكَ مَا فَاتَ مِنْ مَنْطِقِكَ وَ حِفْظُ مَا فِي اَلْوِعَاءِ بِشَدِّ اَلْوِكَاءِ وَ حِفْظُ مَا فِي يَدَيْكَ أَحَبُّ إِلَيَّ مِنْ طَلَبِ مَا فِي يَدَيْ غَيْرِكَ وَ مَرَارَةُ اَلْيَأْسِ خَيْرٌ مِنَ اَلطَّلَبِ إِلَى اَلنَّاسِ وَ اَلْحِرْفَةُ مَعَ اَلْعِفَّةِ خَيْرٌ مِنَ اَلْغِنَى مَعَ اَلْفُجُورِ وَ اَلْمَرْءُ أَحْفَظُ لِسِرِّهِ وَ رُبَّ سَاعٍ فِيمَا يَضُرُّهُ مَنْ أَكْثَرَ أَهْجَرَ وَ مَنْ تَفَكَّرَ أَبْصَرَ قَارِنْ أَهْلَ اَلْخَيْرِ تَكُنْ مِنْهُمْ وَ بَايِنْ أَهْلَ اَلشَّرِّ تَبِنْ عَنْهُمْ بِئْسَ اَلطَّعَامُ اَلْحَرَامُ وَ ظُلْمُ اَلضَّعِيفِ أَفْحَشُ اَلظُّلْمِ إِذَا كَانَ اَلرِّفْقُ خُرْقاً كَانَ اَلْخُرْقُ رِفْقاً رُبَّمَا كَانَ اَلدَّوَاءُ دَاءً وَ اَلدَّاءُ دَوَاءً وَ رُبَّمَا نَصَحَ غَيْرُ اَلنَّاصِحِ وَ غَشَّ اَلْمُسْتَنْصَحُ وَ إِيَّاكَ وَ اَلاِتِّكَالَ عَلَى اَلْمُنَى فَإِنَّهَا بَضَائِعُ اَلنَّوْكَى وَ اَلْعَقْلُ حِفْظُ اَلتَّجَارِبِ وَ خَيْرُ مَا جَرَّبْتَ مَا وَعَظَكَ بَادِرِ اَلْفُرْصَةَ قَبْلَ أَنْ تَكُونَ غُصَّةً لَيْسَ كُلُّ طَالِبٍ يُصِيبُ وَ لاَ كُلُّ غَائِبٍ يَئُوبُ وَ مِنَ اَلْفَسَادِ إِضَاعَةُ اَلزَّادِ وَ مَفْسَدَةُ اَلْمَعَادِ وَ لِكُلِّ أَمْرٍ عَاقِبَةٌ سَوْفَ يَأْتِيكَ مَا قُدِّرَ لَكَ اَلتَّاجِرُ مُخَاطِرٌ وَ رُبَّ يَسِيرٍ أَنْمَى مِنْ كَثِيرٍ لاَ خَيْرَ فِي مُعِينٍ وَ لاَ فِي صَدِيقٍ ظَنِينٍ سَاهِلِ اَلدَّهْرَ مَا ذَلَّ لَكَ قَعُودُهُ وَ لاَ تُخَاطِرْ بِشَيْ‏ءٍ رَجَاءَ أَكْثَرَ مِنْهُ وَ إِيَّاكَ أَنْ تَجْمَحَ بِكَ مَطِيَّةُ اَللَّجَاجِ اِحْمِلْ نَفْسَكَ مِنْ أَخِيكَ عِنْدَ صَرْمِهِ عَلَى اَلصِّلَةِ وَ عِنْدَ صُدُودِهِ عَلَى اَللَّطَفِ وَ اَلْمُقَارَبَةِ وَ عِنْدَ جُمُودِهِ عَلَى اَلْبَذْلِ وَ عِنْدَ تَبَاعُدِهِ عَلَى اَلدُّنُوِّ وَ عِنْدَ شِدَّتِهِ عَلَى اَللِّينِ وَ عِنْدَ جُرْمِهِ عَلَى اَلْعُذْرِ حَتَّى كَأَنَّكَ لَهُ عَبْدٌ وَ كَأَنَّهُ ذُو نِعْمَةٍ عَلَيْكَ وَ إِيَّاكَ أَنْ تَضَعَ ذَلِكَ فِي غَيْرِ مَوْضِعِهِ أَوْ أَنْ تَفْعَلَهُ بِغَيْرِ أَهْلِهِ لاَ تَتَّخِذَنَّ عَدُوَّ صَدِيقِكَ صَدِيقاً فَتُعَادِيَ صَدِيقَكَ وَ اِمْحَضْ أَخَاكَ اَلنَّصِيحَةَ حَسَنَةً كَانَتْ أَوْ قَبِيحَةً وَ تَجَرَّعِ اَلْغَيْظَ فَإِنِّي لَمْ أَرَ جُرْعَةً أَحْلَى مِنْهَا عَاقِبَةً وَ لاَ أَلَذَّ مَغَبَّةً وَ لِنْ لِمَنْ غَالَظَكَ فَإِنَّهُ يُوشِكُ أَنْ يَلِينَ لَكَ وَ خُذْ عَلَى عَدُوِّكَ بِالْفَضْلِ فَإِنَّهُ أَحْلَى اَلظَّفَرَيْنِ وَ إِنْ أَرَدْتَ قَطِيعَةَ أَخِيكَ فَاسْتَبْقِ لَهُ مِنْ نَفْسِكَ بَقِيَّةً يَرْجِعُ إِلَيْهَا إِنْ بَدَا لَهُ ذَلِكَ يَوْماً مَا وَ مَنْ ظَنَّ بِكَ خَيْراً فَصَدِّقْ ظَنَّهُ وَ لاَ تُضِيعَنَّ حَقَّ أَخِيكَ اِتِّكَالاً عَلَى مَا بَيْنَكَ وَ بَيْنَهُ فَإِنَّهُ لَيْسَ لَكَ بِأَخٍ مَنْ أَضَعْتَ حَقَّهُ وَ لاَ يَكُنْ أَهْلُكَ أَشْقَى اَلْخَلْقِ بِكَ وَ لاَ تَرْغَبَنَّ فِيمَنْ زَهِدَ عَنْكَ وَ لاَ يَكُونَنَّ أَخُوكَ أَقْوَى عَلَى قَطِيعَتِكَ مِنْكَ عَلَى صِلَتِهِ وَ لاَ تَكُونَنَّ عَلَى اَلْإِسَاءَةِ أَقْوَى مِنْكَ عَلَى اَلْإِحْسَانِ وَ لاَ يَكْبُرَنَّ عَلَيْكَ ظُلْمُ مَنْ ظَلَمَكَ فَإِنَّهُ يَسْعَى فِي مَضَرَّتِهِ وَ نَفْعِكَ وَ لَيْسَ جَزَاءُ مَنْ سَرَّكَ أَنْ تَسُوءَهُ

لغات

تعدوه : از آن حدّ تجاوز كنى

تخفيض : بر خويشتن آسان گرفتن

اوجفت : شتافتى

حرب : گرفتن ثروت و مال

اجمال فى الطّلب : به سهل و ساده گرفتن درخواست به حدّى كه خوب و خوش گردد .

مناهل : جايگاههاى رفع تشنگى ، آبشخورها .

حرفة : تنگى روزى و محروميّت و نااميدى .

اهجر الرّجل : هنگامى كه سخن ناروا بگويد .

رفق : نرمى و مدارا ، ضدّ درشتى .

نوكى : جمع انوك احمق ، نادان .

فرصة : وقت ممكن .

ظنين : متهم .

صرم : بريدن

محضه النصيحة : به او نصيحت صميمانه و بى‏آلايش كن .

مغبّة : عاقبت ، نتيجه .

ترجمه

« و بدان اى پسرك من هر كس كه مركب سوارى او شب و روز باشد ، به وسيله آن سير مى‏كند ، هر چند در حال توقف باشد و راه مى‏پيمايد هر چند ايستاده و در آرامش باشد .

و به يقين بدان كه تو هرگز به آرمانت نرسى ، و هرگز مرگ از تو دست بر نمى‏دارد ، و تو راهى همان راهى هستى كه پيشينيانت رفتند ، پس زياد در طلب مال دنيا تلاش مكن ، و در آنچه كسب مى‏كنى نيكو كار باش ، زيرا بسا پى‏گيرى و تلاش كه باعث از دست رفتن سرمايه شود ، بنابر اين هر تلاشگرى به روزى نمى‏رسد ، و هر معتدل و خوشرفتارى نااميد نمى‏گردد . خود را از هر نوع پستى و زبونى بالاتر بدان ، هر چند كه تو را به نعمتهاى زيادى برساند ، زيرا هرگز برابر آنچه از جان خود مايه مى‏گذارى دست نخواهى يافت ، و بنده ديگرى مباش كه خداوند تو را آزاد قرار داده است .

چه حسنى دارد آن خيرى كه جز با بدى به دست نيايد ، و چه خوبى دارد آن آسايش و رفاهى كه جز با دشوارى ميّسر نگردد ؟ مبادا مركبهاى سوارى طمع ، تو را با سرعت به سمت مراكز تباهى ببرند ، و اگر توانگرى ، بين تو و خداوند صاحب نعمت ، فاصله نمى‏افكند در پى مال برو ، زيرا تو نصيب خود را مى‏برى و به سهم روزى خود مى‏رسى ، و اندكى كه از جانب خداوند پاك به تو برسد بزرگتر و ارزشمندتر از بسيارى است كه از طرف خلق او برسد ، هر چند كه همه چيز از آن اوست .

جبران آنچه بر اثر خاموشى و سكوت به تو نرسيده است آسانتر است از دريافتن چيزى كه به علّت حرف زدن از دست داده‏اى ، و حفظ و نگهدارى محتواى ظرف در گرو محكم بودن بند آن است و نگهداشتن آنچه در دست دارى نزد من ،بهتر است از خواستن آنچه كه در دست ديگران است ، و تحمّل تلخى نااميدى بهتر است از اميد بستن به مردم و تنگدستى همراه با پاكدامنى بهتر است از بى‏نيازى همراه با آلودگى به گناه ، و هر كسى سرّ خود را بهتر نگاه مى‏دارد .

بسا كسى كه سعى در كارى مى‏كند كه به ضرر اوست . پرگو ، ياوه‏گو باشد ، و هر كه بينديشد بينا و هوشيار گردد ، همدم نيكوكاران باش تا از ايشان باشى ، و از بدان فاصله بگير تا از آنها نباشى ، بدترين خوراك ، لقمه حرام است و زشت‏ترين ستم ، بر ناتوان است ، آنجا كه مدارا كردن ، سختگيرى به حساب آيد ، درشتى و سختگيرى مدارا محسوب خواهد شد .

بسا دارويى كه درد ، و بسا دردى كه دارو باشد ، چه بسا كسى پند دهد كه شايستگى ندارد و به طالب نصيحت خيانت كند . از اميد بستن به آرزوها حذر كن ، زيرا تمنيّات سرمايه كم‏خردان و ابلهان است ، و عقل همان برخوردارى از تجربه‏هاست ، بهترين تجربه‏هايت همان است كه تو را پند دهد ، از فرصت خود استفاده كن ، پيش از آن كه باعث تأسّف و اندوه شود .

هر جوينده به مقصود خود نمى‏رسد ، و چنين نيست كه هر مسافرى باز گردد ، از جمله تبهكاريها از دست دادن توشه سفر و ضايع كردن آخرت است . هر كارى پايانى دارد ، آنچه مقدّر باشد به تو خواهد رسيد ، بازرگان خود را به زحمت و خطر مى‏اندازد بسا اندكى كه پربركت‏تر از بسيار است . يار و ياور فرد فرومايه و دوست شخص متّهم ،سودى نمى‏برد .

تا وقتى كه روزگار بر وفق مراد تو است ، زمانه را آسان گير ، و خود را به خاطر اميد و طمع به بيشتر از آنچه دارى به خطر مينداز مبادا مركب نفست سركشى كند ، و خود را وادار كن تا با برادرت كه از تو جدا شده بپيوندى ، و همچنين بر دوستى وى به هنگام دورى از او ، و بر بخشش به وقت خوددارى او ، و به نزديكى هنگام دورى او ، و به نرمى در وقت درشتى او ، و بر پوزش و عذرپذيرى هنگام بدكارى او خود را وادار كن به طورى كه گويا تو برده او هستى و او بر تو حق نعمت دارد ، مبادا آنچه را كه گفتم در غير مورد به كار بندى ، و يا آن كه آنها را درباره كسانى كه لايق نيستند انجام دهى .

با دشمن دوستت ، دوستى مكن كه در حقيقت با دوست خود دشمنى كرده ‏اى ، برادر دينى‏ ات را چه خوب باشد يا بد صميمانه نصيحت كن ، خشمت را آهسته آهسته فرو خور ، زيرا من نوشابه ‏اى شيرين‏تر و گواراتر از آن ، در نهايت نديده ‏ام ، درباره كسى كه با تو به خشم و درشتى برخورد كند ، نرم باش ، زيرا ديرى نخواهد گذشت كه او نيز با تو نرم خواهد شد ، و با دشمنت نيكى كن ، كه آن شيرين‏ترين نوع از دو پيروزى ( انتقام گذشت ) است .

و اگر خواستى از برادر دينى‏ات ببرى ، پس به مقدارى راه دوستى را باز نگهدار كه او در صورت تمايل بتواند روزى از آن راه برگردد . و هر كه به تو گمان خير و نيكى داشته باشد ، در عمل به گمان او جامه عمل بپوشان ، و حق برادرت را مبادا ضايع گردانى ، به اعتماد دوستى كه بين تو و او وجود دارد ، زيرا در حقيقت ،آن كسى كه حقش را ناديده گرفته‏ اى برادر تو به حساب نيامده ، و مبادا اعضاى خانواده‏ات در اثر رفتار تو بدبخت‏ترين مردم باشند ، با كسى كه از تو فاصله مى‏گيرد ، اظهار علاقه مكن ، و نبايد گسستن برادر دينى از تو بر پيوستن تو با او ، و بدى كردنش بر خوشرفتارى تو با او بچربد و قويتر باشد .

و نبايد ظلمى كه ستمگر بر تو روا داشته است ، بزرگ جلوه كند ، زيرا او در حقيقت به زيان خود و سود تو شتافته ، و پاداش كسى كه تو را خوشحال كرده آن نيست كه تو او را غمگين سازى » .

شرح

اين بخش مشتمل بر سفارش نسبت به لطايفى از حكمت عملى و مكارم اخلاقى است كه امور مربوط به معاش و معاد به وسيله آنها سر و سامان مى‏يابد ،و در صدر همه آنها توجّه دادن بر ضرورت مرگ را قرار داده تا بر آن اساس آنچه را كه مى‏خواهد از موارد نصيحت و حكمت ، سفارش و توصيه نمايد . و آن هشدار به دو مطلب است .

