خطبه ها خطبه شماره 93/2 (ترجمه و شرح فلسفی علامه محمد تقی جعفری)

23 كمّيّت و كيفيّت دخالت و تأثير انسان در تشكيل تاريخ خود چيست و چگونه است ؟

تعيين دقيق كمّيّت و كيفيّت دخالت و تأثير انسان در تشكيل تاريخ خود ،اگر امكان‏ناپذير نباشد ، حدّاقلّ بسيار بسيار دشوار است ، زيرا چنانكه در مباحث اوّليّه اين رساله گفتيم : هم نظام ( سيستم ) موجوديّت مغزى و روانى انسان در حال انفرادى و اجتماعى و هم نظام اجتماع و محيط و منظومه شمسى مربوط به كيهان كه در آن زندگى مى‏ كند باز بوده و قابل بستن نيست [ مگر با اعمال قرار داد و قدرت و زور آنهم براى مدّتى در حيطه اجتماع ] و مسلّم است كه واحدها و جرياناتى كه در يك نظام ( سيستم ) باز ، مشغول فعّاليّتند ، همواره در معرض دگرگونى مى‏باشند لذا بهيچ وجه از ديدگاه علمى نمى ‏تواند سرنوشت كمّى و كيفى جريانات و واحدهاى فعّال در يك سيستم باز را تعيين و مشخّص نمود . و بهمين علّت است كه همواره تفسير و تحليل رويدادهاى مهمّ در تاريخ مانند بروز تمدّن‏ها و زوال آنها و ظهور و اعتلا و سقوط امپراطورى‏ها و شكوفائى و پژمردگى فرهنگها جز با تخمين و احتمال و « شايد » و « ممكن است » و غير ذلك تفسير و تحليل نمى ‏شود .

با اينحال انديشه و اراده انسانها ، در هر مقطعى از تاريخ توانسته است آمال و اهداف و وسائل واقعى حيات خود را درك نموده و براى بدست آوردن آنها اقدام نمايد كه گاهى در حركت خود موفّق بوده است و گاهى ناموفّق و در آن صورت هم كه ناموفّق بوده است ، اشتياق بآن واقعيّات مانند آتش زير خاكستر بوده است كه بادهاى رويدادهاى محاسبه نشده براى بازيگران صحنه اجتماع كه عامل ناموفّق بودن مردم بوده‏اند ، از راه رسيده ، خاكسترها را بر كنار نموده و آتش اشتياق را نمودار ساخته و به فعّاليّت واداشته است .

3 آنچه كه مفيد بحال انسانها است همه موضوعات و رويدادها كه چه از طرف طبيعت و چه از ناحيه خود نوع انسانى ، به انسان روى مى‏آورند و با وى در حال تأثير و تأثّر قرار مى‏گيرند بر دو نوع عمده تقسيم ميگردند :

نوع يكم امورى هستند كه بروز مى‏كنند و بوجود مى‏آيند و زمانى نسبتاً كم و بيش ولى محدود ، در ارتباط با انسان قرار مى‏گيرند و سپس از منطقه ارتباط بيرون مى‏روند .

نوع دوم امورى هستند پايدار و ملايم هويّت انسانى در هر دو قلمرو مادّى و معنوى انسان . اين امور بجهت منفعتى كه به موجوديّت مادّى يا معنوى او دارند ، پايدار مى‏مانند و اگر هم در معرض دگرگونى‏ها قرار بگيرند ،مطلوبيّت ماهيّت خود را از دست نمى‏دهند . البتّه منظور از منفعت در اين مورد اعمّ از منافع گوناگون مادّى و اقسام مختلف منافع معنوى مى‏باشد .

اين منفعت نه تنها بايد مزاحم اصول بنيادين حيات انسانى نباشد ، بلكه بالضّروره بايد ملايم و بر پا دارنده اصول مزبوره بوده باشد . لذا فرهنگهائى كه بوجود مى‏آيند و زمانى يا از بعضى جهات براى انسان لذّت‏بخش و سودمند بوده و سپس عامل ضرر به انسانها مى‏باشند و يا نفع بعضى جهات آنها موجب ضرر بزرگترى به جهات ديگر مى‏گردد ، اينگونه عوامل منفعت دير يا زود از صحنه حيات انسانها رخت برمى‏بندند و منتفى مى‏گردند .

منفعت ‏گرايى در فلسفه تاريخ

گمان نمى‏رود خردمندى پيدا شود و در نفع‏گرائى انسانها كمترين ترديدى داشته باشد ، چنانكه گريز از ضرر براى انسانها بعنوان يك اصل كاملاً جدّى مطرح است . منفعت در قرآن مجيد با صراحت كامل مورد تذكّر قرار گرفته است از آن جمله :

إِنَّ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ اِخْتِلاَفِ اللَّيْلِ وَ النَّهَارِ وَ الْفُلْكِ الَّتِي تَجْرِي فِي الْبَحْرِ بِمَا يَنْفَعُ النَّاسَ وَ مَآ أَنْزَلَ اللَّهُ مِنَ السَّمَآءِ مَآءً فَأَحْيَا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا وَ بَثَّ فِيْهَا مِنْ كُلِّ دَآبَّةٍ وَ تَصْرِيفِ الِّريَاحِ وَ السَّحَابِ الْمُسَخَّرِ بَيْنَ السَّمَآءِ وَ الْأَرْضِ لَآيَاتٍ لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ [البقره آيه 164] ( قطعا ، در آفرينش آسمانها و زمين و تعاقب شب و روز و كشتى كه در دريا به نفع مردم حركت مى‏كند و در آن آب كه خداوند از آسمان فرستاده و زمين را بعد از مرگش حيات مى‏بخشد و در اينكه از هر نوع جنبنده در روى زمين منتشر ساخته و در وزش بادها و ابر مسخّر ميان آسمان و زمين آياتى است براى مردمى كه تعقّل مى‏ نمايند . )

وَ أَمَّا مَا يَنْفَعُ النَّاسَ فَيَمْكُثُ فِي الْأَرْضِ [ الرّعد آيه 17] ( و امّا آنچه كه براى مردم نفع مى‏رساند در روى زمين مى‏ماند . )

وَ الْأَنْعَامَ خَلَقَهَا لَكُمْ فِيهَا دِفْ‏ءٌ وَ مَنَافِعُ وَ مِنْهَا تَاْكُلُونَ [ النّحل آيه 5] ( و چهار پايان را آفريد ، در آن چهار پايان براى شما وسيله گرمى [ مانند پشم ] و منافعى است و از آن‏ها مى‏خوريد . )

وَ أَذِّنْ فِي النَّاسِ بِالْحَجِّ يَأتُوكَ رِجَالاً وَ عَلَى‏ كُلِّ ضَامِرٍ يَأْتِينَ مِنْ كُلِّ فَجٍ عَمِيقٍ . لِيَشْهَدُوا مَنَافِعَ لَهُمْ وَ يَذْكُرُوا اسْمَ اللَّهِ . . . [ الحجّ آيه 27] ( اعلان كن در مردم وجوب حجّ را ، در حال پياده و سوار بر شترهاى لاغر بسوى تو خواهند آمد از هر راه دور مى‏آيند تا منافعى را كه براى آنان است مشاهده كنند و نام خداوندى را ذكر كنند . . . )

وَ إِنَّ لَكُمْ فِي الْأَنْعَامِ لَعِبْرَةً نُّسْقِيكُمْ مِمَّا فِي بُطُونِهاَ وَ لَكُمْ فِيهَا مَنَافِعُ كَثِيرَةٌ وَ مِنْهَا تَأكُلُونَ . وَ عَلَيْهَا وَ عَلَى الْفُلْكِ تُحْمَلُونَ [ المؤمنون آيه 21 و 22] ( و قطعا براى شما درباره چارپايان عبرتى است ، ما شما را از آنچه كه در شكمهاى آنهاست ( از شيرهايشان ) سيراب مى‏كنيم و براى شما است در آن چارپايان منافعى فراوان و از آنها مى‏خوريد . و بر آن چهارپا و بر كشتى حمل مى‏شويد . ) و در سوره يس آيه 73 و غافر آيه 80 و الحديد آيه 25 نيز موضوع منافع را گوشزد كرده است . كلمه خير در آيات قرآنى به هر دو معناى خير مادّى و خير معنوى آمده است .

از آنجمله : وَ إِنَّهُ لِحُبِّ الْخَيْرِ لَشَدِيدٌ [ العاديات آيه 8] ( و قطعاً انسان در محبّت خير شديد و مقاوم است . ) 

وَ مَا تُنْفِقُوا مِنْ خَيْرٍ فَإِنَّ اللَّهَ بِهِ عَلِيمٌ [ البقره آيه 273] ( و هر چه كه از خيرات انفاق كنيد قطعاً خداوند بآن دانا است . ) در بعضى آيات ديگر محبّت شديد به مال كه نوعى خاصّ از نفع است تذكّر داده شده است . از آنجمله :

وَ تُحِبُّونَ الْمَالَ حُبّاً جَمّاً [ الفجر آيه 20] ( و شما مال را بسيار دوست مى‏داريد . ) ما در اين مبحث به تفصيل تعريف نفع و منفعت كه به لغت فارسى سود گفته مى‏شود ، نمى‏پردازيم و ببيان دو مفهوم بسيار روشن كه در ذهن همگان وجود دارد قناعت مى‏كنيم :

مفهوم يكم هر چيزى كه بحالى از حالات انسانى مفيد باشد آن را نافع و سودبخش و سودمند مى‏نامند ، خواه در برابر آن كار و كالا يا قيمتى پرداخته باشد يا نه . مانند نور و حرارت آفتاب و هواى قابل استنشاق در روى زمين و همچنين كار و تلاش عضلانى و فكرى در راه وصول به مقاصد مادّى و معنوى كه آرمان تلقّى شده‏اند ، نيز نافع و سودمند ناميده مى‏شوند ، زيرا اينگونه كار و تلاش مفيد است . البتّه در نظر داريم كه مفيد بودن اشياء گاهى مربوط به ماهيّت خود آنهاست ، مانند خوراك گوارا و پوشاك و مسكن مناسب و غير ذلك و گاهى ديگر از جنبه وسيله بودن اشياء براى وصول به خواسته‏هاى است ، مانند پول‏هائى كه ارزش آنها كاملاً اعتبارى ( قرار دادى ) است و مربوط به ماهيّت آنها نيست و مانند كار و تلاش براى آماده كردن زمينه وصول به منافع يعنى آن سودها مستقيماً در ماهيّت خود اشياء مى‏باشند چنانكه در بالا متذكّر شديم .

مفهوم دوم نفع تبادلى كه ناشى از داد و ستد مى‏باشد ، نفع به اين معنى عبارتست از سودى كه بيش از آنست كه واگذار كرده و از دست داده است بنابراين ، اگر يك صندلى را كه مثلا صد تومان خريده است ، بهمان صد تومان بفروشد ، سودى نبرده است ، يا در برابر آن صندلى مقدارى چوب بگيرد كه قيمتش معادل صد تومان مى‏باشد ، در اين دو صورت اگر چه صد تومان پول بعنوان وسيله و مقدارى چوب بقيمت صد تومان منفعت بمفهوم اوّل يعنى مفيد بحال انسان است ، ولى منفعت به مفهوم دوم نيست ، زيرا در مقابل آنچه كه دريافته داشته است ، كالائى داده است كه از نظر ارزش مساوى همان دريافت شده او مى‏باشد . از همين جاست اگر فرض كنيم ارزش كار يك بافنده در هشت ساعت مثلا صد و پنجاه تومان است ، اگر چه صد و پنجاه تومان بمفهوم اوّل منفعت محسوب شود ، زيرا مبلغ مزبور بجهت تبديل آن به كار و كالا داراى فايده وسيله ايست ، ولى بدانجهت كه در برابر آن مبلغ هشت ساعت انرژى كار مصرف نموده و فرض اينست كه دستمزد مزبور از نظر ارزش درست معادل همان هشت ساعت كار است ، لذا نفع و منفعت بمفهوم دوم بآن مبلغ دستمزد گفته نميشود .

تلاش انسان براى منفعت

طلب و جويندگى هر دو معناى نفع و منفعت را ميتوان به انسان نسبت داد و اين مسئله‏اى نيست كه جاى ترديد باشد ، لذا از بحث و تفصيل درباره اثبات آن خوددارى مينمائيم . چيزى كه در اينمورد داراى اهمّيّت است و بايد آنرا مورد توجّه قرار بدهيم ، اينست كه تلاش براى بدست آوردن منفعت به مفهوم اوّل را كه مستند به ضرورت و جستجوى عامل و وسيله ادامه حيات انسانى است ، ميتوان به « صيانت ذات » نسبت داد . يعنى منفعت‏جوئى كه عبارتست از تلاش براى بدست آوردن هر چيزى كه مفيد به ادامه حيات است ،از فعّاليّتهاى كاملا طبيعى اصل الاصول « صيانت ذات » است كه هيچ كس را ترديدى در آن نيست .

آيات قرآنى كه بازگو كننده متن اصلى همه اديان حقّه الهى است كه بر مبناى فطرت اصلى انسان مقرّر شده‏اند ، اين تلاش را نه تنها محكوم نكرده است ، بلكه چنانكه گفتيم تشويق و تحريك شديد براى بدست آوردن آن نيز نموده است . اگر براى منفعت‏گرائى انسان كيفيّت و حدّ و اندازه‏اى مقرّر نشود ، بدانجهت كه خودخواهى آدمى هيچ كيفيّت خاصّ و حدّ و اندازه‏اى براى خود نمى‏شناسد ، لذا تا بلعيدن همه موادّ مفيد و امتيازات دنيا ، بنام اصالت منفعت ( تيليتارنيسم ) پيش خواهد رفت و هر كس كه بخواهد از اين جهانخوارى جلوگيرى كند ، خواهد گفت : طبيعت انسانى منفعت‏گرا است و تو ميخواهى بر ضدّ طبيعت من كه انسانم ، قيام كنى اين حركت كه متأسّفانه سرتاسر تاريخ را بخود مشغول داشته است ، بدون پرده‏پوشى بايد گفت كه :

اساسى‏ ترين عامل جدائى انسان از انسان گشته است . اين داستان غم‏انگيز چنين بوده است كه اقوياى ناآگاه و قدرت‏پرست همواره چنين پنداشته‏ اند :كه عالم هستى با همه مزاياى مفيد و انسانهايش وسائلى براى ادامه حيات مطلوب آنان مى‏باشند و آنان بدون اينكه بزبان بياورند ، با كنايه‏هاى روشن و طرز رفتار خود ، اين پندار انسان‏كش را ابراز نموده‏اند . ناگوارتر و غم‏انگيزتر از اين داستان ، آن متفكّر نماها هستند كه بجاى اينكه براى دفاع از انسان برخيزند و اثبات كنند كه منفعت بيش از ضرورتهاى حيات ، نه تنها منفعت نيستند ، بلكه ضرر مى‏باشند ، و نفع ديگران را كه عامل بقاى حياتشان ميباشد ،در نظر گرفتن خود بزرگترين نفع است ، بجاى اين راهنمائى فلسفه‏اى بنام اصالت منفعت را پى‏ريزى مى‏كنند و مردم را كه اكثرا بجهت عدم تربيت سودجو هستند و بلكه در برابر سود هوش و عقل از دست مى‏دهند ، مست‏تر و ناهشيارتر مى‏سازند و رسالت خود را كه تعديل حسّ منفعت خواهى است بفراموشى مى‏سپارند و با اين فراموشكارى صدمه‏اى جبران ناپذير به حيات انسانها وارد مى‏آورند ، زيرا منفعت‏خواهى نامحدود و بيحساب ، قطعا به ضرر ديگر انسانها تمام خواهد گشت زيرا :

ده تن از تو زرد روى و بينوا خسبد همى
تا بگلگون مى تو روى خويش را گلگون كنى

و اين ضرر مستقيما به ديگر انسانها وارد ميگردد ، و بطور غيرمستقيم و در زمانى نسبتا طولانى سراغ خود انسان منفعت‏پرست را ميگيرد و بنا بقانون علّيّت و يا عمل و عكس العمل

اين جهان كوه است و فعل ما ندا
سوى ما آيد نداها را صدا

دمار از روزگار او هم در مى‏آورد و همانگونه كه در پنجاه و دو عامل نكبت و سقوط گفتيم :« اين منفعت‏گرايان و اين قدرت‏پرستان نابخرد نمى‏دانند كه همان شيران بدور از عقلند كه در سرتاسر تاريخ آتش در نيزارهائى مى‏افروزند كه خود در آنها زندگى مى‏كنند » اين سه عامل اساسى ( خدا ، انسان ، آنچه كه به سود انسانها است ) مانند سه جزء معمولى از يك عامل مركّب نمى‏باشند . يعنى چنين نيست كه عامل محرّك تاريخ يك كلّ مجموعى است كه جزء يكم ، آن خدا و جزء دوم آن ، انسان و جزء سوم آن هر حقيقتى است كه به سود انسانها مى‏باشد ، بلكه هر يك از دو عامل دوم و سوم ( انسان و آنچه كه بسود اوست ) بعدى از تاريخ و كيفيّت اوّليّه و ثانويّه آن را مى‏سازند و خداوند سبحان فوق همه دو عامل اساسى و ديگر عوامل فرعى است كه نظاره و سلطه بر تاريخ و ايجاد اجزاء و عناصر و حفظ قوانين حاكمه بر آن را در اختيار دارد .