اوّل آن كه انسان در تمام مدّت عمرش در حال سفر به جانب آخرت است ، و اين سفر با مركبهاى سوارى محسوس و در راههاى محسوس نمى‏باشد ، بلكه مركب اين سفر ، شب و روز است ، و لفظ مطيّه ( مركب سوارى ) را استعاره از شب و روز آورده است از اين‏رو كه آن دو اجزاى اعتبارى زمان هستند ، و در پى يكديگر مى‏آيند و با پايان گرفتن اين اجزاء ، زمان پايان مى‏ گيرد ،و شخص بر حسب اجزاى زمانى در جايگاههايى قرار مى‏ گيرد كه مدّتش براى او تعيين شده است تا اين دنيا پايان مى‏گيرد و سفر آخرت آغاز مى ‏شود ، همان طور كه انسان در دنيا منازلى را طى مى‏كند تا به سر منزل مى‏ رسد ، همچنين در سخن امام ( ع ) ، المسافة ، استعاره است از مدّت مشخّصى كه در دنيا زندگى مى‏كند ، ازاين‏رو كه گذشت زمان نسبت به انسان گذشت اعتبارى است ، هر چند كه او به نحو متعارف ايستاده باشد ، فاصله‏اش را تا لحظه اجل سوار بر آن مركبها با اين كه او آرام و برقرار و در حالت آرامش حسّى است طىّ مى‏كند .

دوم : به وى مى‏فرمايد ، بيقين بداند كه هرگز به آرزويش نمى‏رسد . توضيح آن كه انسان همواره چيزهاى دلخواه خود را آرزو مى‏كند هر چه از آنها به دست آيد و يا آرزويش نسبت به آن نقش بر آب شود ، خواسته ديگرى را مى‏طلبد ، گر چه خواسته‏ها متفاوت باشد پس آرزو همواره متوجّه خواسته‏اى است كه در حال حاضر دسترسى به آن ندارد كه در اين باره بايد به وجدان مراجعه كند ، بنابر اين تمام خواسته‏ ها به دست نمى‏آيند ، و همچنين امكان ندارد كه اجل مقدّر انسان از حدّ معين تجاوز كند اگر نه ، اجل نخواهد بود . و اين دو مطلب در حدّ دو صغراى قياسهاى مضمر از نوع شكل اوّل است ، و تقدير كبراى اوّل اين است : و هر كس چنان حركت كند ، بزودى مدّتش به سر مى‏آيد و به سر منزل آخرت مى‏رسد .

و تقدير كبراى دوم چنين است : و هر كس كه به آرزويش نرسد و اجلش از مدّت مقرّر تجاوز نكند و در راه پيشينيان حركت كند ، بزودى به آنها خواهد پيوست . و چون وى را بر قطعى بودن جدايى از دنيا و پيوستن به آخرت آگاه كرد ،به دنبال آن در اين وصيّت حكمتهاى ياد شده را گنجانده و يادآور شده است ، از آن جمله :

اوّل : زياد در پى دنيا نباشد و بر خود سخت نگيرد و حرص به دنيا نورزد ،بلكه به مقدار نياز در پى آن باشد .

دوم : در كسب دنيا عملش را نيكو گرداند ، توضيح اين كه هر چيزى را به جاى خود قرار دهد ، و از كسب خود به مقدار ضرورت و نياز نگه دارد و زياده بر آن را در راههاى خير و مصارفى كه باعث قرب الهى است صرف كند ، و احتمال دارد كه مقصود از مكتسب ، اشتغال به كسب باشد ، اسم مفعول را به طور مجاز برمصدر اطلاق كرده است مانند سخن پيامبر ( ص ) : روح القدس بر دلم انداخت كه هرگز كسى نمى‏ميرد مگر اين كه روزى خود را به تمام و كمال دريافت كرده باشد ، پس در طلب روزى بخوبى عمل كنيد . گفتار امام ( ع ) : زيرا بسى جستن . . . تا كلمه : محروم ، هشدار و منع از فرورفتن در طلب دنيا به وسيله سه عامل است :

يكى آن كه گاهى طلب دنيا به از دست دادن سرمايه منتهى مى‏شود ، چنان كه در زمان ما ديده شده است بازرگانى كه هفده دينار سرمايه داشته ، چندين بار با اين مبلغ به هندوستان سفر كرده است تا آن مبلغ به هفده هزار دينار رسيده است ، آنگاه تصميم گرفته مسافرت را ترك كند و به آنچه خداوند نصيب او ساخته است اكتفا كند .

امّا نفس كشنده به سمت بديها او را فريب داد و به بازگشت دعوت نمود و افزون طلبى را بر او تحميل كرد ، تا آن كه دوباره به همان سفر رفت ، دزدان در دريا او را گرفتند و تمام موجودى او را ستاندند و او بى‏مال و سرمايه بازگشت ، و اين نتيجه آزمندى نكوهش شده است . و آن در حقيقت صغراى قياس مضمر است ، و تقدير كبرايش چنين است : و هر چه منتهى به سلب مال و از دست رفتن سرمايه شود ، سزاوار حرص زدن نيست .

دوم : اين گفتار است ، هر طالب روزى به روزى نمى‏رسد . اين سخن به عنوان مثل است كه على بن ابى طالب ( ع ) در آن جمله به محروميّت بعضى از طالبان مال اشاره فرموده است تا او خود را با آنان مقايسه كند و در طلب مال حرص نورزد .

سوم : عبارت ، و نه هر خوشرفتارى محروم . توجّه دادن بر تمثيل ديگرى است كه حضرت در اين سخن او را آگاه ساخته از اين كه اعتدال در كسب و كار در بعضى از مردم ، علّت روزى آنهاست ، تا خود را با آنان مقايسه كند و در طلب روزى به نيكى عمل كند .

چهارم : هر چند كه رسيدن او به خواستها و آرزوهايش در گرو نوعى پستى باشد ، خويشتن را بالاتر از آن بداند كه تن به پستى دهد ، چنان كه مثلا دروغ بگويد و يا دغل‏بازى كند تا به پادشاهى و امثال آن برسد .

گرامى داشت نفس و برى داشتن آن پستيها ، باعث پيدايش فضيلتهايى همچون سخاوت ، جوانمردى و بلند همّتى است . زيرا گرامى‏داشت نفس از پستيها مانند بخل ، ناجوانمردى و دون همّتى باعث دستيابى بر فضايل نفسانى مى‏شود . همچنين بر حذر داشته است او را از نزديك شدن به پستى ، با اين عبارت : فانك ( زيرا تو ) تا كلمه عوضا ( برابر ) يعنى هر فضيلتى را كه تو از دست مى‏دهى و به جاى آن رذيلتى را انتخاب مى‏كنى آن فضيلت در پيشگاه خداوند و بندگان نيكوكارش آن قدر ارزش دارد كه هيچ چيزى هر چند مهمّ با آن برابرى نمى‏كند و نمى‏تواند جاى آن را پر كند و عوض آن باشد . اين عبارت به منزله صغراى قياس مضمر است و كبراى مقدّر چنين است : و هر چه كه برابر و عوض او ميسّر نشود ، سزاوار نيست كه آن را به خاطر نزديك شدن به پستيها از دست داده باشد .

پنجم : اين كه برده ديگرى نشود : يعنى اجازه ندهد كه با درخواست چيزى ،ديگران نسبت به او حق احسان پيدا كنند ، و بدان وسيله او را برده خود سازند ، و او هم بر خود خدمتگارى ايشان را لازم شمرد ، به جاى شكر خدا به سپاسگزارى آنها سرگرم شود .

اين گفتار امام كه خداوند او را آزاد قرار داده است ، به منزله صغراى قياس ، و كبراى مقدّر چنين است : و هر كسى را كه خداوند آزاد قرار داده باشد ،

زشت است كه خود را برده ديگرى قرار دهد ، و همچنين گفته امام ( ع ) : و ما خير خير [ 27 ] تا كلمه الا بعسر ، استفهام انكارى است ، يعنى آن خيرى كه جز به وسيله شر ، و آسايشى كه جز با دشوارى به دست نيايد ، حسنى ندارد و خير به شمار نمى‏آيد .

و مقصود امام ( ع ) از آن خير و آسايش ، چيزى است كه با تن دادن به پستيها در پى آن است ، و انسان بدان وسيله مثل ثروت و مانند آن برده ديگرى شود . و مقصود از شرّ و دشوارى مقرون به شرّ ، حالاتى مانند ريختن آبرو ، در مقام درخواست از ديگران ، و تن به ذلّت دادن و از اين قبيل پستيهاست . اين عبارت نيز به منزله صغراى قياس است و كبراى مقدّر آن چنين است : و هر چيزى كه خيرى نداشته باشد ، سزاوار نيست كه انسان در پى آن رود و به خاطر آن طوق بردگى ديگران را به گردن اندازد .

ششم : او را از حرص و آز بر حذر داشته است ، و كلمه مطايا ( مركبهاى سوارى ) را استعاره از قوايى آورده است كه همچون قوه : وهم ، خيال ، شهوت و غضب او را به سمت بدى مى‏كشند و وجه شبه : چنان كه اين قوا چون مركبى سركش نفس عاقله او را حمل مى‏كنند به سمت خواسته‏ها و آنچه را كه وى از متاع دنيا دل بدان بسته است ، مى‏برد . همچنانكه مركبهاى سوارى ، شخص سوار را به مقصدش مى‏رسانند ، و همين طور ، صفت وجيف استعاره است از سرعت گردن نهادن وى به واسطه آن قوا ، به امور پست و ناروا .

در جمله فتوردك مناهل الهلكة ، كلمه مناهل ( آبشخورها ) استعاره است از موارد هلاكت در عالم آخرت مانند منازل و طبقات جهنّم و وجه شبه بودن آن موارد ، اينست كه نوشيدنى اهل دوزخ مهلك است چنان كه خداوند متعال فرموده است : فَشاربُونَ عَلَيْهِ مِنَ الحَميمِ فَشارِبُونَ شُرْبَ الْهيم [ 28 ] فاء ، در جواب نهيى است كه از تحذير مورد ذكر استفاده مى‏شود ، و اين عبارت به منزله قضيّه شرطيه متّصله و صغراى قياس مضمر است ، در حقيقت چنين فرموده است : اگر تو را مركبهاى سوارى طمع به سرعت ببرند ، وارد منزلگاههاى هلاكت خواهند كرد ، كبراى آن نيز چنين است : و هر مركب سوارى كه چنان باشد ، سوار شدن بر آن روا نيست .

هفتم : او را منع كرده است از اين كه در صورت امكان بين خود و خدا ،در مورد رسيدن نعمت خدا چيزى را واسطه قرار دهد ، و آن منع از درخواست از ديگران و اظهار ميل به الطاف اوست ، بلكه وى بدون درخواست از مالدارى كه نتيجه‏اش در صورت بخشش و دادن مال ريختن آبرو و پذيرش خوارى و منّت است ، و در صورت محروم داشتن ، نااميدى و ذلّت ، منتظر نصيب خود از روزيى باشد كه خداوند براى او مقرر داشته است . و امام ( ع ) او را به وسيله دو عبارت مقدّر تشويق به اين مطلب فرموده است :

اوّل در جمله ، زيرا تو نصيب خود را مى‏برى و به سهم خود مى‏رسى ،يعنى از روزى خدا . و كبراى مقدّر چنين است : و هر كس اين چنين باشد ، سزاوار نيست كه بين خود و خدا واسطه‏اى قرار دهد تا از او روزى خود را بطلبد .

دوم : گفته امام ( ع ) : براستى كه اندك . . . تا كلمه : خلق او ، يعنى هر نعمتى كه از جانبى برسد كه مورد ستايش و پسنديده است ، همان جهتى كه خداوند متعال طلب روزى را از آن جهت مقرّر داشته است ، اگر چه اندك باشد ، نزد خدا ارزشمندتر و والاتر از نعمت زيادى است كه از راه ديگر نظير درخواست از غير خدا و تمايل به او مى‏طلبد . و كبرا در حقيقت چنين است : و هر چه مهمتر باشد ، شايسته است كه انسان آن را بطلبد .

و گفته امام ( ع ) : هر چند كه همه نعمتها از آن اوست ، يعنى ، اگر روزى از جانب مردم هم باشد ، باز از طرف خداست ، جز اين كه شايسته آن است كه ابتدا به خدا توجّه قلبى پيدا شود نه غير خدا ، زيرا او مبدأ همه چيز و عنايتش به همه يكسان است .

هشتم : عبارت امام ( ع ) : و تلافيك ( جبران كردن تو ) ، تا كلمه ، منطقك ( حرف زدن تو ) ، هشدارى است بر لزوم برترى دادن و ترجيح خاموشى بر پرگويى .

به صورت قياس مضمرى كه اين عبارت صغراى قياس است ، توضيح آن كه خاموشى بسيار هر چند كه مستلزم خطا باشد مانند دم‏فروبستن از گفتن آنچه كه سزاوار گفتن است چون سخنان حكمت آميز و يا سخنى كه پاره‏اى از مصالح را در پى دارد و ليكن بيشتر اوقات ممكن است آن را با سخن بموقع جبران كرد ،امّا خطاى پرگويى را براستى كه نمى‏ شود جبران كرد ، و اگر امكان داشته باشد ،در نهايت دشوارى خواهد بود . از اين‏رو ، جبران خاموشى مفرط و زيان آن به وسيله گفتار ، آسانتر از جبران زيان پرگويى است . به دليل زيادى خطا در گفتار است كه مردم در مذمّت پرگويى و ستايش خاموشى سخنان بسيارى گفته‏اند .

كلمه المنطق ( سخن گفتن ) احتمال دارد ، مصدر ميمى باشد ، در آن صورت ، من براى بيان جنس خواهد بود . و ممكن است اسم مكان يعنى جاى سخن گفتن باشد كه در آنجا كلمه من براى ابتداى غايت در مكان خواهد بود . و در حقيقت كبراى قياس چنين است : هر چه كه آسانتر است براى تو شايسته‏تر است . و نتيجه قياس آن است كه جبران سكوت براى تو شايسته‏تر است ، و اين خود مستلزم رجحان و برترى خاموشى است .

نهم : او را متوجّه ساخته بر حفظ مالى كه در دست دارد ، آن نوع حفظ و نگهدارى كه شايسته است ، و آن عبارت از حدّ وسط بين اسراف و بخل و پستى است . و اين عبارت نيز در حقيقت صغراى قياس مضمر است ، و تقدير كبرا چنين است : و هر چه نزد من محبوبتر است نسبت به درخواست تو از مال ديگران ، پس آن براى تو شايسته‏تر است .

دهم : او را بر برترى و فضيلت بريدن طمع و نوميدى از آنچه در دست مردم است ، متوجّه ساخته است با قياس مضمرى كه صغراى قياس ، عبارت و مرارة اليأس ( تلخى نوميدى ) ، تا كلمه النّاس است و كبراى قياس چنين است : و هر چه كه نيك و خير باشد ، سزاوارتر است كه انسان پايبند به آن باشد و خود را بدان آراسته كند . لفظ مرارة ( تلخى ) را بر ناراحتى و دردى اطلاق كرده است كه روح انسانى به سبب نوميدى از خواسته‏ها احساس مى‏كند ، از باب اطلاق اسم سبب بر مسبّب ، و همان خود خير است از آن جهت كه لازمه تحمّل آن تلخى ،كرامت نفس و برى بودن آن از ذلّت و خوارى درخواست و كرنش است ، و به همين مطلب شاعر در اين شعر خود اشاره دارد :

و ان كان طعم اليأس مرا فانّه
ألذو احلى من سؤال الارازل [ 29 ]

يازدهم : او را بر لزوم پايدارى در هنگام تنگى رزق و محروميّت در صورتى كه همراه با فضيلت پاكى و آبرومندى باشد ، توجه داده است و اين كه پاى‏بند بودن به عفاف ، از طلب ثروتى كه باعث خلاف و آلودگى شود ، بهتر است .

به وسيله قياس مضمرى كه صغرايش عبارت مورد ذكر است و كبراى آن نيز چنين است : و هر چه كه از ثروت همراه با آلودگى و تبهكارى ، بهتر باشد ، پايبندى بدان ، از رفتن در پى چنان ثروتى بهتر است . و البتّه از آن جهت چنين است كه شغل آبرومندانه [ با درآمد كم ] موجب فضيلت و چنان ثروتى توأم با رذيلت و پستى است . روشن است كه عفاف و پاكدامنى همان حدى مى‏باشد كه براى نيروى شهوت ، فضيلت محسوب مى‏شود و آن حدى است بين دو رذيلت يكى خاموشى شهوت كه ناشى از تفريط و ديگرى فسق و فجور كه ناشى از افراط است .

دوازدهم : امام ( ع ) با تمثيل به خود به عنوان يك شخص اصلى مخاطب خود را فرع ، منظور نموده و حكم بر اينكه او خود ، رازدارتر است ، از آن رو كه وى به خود بيش از ديگران عنايت دارد ، به فرزندش هشدار داده است . [ چنان كه شاعرى گفته است : ] اگر سينه انسان از نگهدارى راز خود به تنگ آمده ، پس سينه كسى كه راز شرا به او مى‏سپارد ، تنگتر خواهد بود .

سيزدهم : همچنين او را از راه تمثيل و تشبيه متوجّه دورى از شتابزدگى و تأمل در جستن مصالح كرده است با اين بيان ، كه بسا كسى در انجام كارى شتاب مى‏كند كه به زيان اوست . پس اصل ، شخص شتاب كننده و فرع ، همان مخاطب است ، و علّت ضرر و زيان ، همان شتابزدگى بوده ، و حكم عبارت از زيان بردن است .

چهاردهم : او را متوجّه ترك پرگويى كرده است با تشبيه ديگرى كه اصل همان شخص پرگو ، و فرع آن طرف مخاطب ، علّت آن پرگويى و حكم آن ياوه گويى است . و هدف آن است كه خود را در ارتباط با پرگوها كه عمل آنها با ياوه‏گويى همراه است ، مورد توجّه قرار دهد ، و در نتيجه پرگويى را به دليل همراه داشتن بيهوده‏گويى و به دنبال آن ، نكوهش بايد ترك كند .

پانزدهم : او را به ارزش انديشيدن در كارها متوجّه كرده با اين عبارت : « هر كه بينديشد بينا و هوشيار گردد » ، يعنى با چشم بصيرت خود ، حقايق و سرانجام كارها را ببيند .

شانزدهم : به او دستور داده است تا با نيكان همدم شود ، به وسيله قياس مضمرى كه صغراى آن ، عبارت : « تكن منهم » تا از آنها باشى بر مى‏آيد ، كه در حقيقت چنين است : زيرا همدم بودن با ايشان موجب آن است كه از آنها گردى . و كبراى مقدّر نيز چنين است : و هر چه را كه باعث شود تا از زمره آنها گردى ، بايد انجام دهى .

هفدهم : و همچنين او را مأمور كرده تا از اهل شرّ ، كناره گيرد و دورى گزيند ، زيرا دورى از آنها باعث مى‏شود تا در دنيا و آخرت در شمار آنها نيايد ، و روش استدلال مانند عبارت قبلى است .

هيجدهم : او را نسبت به زشتى خوردن مال حرام هشدار داده است ، تا نهايت اجتناب و دورى را بنمايد . با نكوهشى كه در ضمن قياس مضمرى فرموده است كه صغراى آن همان جمله‏اى است كه ذكر شده است ، علّت اين كه آن زشت‏ترين نوع ستم است ، به جهت اين كه شخص ضعيف در موضع ترحّم است بنابر اين ستمكارى نسبت به او ، جز از دل با قساوت و روحيّه‏اى به دور از رقّت و رحمت و عدالت ، برنمى‏خيزد ، و ديگر اين كه از طرف شخص ضعيف دفاع و جلوگيرى از آن ظلم به عمل نمى‏آيد ، بنابر اين چنين ظالمى بيش از هر كسى به دور از عدالت است . و كبراى مقدّر آن نيز چنين است : و هر چه كه زشت‏ترين نوع ستم باشد ، دورى كردن از آن سزاوارتر است .

بيستم : به او هشدار داده است كه مدارا كردن در پاره‏اى از موارد ، مانند سختگيرى و درشتى است از آن‏رو كه غالبا به مصلحت زيان مى‏رساند و هدف را از بين مى‏برد ، بنابر اين ، به كار بستن درشتى در چنين موردى غالبا مثل مدارا كردن در جهت ارتباط با مصلحت و رسيدن به هدف است ، پس درشتى در چنان موردى بهتر از مدارا كردن است . كلمه خرق ( درشتى ) اوّل ، و كلمه رفق ( مدارا ) در مرتبه دوّم استعاره براى مداراى اوّل و درشتى دوّم است ، به همان دليل مشابهت كه گفتيم ، و به همين معنى ابو الطيّب اشاره كرده است :

قرار دادن جود و بخشش به جاى شمشير به همان اندازه ، به بزرگى انسان زيانبخش است ، كه قرار دادن شمشير در جاى لطف و بخشش .

بيست و يكم : توجّه داده است كه بعضى از چيزهايى كه داراى مصلحت ظاهرى است ، گاهى داراى مفسده نيز مى‏باشد ، با اين بيان : بسا دارويى كه خود درد است . بعلاوه ، بعضى چيزها كه مفسده ظاهرى دارد ، گاهى همراه بامصلحت است ، با اين عبارت : و دردى كه خود درمان است . و در هر دو مورد ،كلمه دوا استعاره براى مصلحت و كلمه داء ( درد ) استعاره براى مفسده است و جهت هر دو استعاره آن است كه مانند درد و دوا مصلحت باعث سر و سامان يافتن حال انسان و مفسده باعث تباهى اوست . و به همين معنى متنبّى اشاره كرده است : چه بسا كه بدنها به وسيله بيماريها صحّت خود را باز يابند .

بيست و دوم : هشدار داده است كه مبادا از مشورت با كسى ، به مطلبى كه تنها احتمال مصلحت دارد روى گرداند ، هر چند كه از طرف مشورت انتظار پند و نصيحت و خير خواهى را ندارد ، بلكه نظر و پيشنهاد او را مورد دقّت و توجّه قرار دهد ، چه بسا كه خيرخواهانه باشد ، و همچنين سزاوار نيست به حرف آن كس كه او را خيرخواه مى‏داند اعتماد كند ، زيرا ممكن است در اين مورد او را گول زده باشد .

بيست و سوم : او را از دلبستن بر آرزوها منع كرده و بر حذر داشته است ، با قياس مضمرى كه صغراى آن جمله : « زيرا آرمانها سرمايه كم خردان و ابلهان است » . [ . . . مردگان است . نسخه بدل ] مى‏باشد . كلمه بضائع ( سرمايه‏ها ) را استعاره از تمنيّات آورده است ، از آن جهت كه شخص ابله ، نوعى لذّت خيالى از امور مورد آرزو مى‏برد . كه به منزله سود آنهاست چنان كه صاحب سرمايه ، از سرمايه‏اش سود مى‏برد . و آن را به كلمه نوكى ( ابلهان ) ، اضافه كرده است ، از آن‏رو كه در آرزوها فايده‏اى وجود ندارد همانطور كه ابلهان و كم‏خردان از سرمايه ‏ها سودى به دست نمى‏ آورند .

بيست و چهارم : عقل را به مثابه گرد آورنده تجربه‏ها ترسيم و به عقل عملى اشاره كرده است ، يعنى قوّه‏اى كه نفس بر حسب نياز به تدبير بدنى كه در اختيار دارد و براى تكميل آن ، از اين قوّه استفاده مى‏كند . و همان قوّه است كه نظرات داراى مصلحت را از مواردى كه بايد كارى انجام بگيرد ، استنباط مى‏كند .

زيرا شروع به انجام كارى از روى اختيار كه مخصوص انسان است ، تنها به وسيله دريافت اين كه در هر مورد چه بايد كرد ، ميسّر است ، و آن دريافت ، دريافت نظر كلّى و يا جزئى است كه از روى مقدّماتى به دست مى‏آيد كه بعضى از آنها جزئى محسوسند و برخى كليّاتى هستند از نوع اوليّات ، يا تجربيّات و يا مشهورات و يا ظنيّاتى است كه عقل نظرى حاكم بر آن است بدون اين كه اختصاص به مورد خاصّى داشته باشد ، و عقل عملى نيز در اين مورد از عقل نظرى كمك مى‏گيرد . آنگاه به مقدّمات جزئيّه مى‏پردازد تا در نتيجه به نظر و رأى جزئى مى‏رسد ، و بر طبق آن عمل مى‏كند ، بدين وسيله به هدفهاى معاش و معاد خود مى‏رسد . و مقصود وى از اين عقل بسيار روشن است ، زيرا او شناخته شده است و همو دريافت كننده فرمان در مورد كسب مكارم اخلاقى يعنى كمال عقل عملى است .

حفظ تجارب ( برخوردارى از تجربه‏ها ) اشاره دارد به استفاده از اين علومى كه از روى مشاهدات مكرّر ما از موارد جزئى به دست آمده و در اثر تكرار باعث دريافت يك حكم كلّى گرديده است مانند حكم كلّى : سقمونيا [ 30 ] ، باعث اسهال است . عقل را به برخوردارى از تجربه‏ها معرّفى فرموده است ، از آن‏رو كه از جمله ويژگيها و كمالات عقل استفاده از تجربه‏ هاست .

بيست و پنجم : او را توجّه داده است به اين كه سزاوار آن است كه از بين تجربه‏ها بر آنهايى بسنده كند كه به او پند مى‏آموزند : يعنى در حدى باشد كه باعث پند و عبرت است مانند توجّه و نگرش بر حال كسى كه بارها ستم مى‏كند و در نتيجه بزودى دچار كيفر الهى مى‏شود ، و يا زياد دروغ مى‏گويد ، و مورد غضب واقع مى‏شود .

اين مطالب به صورت قياس مضمرى است كه صغراى قياس همان است كه ذكر شد و در حقيقت چنين است : آنچه باعث پند تو باشد ،بهترين تجربه است . و كبراى مقدّر آن نيز چنين مى‏شود : بهترين تجربه‏ها براى استفاده تو شايسته‏ ترند . نتيجه مى‏دهد : پس هر تجربه كه باعث پند شود شايسته‏تر است ، مثل اين سخن افلاطون : هر گاه تجربه‏اى باعث پند گرفتن تو نشود ، تجربه نيست ، بلكه تو همچنان كه بودى بى‏تجربه و ساده مانده‏اى .

بيست و ششم : به او دستور داده است تا در كارى كه شايسته انجام است فرصت را غنيمت شمارد و به دليل پيآمد تأسّف غم‏انگيز ، از ترك چنان عملى بر حذر داشته است ، و نام غصّه را از باب ناميدن شى‏ء به اسم نتيجه‏اش به طور مجاز بر « فرصت » اطلاق كرده است .

بيست و هفتم : به او خاطر نشان كرده كه شايسته نيست بر نرسيدن به خواسته‏ها و هدفهايش تأسّف بخورد . با استدلال به قياس مضمرى كه صغراى آن قضيّه موجبه‏اى است در قوّه سالبه ، و تقدير آن چنين است : بعضى از جويندگان به مقصود خود نمى‏رسند ، و تقدير كبراى آن نيز چنين : و هر كسى كه به مقصود خود نرسد ، شايسته نيست كه از بابت نرسيدن به هدف غصّه بخورد .

امام ( ع ) به اين جهت اين سخن را گفته است كه شنونده خود را در زمره آنان فرض كند و در نتيجه بر نرسيدن به هدف خود غمگين نشود . و همچنين است سخن ديگر امام ( ع ) : و چنين نيست كه هر مسافرى بازگردد .

بيست و هشتم : او را به ملازمت تقوى توجّه داده است ، به وسيله قياس مضمرى كه صغراى آن چنين است : از جمله تبهكاريها از دست دادن توشه سفر و ضايع كردن آخرت است . و كبراى آن نيز چنين است : و هر تبهكارى را بايد ترك كرد . كلمه الزّاد ( توشه ) ، استعاره است براى تقوا همان طور كه قبلا گذشت .

بيست و نهم : او را هشدار داده است كه به سرانجام كارها بايد توجه داشت ، و بهترين آنها را بايد برگزيد . به وسيله قياس مضمرى كه عبارت مورد ذكر در حكم صغراست ، كه در حقيقت چنين مى‏شود : نتيجه هر كارى يا سودمند است و يا زيانبخش ، و كبراى آن نيز چنين است : هر كارى را كه چنان پيآمدى داشته باشد لازم است مورد دقّت قرار دهد تا آن را انجام دهد و يا از آن دورى گزيند .

سى‏ام : او را توجّه داده است بر ضرورت ترك حرص و طمع ، و بر اين كه مبادا خود را در طلب مال و امثال آن به زحمت اندازد ، به وسيله قياس مضمرى كه صغرايش همان است كه بيان داشته است ، و كبراى آن نيز چنين مى‏شود : و هر آنچه مقدر باشد ، به تو خواهد رسيد ، بنابر اين سزاوار نيست كه در طلب آن حريص باشى .

سى و يكم : به او هشدار داده است كه در معاملات همچون داد و ستد ،بايد جانب احتياط را در پيش بگيرد ، به وسيله قياسى كه جمله مذكور صغراى آن است ، و دليل اين كه بازرگان خود را به زحمت و خطر مى‏اندازد اين است كه مال دنيا را دوست دارد و علاقه‏مند به كسب مال است ، بنابر اين در مخاطره بى‏عدالتى نسبت به ديگران است با اين كه وظيفه او رعايت عدالت و پايدارى در راه راست است ، ممكن است جنس خوب را براى خودش بگيرد و ناقص را به ديگران بدهد ، پس ناگزير در معرض خطر انحراف از راه راست به جانب تفريط و تقصير است . و كبراى قياس چنين مى‏شود : شخصى كه خود را در مخاطره مى‏بيند بايد جانب احتياط را در كار مخاطره‏آميز خود داشته باشد .

سى و دوم : پس از آن كه او را به ضرورت احتياط در تجارت و خوددارى از ظلم ظلم به منظور انباشته كردن ثروت متوجّه ساخته است ، در همين عبارت ،خاطر نشان كرده كه ، بسا مال اندكى كه پر بركت‏تر از مال بسيار است ، تا او براندك اكتفا كند ، و مقصود از اندك ، همان مال حلال است ، زيرا آن در آخرت براى شخص عاقل از مال فراوان بى‏نياز كننده‏تر است ، چه آن باعث اجر و مزد فراوان است . اين عبارت در حكم صغراى قياس مضمرى است كه در حقيقت چنين است : مال حلال اندك ، بى‏نياز كننده‏تر از مال حرام بسيار است ، و كبراى مقدّر آن نيز چنين مى‏شود : و هر چه كه باعث بى‏نيازى از مال حرام بسيار شود بايد بدان اكتفا كرد .