اهمّيّت عامل انسانى در شكل دادن به تاريخ در اينست كه خداوند او را مسلّط به طبيعت نموده و قدرت تفاهم و هماهنگى با بنى نوع خود را به او عنايت فرموده است ، بنابراين ،همه عوامل ديگر كه درباره عامل محرّك تاريخ گفته شده است ، در حقيقت مانند موادّ خامى است كه انسان مى‏تواند آنها را بقدر توانائى و معرفتى كه درباره آنها بدست آورده است ، در توجيه حيات خود استخدام نمايد و بوسيله آنها بتاريخ خود شكل بدهد .

ممكن است در اينجا اعتراضى شود كه گاهى بعضى از عوامل مزبور بعنوان محرّك تاريخ كه تأثير آنها را در تاريخ در درجه دوم قرار داديم ، بقدرى شيوع و اهمّيّت پيدا كند كه خود انسان را تحت تأثير قرار بدهد و نوعى كيفيّت جبرى را در تاريخ براى او پيش بياورد در اين صورت نقش انسان در سازندگى تاريخ يا ناچيز مى‏گردد و يا بكلّى از بين مى‏رود ، مانند عوامل سياسى .

پديده سياست با اينكه ساخته مغز آدمى است ، ولى اغلب بقدرى قدرت و نفوذ بدست مى‏آورد كه همه انسانهاى يك جامعه را دست بسته در برابر كارهاى انجام شده و يا آنچه بايد انجام بگيرد قرار ميدهد . پاسخ اين اعتراض روشن است ، زيرا اوّلا پديده سياست و فعّاليّت‏هاى مربوط ، عبارتست از مديريّتى كه انسان درباره جمعى از همنوعانش تصويب و انجام مى‏دهد . بنابراين ،اين خود انسان است كه با انتخاب روش خاصّى از سياست يا حقوق يا فرهنگ تاريخ خود را شكل مى‏دهد ، اگر چه اين شكل‏گيرى با جبر پديده‏اى بوجود آيد كه از اختيار او خارج است .

ما با چنين جريانى درباره يك فرد از انسان نيز مواجه هستيم . يك فرد از انسان مى‏تواند كارى انجام بدهد يا شغلى را انتخاب نمايد كه بعدها نتواند از تأثير جبرى آنها خود را رها نمايد . بهمين جهت است كه در اسلام تأكيد شده است كه حكومت آنقدر بايد سالم و شايسته باشد كه مردم چنين تلقّى كنند كه خودشان حكومت مى‏كنند و يا اگر خودشان مديريّت سياسى را در اختيار مى‏گرفتند همان روش را اتّخاذ مى‏كردند كه حكومت در پيش گرفته است .

نيز بعضى ديگر از عوامل كه بعنوان عوامل محرّك تاريخ گفته شده است ،مانند قوّه ، حيات كلّى فعّال ، رگه‏ هاى رسوب شده پيشين در اجتماعات و حقيقت و جمال نمى‏توانند در تحريك و تشكيل تاريخ بالاتر از خود انسان بوده باشند ،زيرا قوّه مثلا يك وسيله ناآگاه در دست انسان است كه مى‏تواند از آن سوء استفاده كند و حتّى در راه نابودى خويشتن بكار بيندازد مانند اسلحه وحشتناك كه امروزه بشر آگاه را در يك اضطراب شديد فرو برده است و ميتواند از آن ،حسن استفاده كند ، مگر اينكه خود انسان با اختيار خويش تحت تسلّط قوّه درآيد و دست و پاى خود را ببندد .

حيات كلّى فعّال كه در فلسفه برگسون ديده ميشود بنياد زندگى انسان است كه توجيه آن بدست خود انسان است و او با فرهنگ و تعليم و تربيت صحيح مى‏تواند آن حيات كلّى فعّال را در مسير رشد و كمال خود قرار بدهد .رگه‏ هاى رسوب شده پيشين در مردم اجتماعات اگر چه مانند عوامل وراثت در فرد انسانى زمينه اخلاقى و صفات خاصّى را بوجود بياورد ، ولى هرگز تعيين كننده قطعى همه ابعاد و اجزاء سرنوشت آن فرد نمى‏باشد ، همينطور رگه‏هاى رسوب شده در يك اجتماع ، مانند ترس‏ها و اميدها و تخيّلات و گرايش‏ها و عناصر فرهنگى رسوب شده ، اگر چه مى‏توانند زمينه تشكيل متن تاريخ جامعه و كيفيّت اوّليّه و ثانويّه آن را بوجود بياورند ، ولى توانائى ساختن سرنوشت قطعى و همه جانبه تاريخ آن قوم را ندارند . و اگر واقعيّت چنين بود كه رگه ‏هاى رسوبى سازنده سرنوشت تاريخ ملّتى را بعهده بگيرند ، تحوّلات و دگرگونى‏ها و بوجود آمدن شخصيّت‏هائى در جامعه كه از آن رگه‏هاى رسوبى رويگردان مى‏باشند ، امكان‏ناپذير مى‏گشت . 

امّا ديگر امورى كه بعنوان عوامل محرّك تاريخ گفته شده است ، بعضى از آنها مانند كرات آسمانى و محيط محض طبيعى ، بهيچ وجه در تعيين متن تاريخ و كيفيّت اوّليّه و كيفيّت ثانويّه آن ، اثرى ندارند و بقول ناصر خسرو :

نكوهش مكن چرخ نيلوفرى را
برون كن ز سر باد خيره سرى را

برى دان ز افعال چرخ برين را
نكوهش نشايد ز دانش برى را

چو تو خود كنى اختر خويش را بد
مدار از فلك چشم نيك اخترى را

البتّه كرات فضائى كه با زمين ما در ارتباط طبيعى هستند و همچنين محيط طبيعى ما در تكوين موادّ اجزاء و عناصر انسانى و شئون او در تاريخ تأثير وسيله‏اى و علل طبيعى در معلولات خود دارند ، ولى اينكه پس از تكوين موادّ اجزاء و عناصر تاريخ چه شكلى را بخود خواهد گرفت و دو نوع كيفيّت اوّلى و ثانويّه او چه خواهد شد ، از كرات فضائى و محيط طبيعى بر نمى‏آيد .

همه آن كشورها و جوامعى كه در آنها تمدّن‏ها و فرهنگها بروز نموده و به اعتلاء رسيده و سپس راه زوال را پيش گرفته‏اند ، اكنون هم داراى همان محيطهاى طبيعى خود مى‏باشند . نه محيط طبيعى مصر تغيير يافته است و نه يونان و نه بين‏النّهرين ، ولى چه دگرگونى‏هائى كه در آن‏ها به وجود نيامده است .

بعضى ديگر از امورى كه بعنوان عامل محرّك تاريخ گفته شده است ،مانند حقيقت و جمال و عدم رضايت ( قناعت ) مقدّس مى‏توانند در بوجود آوردن ابعادى از كيفيّت تاريخ نقش بسيار مهمّى داشته باشند . مثلا عامل حقيقت‏جوئى و بيان حقيقت و واقعيّت داشتن حقيقت در برابر باطل و ثبات و پايدارى آن و اميد بخش و عامل تسليت بودن آن ، در فعّاليّت انسانهاى داراى شرف و فضيلت در زندگى جمعى بسيار مؤثّر مى‏باشد .