سى و سوم : او را به وسيله قياس مضمرى هشدار داده است تا مبادا در گرفتاريها از مردمان پست كمك بطلبد ، كبراى قياس چنين است : و هر كس آن چنان باشد ، پس بهتر است از كمك خواستن از او پرهيز شود ، و همين كه انتظار خير از او نمى‏رود باعث نفى كمك خواستن از اوست ، بديهى است كه خيرى در اطراف او نيست زيرا پستى او مخالف اقدام وى به كارهاى مهمّ و والاست ، و هم از آن‏رو كه خوار و زبون بودنش انگيزه شكست و ناتوانى او از مقاومت و پايدارى است . و نظير آن است اين سخن بزرگان : هر گاه دست نياز به طرف شخصى بى‏كفايت دراز كنى خواهى ديد كه او مشكل‏گشاى تو نيست .

سى و چهارم : او را از دوست مورد تهمت به وسيله قياس مضمرى ، بر حذر داشته است ، كه صغراى آن مانند قياس قبلى است ، و مقصود آن است كه چنين كسى براى دوستش سودى ندارد ، زيرا در باطن وى احتمال شرّ و زيان رساندن به اوست .

سى و پنجم : به او دستور داده است تا بر آنچه اقتضاى روزگار است صبور باشد ، هر چند كه بر خلاف ميل او باشد و مبادا ناراحت و خشمگين شود .

زيرا آنچه در طبيعت لايق و درخور او بوده است همان است . كلمه « ما » به معنى مدّت و زمان است ، لفظ قعود استعاره براى زمانى است كه روزى او فراهم و پاره‏اى از مشكلات او حلّ شده است . وجه شباهت آن است كه در آن زمان وى به برخى از مشكلات و نيازمنديهايش دست يافته است . و رفتن در پى آنچه كه در آن مدّت امكان ندارد و آرمانهايى را كه مقدّمات رسيدن به آنها فراهم نيست ،بسا كه باعث دگرگونى روزگار شده و جلوگيرى از انجام كارهاى ممكن گردد .

چنان كه رام بودن [ مركب ] و بر وفق مراد بودن لازمه‏اش سوارى بر پشت او و تسليم بودن آن است ، در حالى كه اگر افزون طلبى كند و بر او سخت بگيرد ،امكان آن را دارد كه سركشى و از صاحبش فرار كند .

كلمه الذّلة استعاره است براى آرامش و امكان دست يافتن به هدف در آن بخش از زمان ، و مقصود از آسان گرفتن روزگار ، همگامى با او به مقدار گنجايش روزگار ، بدون سختگيرى و خشم گرفتن بر اوست ، زيرا آن براى انسان رنجى بى‏فايده است ، و به نظير اين مطلب شاعر اشاره دارد : هرگاه روزگار زمام خود را به تو سپرد ، آن را به آرامى حركت ده ، و سخت نگير كه سركش و چموش خواهد شد .

سى و ششم : او را بر حذر مى‏دارد از اين كه به شوق سود ، همه بود و وجود خود را به خطر اندازد ، زيرا ممكن است به جايى برود كه بر نگردد يعنى سرمايه و جانش را نيز از دست بدهد ، اين سخن حمل بر آن صورت مى‏شود كه انسان با شك نسبت به در امان ماندن موجودى خود را به خطر اندازد ، امّا با ظنّ و اميد به سلامت ، خطر محسوب نمى‏شود . نظير آن است اين سخن بزرگان : هر كس زياده طلب باشد ، اصل سرمايه را از كف بدهد .

سى و هفتم : او را نسبت به لجاجت و پافشارى در پى كارى كه وصول به آن دشوار است ، هشدار داده ، و با استعاره آوردن لفظ مركب چموش براى آن ، وى را بر حذر داشته است ، و جهت شباهت همان است كه لجاجت انسان را همچون مركب چموش به سرانجامى ناپسند مى‏كشاند .

سى و هشتم : و به او امر كرده است كه خود را ملزم كند تا در مقابل بديهاى اخلاقى دوست واقعى‏اش مانند قطع رحم و ساير چيزهايى كه نام برده است ، با فضايل اخلاقى مانند صله رحم ، مقابله كند و پاداش دهد تا در نتيجه خوشنودى و رضايت قبلى باز گردد و دوستى پايدار بماند ، و او را بر حذر داشته است كه مبادا اين دستور را در غير مورد و يا در مورد نااهل از مردمان فرومايه به كار بندد ، زيرا آن نهادن چيزى در غير مورد است و اين كارى است بيرون از فرمان خرد ، و روشن شد كه امور نامبرده از لوازم دوستى حقيقى است و به نظير اين مطلب سراينده اشعار زير اشاره دارد :

و إنّ الذى بينى و بين بنى ابى
و بين امّى لمختلف جدّا

فان اكلوا لحمى و فرت لحومهم
و ان هدموا مجدى بنيت لهم مجدا

و ان زجروا طيرا بنحس تمرّ بى
زجرت لهم طيرا يمرّ بهم سعدا

و لا احمل الحقد القديم عليهم
و ليس رئيس القوم من يحمل الحقدا [ 31 ]

سى و نهم : او را از اين كه دشمن دوستش را به دوستى بگيرد ، بر حذر داشته است ، و زشتى اين عمل را به وسيله قياس مضمر استثنايى به او نمايانده است كه در حقيقت چنين فرموده است : زيرا تو اگر چنين عملى را مرتكب شوى گويا با دوستت دشمنى كرده‏اى ، و در اين گفتار از زشت بودن لازم بر زشتى ملزوم استدلال كرده است : يعنى دشمنى با دوست ، چون زشت و نهى شده است ، پس دشمن او را به دوستى گرفتن نيز ناپسند و زشت است ، و دليل بر ملازمت آن دو ، اين است كه دوستى با دشمن دوست باعث بيزارى و انزجار دوست از آن كسى مى‏شود كه با دشمن او دوست شده است ، چون او از دشمن خود بيزار است و تصوّر مى‏كند كه دوستش با وى شريك و در همه حالات از جمله در عداوت با او ، موافق است ، و اين تصوّر انگيزه تمايل او بر دشمنى اين دوست مى‏شود و در نتيجه باعث نفرت و بيزارى از او مى‏گردد ، و شاعر نيز در شعر زير به همين مطلب اشاره دارد :بعد از آنكه دشمن مرا دوست مى‏دارى گمان مى‏برى كه من دوست توأم براستى كه عقل از سرت پريده است .

چهلم : نصيحت خود را نسبت به برادر دينى در هر شرايطى كه او باشد ،خالص گردان ، چه نصيحت تو در نظر او خوب باشد يا بد ، يعنى نصيحت تو در نظر كسى كه نصيحت مى‏كنى به دليل خجالت كشيدن و شرمنده شدن او از روبرو شدن با نصيحت ناپسند جلوه كند و در اين دنيا او زيانبخش باشد . نظير آن است آيه مباركه زير :وَ اِنْ تُصِبْهُمْ سَيِّئةٌ بِما قَدَّمَتْ اَيْديهِمْ [ 32 ] كه خداوند متعال نسبت به خود آن اشخاص سيّئه ( بدى ) ناميده است .

چهل و يكم : او را مأمور به داشتن صفت پسنديده كظم غيظ ( فرو خوردن خشم ) فرموده و آن را چنين معرّفى كرده است : خوددارى از اقدام بر آنچه خواست قوّه غضب است در باره كسى كه مرتكب جنايتى شده و زيانش به او رسيده است .

واژه‏هاى : حلم ، بزرگوارى ، گذشت ، بردبارى ، چشمپوشى ، گذشت و شكيبايى مرادف با كظم غيظ است و بسا كه بعضى ميان اين واژه‏ها تفاوتهايى قائل شده‏اند .

صفت تجرّع ( جرعه جرعه نوشيدن ) را استعاره آورده است براى دشوارى تحمّل دردى كه وجود دارد ، به لحاظ داروى تلخى كه مى‏نوشد . آنگاه بر ارزش اين عمل به وسيله قياس مضمرى او را توجه داده است كه صغراى آن عبارت :زيرا من نوشابه‏اى گواراتر از آن در نهايت نديده‏ام مى‏باشد .

كلمه حلاوة شيرينى را براى آنچه از نتيجه خوب در پى دارد ، استعاره آورده است ، و جهت شباهت آن است كه هر دو باعث لذّتند .

و ضمير منها در سخن امام ( ع ) به مدلول كلمه تجرّع كه همان مصدر يعنى جرعه باشد ، برمى‏گردد . كبراى قياس در حقيقت چنين است : و هر نوشيدنى گواراتر و شيرينتر از آن نباشد ، سزاوار نوشيدن است . از وصيّتهاى زين العابدين ( ع ) به فرزندش باقر العلوم ( ع ) است : اى پسرك من ، خشمت را نسبت به اشخاص آهسته آهسته فرو خور ، زيرا پدر تو را هيچ يك از نعمتهاى رنگارنگ به قدر بهره‏اى كه از فروخوردن خشم داشته ، خوشحال و مسرور نكرده است .

چهل و دوم : به او امر كرده است تا نسبت به كسى كه به خشم و درشتى با او رفتار كرده است ، نرم باشد و با قياس مضمرى بر خوبى اين عمل او را توجّه داده است كه صغراى قياس اين عبارت است : زيرا ديرى نخواهد پاييد كه او نيز با تو به نرمى رفتار كند ، يعنى به سبب نرمش و نسبت به او ، به هنگام درشتى او ،چنين خواهد شد .

و كبراى قياس در حقيقت اين طور است : و هر كس به علّت نرمش تو نسبت به او ، نرم شود پس سزاوار آن است كه تو نسبت به او به نرمى رفتار كنى . از آن قبيل است اين سخن بزرگان : هرگاه برادر دينى نسبت به تو سرسنگين شد پس چه كسى بايد با وى ارتباط برقرار كند . هم‏چنين است آيه مباركه : اِدْفَعْ بِالَّتى هِىَ اَحْسَنُ فَاِذَا الَّذى بَيْنَكَ وَ بَيْنَهُ عَداوَةٌ كَانَّهُ وَلِىٌّ حَميمٌ [ 33 ]

چهل و سوم : او را سفارش كرده است تا نسبت به دشمنش به طريقى كه مقرون به فضيلت است ، برخورد كند و او را به بهترين طريقى كه لازمه يكى از دو پيروزى [ انتقام گذشت ] مى‏باشد توجه داده است ، زيرا پيروزى دو راه و دو وسيله دارد : يكى ترساندن و به زانو درآوردن دشمن از راه زور و چيرگى كه بسيار روشن است . و راه دوم : اظهار علاقه و لطف بر اوست به طورى كه او را رام سازد و بدان وسيله به موافقت خود درآورد .

عبارت : زيرا آن شيرين‏ترين نوع از دو پيروزى [ انتقام گذشت ] است ،صغراى قياس مضمر است ، و كبراى مقدّر نيز چنين است : و هر چه كه يكى از دو پيروزى بر آن صدق كند ، سزاوار انجام دادن است .

چهل و چهارم : به فرزندش دستور داده است كه اگر خواست از برادر دينى‏اش ببرد ، به مقدارى راه دوستى را باز نگه دارد ، و به طور كلى از او نبرد . او را به وسيله قياس مضمرى بر اين مطلب آگاه ساخته است كه به صغراى آن با اين عبارت اشاره فرموده است : بتواند روزى از آن راه برگردد ، يعنى اگر تمايل به بازگشت پيدا كرد بتواند برگردد .

و در حقيقت كبراى آن نيز چنين است : پس لازم است از هر راهى كه بايد از آن برگردد مقدارى براى خود باز نگه دارد . اين سخن نيز نظير آن است : دوست خود را به اندازه‏اى دوست بدار كه زياده روى در آن نباشد ، شايد روزى از روزها با تو دشمن گردد ، و دشمنت را در آن حدّ دشمن بدار كه شايد روزى دوست تو گردد [ 34 ] . و اين سخن ديگر نيز بدان مضمون است : هرگاه به دوستى كسى ميل كردى زياده‏روى مكن و اگر ترك دوستى گفتى باز در دشمنى تندرو مباش چهل و پنجم : گمان كسى را كه به او گمان خير و نيكى داشته باشد ،محقّق گرداند ، به اين ترتيب كه گمان خير او را درباره خود ، با عمل به مرحله باور و تصديق درآورد ، مثل اين كه اگر كسى درباره او گمان بخشندگى داشت ، به وى بذل و بخشش كند .

چهل و ششم : او را از بد كردن نسبت به اعضاى خانواده‏اش منع كرده است [ 35 ] . و به وسيله قياس مضمرى او را از اين كار بركنار داشته است كه در حقيقت صغراى آن چنين است : زيرا در اين صورت اعضاى خانواده تو از ديگران به دليل پيوستگى و نزديكى تو با ايشان چشم نياز بيشترى به تو دارند .

و كبراى مقدّر آن نيز چنين است : و هر كس كه چنين باشد ، پس او نكوهيده است .

چهل و هفتم : مبادا حق برادر دينى‏اش را به اعتمادى كه بين آن دو وجود دارد ضايع گرداند ، و اين مطلب را به وسيله قياس مضمرى به اطّلاع او رسانده است كه صغراى قياس ، اين جمله امام ( ع ) است : فانّه . . . حقّه ، مقصود اين است : حقّ هر كس را كه تو ضايع كنى ناگزير به خاطر تضييع حقّش بايد از تو جدا شود و در نتيجه برادر تو نخواهد بود .

و كبراى مقدّر نيز چنين است : و هر برادرى كه به خاطر تضييع حقّش از تو دورى گزيند ، سزاوار نيست كه تو حقّ او را ضايع گردانى تا دوستى و برادرى او نسبت به تو در امان بماند ، نظير اين مطلب است ، جمله زير : تضييع حقوق ديگران باعث اختلاف و جدايى است .

چهل و هشتم : او را از ابراز علاقه نسبت به كسى كه از وى فاصله گرفته است منع كرده است ، و مقصود از كسى كه فاصله گرفته است آن شخصى است كه جايى براى سازش نگذاشته و شايستگى براى دوستى ندارد ، بديهى است كه او دوست ديرين نبوده است ، اگر نه مطالب قبل و بعد در سخنان امام ( ع ) كه دستور به پيوستن با كسى را مى‏دهد كه از او بريده ، و نزديك شدن نسبت به كسى كه دورى گزيده و نيكى كردن نسبت به كسى كه به او بدى كرده‏اند با يكديگر تناقض مى‏داشت .

چهل و نهم : نبايد گسستن برادر دينى‏ات از تو بر پيوستن تو با او بچربد و قويتر باشد ، تا عبارت : الاحسان نيكى كردن ، و به وسيله برحذر داشتن از نقيض آن به ضرورت اين كار در ضمن قياس مضمرى اشاره فرموده است كه صغراى آن يك قضيّه شرطيّه متّصله و در حقيقت چنين است : زيرا تو اگر آن كار را نكنى بد كردن برادرت از نيكى كردن تو قويتر خواهد بود ، و توضيح رابطه و پيوستگى اين دو عمل آن است كه براى بدى و شرارت موانع زيادى هست كه باعث پيشگيرى از آنست و براى نيكى و انجام كار خير نيز انگيزه‏هاى زيادى است كه محرّك آن است .

حال اگر تو با همه انگيزه‏ها نيكى نكنى و با همه موانع بدى ، برادرت به تو بدى كند پس او در بد كردنش از نيكى كردن تو قويتر است . كبراى مقدّر نيز چنين مى‏شود : هر كس اين طور باشد پس ناتوان و نكوهيده است .

پنجاهم : او را از بزرگ جلوه دادن ستمى كه ستمگران در حق او روا داشته و او را خوار شمرده‏اند ، منع كرده است . به وسيله قياس مضمرى كه صغرايش اين جمله است : زيرا او در حقيقت به زيان خود و سود تو شتافته است يعنى شتاب در ظلم به تو موجب زيان او در آخرت است به دليل وعده كيفرى كه خداوند به ستمگران داده است ، و باعث سود تو در عالم آخرت است به دليل وعده پاداش در مقابل گرفتارى كه به صابران مرحمت كرده است . و كبراى مقدّر نيز چنين مى‏شود : و سزاوار نيست هر كه در مورد زيان خود و سود تو بكوشد ، تو عمل او را درباره خود بزرگ و سنگين جلوه دهى .

پنجاه و يكم : او را بر ضرورت مقابله نيكى به نيكى و نه كفران و بدى ، با اين عبارت آگاه ساخته است : پاداش كسى كه تو را خوشحال كرده آن نيست كه تو او را غمگين سازى ، و آن جمله به منزله صغراى قياس مضمر و در حقيقت چنين است : هر كس تو را خوشحال كند پاداشش آن نيست كه تو او را غمگين سازى . و كبراى مقدّر چنين مى‏شود : و هر كس كه پاداشش چنان نباشد پس شايسته غمگين كردن نيست .

بعضى گفته ‏اند ، اين جمله پايان بخش جمله قبلى است ، و در حقيقت چنين است : نبايد ستم كسى را كه بر تو ستم روا داشته بزرگ بنمايى و در نتيجه مقابله به مثل كنى ، زيرا او به زيان خود و به سود تو شتافته است و هر كس كه چنين باشد ، پاداشش آن نيست كه تو در مقابل عمل او به وى بدى كنى .

________________________________________________

[ 27 ] در سطر 18 ص 46 « و خير خيره » نوشته است كه غلط است . م .

[ 28 ] سوره واقعه ( 56 ) آيات ( 54 55 ) يعنى : آنگاه همه از آب گرم جهنم مى‏آشامند ، همان طورى كه شتران تشنه آب مى‏آشامند شما آن آب را از تشنگى مى‏آشاميد .

[ 29 ] هر چند كه طعم نااميدى تلخ است ، امّا لذّتبخش‏تر و شرينتر از درخواست از افراد پست است .

[ 30 ] گياهى است پيچنده مانند لبلاب كه در كوهها و زمينهاى سنگلاخ مى‏رويد و شاخه‏هاى درازى دارد كه روى زمين مى‏خوابد ، بيخ آن درشت مانند زردك امّا مجوف و بدبوست ، از بيخ آن شيره‏اى به دست مى‏آيد كه در پزشكى براى معالجه بعضى امراض معده و دفع كرم روده به كار مى‏رود ، آن را محموده هم گفته ‏اند . نقل از فرهنگ عميد ج 2 ص 1442 م .

[ 31 ] براستى كه بين من و فرزندان پدرم و من و پسران مادرم اختلاف جدى وجود دارد اگر آنان گوشت مرا بخورند بر گوشت آنها مى‏افزايم و اگر بنيان عظمت مرا ويران سازند معمار عظمت آنان خواهم شد و اگر پرنده‏اى را براى نحوست وادارند تا بر من بگذرد من پرنده خوشبختى را براى آنان به پرواز درآورم . و با كينه ديرين با آنها رفتار نخواهم كرد زيرا بزرگ يك قوم آن كسى نيست كه با كينه‏ توزى رفتار كند .

[ 32 ] سوره روم ( 30 ) بخشى از آيه ( 36 ) يعنى : و اگر رنج و بلايى از كرده خودشان ببينند . . .

[ 33 ] سوره فصلّت ( 41 ) قسمتى از آيه ( 34 ) يعنى : هميشه بدى ديگران را به بهترين عمل پاداش ده تا همان كسى كه با تو دشمنى دارد دوستى صميمى گردد .

[ 34 ] اين سخن از جمله سخنان امام على ( ع ) و حكمت 260 از حكم آن بزرگوار در نهج البلاغه آمده است . م .

[ 35 ] با اين كه مطلب شماره بعدى ( 47 ) در متن وصيّت امام ( ع ) مقدّم بر اين مطلب بود ، لفّ نشر مشوش آورده است م .

 

 

بخش دهم

وَ اِعْلَمْ يَا بُنَيَّ أَنَّ اَلرِّزْقَ رِزْقَانِ رِزْقٌ تَطْلُبُهُ وَ رِزْقٌ يَطْلُبُكَ فَإِنْ أَنْتَ لَمْ تَأْتِهِ أَتَاكَ مَا أَقْبَحَ اَلْخُضُوعَ عِنْدَ اَلْحَاجَةِ وَ اَلْجَفَاءَ عِنْدَ اَلْغِنَى إِنَّمَا لَكَ مِنْ دُنْيَاكَ مَا أَصْلَحْتَ بِهِ مَثْوَاكَ وَ إِنْ كُنْتَ جَازِعاً عَلَى مَا تَفَلَّتَ مِنْ يَدَيْكَ فَاجْزَعْ عَلَى كُلِّ مَا لَمْ يَصِلْ إِلَيْكَ اِسْتَدِلَّ عَلَى مَا لَمْ يَكُنْ بِمَا قَدْ كَانَ فَإِنَّ اَلْأُمُورَ أَشْبَاهٌ وَ لاَ تَكُونَنَّ مِمَّنْ لاَ تَنْفَعُهُ اَلْعِظَةُ إِلاَّ إِذَا بَالَغْتَ فِي إِيلاَمِهِ فَإِنَّ اَلْعَاقِلَ يَتَّعِظُ بِالْآدَابِ وَ اَلْبَهَائِمَ لاَ تَتَّعِظُ إِلاَّ بِالضَّرْبِ . اِطْرَحْ عَنْكَ وَارِدَاتِ اَلْهُمُومِ بِعَزَائِمِ اَلصَّبْرِ وَ حُسْنِ اَلْيَقِينِ مَنْ تَرَكَ اَلْقَصْدَ جَارَ وَ اَلصَّاحِبُ مُنَاسِبٌ وَ اَلصَّدِيقُ مَنْ صَدَقَ غَيْبُهُ وَ اَلْهَوَى شَرِيكُ اَلْعَمَى وَ رُبَّ قَرِيبٍ أَبْعَدُ مِنْ بَعِيدٍ وَ رُبَّ بَعِيدٍ أَقْرَبُ مِنْ قَرِيبٍ وَ اَلْغَرِيبُ مَنْ لَمْ يَكُنْ لَهُ حَبِيبٌ مَنْ تَعَدَّى اَلْحَقَّ ضَاقَ مَذْهَبُهُ وَ مَنِ اقْتَصَرَ عَلَى قَدْرِهِ كَانَ أَبْقَى لَهُ وَ أَوْثَقُ سَبَبٍ أَخَذْتَ بِهِ سَبَبٌ بَيْنَكَ وَ بَيْنَ اَللَّهِ وَ مَنْ لَمْ يُبَالِكَ فَهُوَ عَدُوُّكَ قَدْ يَكُونُ اَلْيَأْسُ إِدْرَاكاً إِذَا كَانَ اَلطَّمَعُ هَلاَكاً لَيْسَ كُلُّ عَوْرَةٍ تَظْهَرُ وَ لاَ كُلُّ فُرْصَةٍ تُصَابُ وَ رُبَّمَا أَخْطَأَ اَلْبَصِيرُ قَصْدَهُ وَ أَصَابَ اَلْأَعْمَى رُشْدَهُ أَخِّرِ اَلشَّرَّ فَإِنَّكَ إِذَا شِئْتَ تَعَجَّلْتَهُ وَ قَطِيعَةُ اَلْجَاهِلِ تَعْدِلُ صِلَةَ اَلْعَاقِلِ مَنْ أَمِنَ اَلزَّمَانَ خَانَهُ وَ مَنْ أَعْظَمَهُ أَهَانَهُ لَيْسَ كُلُّ مَنْ رَمَى أَصَابَ إِذَا تَغَيَّرَ اَلسُّلْطَانُ تَغَيَّرَ اَلزَّمَانُ سَلْ عَنِ اَلرَّفِيقِ قَبْلَ اَلطَّرِيقِ وَ عَنِ اَلْجَارِ قَبْلَ اَلدَّارِ إِيَّاكَ أَنْ تَذْكُرَ مِنَ اَلْكَلاَمِ مَا يَكُونُ مُضْحِكاً وَ إِنْ حَكَيْتَ ذَلِكَ عَنْ غَيْرِكَ وَ إِيَّاكَ وَ مُشَاوَرَةَ اَلنِّسَاءِ فَإِنَّ رَأْيَهُنَّ إِلَى أَفْنٍ وَ عَزْمَهُنَّ إِلَى وَهْنٍ وَ اُكْفُفْ عَلَيْهِنَّ مِنْ أَبْصَارِهِنَّ بِحِجَابِكَ إِيَّاهُنَّ فَإِنَّ شِدَّةَ اَلْحِجَابِ أَبْقَى عَلَيْهِنَّ وَ لَيْسَ خُرُوجُهُنَّ بِأَشَدَّ مِنْ إِدْخَالِكَ مَنْ لاَ يُوثَقُ بِهِ عَلَيْهِنَّ وَ إِنِ اِسْتَطَعْتَ أَلاَّ يَعْرِفْنَ غَيْرَكَ فَافْعَلْ وَ لاَ تُمَلِّكِ اَلْمَرْأَةَ مِنْ أَمْرِهَا مَا جَاوَزَ نَفْسَهَا فَإِنَّ اَلْمَرْأَةَ رَيْحَانَةٌ وَ لَيْسَتْ بِقَهْرَمَانَةٍ وَ لاَ تَعْدُ بِكَرَامَتِهَا نَفْسَهَا وَ لاَ تُطْمِعْهَا فِي أَنْ تَشْفَعَ لِغَيْرِهَا وَ إِيَّاكَ وَ اَلتَّغَايُرَ فِي غَيْرِ مَوْضِعِ غَيْرَةٍ فَإِنَّ ذَلِكَ يَدْعُو اَلصَّحِيحَةَ إِلَى اَلسَّقَمِ وَ اَلْبَرِيئَةَ إِلَى اَلرِّيَبِ وَ اِجْعَلْ لِكُلِّ إِنْسَانٍ مِنْ خَدَمِكَ عَمَلاً تَأْخُذُهُ بِهِ فَإِنَّهُ أَحْرَى أَلاَّ يَتَوَاكَلُوا فِي خِدْمَتِكَ وَ أَكْرِمْ عَشِيرَتَكَ فَإِنَّهُمْ جَنَاحُكَ اَلَّذِي بِهِ تَطِيرُ وَ أَصْلُكَ اَلَّذِي إِلَيْهِ تَصِيرُ وَ يَدُكَ اَلَّتِي بِهَا تَصُولُ اِسْتَوْدِعِ اَللَّهَ دِينَكَ وَ دُنْيَاكَ وَ اِسْأَلْهُ خَيْرَ اَلْقَضَاءِ لَكَ فِي اَلْعَاجِلَةِ وَ اَلْآجِلَةِ وَ اَلدُّنْيَا وَ اَلْآخِرَةِ إِنْ شَاءَ اللَّهُ

لغات

مثوى : جايگاه

تفلّت : خلاصى يابد ، از دست بدهد .

عزائم الصبر : صبرى كه مصمم بوده و پايبند آن باشى .

عورة : ( در اينجا ) اسم است از « اعور الصيدا ذا امكنك من نفسه » شكار خود را بر ملا كرد و در دسترس تو قرار گرفت . و از « اعور الفارس اذا بدأ منه موضع خلل الضرب » جاى نيزه زدن براى اسب سوار آشكار شد .

افن : سستى ، ناتوانى

قهرمانه : اصل واژه ، فارسى است به شكل عربى درآمده است ، يعنى پهلوان .

ترجمه

« بدان اى پسرك من ، روزى دو قسم است : روزيى كه تو آن را مى‏جويى و روزيى كه آن تو را مى‏جويد ، كه اگر تو به طرف آن نرفته باشى ، او خود ، به تو خواهد رسيد ، چه زشت است كرنش هنگام نيازمندى و سختگيرى به هنگام بى‏نيازى . بهره تو از دنيايت آن است كه آرامگاه ابديت را بدان وسيله اصلاح كنى ،و اگر بى‏تابى مى‏كنى به خاطر آنچه از دست داده‏اى ، پس براى تمام آنچه به دست نياورده‏اى نيز بى‏تابى كن [ 36 ] .

آن را كه نبوده است دليل براى آنچه بوده است ،شمار ، زيرا امور همسانند ، بايد از كسانى نباشى كه پند و اندرز به آنان سود نبخشد ، مگر وقتى كه در آزار و رنج آنها بكوشى ، زيرا خردمند به ادب و موعظه پند گيرد و چهار پايانند كه جز به كتك زدن رام نگردند .

غمهايى را كه بر تو وارد مى‏شوند با سپر صبر و باورهاى نيكو از خود دور كن ، هر كس از راه مقصد عدول كند از حقّ دور شده و ستمكار است ، دوست به منزله خويشاوند است ، دوست آن كسى است كه در غياب دوست هم راست باشد و هواى نفس شريك كورى و نابينايى است ، بسا دور كه نزديكتر از نزديك و بسا نزديك كه دورتر از دور است ، بيگانه و ناآشنا كسى است كه دوست نداشته باشد ، كسى كه از حقّ تجاوز كند رهگذرش تنگ است ، و هر كه در حدّ و مقام خود قانع باشد مقام او پايدار مى‏ ماند ،محكمترين وسيله‏ اى كه مى‏توانى به آن چنگ زنى وسيله مابين تو و خداست . هر كه درباره تو بى‏پروا باشد ، دشمن تو است .

گاهى نااميدى نوعى دريافتن است ، آن وقت كه طمع باعث هلاكت شود . هر زشتى را نبايد فاش كرد ، و هر فرصتى به دست نيايد . بسا بينا كه راه راستش را گم كند و بسا نابينا كه راه رستگارى را بيابد .

بدى را تأخير انداز زيرا هر وقت بخواهى مى‏توانى بشتابى ، بريدن از نادان برابر است با پيوند با خردمند . هر كس زمانه را امين گيرد ، زمانه به او خيانت كند ، و هر كس آن را بزرگ و مهم پندارد ، زمانه او را خوار گرداند . تير هر تير اندازى به هدف نمى‏رسد . با تغيير حاكم و سلطان روزگار تغيير مى‏كند . قبل از راه از همراه و بيش از خانه از همسايه جويا باش .

از گفتن سخن مضحك بپرهيز هر چند كه از ديگران نقل كنى ، از مشورت با زنها خوددارى كن ، زيرا انديشه ايشان ناتوان و اراده‏شان سست و ضعيف است ،و به وسيله حجاب و پوشش از ديدار حجاب براى ايشان نتيجه پايدار دارد ، و بيرون رفتن ايشان از خانه كم زيانتر نيست از وارد كردن كسى كه در مورد ايشان اطمينانى به او نيست ، اگر مى‏توانى كارى كن كه زنان مردان ديگر را نشناسند ، و زن را بر آنچه به او مربوط نيست مسلّط مگردان ،زيرا زن همچون گياهى است خوشبو نه انسانى قهرمان ، و در بزرگداشت او از آنچه در حدّ اوست تجاوز مكن ، او را به طمع مينداز كه واسطه ديگران شود ، و از اظهار غيرت و بدگمانى در آن جايى كه نبايد چنين باشى ، بپرهيز زيرا اين كار ، زن خوب را به نادرستى و زن درستكار و پاك را به بدانديشى وامى‏دارد .