توضيح اينكه در همه دورانها در هر يك از جوامع ، انسانهاى رشد يافته‏اى هستند كه با احساس تكليف و تعهّد برين براى حركت‏هاى اجتماعى و بوجود آوردن يا تشديد فداكارى‏ها در راه بدست آوردن حقيقت ، فعّاليّت نموده ومينمايند و قطعى است كه وجود اين انسانهاى بزرگ كه با اشتياق سوزان دنبال حقيقت مى‏روند و مى‏خواهند حقيقت را در جامعه خويشتن قابل درك و عمل بسازند ، در حركت و شكل‏پذيرى تاريخ بسيار مؤثّر بوده است لذا با كمال صراحت مى‏توان گفت : اين روحيّه حقيقت‏جوئى با در نظر گرفتن نسبيّت اشكال و مصاديق حقيقت و تنوّع عوامل آن ، مربوط به انسان است كه چنانكه گفتيم دومين عامل اساسى عامل محرّك و تعيين كننده كيفيّت اوّليّه و كيفيّت ثانويّه تاريخ مى‏باشد . همين‏طور جمال ( زيبايابى و زيباجوئى ) هر دو نوع زيبائى ( محسوس و معقول ) مسلّماً يكى از عوامل آماده كننده زمينه مناسب براى زندگى طبيعى و معنوى انسانها در تاريخ است .

گاهى زيبائى بمفهوم عامّ آن بطور مستقيم يا غير مستقيم در تاريخ اثر ميگذارد كلئوپاترا ، آنتوان سردار رومى و امثال او را كاملا كلافه كرده و موقعيّت آنتوان را در آن دوران تغيير داد و اُگوست كنت كه در طرز تفكّرات فلسفى فرانسه و سپس در مقدارى از قارّه اروپا با نوعى عين‏گرائى تند تأثيراتى گذاشته بود ، با عشق به زنى زيبا بنام كلوتلد دگرگون مى‏شود و تفكّراتش تلطيف ميگردد و در مكتب اومانيسم شكوفا مى‏شود . خلاصه بنظر مى‏رسد كه با نظر به نتائج مجموع مطالعات و تجارب و تحقيقاتى كه تاكنون درباره انسان و تاريخش بدست آمده است بايد گفت : سه عامل اساسى در بوجود آمدن و كيفيّت تاريخ اصيل‏ترين عامل مى‏باشند كه عبارتند از :

1 خدا .

2 انسان .

3 واقعيّات مفيد براى انسان .

بقيّه عوامل در برخى كيفيّات ثانويّه تاريخ مؤثّرند و بعضى ديگر موادّ مهمّى هستند كه انسان با شناخت و در اختيار گرفتن آنها تاريخ خود را توجيه مى‏نمايد و بعضى ديگر مى‏توانند تأثيرات مقطعى و يا مشروط داشته باشند .

معانى سنّت در آيات قرآنى و نهج البلاغه

سنّت بمعناى طريق و اصل و قانون و به معانى متعدّد ، در قرآن و نهج البلاغه آمده است .با نظر به آن آيات قرآنى و جملاتى از نهج البلاغه شامل كلمه سنّت و سنن [ كه جمع آنست ] توجّه و آموزش و تجربه اندوزى از سنّت‏هاى تاريخ امرى است لازم و بدون كوشش در اين مسير ، نه تنها شناسائى ما درباره سرگذشت بشرى و طرق و اصول و قوانين حاكمه در تاريخ ناقص خواهد بود ، بلكه از يك جهت بايد گفت : بدون كوشش مزبور ، معارف ما درباره هويّت انسان و مختصّات موقّت و پايدار و مفيد و مضرّ ، بقدرى ناچيز خواهد بود كه شايستگى توجّه و اعتناء را از دست خواهد داد .

بهر حال ، بر خلاف سطح بينان و مردم كم اطّلاع كه گمان مى‏كنند اسلام به تاريخ و سرگذشت بشرى توجّهى ندارد ، با در نظر گرفتن قصّه‏هاى فراوانى كه خداوند متعال در قرآن براى شناساندن انسان در دو منطقه ( انسان آنچنانكه هست ) و ( انسان آنچنانكه بايد ) تذكّر داده و مخصوصا با در نظر داشتن تذكّر فراوان در انواع سنّت‏هائى كه در تاريخ مورد پيروى بوده يا مى‏بايست مورد پيروى و تبعيّت قرار بگيرد ، بطلان گمان آن مردم بى‏اطّلاع يا غرض‏ورز با كمال وضوح اثبات مى‏شود [در قرآن مجيد در مواردى متعدّد ، خداوند متعال دستور به سير روى زمين و مطالعه و تحقيق در سرگذشت انسان‏ها در امتداد تاريخ صادر فرموده است . از آن جمله در سوره الحجّ آيه 46 است كه در متن همين صفحه ديديم و مضمون اين دستور سازنده در موارد زير آمده است :يوسف آيه 109 ، الرّوم آيه 9 ، فاطر آيه 44 ، غافر آيه 21 ، و آيه 82 ، محمّد ( ص ) آيه 10 ، آل‏عمران آيه 137 ، الأنعام آيه 11 ، النّحل آيه 36 ، النّمل آيه 69 ، العنكبوت آيه 20 ، الرّوم آيه 42 .] .

ما اكنون مى‏پردازيم به بيان انواع سنّت‏ها كه در قرآن و نهج البلاغه آمده است :

1 سنّت بمعناى طريق يا اصل نافذ در اجتماع كه از مدّتى پايدارى برخوردار بوده و اجتماع يا اجتماعاتى را تحت تأثير قرار داده است :

قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِكُمْ سُنَنٌ فَسِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَانْظُرُوا كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الْمُكَذِّبِينَ [ آل عمران آيه 137] ( پيش از شما سنّت‏هائى گذشته است ، در روى زمين سير كنيد و ببينيد چگونه بود عاقبت تكذيب كنندگان . ) در اين آيه مباركه سير در روى زمين و بررسى و تحقيق در سنّت‏هائى كه در روى زمين بروز و مدّتى از زمان را در جريان بوده‏اند ، مورد دستور قرار گرفته است . مسلّم است كه اين سير و بررسى براى پر كردن حافظه و سياه كردن كاغذهاى سفيد فقط نيست ، بلكه از توجّه دادن مردم در ذيل آيه مباركه به سرنوشت نهائى تكذيب كنندگان پيامبران و پيامهاى خداوندى كه بوسيله آنان و بوسيله عقل و وجدان به مردم ابلاغ گشته است .

معلوم مى‏شود كه منظور از سير و بررسى ، شناخت علل و معلولات و اصول و قوانين حاكم در تاريخ بوده است . مخصوصاً آيه 46 از سوره الحجّ :

أَفَلَمْ يَسِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَتَكُونَ لَهُمْ قُلُوبٌ يَعْقِلُونَ بِهاَ ( آيا آنان در روى زمين سير نكرده‏اند تا براى آنان دلهائى باشد بوسيله آنها تعقّل كنند . ) عظمت محتواى اين آيه مباركه وصف‏ناپذير است ، زيرا مى‏توان گفت : بنابر مفهوم اين آيه كسانى كه از سرگذشت انسانها در روى زمين و نتائج كارها و انديشه‏هاى آنان و نمودها و محصولاتى كه از همه شئون حياتى و قواعد و سنّت‏هائى كه به موجوديّت انسانها و عموم شئون حياتى آنان حكمفرمابوده است ، از تعقّل بوسيله دلهاى آگاه محرومند . و بالعكس گشت و گذار و بررسى و تحقيق در سرگذشت انسانها در گذرگاه تاريخ ، دلهاى آنان را براى تعقّل آماده مى ‏سازد .

قُلْ لِلَّذِينَ كَفَرُوا إِنْ يَنْتَهُوا يُغْفَرْ لَهُمْ مَاقَدْ سَلَفَ وَ إِنْ يَعُودُوا فَقَدْ مَضَتْ سُنَّةُ الْأَوَّلِينَ [الأنفال آيه 38] ( بآن كسانى كه كفر ورزيده‏اند بگو : اگر از [ كفر و پليديها ] خود دارى كنند ، خطاهاى گذشته آنان آمرزيده مى‏شود و اگر بهمان كفر و پليديها برگردند ، سنّت گذشتگان [ كه عذاب و مشاهده نتايج دردناك عقايد منحرف و اعمال ناپاك است ] در گذشته ثابت شده است . ) يعنى اين يك قانون است كه انسان در گرو اعمال و انديشه‏هاى خويش است عمل و عكس العمل يا « فعل و ردّ فعل » ، « كنش و واكنش » در همه شئون حياتى انسانها چه در حال انفرادى و چه در حال جمعى بدون استثناء حاكميّت دارد ، چنانكه قانون علّيّت با اشكال گوناگونش در هر دو قلمرو انسان و جهان حاكميّت دارد . به تجربه ثابت شده است كه ستمكاران نتيجه كار خود را در طول تاريخ مى‏بينند ، آنان كه گريانده‏اند خود خواهند گريست ، آنانكه در راه خدمت به انسان فداكارى كرده‏اند ، پاداش خود را مانند يك واكنش ضرورى دريافته‏ اند .