براى هر يك از زيردستانت كارى را تعيين كن كه او را نسبت به همان كار مؤاخذه كنى ، زيرا اين روش بهتر است تا اين كه كسى از آنها وظيفه خود را به ديگرى وانگذارد . و خويشاوندانت را گرامى بدار ، زيرا آنان به منزله بال و پر تو هستند كه بدان وسيله پرواز مى‏كنى و اصل نسب تو هستند كه به آنها باز مى‏گردى و دست قدرت تو هستند كه به وسيله ايشان به دشمن حمله مى‏برى .

دين و دنيايت را به امانت نزد خدا مى‏سپارم ، و بهترين مقدّرات را هم در اين دنيا و هم در عالم آخرت براى تو از خداوند درخواست مى‏كنم . اگر خواست او بر اينها تعلق بگيرد . » .

شرح

در اين بخش توجه دادن به چند لطيفه از لطايف حكمت و اخلاق پسنديده است :

اوّل : امام ( ع ) ، مطلق روزى را به دو قسم ، جسته و جوينده تقسيم فرموده و مقصود از روزى جسته آن است كه در قضاى الهى نرفته است كه روزى اوست ، و هدف از روزى جوينده آن است كه خداوند مى‏داند كه آن روزى متعلّق به اين شخص است و ناگزير بايد به او برسد . و احكام اين دو قسم روزى را به خاطر رعايت اختصار چون واضح بوده است بيان نكرده است .

و در حقيقت فرموده است : امّا روزيى كه تو آن را مى‏جويى و به او نمى‏رسى ، چون در قضاى الهى نرفته است ، و هر چيزى را كه تو به آن نمى‏رسى سزاوار نيست كه حريص بر آن باشى ، و امّا روزيى كه آن تو را مى‏جويد ، ناگزير به تو مى‏رسد هر چند كه تو در پى آن نرفته باشى ، و اين خود صغراى قياس مضمر است كه كبراى مقدّر آن چنين مى‏شود : و هر چيزى كه ناچار به تو مى‏رسد ، سزاوار آن است كه تو در رسيدن به آن آزمند نباشى .

دوّم : او را بر ارزش عزّت نفس به هنگام نيازمندى و احتياج ، و همچنين بر پيوند با برادران دينى به هنگام بى‏نيازى با اظهار شگفتى از زشتى ضدّ آنها توجه داده است ، ضدّ آنها عبارت است از فروتنى در وقت حاجت و ستمكارى هنگام بى‏نيازى ، به جهت نفرت از آنها ، چون اين هر دو فرومايگى و پستى هستند . اين قسمت به منزله قياس مضمرى است كه در حقيقت چنين است :فرومايگى به هنگام حاجت و ستم بر دوستان در وقت بى‏نيازى براستى كه زشت است [ 37 ] ، و كبراى مقدّر نيز چنين مى‏شود : و هر چيزى كه اين طور باشد بايد از آن دورى كرد .

سوم : او را متوجّه بر صرف مال در راههاى خير و تقرّب به خدا به منظور اصلاح آخرت خود ساخته است با اين عبارت : انّما لك ( همانا براى تو است ) ،تا كلمه مثواك ( خانه ابدى‏ات را ) .

و مقصود امام ( ع ) : از دارايى دنيا ، چيزى است كه سود آن را هميشه مالك است و به همين دليل با حرف حصر انّما محصور كرده است ، زيرا آن مقدارى كه براستى سود مى ‏برد ، و نتيجه‏اش مى‏ماند ، همان است و بس چون خرج و صرف آن باعث كسب خصلتهاى نيكى است كه موجب اجر دائمى و نعمتهاى جاودانه اخروى است .

عبارت بالا صغراى قياس مضمرى است كه در حقيقت چنين است : آنچه از مال دنيا باعث اصلاح آرامگاه ابدى‏ات گردد ، همان است كه براى تو مى‏ماند ، و كبراى مقدّر نيز چنين است : و هر مقدارى كه از دنيا براى تو مى‏ ماند شايسته است كه توجّه به بهره‏بردارى از آن داشته باشى ، و احتمال مى‏رود كه اين جمله تذكّرى باشد در مورد مطلب قبلى يعنى دخالت ثروت در اصلاح خانه آخرت ، به وسيله همان مالى كه در اين جا مورد نظر است .

چهارم : او را متوجّه تأسّف نخوردن و بى‏تابى نكردن به خاطر مالى كه از دست داده ، به وسيله يك قياس استثنايى فرموده است با اين عبارت : فان جزعت ( اگر بى‏تابى كنى ) ، تا كلمه اليك و توضيح ملازمه و شرطى بودن آن است كه هر چه از دستش رفته است مانند آنچه كه به دست نياورده ، روزى او نبوده و قضاى الهى بر اين كه مال او شود تعلّق نگرفته است .

پنجم : او را مأمور كرده است تا با مقايسه كردن آنچه از امور و احوال و دگرگونيهاى دنيا كه اتّفاق نيفتاده است با آنچه پيش آمده و اتّفاق افتاده است استدلال كند ، توضيح اين كه خويشتن و آنچه را كه از متاع دنيا علاقه دارد با گذشتگان و متاع دنيايى مورد علاقه‏شان مقايسه كند ، خود را مثل آنها خواهد ديد آنگاه به همسانى خود با آنها يعنى دگرگونى و ناپايدارى حكم خواهد كرد ، و اين عبرت ، خود باعث بى‏ميلى نسبت به دنيا و متاع دنيايى خواهد شد . و او را به امكان چنين مقايسه‏اى به وسيله قياس مضمرى توجّه داده است كه صغراى آن عبارت : زيرا امور همسانند و كبراى آن نيز چنين است : و هر چه كه همسان باشد ، مقايسه قسمتى با قسمت ديگر امكان پذير است ، گويى چنين گفته‏ اند :هرگاه مايلى كه دنياى پس از خود را مشاهده كنى به دنياى پس از ديگران نگاه كن .

ششم : او را برحذر داشته است از اين كه مبادا از جمله كسانى باشد كه چون پندشان دهند ، بهره نگيرند ، مگر نصيحت و سرزنش با آزار و اذيت همراه باشد . اين عبارت به صورت مخاطب با لغت نيز نقل شده است : يعنى به وسيله گفتار و غير گفتار باعث آزار او شوى .

خردمند را در پندگيرى به وسيله ادب و بيدارى با نصيحت ، مثال براى او آورده است تا خود را با او مقايسه كند و به ادب پند و اندرز گيرد ، و چهار پايان را نيز كه جز با كتك زدن پند نگيرند ، و با نصيحت رام نگردند ، مثال زده ، تا با مقايسه خويش با آنها عبرت گيرد ، در حالى كه خداوند وى را وسيله عقل از چهارپايان برترى داده است بنابر اين بايد خود را از لازمه حيوانيّت منزّه بدارد و نيازى به آزار و اذيّت قولى و عملى نداشته باشد . مثل اين كه بگويند : فرومايه همچون برده است و برده چون چهارپايى است كه سرزنش و ملامت آن به صورت كتك زدن است .

هفتم : غم و اندوه و مصيبتهاى دنيايى را كه بر او وارد مى‏شوند با بردبارى استوار ، برخاسته از نيك باورى به خدا و اسرار حكمت و قضا و قدر او ، از خود دور كند ، توضيح آن كه باور كند هر كارى از جانب خدا صادر شود از قبيل تنگى و يا گشايش در روزى و هر كار خوف انگيز يا دلپسند كه بندگان خدا گرفتار آن شوند ، در اصل ذات بر طبق حكمت و مصلحت بوده است ، و آنچه به صورت شرّ و خلاف مصلحت در مى ‏آيد امرى است عرضى كه بهره‏بردارى خير از آن ميسّر نيست ، زيرا انسان هرگاه يقين و باور داشته باشد ، به دليل علم و آگاهى كه دارد ، خويشتن را براى صبر و شكيبايى و دورى از غم و زارى و امثال آن آماده مى‏ سازد .

مقصود امام ( ع ) از اين عبارت ، دستور به شكيبايى و بردبارى است و همين جمله در حكم صغراى قياس مضمرى است كه در حقيقت چنين است :براستى انديشه صبر و نيك باورى به خدا باعث رفع غمها و برطرف ساختن آنها از خويشتن است ، و كبراى مقدّر نيز چنين است : و هر چه باعث رفع اندوه شود سزاوار است كه بدان مجهّز شوى و خويشتن را به وسيله آن كامل سازى .

هشتم : او را بر ضرورت ميانه‏روى و اعتدال در رفتار و گفتارش ، به وسيله قياس مضمرى توجه داده است كه صغراى آن همان است كه بيان داشته و كبراى مقدّر آن نيز چنين است : و هر كس راه اعتدال را گذاشت ، از حق دور شده و ستمكار است .

نهم : او را بر نگهدارى و مراقبت دوست واقعى ، به وسيله قياس مضمرى ،هشدار داده است كه صغرايش را بيان داشته است و كلمه نسبت و خويشاوندى را به اعتبار دوستى زياد و حسن ياورى وى همانند يك خويشاوند استعاره آورده است . و كبراى مقدّر آن نيز چنين است : و خويشاوند سزاوار حمايت و اعتماد است . دهم : دوست واقعى را با نشانيى ، معرّفى كرده است تا بدان وسيله وى را بشناسد و با او دوستى كند ، و مقصود از صداقت در غياب همان دوستى قلبى و راستى در نهان است .

يازدهم : او را به وسيله قياس مضمرى بر اجتناب از هواى نفس و خواستهاى طبيعى ، توجه داده است ، كه صغراى آن عبارت : هواى نفس شريك كورى و نابينايى است ، و وجه اشتراكش با كورى ، همان باعث شدن به گمراهى و ترك اعتدال بمانند كورى است ، و كبراى مقدّر آن نيز چنين است : و هر چه با كورى جهت مشترك داشته باشد ، شايسته اجتناب است . همانند اين گفته است كه : دلبستگى تو به هر چيز ، كور و كرت مى‏كند .

دوازدهم : بر اين مطلب توجه داده است كه در ميان بيگانگان كسانى هستند كه نزديكتر و سودمندتر از خويشاوند و در ميان خويشان كسانى هستند كه دورتر از دورند ، و اين سخن مشهورى است : و به معناى جمله دوّم ، قرآن كريم در اين آيه اشاره دارد : يا ايُّهَا الّذينَ آمَنُوا اِنَّ مِنْ ازْواجِكُمْ وَ اَوْلادِكُمْ عَدُوّاً لَكُمْ فَاحْذَروُهُمْ [ 38 ]

سيزدهم : توجّه داده است كه كسى سزاوار نام بيگانه و غريب است كه دوستى براى خود ندارد ، گوينده شعر زير نيز به همين مطلب اشاره دارد :فاميل شخص ، پدر و مادر اوست كه در زير سايه آنها زندگى خوشايند است .

اگر روزى پدر و مادر از انسان روى گردانند در آن صورت او بيگانه و غريب و تنهاست . توضيح آن كه اين مطلب به لحاظ محبّت پدر و مادر به اوست .

چهاردهم : او را متوجّه بر ملازمت و طرفدارى از حق نموده است ، از آن رو كه نقيض آن ، يعنى تعدّى و تجاوز از حقّ به باطل ، رهگذرى تنگ و گذرگاهى باريك دارد . توضيح آن كه راه حقّ آشكارا و انسان مأمور به پيروى از آن است ، و نشانه‏هاى هدايت روى آن نصب شده است ، امّا راه باطل ، براى رهگذر ، راهى تنگ و باريك است ، از جهت سرگردانى و گمراهى و راه نيافتن به مصلحت و منفعت ، با وجود جلوگيرى كه وسيله پاسداران راه حقّ از كسانى كه مقصدشان باطل است به عمل آمده ، راه را بر او مى‏گيرند و گذرگاه را بر او تنگ مى‏كنند تا به راه حق برگردد . اين بخش از سخن امام ( ع ) صغراى قياس مضمر است ، كبراى آن نيز همانند اين عبارت است : هر كس راه اعتدال را گذاشت از حق دور شده و ستمكار است .

پانزدهم : او را متوجّه بر ضرورت قناعت بر حدّ خود يعنى مقدار و جايگاهش در ميان مردم ، ساخته است . و اكتفا و قناعت بر آن نيز بستگى به شناخت آن دارد ، يعنى فطرتى را كه آدمى ، از قبيل ناتوانى ، ستمكارى و كاستى ، بر آن فطرت آفريده شده است بشناسد ، آنگاه خواهد دانست كه او خود نيز چنين است و در آن حال خود را از برترى‏جويى نسبت به همنوعان و زورگويى بر كسى به دليل داشتن زور بيشتر ، و يا خودبينى به خاطر نيروى جسمى ، يا روحى باز خواهد داشت و به رفتارى جز آن يعنى فروتنى و خوشرفتارى و اقرار بر ناتوانى و كاستى كه در سرشت اوست ، اكتفا خواهد كرد .

اين بخش از بيان امام ( ع ) به منزله صغراى قياس مضمرى است كه در حقيقت چنين است : هر كه بر حدّ و اندازه خود اكتفا كند ، اين قدر و اندازه براى او پايدار ماند . توضيح آن كه ،

متجاوز به ارزش ديگران و آن كه از گليم خود پا بيرون نهد در معرض نابودى است زيرا مردم او را به ديده بدى و زشتى بنگرند . گويند : هر كه قدر و منزلت خود را نشناسد ، خويشتن را هلاك ساخته است . و بر حدّ و اندازه خود اكتفا كردن باعث آن است كه اين ناگواريها پيش نيايد و در نتيجه صاحب آن منزلت ، پايدار و سالمتر مى‏ماند . كبراى مقدّر چنين است : و هر كه بر حدّ و مقدار خود بسنده كند پايدار ماند پس اكتفا كردن بر حدّ و مقدار ضرورى و لازم است .

شانزدهم : او را بر ضرورت داشتن وسيله‏اى بين خود و خداى متعال آگاه ساخته است ، يعنى هر چه از دانش ، گفتار و رفتارى كه باعث نزديكى به درگاه الهى شود . كلمه « سبب » را از آن رو براى آنها استعاره آورده كه همچون ريسمانى كه بدان خود را به مقصود رسانند ، او را به سوى خدا و نزديكى به وى مى‏رساند ، بديهى است كه آن استوارترين وسيله است ، زيرا ثابت و پايدار است و هر كه را كه بدان چنگ زند در دنيا و آخرت نجات بخشد . همين عبارت صغراى قياس مضمرى است كه در حقيقت چنين است : وسيله‏اى كه بين تو و خداست مطمئن‏ترين وسيله‏اى است كه در دست دارى . و كبراى مقدّر نيز چنين است : و هر چه كه داراى اين ويژگى باشد شايسته چنگ زدن است . چنان كه در آيه مباركه آمده است :

فَمَنْ يَكْفُرْ بالطَّاغُوتِ وَ يُؤمِنْ بِاللَّهِ فَقَدِ اسْتَمْسَكَ بِالْعُرْوَةِ الوُثْقى‏ لا انْفِصامَ لَها [ 39 ] هفدهم : او را از دوستى با كسى كه نسبت به او بى‏پرواست بر حذر داشته است و اين مطلب را به وسيله قياس مضمرى بيان داشته كه صغراى آن درحقيقت چنين است : هر كه به هنگام نيازمندى تو و توانايى او ، بر سود رسانى به تو بى‏پروا باشد ، او دشمن تو است ، كلمه دشمن را از آن‏رو كه بى‏پروايى از لوازم دشمنى است از چنان كسى استعاره آورده است ، و كبراى مقدّر آن نيز چنين است : هر دشمنى سزاوار اجتناب و دورى است .

هيجدهم : او را متوجّه ساخته است كه نااميدى از بعضى خواستهاى دنيايى ، گاهى وسيله‏اى است براى ايمنى از نابودى و نجات از هلاكت ، آنجا كه طمع در چنان خواسته‏اى مانند طمع رسيدن به سلطنت و نظاير آن باعث هلاكت مى‏گردد .

نوزدهم : با عبارت : ليس كل عورة ( هر زشتى نبايد ) تا كلمه رشده ، او را بر اين مطلب توجّه داده است كه پاره‏اى از امور ممكن و فرصتها باعث غفلت جوينده بينا از حركت به جانب هدف خود و مانع راه بردن به سوى آن و رسيدن به آن مى‏شوند ، در صورتى كه يك فرد نابينا به هدف مى‏رسد . كلمه « بصير بينا » را براى خردمند زيرك ، و نابينا را براى نادان ابله استعاره آورده است هدف از اين گفتار ، منع از افسوس خوردن و بى‏تابى كردن نسبت به خواسته‏هايى است كه وصول به آنها ممكن بوده اما از دست رفته ‏اند .

بيستم : او را سفارش كرده است تا كار بد را تأخير اندازد و در آن شتاب نكند ، و بر اين مطلب به وسيله قياس مضمرى توجه داده و صغراى آن را چنين ذكر فرموده است : زيرا تو هر وقت بخواهى مى‏توانى بر انجام آن شتاب ورزى ، و كبراى آن نيز در حقيقت چنين است : و هر چيزى كه چنان باشد شايسته شتاب نيست ، چون از بين رفتنى نيست ، و نظير آن است از سخنان حكمت‏آميز عبارت زير : « پيش از كار بد به كار نيك اقدام كن ، زيرا تو هميشه بر كار نيك قادر نيستى در صورتى كه به كار بد هرگاه بخواهى توانايى » .

بيست و يكم : او را بر ضرورت بريدن از نادان به وسيله قياس مضمرى توجه داده است كه صغراى آن را ذكر كرده و كبراى مقدّر آن نيز چنين است : و هر چه معادل پيوند با خردمند باشد سزاوار است به آن تمايل پيدا كنى و آن را انجام دهى ، و بريدن از نادان به لحاظ منفعتى كه دارد معادل پيوند با خردمند است ، و سودمندى بريدن از نادان همسنگ با زيانى است كه در رفاقت با او وجود دارد .

بيست و دوم : او را توجّه داده است كه بايد از روزگار بر حذر باشد و دگرگونيهاى آن را همواره مد نظر گيرد و پيش از رويدادها با اعمال شايسته خود ،آماده باشد . لفظ خيانت را به لحاظ دگرگونى آن ، آن هم به هنگام غفلت و ايمنى و اعتماد بدان ، استعاره آورده است ، زيرا دنيا در چنين شرايطى همچون دوست خيانتكار است . اين جمله صغراى قياس مضمرى است كه كبراى مقدّر آن چنين مى‏شود : و هر كه روزگار به وى خيانت كند ، سزاوار است كه از آن برحذر باشد . و در سخنان حكمت آميز آمده است : هر كس روزگار را ايمن پندارد ، مرز خطرناكى را ناديده گرفته است .

بيست و سوّم : با اين بيان خود : « هر كه روزگار را بزرگ و مهمّ پندارد ،روزگار او را خوار گرداند » . او را توجّه داده است كه نبايد زمانه را مهمّ شمرد ،مقصود آن بزرگوار روزگار تنها نيست ، بلكه از آن‏رو كه روزگار شامل خوبيها و لذّتهاى دنيايى است و به وسيله تندرستى و جوانى و امنيّت و نظاير اينها انسان را آماده براى خوشگذرانى مى‏سازد ، در نتيجه انسان آن را بزرگ و مهمّ مى‏شمارد ،

در چنين شرايطى عرفا مى‏گويند روزگار خوش و زمان مهمّى بود . امّا لازمه چنين تصوّرى ، خوار شمردن صاحب چنان پندارى است ، از آن‏روست كه بزرگ شمردن روزگار باعث دل بستن بدان و سرگرم شدن به لذّتهاى دنيوى مى‏شود و در نتيجه به خاطر دلبستگى بدان از آمادگى براى آخرت غافل مى‏گردد . آنگاه روزگار به اقتضاى طبيعتش او را فريب مى‏دهد و بين او با آنچه از ثروت و مقام و افرادى كه مورد علاقه او بوده‏اند جدايى مى‏اندازد ، در نتيجه او كه مهمّ و بزرگ صاحب مال و منال بوده است ، ناچيز و كوچك و خوار مى‏گردد . اين جمله به منزله صغراى قياس مضمرى است كه كبراى مقدّر آن چنين است : و هر كس را روزگار خوار سازد ، شايسته است كه او نيز روزگار را خوار شمارد و بزرگ و مهمّ نپندارد .

بيست و چهارم : اين جمله تير هر تير اندازى به هدف نمى‏رسد ، نظير عبارت ديگرى است كه گذشت : چنين نيست كه هر خواستارى به خواسته خود برسد . مقصود امام ( ع ) توجه دادن برين است كه سزاوار است افسوس نخوردن برخواسته‏هايى كه از دست مى‏رود و نينديشيدن نسبت به آنچه در طلب آن راه خطا پيموده و يا ديگران او را سرزنش مى‏كنند كه او شايسته چنين خواسته‏اى نيست بلكه ديگران لايق آنند . ابو الطيّب [ از شعراى عرب ] به همين مطلب اشاره دارد :نه هر كه در پى هدفهاى والاست به هدفهايش مى‏رسد و نه همه افراد مردان مردند .

بيست و پنجم : اين نكته را يادآور است كه تغيير راه و روش و انديشه و رفتار پادشاه درباره رعيّت و عدول از داد به بيدادگرى باعث دگرگونى روزگار مردم است . زيرا زمينه عدالت به زمينه جور و ستم دگرگون مى‏شود .

نقل كرده‏اند ،كسرى انوشيروان كارگران شهر را جمع كرد در حالى كه خود درّى شاهوار را در دست مى‏گرداند . پس رو به مردم كرد و گفت چه چيز براى پيشبرد كارها زيانبخش‏تر است و بيشتر آن را به نابودى مى‏كشاند ؟ هر كه پاسخ مورد نظر مرا بدهد ، اين درّ را در دهان او قرار مى‏دهم . هر كدام از آنها سخنى ، از قبيل نيامدن باران و آمدن ملخ و نامساعد شدن هوا ، گفتند . آنگاه رو به وزيرش [ 40 ] گفت : تو بگو من گمان كنم كه عقل تو برابر عقل همه رعيّت بلكه هنوز بيشتر است ، او در جواب گفت : چيزى كه در پيشرفت كارها اثر زيان بخشى دارد ، برگشتن راه و روش پادشاه نسبت به ملّت ، و روا داشتن ظلم و جور بر آنهاست

انوشيروان گفت :رحمت خدا بر پدرت با اين عقل ، تو پادشاهان را شايسته آن ديدى كه آنها تو را بدان شايسته ديدند ، و آن درّ را به وى داد و او گرفت در دهان خود نهاد .

بيست و ششم : او را توصيه كرده است كه اگر قصد رفتن به راهى را دارد ،از احوال رفيقى كه در آن راه است جويا شود به اين منظور كه اگر او شخص بدى است از او دورى كند ، و اگر فرد خوبى است با او همراه شود . زيرا همراه يا صميمى و خالص است و يا چون آتشى سوزان است ، و همچنين ، موقعى كه قصد سكونت در منزلى را دارد ، به خاطر همان منظور ، از همسايه جويا شود . اين مطلب را به صورت روايت مرفوعه [ 41 ] نقل كرده‏اند .

بيست و هفتم : او را از گفتن سخن مضحك ، از خود يا از قول ديگران ،بر حذر داشته است از آن‏رو كه اين كار باعث خوارى و كاستى هيبت و شكوه انسان در برابر ديگران است .

بيست و هشتم : او را در مورد زنان به چند چيز سفارش كرده است :

اوّل : زنهار از مشورت با آنها ، و بر ضرورت اين زنهار به وسيله قياس مضمرى توجّه داده است كه صغراى آن عبارت : زيرا انديشه آنان . . . سست است مى‏باشد . از آن رو كه در خردهايشان كاستى است ، و كبراى مقدّر آن نيز چنين است : و هر كه چنين باشد شايسته است از مشورت با او پرهيز شود ، زيرا سستى اراده باعث اشتباهكارى و نرسيدن به جهت مصلحت در مورد مشورت است .

دوم : چشمهاى آنان را به وسيله حجاب و پوشش از ديدار نامحرمان باز دارد ، و اين سخن از فصيحترين كنايه‏ها در مورد پوشش است . « من » زايد و شايد براى تبعيض باشد . و بر ضرورت پوشش آنها به وسيله قياس مضمرى توجّه داده است كه صغراى آن جمله : زيرا سختگيرى حجاب براى ايشان نتيجه پايدار دارد ، يعنى براى پوشش و پاكدامنى پايدارتر است تا بيرون رفتن از خانه و آرايش كردن و براى حفظ آنها استوارتر مى‏ باشد ، و كبراى مقدّر آن چنين است : و هر چه اين طور باشد بايد انجام داد .

سوم : او را هشدار داده است تا مبادا در وارد كردن كسى كه در مورد ايشان [ زنان ] به او اطمينان ندارد ، سهل انگارى كند ، و در اين مورد تفاوتى ميان مرد و زن نيست ، اين جمله به منزله صغراى قياس مضمرى است كه از آن جلوگيرى و ممانعت مستفاد مى‏ شود ، و در حقيقت چنين است : اجازه ورود دادن به كسانى كه اطمينان به آنها نيست ، برابر گرايش دادن زنان به فساد يا بدتر از آن است ، و كبراى مقدّر نيز چنين مى‏ شود : و هرگاه اين طور باشد ، اجازه ورود نبايد داد . علت اينكه در بعضى از موارد ورود افراد نامطمئن بيشتر موجب فساد مى‏شود ، آن است كه در اين صورت ، مجال بيشترى مى‏يابند تا با زنان خلوت كنند و درباره خواسته فاسد خود همصحبت شوند .

چهارم : او را امر كرده است تا وسايل آشنايى ميان زن و ديگران را نابود سازد ، زيرا آشنايى آنها با ديگران زمينه‏ساز فساد است . البته به قرينه حاليه درمى‏يابيم كه كسانى مانند پدر و . . . محرم و از شمول سخن امام خارجند . و اين كه اين دستور را مشروط بر توانايى كرده ، از آن روست كه گاهى به هيچ نوع امكان ندارد ، جلو آشنايى آنها را با ديگران گرفت .

پنجم : او را از سپردن اختيار امور زن در مورد خوردنى ، پوشيدنى و نظاير آن ، بيش از اندازه به دست خود ، و بالاتر از اينها مانند واسطه شدن و شفاعت براى ديگران ، نهى كرده است . و براى صلاحيّت نداشتن زن نسبت به چنين كارى به وسيله قياس مضمرى هشدار داده است كه صغراى آن عبارت است : زيرا زن گياه خوشبويى است نه انسانى نيرومند . كلمه « ريحانه گياه خوشبو » را استعاره براى زن آورده است از آن‏رو كه او مورد كاميابى و بهره‏بردارى است ، و شايد انتخاب كلمه ريحانه به جاى زن ، از آن‏رو باشد كه زنان عرب بوى خوش ، فراوان به كار مى‏برند . غير قهرمان ، كنايه از آن است كه زن براى حكمرانى و تسلّط آفريده نشده است بلكه شأن زن فرمانبرى است . و كبراى مقدّر چنين است : و هر كس اين طور باشد سزاوار نيست كار او را به خود واگذارند ، و دست او در كار ديگران باز باشد .

ششم : و همچنين او را از احترام بيش از حدّ مانع شده است . يعنى نبايد تا آنجا زن را گرامى بدارى كه به مصلحت خود پشت پا بزند ، و اين عبارت مانند جمله قبلى است .

هفتم : و همچنين او را از اين كه كارى كند تا زن به طمع در شفاعت ديگران بيفتد ، منع كرده است زيرا اين خود نوعى پا از گليم خود بيرون نهادن است ، و مطلب را به اين ترتيب بيان كرده است كه او به دليل نقصان غريزى و كاستى فكرى ، شايستگى آن را ندارد .

هشتم : او را از اظهار غيرت و بدگمانى در جايى كه نبايد چنان باشد ، منع كرده و بر نتيجه بدى كه بر آن مترتّب است به وسيله قياس مضمرى توجّه داده است كه صغراى آن عبارت : زيرا آن . . . نادرستى ، است ، كلمه الصّحيحه كنايه از آلوده نبودن به خيانت و فساد ، و السّقم كنايه از آلودگى بدانهاست .

براستى چنين است ، زيرا زن موقعى كه دور از فساد است ، آن را بد مى‏داند و از روبرو شدن با فساد بيزار است ، و بيم رسوايى و كيفر را احساس مى‏كند ، ولى در صورتى كه او پاك است ، اگر به او نسبت نادرستى بدهند ، در آغاز كار بر او گران آيد ، و اگر اين نسبت تكرار شود ، سخن مرد در مقابل او بى‏ارزش مى‏شود و سرزنش كردن او به منزله وادار ساختن به فساد مى‏گردد .

اين مطلب روشنى است كه در طبيعت حيوانى نسبت به كارى كه ممنوع است ، يك نوع آزمندى وجود دارد . بنابر اين غيرت در چنين موردى بى‏جاست و سرزنش به دليل خيالى پوچ و به خاطر كارى كه انجام نشده است خود ، نوعى انگيزه است . و كبراى مقدّر نيز چنين است و هر كارى كه آن طور باشد ، انجام آن روا نيست .

بيست و نهم : او را مأمور ساخته است تا براى هر كدام از خدمتگزاران خود كارى را تعيين كند و او را نسبت به همان كار مؤاخذه كند و نسبت به كار ديگر مؤاخذه نكند ، و اين از جمله امور مربوط به تدبير منزل است . و بر راز اين سخن به وسيله قياس مضمرى توجّه داده است كه صغراى آن جمله : زيرا او سزاوارتر است . . . به خدمتگزارى تو . توضيح آن كه هرگاه آنها مشتركا بر انجام كارى مكلّف باشند تا هر كدام از آنها به انجام آن كار اقدام كند ، بيشتر وقتها هر يك كار خود را به ديگرى وامى‏گذارد و اين خود باعث انجام نگرفتن كار مى‏شود .

كسرى انوشروان به فرزندش شيرويه گويد : در ميان كاتبان خود ، دقّت كن هر كدام صاحب باغ و ملكند و آنها را خوب آباد كرده‏اند ، او را متولّى ماليات كن ، و هر كه بردگان زيادى دارد او را سرپرست سپاه كن و هر كدام از آنها عائله‏مندتر است و آنها را خوب اداره مى‏كند ، مخارج و وظيفه درآمد و هزينه را به او بسپار و همچنين نسبت به تمام خدمتگزاران سرايت همين رفتار را بكن و كارى را بى‏حساب ميان خدمتگزاران مگذار كه نظام حكومتت از هم خواهد پاشيد .