اين معنى براى سنّت در سوره الحجر آيه 13 و الإسراء آيه 77 و الكهف آيه 55 و الأحزاب آيه 38 و 63 و فاطر آيه 43 و غافر آيه 85 نيز منظور شده است . و در همه اين موارد بروز نتيجه اعمال انسانها در امتداد تاريخ مانند بروز معلول به دنبال علّت خود گوشزد شده است . در آيه 43 از سوره فاطربروز نتايج استكبار و حيله پردازى‏ها ( غدر و مكر و نقشه‏كشى‏ها براى اجراى ظلم و تعدّى ) را سنت غير قابل دگرگونى معرّفى فرموده است . و در سوره النّساء آيه 26 سنّت‏هاى شايسته‏اى را كه در تاريخ گذشته بشرى در جريان بوده‏اند توصيه مينمايد :

يُرِيدُ اللَّهُ لِيُبِيِّنَ لَكُمْ وَ يَهْدِيَكُمْ سُنَنَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ . . . ( خداوند مى‏خواهد براى شما بيان كند و شما را به سنّت‏هاى اقوام پيش از شما هدايت كند . ) بنابراين ، در فلسفه تاريخ از ديدگاه اسلام حتما اصل يا قانون عمل و عكس العمل ناشى از يك نظم ثابت در قلمرو حيات انسانها وجود دارد كه بدون پذيرش آن ، تاريخ بشر قابل تفسير و تحليل نمى‏باشد .

تقليد از گذشتگان در تاريخ و تكيه بر آنان

قرآن مجيد تقليد بى‏دليل از گذشتگان و تكيه بر آنان را دور از عقل و ناشايست مى‏داند و مردم را از تقليد و تكيه بر حذر مى‏دارد ، و ميدانيم كه اين يك پديده مستمرّ و فراگير در تاريخ بشرى است كه اساسى‏ترين نقش را در ركود تاريخ بعهده داشته است . اگر همين امروز وضع فرهنگها و عقائد اقتصادى و حقوقى جوامع را مورد مطالعه و تحقيق قرار بدهيم ، خواهيم ديد كه اغلب اين فرهنگ‏ها و عقائد تقليد از گذشتگان مخصوصا تقليد از شخصيّت‏هائى چشمگير است باين عنوان كه آنان صاحبنظران و بانيان اين فرهنگها و عقائد مى‏باشند . نمونه‏اى از آيات قرآنى درباره اين جريان راكد كننده چنين است :

بَلْ قَالُوا إِنَّا وَجَدْنَا آبَآئَنَا عَلَى‏ أُمَّةٍ وَ إِنَّا عَلَى‏ آثَارِهِمْ مُهْتَدُونَ .وَ كَذلِكَ مَآ أَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِكَ فِي قَرْيَةٍ مِنْ نَذِيرٍ إِلاَّ قَالَ مُتْرَفُوهَآ إِنَّا وَجَدْنَآ آبَآئَنَا عَلَى‏ أُمَّةٍ وَ إِنَّا عَلَى‏ آثَارِهِمْ مُقْتَدُونَ . قَالَ أَوَلَوْ جِئْتُكُمْ بِأَهْدَى‏ مِمَّا وَجَدْتُّمْ عَلَيْهِ آبَآئَكُمْ قَالُوا إِنَّا بِمَآ أُرْسِلْتُمْ بِهِ كَافِرُونَ [ الزّخرف آيه 22 تا 24] ( بلكه آن تبهكاران [ در پاسخ پيامبر ] گفتند : ما پدرانمان را معتقد به عقائد امّتى دريافتيم و ما بر مبناى آثار آنان هدايت يافتيم و همچنين ما پيش از تو در هيچ آبادى مبلّغى نفرستاديم ، مگر اينكه خودكامگان آن آباديها گفتند كه ما پدرانمان را معتقد به عقائد امّتى دريافتيم و ما از آثار آنان پيروى مى‏كنيم . [ آن فرستاده خداوندى ] گفت : [ شما باز از پدرانتان تبعيّت خواهيد كرد ] اگر چه آنچه را كه من آورده‏ام هدايت كننده‏تر از آن باشد كه پدرانتان را معتقد بآن يافته‏ايد ،آنان گفتند : ما بآنچه كه بشما فرستاده شده كفر مى‏ورزيم . )

قَالُوا بَلْ نَتَّبِعُ مَآ أَلْفَيْنَا عَلَيْهِ آبَآئَنَا [ البقره آيه 170] ( كافران گفتند : بلكه ما از آنچه كه پدرانمان را معتقد بآن يافته‏ايم پيروى مى‏كنيم . ) مضمون اين دو آيه مباركه در سوره المائده آيه 104 و الأعراف آيه 28 و يونُس آيه 78 و الأنبياء آيه 53 وارد شده است . در بررسى فلسفه تاريخ و تحليل و تحقيق درباره اصول و عوامل اساسى آن ، توجّه و اهتمام به پديده تقليد و تبعيّت از گذشتگان ، مخصوصا از شخصيّت‏هاى چشمگير فوق‏العاده اهمّيّت دارد . مخصوصا تقليد ا شخصيّت‏هائى كه بعنوان بنيان‏گذاران مكتب‏هاى اجتماعى ، اقتصادى ، سياسى و فلسفى بطور عموم در تاريخ براى خود جاى چشمگير باز نموده‏اند . اهمّيّت تجديد نظر و بررسى‏هاى دقيق‏تر درباره شخصيّتها از آنجا ناشى مى‏شود كه آراء و عقائدى كه اين شخصيّتها از خود در تاريخ بيادگار مى‏گذارند ، معمولا با استناد به آن شخصيّت‏ها از هر گونه اعتراض و انتقاد بركنار مى‏ماند و بعبارت ديگر مافوق اعتراض و انتقاد قرار ميگيرد .

خلفاى بنى عبّاس امير المؤمنين‏هائى هستند كه نبايد جز با احترام و تجليل ازآنها نام برد چرا ؟ براى اينكه پدرانمان بهر يك از آنان امير المؤمنين گفته‏اند پس آراء و عقائدشان هم لازم الاتّباع مى‏باشند مطابق آيات قرآنى :پدرانمان اگر مجبور نبوده‏اند غلط فرموده‏اند كه بآنان امير المؤمنين گفته‏ اند .

منطق راكد كننده‏ اى است كه با كمال صراحت و بطور فراوان گفته مى‏ شود :« تو بهتر مى‏فهمى يا ابن سينا » « تو بهتر مى‏فهمى يا ابن رشد » « تو بهتر مى‏فهمى يا صدر المتألّهين شيرازى » « تو بهتر مى‏فهمى يا جلال الدّين مولوى » و در مغرب زمين : « تو بهتر مى‏فهمى يا دكارت » « تو بهتر مى‏فهمى يا جان لاك » تو يا هگل تو يا كانت تو يا آدام اسميت تو يا ريكاردو تو يا جان استوارت ميل . . .

اين شخصيّت‏زدگى در تاريخ ، جريان بسيار اسفناكى است كه عقول و انديشه‏ها و وجدانهاى مردم را تحت الشّعاع قرار ميدهد در صورتيكه بقول امير المؤمنين عليه السّلام : ارزش و عظمت مردان ( اعمّ از شخصيّت‏ها و هر انسانى ) با حقّ سنجيده مى‏شود نه حقّ بوسيله مردان . پاسخ « تو بهتر مى‏فهمى » ها يك جمله است و آن اينست كه هم من و هم آن شخصيّت كه امروز به رخ من مى‏كشى ، بايد از حقيقت پيروى كنيم ، هر كسى كه بيشتر به حقيقت نزديك است ، او بهتر مى‏فهمد و بايد از او تبعيّت كرد .

با اينكه پيشرفت معارف انسانى در قلمروهاى مختلف انسان و جهان در دوران ما بسيار چشمگير بوده است ، ولى اين پيشرفت تاكنون نتوانسته است مردم را از بت‏پرستى‏هاى متنوّع نجات بدهد ، مانند شخصيّت‏پرستى ، نژادپرستى ، علم‏پرستى ، پول‏پرستى ، قدرت پرستى ، مقام‏پرستى ، شهرت‏پرستى ، محبوبيّت‏پرستى و غير ذلك . براى بوجود آمدن يك تاريخ سالم و مترقّيانه انسانى حتماً بايد با يك مبارزه عميق و گسترده با اين پرستش‏ها ، انسان‏ها را با خود واقعيّت‏ها و حقائق آشنا ساخت . و استعدادهاى بسيار با ارزش آنان را مانند محبّت و عشق و فداكارى و پرستش و انديشه در مسير حقائق و واقعيّات قرار داد .