سى‏ام : او را سفارش به گرامى داشت خويشاوندان كرده و بر اين مطلب به وسيله قياس مضمرى هشدار داده است كه صغراى آن عبارت : زيرا آنان . . .

حمله مى‏برى ، است . كلمه الجناح ( بال ) را استعاره از خويشاوندان آورده است ،از آن‏رو كه آنها چون پر و بالى مبدأ حركت و توانايى او بر پرواز به سمت هدفهاهستند ، و به خاطر آماده‏سازى بيشتر ، اصطلاح پرواز را به كار برده است و همچنين كلمه يد ( دست ) را از آن‏رو كه آنها وسيله حمله بردن وى بر دشمن مى‏باشند . امّا كبراى مقدّر چنين است : و هر كس اين چنين باشد ، گرامى داشت او لازم است .

آنگاه وصيّت را با خداحافظى و به امانت سپردن دين و دنياى او نزد خدا و تقاضاى بهترين سرنوشت براى او در دنيا و آخرت بر طبق اراده و خواست خدا ،پايان برده است .

كلمه : استيداع ( به امانت گذاردن ) ، چون او را نزد خدا به امانت مى‏گذارد ،به طور مجاز در مورد درخواست نگهدارى او از خدا به كار رفته است . توفيق و برى بودن از گناه در دست خداست .

______________________________________

[ 36 ] يعنى در هر دو مورد غم خوردن بيهوده است ، به قول رودكى شاعر :

اى آن كه غمگينى و سزاوارى
اندر نهان سرشك همى بارى . . .

شو تا قيامت آيد زارى كنى
كى رفته را به زارى باز آرى م .

[ 37 ] صغراى قياس م .

[ 38 ] سوره تغابن ( 64 ) ، قسمتى از آيه ( 14 ) يعنى : اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد برخى از زنان و فرزندان شما دشمنان شمايند ، از آنان حذر كنيد .

[ 39 ] سوره بقره ( 2 ) بخشى از آيه ( 256 ) يعنى هر كه از اطاعت طاغوت برگردد و به خدا گرايد ، به رشته محكم و استوارى چنگ زده است كه هرگز گسستنى نيست .

[ 40 ] بوذرجمهر ( بزرگمهر ) وزير كسرى انوشيروان ، مشهور به هوش و كياست است مورخين از ذكاوت او داستانها نوشته و او را به نبوغ و زيركى فوق العاده ستوده‏اند م .

[ 41 ] روايت مرفوعه روايتى است كه اسامى راويان آن در سلسله سند ذكر نشده و نام برده نشده‏اند م .

 

نامه 30 ترجمه شرح ابن میثم بحرانی

30 از نامه‏ هاى امام ( ع ) به معاويه :

فَاتَّقِ اَللَّهَ فِيمَا لَدَيْكَ وَ اُنْظُرْ فِي حَقِّهِ عَلَيْكَ وَ اِرْجِعْ إِلَى مَعْرِفَةِ مَا لاَ تُعْذَرُ بِجَهَالَتِهِ فَإِنَّ لِلطَّاعَةِ أَعْلاَماً وَاضِحَةً وَ سُبُلاً نَيِّرَةً وَ مَحَجَّةً نَهْجَةً وَ غَايَةً مُطَّلَبَةً يَرِدُهَا اَلْأَكْيَاسُ وَ يُخَالِفُهَا اَلْأَنْكَاسُ مَنْ نَكَبَ عَنْهَا جَارَ عَنِ اَلْحَقِّ وَ خَبَطَ فِي اَلتِّيهِ وَ غَيَّرَ اَللَّهُ نِعْمَتَهُ وَ أَحَلَّ بِهِ نِقْمَتَهُ فَنَفْسَكَ نَفْسَكَ فَقَدْ بَيَّنَ اَللَّهُ لَكَ سَبِيلَكَ وَ حَيْثُ تَنَاهَتْ بِكَ أُمُورُكَ فَقَدْ أَجْرَيْتَ إِلَى غَايَةِ خُسْرٍ وَ مَحَلَّةِ كُفْرٍ فَإِنَّ نَفْسَكَ قَدْ أَوْلَجَتْكَ شَرّاً وَ أَقْحَمَتْكَ غَيّاً وَ أَوْرَدَتْكَ اَلْمَهَالِكَ وَ أَوْعَرَتْ عَلَيْكَ اَلْمَسَالِكَ

لغات

عضيهه : تهمت و افترا طمس : از بين بردن اثر نهجة : روشن و واضح مطلّبه به تشديد طاء و فتح لام : آنچه بطور جدى از آنها طلب شده باشد اكياس : خردمندان أنكاس : جمع نكس : مرد پست نكب : منحرف شد خبط : در راه نادرست گام برداشتن خسر : زيانكارى اقتحام : با شدت در امرى داخل شدن وعر : سخت ، شديد مهطع : شتاب كننده بهضه الامر : آن كار بر او گران آمد ، بارش را سنگين كرد .

ترجمه

« پس درباره نعمتهايى كه نزد توست از خدا بترس و در حقى كه بر تو داردبنگر و از شناخت آنچه كه در ندانستن آن معذور نيستى خوددارى مكن چرا كه براى اطاعت و پيروى نشانه‏هاى آشكار و راههاى روشن و جاده‏هاى پهن و پايانى مطلوب است ، كه زيركها در آن وارد مى‏شوند و سفلگان از آن ، سرباز مى‏زنند ، آن كه از آن راه منحرف شود از حق روى گردانده و در بيابان گمراهى و سرگردانى قدم گذارده ، و خداوند نعمت خود را از او مى‏گيرد و عذاب خود را بر او گسيل مى‏دارد ، پس به خود آى و خويشتن را درياب كه خدا راه خود را براى تو روشن كرده است و چون كارهايت تو را به اين مرحله كشانده است پس به آخرين حدّ زيان و جايگاه كفر و شرك پايين آمدى و خواهشهاى دلت ، تو را به شرارت وادار كرده و در گمراهى افكنده و در تباهكاريها وارد ساخته و راهها را بر تو سخت بسته است . »

شرح

آنچه مرحوم سيد در اين مورد از نهج البلاغه آورد . قسمتى از نامه حضرت به معاويه است كه آغاز آن چنين بوده : پس از حمد خدا و نعت پيامبر ،نامه‏ات به من رسيد كه در آن فتنه‏انگيزى مرا خاطر نشان كردى ، و كيفر مجازاتى كه انجام مى‏دهم زشت شمردى و مرا ستمگر و در ادا كردن حقوق الهى كوتاهى كننده به حساب آوردى ، سبحان اللَّه چگونه به خود اجازه غيبت كردن مى‏دهى و دروغگويى را نيكو مى‏دانى ؟

من جز براى امر به معروف و نهى از منكر هرگز آشوب و ستيز به پا نكردم ، و جز بر بدعتگذار ، و از دين برگشته ، يا منافق بر كسى نشوريدم و راهنمايم در اين امور آيه قرآن است كه مى‏فرمايد : « وَ لَوْ كانُوا آبائهم أوْ أبنائهم [ 1 ] . . . » . مرا تقصير كننده در حق خدا دانستى ، به خداى بزرگ پناه مى‏برم از آن كه حقوق تاكيد شده او را رها و تعطيل كنم ، و به سوى هوا و هوسى مايل شوم و در گمراهى حيرتزا براى هميشه بمانم ، عجيب است اى معاويه ، كه تو احسان كردن را مى‏ستايى ، اما با دليل و برهان مخالفى ، و پيمانهاى الهى را كه خواسته وى و حجت بر بندگانش مى‏باشد درهم مى‏شكنى ،اسلام را بدور انداختى و احكامش را تباه و آثارش را محو كردى ، جامه هوسبازى به تن كردى و به دنبال خواستهاى پست نفسانى مى‏روى ، ( اين بود قسمتهاى اول اين نامه كه در نهج البلاغه ذكر نشده و از اين به بعد جمله‏ هايى است كه در اول ترجمه شده و به اين عبارت آغاز مى‏شود )

فاتق اللَّه . . . كه شرحشى بعدا مى ‏آيد ، و جملات ديگرى نيز از اين نامه حذف شده است كه چنين است : گروهى براى خدا وجود دارند كه دست خدا بالاى سر آنها و خشم او بر مخالفانشان حتمى است ، بنابراين پيش از آن كه در تنگناى قبر وارد شوى به فكر خود باش و خويشتن را مواظبت كن كه بازگشتت به سوى خداست و در پيشگاه او محشور مى‏شوى سختيهاى آن روز گريبانگيرت خواهد شد و اندوهش بر تو وارد مى‏شود ، روزى كه پشيمانى سودى ندارد و عذر معذرتخواه پذيرفته نمى‏شود ، « يَوْمَ لا يُغْنى مَوْلىً عَنْ مَوْلىً شَيْئاً وَ لاهُم يُنْصَرُوْنَ . [ 2 ] »

در اين نامه امام ( ع ) مخاطب خود را موعظه فرموده و او را پند و اندرز داده است كه تقواى الهى را پيشه كند و درباره اموال مسلمين و ثروت آنان كه ترد او قرار دارد از خدا بترسد و حق نعمتهاى خدا را بر خود ادا كند و به منظور سپاسگزارى ، دستورهاى وى را پيروى و اطاعت كند و به سوى شناخت آنچه كه براى نادانى آن وى را عذرى نيست بر گردد يعنى بداند كه اطاعت از فرمانهاى خدا و پيامبر و امام بر حق واجب و لازم است .

فانّ للطاعة اعلاما واضحه ،

براى اطاعت خدا نشانه ‏هاى روشن است ،كلمه اعلام كنايه از امورى است كه آدمى را به راه خداوند راهنمايى مى‏كنند يعنى كتاب خداوند و سخنان پيامبر ( ص ) و اعمال او ، و همچنين پيشوايان حق و راستين ، كه اصل و ريشه اين آثار و حاملان آن مى‏باشند ، و منظور از راههاى روشن و جاده آشكار همان راههايى است كه به خدا منتهى مى‏شود كه مدلول همان آثار است ، و مراد از هدفى كه بطور جدى مطلوب خلق است آن است كه با حالتى پاك و برهنه از آلودگيهاى جسمانى پست و زينت يافته با كمالات نفسانى و انسانى ، به پيشگاه قدس الهى راه يابند .

طاعة اسم مصدر و منظور هدفى است كه مورد نظر أعلام است و براى رسيدن به آن هدف اين راه بايد پيموده شود ، و ضمير در كلمات : يردها و يخالفها و عنها ، بر مى‏گردد به جمله المحجّه و الأعلام الواضحة عليها و بديهى است كه خردمندان آنانند كه ورود در اين جاده را برمى‏ گزينند و نشانه‏هاى آن را طلب مى‏ كنند ، و اما دون همتان به راههاى ديگر انحراف مى‏يابند و از مسير حق سر بر مى‏ تابند و در كوير جهل و نادانى سرگردان مى‏ شوند و در پى آن خداوند ،نعمت خود را بر آنان دگرگونه كرده و در سراى آخرت كيفر و عذاب را به آنان عوض مى ‏دهد .

آنگاه امام ( ع ) پس از آن كه قدرى معاويه را پند و اندرز داد و راههاى درست را برايش روشن كرد و به او گوشزد فرمود كه اگر از اين راهها انحراف يابد سزايش تغيير يافتن نغمت الهى و تبديل آن به نعمت و عذاب مى‏باشد ، به او چنين دستور مى‏دهد كه با پيش گرفتن اين راههاى هموار و نجات بخش ، نفس خود را از هر چه موجب عدول از اين راه و مخالف اين امور است حفظ و نگهدارى نمايد .

اين بيان اخير امام ( ع ) در حكم نخستين مقدمه از يك قياس مضمرى است كه حضرت به ترتيب شكل اوّل ، استدلال فرموده است كه رفتن از اين راه امرى لازم و ضرورى است ، و مقدمه دوّمش اين است : هر كسى را كه خداوند راه سلوكش را معين كرده باشد بر او ، واجب است كه پاى در آن مسير بگذارد .

و حيث تناهت بك امورك ،

بس است اين همه جنايت كه تو را به اين مرحله رساند امام ( ع ) در اين مرحله معاويه را امر به توقف مى‏كند و شرح مى‏دهد كه اكنون تو به آخرين منزلگاه خسران كه يكى از منازل كفر و شرك است رسيده‏اى ديگر بس است توقف كن .

فقد اجريت الى غاية خسر ،

كلمه اجراء ، در اصل به معناى دوانيدن اسب براى مسابقه است يعنى با سرعت تا اين حدّ از زيانكارى تاختى ، واژه ( خسر ) كنايه از فقدان رضايت و نبودن كمالاتى است كه آدمى را به خدا نزديك مى‏كند ،و اين كه امام اين مرحله را منزلگاه كفر دانست به اين دليل است كه اساسا سرانجام كارهاى زشت كه انسان از رو آوردن به آنها منع شده ، از مواضع و منزلگاههاى كفر و شرك مى‏باشد و هر كس با قصد و اختيار از آن راه برود به آن منزلگاهها ملحق شده است .

و انّ نفسك قد اولجتك شرّا ،

نفست تو را در شرور و بديهاى دنيا و آخرت افكنده است ، منظور نفس اماره است كه به سبب جلوه دادن نافرمانى از دستورات خداوند و خوب نشان دادن مخالفت با امام بر حق ، انسان را وادار به اين كارهاى ناپسند مى‏كند ، جمله بالا به روايت ديگر بدون نقطه قد اوحلتك خوانده شده ، يعنى نفست تو را به گل فرو برده كه استعاره از گناهان و آلودگى به جهل و نادانى است كه مانند توده‏اى از گل او را در خود فرو برده است .

و اقحمتك غيّا ،

و در ورطه گمراهى و هلاكتت انداخته است ، و در جايگاههاى هلاكت كه امور شبهه‏ناك و گناهان است واردت كرده است .

و اوعرت عليك المسالك ،

راههاى هدايت و روشهاى خير و خوبى را بر تو ناهموار و سخت و صعب العبور كرد ، زيرا نفس امّاره هنگامى كه با نشان دادن اهداف باطل و وسوسه‏هاى فريبكارانه‏اش رفتن به راههاى تاريك گمراهى و گناه را براى آدمى هموار كرد و او را در آن مسير به راه انداخت ، خود به خود از راه سعادت و مسير خير و اطاعت دور مى‏شود و ديگر افتادن در آن جاده و گام نهادن در آن برايش مشكل و سخت مى‏نمايد .

در خاتمه از خداوند متعال موفقيت در انجام دادن اعمال خير و نگهدارى از گناهان و خطايا را خواستار و به كمك گرفتن از نيروى پايدارش اميدوارم .

پايان شرح و تفسير نامه امام به معاويه شماره 30 و آخر جلد چهارم از كتاب شرح ابن ميثم بحرانى .

_____________________________________

[ 1 ] سوره مجادله ( 58 ) آيه ( 21 ) يعنى : اگر چه پدرها ، يا فرزندانشان باشند ، اين آيه درباره مؤمنان مى‏فرمايد : دشمنان خدا را دوست نمى‏دارند اگر چه پدران يا فرزندان يا برادران يا خويشاوندانشان باشند .( مترجم )

[ 2 ] سوره دخان ( 44 ) آيه ( 40 ) يعنى : روزى كه هيچ دوستى ، از دوستش رفع نياز نكند و نه آنان نصرت و يارى شوند .