زندگى در پرتو حقائق نه در سايه اقوام و ملل و شخصيّت‏هاى گذشته

نتيجه بحث گذشته اين اصل سازنده است كه حيات حقيقى كه آدمى را به هدف تكاملى خود موفّق مى‏سازد و شواهد روشنى از تاريخ گذشتگان را مى‏توان بر اين مدّعا منظور نمود ، اينست كه زندگى در پرتو حقائق است كه تاريخ حيات انسانى را قابل تفسير و توجيه مينمايد ، نه در سايه اقوام و ملل و شخصيّت‏هاى گذشته .

اگر بخواهيم شاهدى روشن و متقن براى اثبات مدّعاى فوق در نظر بگيريم ، جريان علوم در تاريخ مى‏تواند منظور ما را تأمين نمايد . همه ما ميدانيم از آن هنگام كه بشر توانست زنجير تقليد از اقوام و ملل و شخصيّت‏هاى علمى گذشته را از گردن خود باز كرده و به دور بيندازد ، گام در توسعه علم و اكتشافات گذاشت و به پيشرفتهاى محيّر العقول در اين ميدان توفيق يافت .

ما از قرن سوم تا اواخر قرن پنجم هجرى [ تقريبا ] با گسيختن جوامع اسلامى از تقليد در دانش و صنعت و هنر و ادب روياروى مى‏شويم و مى‏بينيم در نتيجه اين بريدن طناب تقليد و وابستگى بگذشته چه ارمغانهاى با ارزشى براى جوامع مسلمين تقديم كرد كه گفته مى‏شود : در يكى از كتابخانه‏هاى يكى از خلفاى مصر تعداد ششهزار مجلّد كتاب فقط در رياضيّات و تعداد هجده هزار مجلّد كتاب فقط در فلسفه وجود داشته است .

بنا بنوشته پى‏ير روسو در كتاب تاريخ علم ترجمه آقاى حسن صفّارى ص 118 تعداد ششصد هزار مجلّد كتاب در كتابخانه قرطبه از نقاط مختلف دنيا جمع‏آورى شده بود . راسل كه كارى با مذهب ندارد ( در باره مذهب به نوعى حسّاسيّت دچار است ) با كمال صراحت مى‏گويد اگر در قرون وسطى علم‏گرايى مسلمانان نبود ، قطعا علم سقوط مى‏كرد . در اين مسئله رجوع شود به رساله‏اى از اينجانب بنام « علم از ديدگاه اسلام » و اگر مسلمين زنجير تقليد و تبعيّت از گذشتگان را از گردن خود باز نمى‏كردند ،سرنوشت علم يا سقوط حتمى بود و يا نامعلوم . آياتى در قرآن مجيد اين اصل را مورد تأكيد قرار مى‏دهد كه بعضى از آنها را در بحث گذشته آورديم و يكى از آياتى كه تكليف انسانها را در رابطه با گذشتگان تعيين مى‏فرمايد ، آيه 134 و 141 در سوره البقره است كه خداوند ميفرمايد :تِلْكَ أُمَّةٌ قَدْ خَلَتْ لَهَا مَا كَسَبَتْ وَ لَكُمْ مَا كَسَبْتُمْ ( آن ، امّتى بود كه در گذشته است و براى او است آنچه كه اندوخته است و براى شما آن خواهد بود كه اندوخته ‏ايد . )

تناوب متفرّق در تمدّن‏ها

يكى ديگر از جريانات مستمرّ تاريخ ، تناوب تمدّن‏ها در جوامع است بشر در سرگذشت تاريخى خود تمدّنهائى متعدّد ديده است كه توين‏بى و عدّه‏اى از متفكّران در تاريخ آنها را تا بيست و يك تمدّن شمرده‏اند . البتّه مسلّم است كه امثال اين ارقام درباره چنين موضوعات گسترده در بستر تاريخ كه ايهامهائى گوناگون آنها را فرا گرفته است ، نمى‏تواند جز حدس و تخمين چيزى ديگر بوده باشد . و بهر حال ، با نظر دقيق واقع‏گرايانه در تاريخ [ نه با تكيه بر اصول پيش‏ساخته ] اين قضيّه را بايد قطعى تلقّى كرد كه بروز تمدّن‏ها و اعتلاء و زوال آنها از قانون پيوستگى و « از ساده به پيچيده » ( از بساطت رو به تركيب ) تبعيّت ننموده است . يعنى شما نمى‏توانيد بنشينيد و براى بروز تمدّن يونان مثلا علل كاملا مشخّص در آن سرزمين ، پيدا كنيد و آنگاه كمّيّت زمانى و مقدار گسترش و كيفيّت آن تمدّن را از جنبه‏هاى علمى ، فلسفى ، صنعتى ، هنرى ، اجتماعى و سياسى و غير ذلك ، مورد تفسير و تحليل علمى خالص قرار بدهيد و آنگاه بپردازيد به تحقيق درباره اعتلاء و سقوط آن تمدّن با آن فرهنگ گسترده و عميقى كه در تاريخ عرضه كرده است .

تمدّن رم را در نظر بگيريد ، با اينكه درباره اين تمدّن و بروز و اعتلا ، و سقوط امپراطورى رم ، كتابها ( مانند تاريخ گيبون ) و غير ذلك نوشته شده است ، با اينحال تاكنون نه فلسفه قانع كننده‏اى براى بروز و اعتلاى تمدّن رم عرضه شده است و نه براى سقوط و اضمحلال آن . وانگهى اين پديده شگفت‏انگيز چگونه تفسير مى‏شود كه حتّى در جريان يك تمدّن ،ميان گردانندگان آن فاصله و تفاوتى غير قابل تصوّر وجود داشته است .

در همين تمدّن رم ، نرون خونخوار و احمق و خودخواه را مى‏بينيم و ماركوس اورليوس را هم مى‏بينيم كه مردى است حكيم ، بسيار خردمند و متواضع و مردم دوست [ منهاى خصومت بى‏اساسى كه با مسيحى‏ها داشته است ] در مقدار زيادى از تمدّن‏ها با همين اختلاف شديد در وضع روحى گردانندگان آنها مواجه هستيم كه گاهى اختلاف در حدّى غير قابل تصوّر است چنانكه در تمدّن رم مى‏بينيم .

اگر واقعيّت چنين بود كه تمدّن‏ها پديده‏هائى بودند كه از نظر هويّت و مختصّات و علل و انگيزه‏ها و اهداف كاملا مشخّص و قابل شناخت بودند ،نمى‏بايست ميان تفكّرات و آرمانها و طرز عملكرد گردانندگان آنها آنهمه اختلاف شديد وجود داشته باشد . از طرف ديگر در طول تاريخ تا دوران اخير ديده نشده است كه تمدّنى كه در نقطه‏اى از دنيا ظهور مى‏كند ، از قرنها حتّى از يك قرن پيش قابل پيش‏بينى قطعى بوده و هويّت و مختصّات و مدّت بقاء و دوران زوالش با يك عدّه قوانين علمى محض و تفكّرات و تكاپوهاى عضلانى قابل ايجاد و ابقاء و نقل به جامعه يا جوامع ديگر بوده باشد . ممكن است بعضى از اشخاص گمان كنند كه اديان الهى همواره از يك نقطه از دنيا بروز كرده مانند مسيحيّت از ناصره و اسلام از مكّه و سپس به ديگر نقاط دنيا منتقل و گسترش يافته است و همچنين در دوران معاصر ما بعضى از مكتب‏هاى اقتصادى و سياسى از نقطه‏اى از دنيا بروز و به ديگر نقاط دنيا منتقل و گسترش يافته است .

پاسخ اين اعتراض بدين نحو است كه امّا پيش‏بينى قطعى بروز اديان و همچنين مكتب‏هاى اقتصادى و سياسى از طرق معمولى نه از راه اخبار غيبى ، تاكنون بهيچ وجه صورت نگرفته است . وانگهى مورد بحث ما تمدّنهاى اصيل نه تقليدى و وابسته است كه در انتقال مكتب‏هاى اقتصادى و سياسى در دوران معاصر ديده مى‏شود ، زيرا روشن است كه تمدّن‏هاى تقليدى نه از اصالت برخوردارند و نه از پايدارى و نه هضم واقعى از طرف ملّتى كه بطور تقليد تمدّنى را وارد نموده است ، باضافه اينكه اصلا داستان انتقال و گسترش اديان را نمى‏توان با تمدّن بمعناى معمولى آن ، مقايسه كرد . زيرا هدف اعلاى اديان ايجاد زمينه تكامل با متوجّه ساختن انسان‏ها بچند اصل اساسى است كه عبارتند از :

1 گرايش به مبدء و بوجود آورنده كمال كه خدا است .

2 نظاره و سلطه او بر جهان هستى و مشيّت او به آن كمال‏يابى انسانى است كه از دو راه اساسى درونى ( عقل و وجدان ) و برونى ( پيامبران عظام ) آنرا امكان‏پذير ساخته است .

3 پيوستگى اين زندگانى به ابديّت با نظر به دلائلى متقن ، كه اگر وجود نداشته باشد ، نه تنها زندگى دنيوى انسانها قابل تفسير و توجيه نخواهد بود ،

بلكه خود جهان هستى هم ، معناى معقولى نخواهد داشت .

4 عدل و دادگرى مطلق خداوند سبحان كه داور مطلق است . و مقياس همه دادگريها آن عدل الهى است و بس .

5 رهبرى مستمرّ انسانها بوسيله شخصيّتهاى الهى كه يا مستقيماً بوسيله وحى دستورات خداوندى را بمردم ابلاغ نمايند ، يا بوسيله ولايتى كه از منابع وحى به اثبات رسيده باشد .

بروز اعتلا و سقوط جوامع و تمدّن‏ها و فرهنگ‏ها از ديدگاه اسلام

در مقدّمه اين مبحث مهمّ ، اشاره‏اى مختصر به تعريف توصيفى فرهنگ و تمدّن مى‏نمائيم : مى‏توان گفت : فرهنگ عبارتست از « شيوه انتخاب شده براى كيفيّت زندگى كه با گذشت زمان و مساعدت عوامل محيط طبيعى و پديده‏هاى روانى و رويدادهاى نافذ در حيات يك جامعه بوجود مى‏آيد » البتّه ميدانيم كه اين گونه معرّفى بيش از يك توصيف اجمالى نمى‏باشد ، ولى براى ديدگاه ما در اين مبحث كافى بنظر ميرسد . امّا تمدّن عبارتست از برقرارى آن نظم و هماهنگى در روابط انسانهاى يك جامعه كه تصادم‏ها و تزاحم‏هاى ويرانگر را منتفى ساخته و مسابقه در مسير رشد و كمال را قائم مقام آنها بنمايد ،بطوريكه زندگى اجتماعى افراد و گروه‏هاى آن جامعه موجب بروز و به فعليّت رسيدن استعدادهاى سازنده آنان بوده باشد . در اين زندگى متمدّن كه قطعا هر كسى ارزش واقعى كار و كالاى خود را در مى‏يابد و هر كسى توفيق و پيروزى ديگران را از آن خود و توفيق و پيروزى خود را از آن ديگران محسوب مينمايد ،انسان رو به كمال محور همه تكاپوها و تلاشها قرار مى‏گيرد .

لذا تمدّن در اين تعريف بر مبناى انسان محورى معرّفى مى‏گردد ، در صورتيكه در اغلب تعريفهاى ديگرى كه تاكنون در مغرب زمين گفته شده است ، اصالت در تمدّن از آن انسان نيست ، بلكه بطور بسيار ماهرانه‏اى اصالت انسانيّت در آن تعريفات حذف مى‏شود و بجاى آن ، بالا رفتن درآمد سرانه و افزايش كمّى و كيفى مصرف ، جزء تعريف قرار مى‏گيرد .

اين نكته را هم متذكّر مى‏شويم كه مقصود ما از « انسان محورى » آن معناى مضحك نيست كه مستلزم « انسان خدائى » مى‏باشد ، بلكه منظور ما اينست كه محور همه تلاشها و ارزشهاى مربوط به تمدّن بايد خدمتگزار انسان باشد نه اينكه انسان را قربانى ظواهر و پديده‏هاى فريبا بنام تمدّن نمايد و بعبارت روشنتر انسان در تعريف تمدّن هدف قرار ميگيرد ، و اين انسان شايستگى خود را براى هدف قرار گرفتن براى تمدّن از قرار گرفتنش در جاذبه كمال مطلق كه خدا است ناشى مى‏گردد . پس از توجّه به اين مقدّمه نخست اين مسئله را بعنوان يك اصل اساسى در نظر بگيريم كه تمدّن و فرهنگ با همه عناصر ممتازى كه دارند ، از ديدگاه اسلام در خدمت « حيات معقول » انسانها قرار مى‏گيرند نه « حيات معقول » انسانها در خدمت تمدّن و فرهنگى كه براى به فعليّت رسيدن استعدادهاى مثبت انسانى و اشباع احساسهاى برين او ،ساخته شده‏اند .

و اگر در مواردى انسانها بايد در راه وصول به تمدّن و فرهنگ فداكارى نموده و دست از جان خود بشويند ، گذشت و جانبازى است كه انسان در ريشه كن كردن آفات تمدّن در خدمت « حيات معقول » و بوجود آوردن شرايط حيات مزبور براى انسان‏ها انجام مى‏دهد نه براى دو پديده مزبور كه ارتباطى با « حيات معقول » انسانها نداشته باشند .

حال اجتماع انسانى در بروز و اعتلاء و سقوط تمدّنها و فرهنگها شبيه به حال فردى از انسان است كه تحت تأثير عواملى بروز مى‏كند و به اعتلاء ميرسد و سقوط مينمايد . مثلا احساس نياز چنانكه فرد را وادار به تلاش و تكاپو در عرصه طبيعت و منطقه روابط همنوعانش مينمايد ، همچنين جامعه را نيز رو به گسترش و عميق ساختن درك و معرفت و سازندگى در عرصه زندگى تحريك و تشويق مينمايد .

ما شاهد بروز تعدادى از اكتشافات در موقع بروز جنگها بوده‏ايم .لذا ممكن است يك يا چند نياز موجب اكتشاف و بدست آوردن امتياز يا امتيازاتى باشد كه آنها هم بنوبت خود ، مردم را براى وصول به امتيازات زنجيرى ديگر موفّق بسازد . ولى داستان تمدّن‏ها از نظر عوامل بوجود آورنده در نياز خلاصه نمى‏شود ، بلكه در موارد بسيار فراوان بقول بعضى از محقّقان در سرگذشت علم ، بارقه‏ها و جهشهاى مغزى انسانها بوده است كه عناصر مهمّ تمدّن اصطلاحى را بوجود آورده‏اند گاهى ديگر تمدّن‏ها و فرهنگهاى مثبت ناشى از اكتساب و استفاده از تمدّنها و فرهنگهاى ديگر جوامع مى‏باشد .

البتّه اينگونه تمدّنها و فرهنگها گاهى بطور صورى و راكد مورد تقليد قرار مى‏گيرند كه در اينصورت نه تنها موجب پيشرفت جامعه مقلّد و پيرو نمى‏گردد ، بلكه ممكن است موجب عقب‏ماندگى و باختن هويّت اصيل خود آن جامعه مقلّد بوده باشد . ما در دوران اخير در جوامعى متعدّد شاهد اينگونه انتقال تمدّنها و فرهنگهاى تقليدى مى‏باشيم كه چگونه هويّت اصيل خود جوامع مقلّد را محو و نابود ساخته است ، در صورتيكه اگر آن جوامع فريب امتيازات تقليدى آن تمدّنها و فرهنگها را نمى‏خوردند و با همان هويّت اصيل خود براه مى‏افتادند ، مى‏توانستند از تمدّن و فرهنگ اصيل و آشنا با خويشتن برخوردار گردند . يكى ديگر از عوامل بروز تمدّنها و فرهنگها ، احساس لزوم جبران ضعف در برابر رقيبان است كه مى‏توان گفت از اساسى‏ترين عوامل محسوب مى‏گردد . با اينحال تشخيص عامل قطعى بروز و اعتلا و سقوط تمدّنها و فرهنگها ، با نظر به تعريفات و استدلالهاى رائج در اين مبحث حداقلّ بسيار دشوار است .

آنچه كه از قرآن مجيد و نهج البلاغه بر ميآيد اينست كه عامل اساسى آغاز و پايان منحنى تمدّنها و فرهنگها خود انسان است . براى مطالعه آيات قرآنى درباره عامل انسانى تاريخ به مبحث 18 ( نظريّاتى كه بعنوان عامل محرّك تاريخ تاكنون ارائه شده است ) و به مبحث 19 ( توضيحى در رابطه موجودات و رويدادهاى تاريخ بشرى با انسان ) مراجعه شود .

در آن آيات ديديم كه خداوند امورى را مانند كفران نعمت [ در از بين بردن اجتماع و تمدّن سبأ ] و فساد و خودكامگى‏ها و ظلم و استكبار و اِفساد در روى زمين و انحراف از حقيقت عوامل سقوط تمدّنها و فرهنگهاى معرّفى فرموده است و از همان آيات بخوبى استفاده مى‏شود كه مفاهيم مقابل آن صفات رذل عوامل بروز و اعتلاء تمدّنها و فرهنگها مى‏باشد . يعنى از همان آيات با كمال وضوح برمى‏آيد كه سپاسگزارى نعمت‏هاى خداوندى و صلاح و اصلاح ميان انسان‏ها و تهذّب و عدالت و حركت در مسير واقعيّات از عوامل مهمّ بروز و اعتلاى تمدّنها و فرهنگهاى انسانى صحيح مى‏باشند . خداوند سبحان در قرآن مجيد تصريح فرموده است كه :

وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ القُرَى‏ آمَنُوا وَ اتَّقَوْا لَفَتَحْنَا عَلَيْهِمْ بَرَكَاتٍ مِنَ السَّمَآءِ وَ الْأَرْضِ وَ لكِنْ كَذَّبُوا فَأَخَذْنَاهُمْ بِمَا كَانُوا يَكْسِبُونَ [ الاعراف آيه 96]

( و اگر اهل آباديها ايمان مى‏آوردند و تقوى مى‏ورزيدند قطعاً بركات خود را از آسمان و زمين براى آنان باز مى‏كرديم ( نازل مى‏نموديم ) ولى آنان [ ايمان و تقوى‏ و مناديان آن دو را يعنى پيامبران را ] تكذيب كردند و در نتيجه آنانرا به سبب اندوخته‏هاى [ ناشايستشان ] مؤاخذه نموديم . ) آيات قرآنى در اينكه ظلم عامل سقوط جوامع و تمدّنها و فرهنگها است خيلى فراوان و تأكيد شگفت‏انگيزى دارند .

از آنجمله :1 وَ كَذلِكَ أَخْذُ رَبّكَ إِذَا أَخَذَ القُرَى‏ وَ هِيَ ظَالِمَةٌ [هود آيه 102] ( و بدينسان است مؤاخذه پروردگار تو ، هنگامى كه آباديها را مؤاخذه ( ساقط و مضمحل ) ساخت در حاليكه آنها ستمكار بودند . )

فَقُطِعَ دَابِرُ الْقَوْمِ الَّذِينَ ظَلَمُوا وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ [الأنعام آيه 45 ] ( پس دنباله قومى كه ظلم كردند ، بريده شد و سپاس مر خدا را كه پرورنده عالميان است . )

وَ لَقَدْ أَهْلَكْنَا الْقُرُونَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَمَّا ظَلَمُوا [يونُس آيه 13] ( ما مردم قرونى پيش از شما را بجهت ظلمى كه كردند نابود ساختيم . )

وَ اصْنَعِ الْفُلْكَ بِأَعْيُنِنَا وَ وَحْيِنَا وَ لاَ تُخَاطِبْنِي فِي الَّذِينَ ظَلَمُوا إِنَّهُمْ مُغْرَقُونَ [هود آيه 37 ] [ اى نوح ] ( و كشتى را با نظاره ما و بسبب وحيى كه بتو كرديم بساز و درباره كسانى كه ظلم كرده‏اند با من سخنى مگو ، قطعاً آنان غرق خواهند گشت . )

وَ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلاً قَرْيَةً كَانَتْ آمِنَةً مُطْمَئِنَّةً يَأْتِيهَا رِزْقُهَا رَغَداً مِنْ كُلِّ مَكَانٍ فَكَفَرَتْ بِأَنْعُمِ اللَّهِ فَأَذَاقَهَا اللَّهُ لِباَسَ الْجُوعِ وَ الْخَوْفِ بِمَا كَانُوا يَصْنَعُونَ وَ لَقَدْ جَائَهُمْ رَسُولٌ مِنْهُمْ فَكَذَّبُوهُ فَأَخَذَهُمُ الْعَذَابُ وَ هُمْ ظَالِمُونَ [ النّحل آيه 112 و 113] ( و خداوند مثل آن آبادى را [ براى شما ] مى‏زند كه در امن و امان و آرامش بود و روزى او از هر طرف فراوان مى‏رسيد سپس آن آبادى به نعمت‏هاى خداوندى كفران ورزيد ، خداوند در نتيجه تبهكارى‏هائى كه انجام مى‏دادند لباس گرسنگى و ترس را به آن آبادى چشانيد و براى آنان پيامبرى از خودشان آمد ، او را تكذيب كردند ،پس عذاب آنانرا در حاليكه ستمكاران بودند در گرفت . )

وَ أَخَذَ الَّذِينَ ظَلَمُوا الصَّيْحَةُ فَأَصْبَحُوا فِي دِيَارِهِمْ جَاثِمِينَ [هود آيه 67] ( و آنانرا كه ستم كردند صيحه ( فرياد شديد آسمانى ) گرفت و آنان در ديار خود در حاليكه به رو [ يا بزانو ] در افتاده بودند ، هلاك گشتند . )

وَ تِلْكَ الْقُرَى‏ أَهْلَكْنَاهُمْ لَمَّا ظَلَمُوا وَ جَعَلْنا لِمَهْلِكِهِمْ مَوْعِداً [ الكهف آيه 59] و آن آباديها را زمانيكه ( بجهت آنكه ) ظلم كردند ، نابود ساختيم و براى نابود شدنشان زمان معيّنى قرار داديم . )

وَ أَنَّهُ أَهْلَكَ عَاداً الْأُولَى‏ . وَ ثَمُودَ فَمَآ أَبْقى‏ . وَ قَوْمَ نُوحٍ مِنْ قَبْلُ إِنَّهُمْ كَانُوا هُمْ أَظْلَمَ وَ أَطْغَى‏ [ النّجم آيه 50 تا 52] ( و خدا است كه عاد اولى‏ ( عاد بن ارم پيش از قوم عاد معروف ) را هلاك كرد . و ثمود را و از آنان كسى را نگذاشت . و پيش از آنان قوم نوح را نابود ساخت آنان ظالم‏تر و طغيانگرتر بودند . )

هَلْ يُهْلَكُ إِلاَّ الْقَوْمُ الظَّالِمُونَ [ الأنعام آيه 47( آيا كسى جز مردم ستمكار هلاك مى‏شود ؟ )

10 وَ مَا كُنَّا مُهْلِكِي الْقُرَى‏ إِلاَّ وَ أَهْلُهَا ظَالِمُونَ [ القصص آيه 59] ( و ما آباديها را به هلاكت نمى‏رسانيم مگر اينكه اهل آنها ستمكار باشند . ) امير المؤمنين عليه السّلام هم كه سخنانش گاهى اقتباسى از قرآن مجيد و گاهى ديگر تفسيرى از آن كتاب اللّه و در مواردى تطبيق كلّيّات آن به مصاديق و افراد آنها است ، ظلم را از اساسى‏ترين عوامل سقوط و تباهى جوامع معرّفى فرموده است .

از آنجمله :

اللّه اللّه في عاجل البغي و آجل و خامة الظّلم . . . [خطبه قاصعه ص 294] ( خدا را ، خدا را در نظر بگيريد در نتيجه سريع ( در همين دنيا ) ستم و آينده وخيم ظلم . ) يكى ديگر از عوامل سقوط جوامع و نابودى تمدّن‏ها و فرهنگها ،استكبار است كه مفهوم عامّ آن عبارت است از « هدف ديدن خود و وسيله ديدن ديگران » امير المؤمنين عليه السّلام در سقوط جوامع چنانكه در آيات قرآنى مشاهده خواهيم كرد ، استكبار را مطرح فرموده است .

او مى‏فرمايد :فاعتبروا بما أصاب الأمم المستكبرين من قبلكم من بأس اللّه وصولاته و وقائعه و مثلاته ، و اتّعظوا بمثاوي خدودهم ، و مصارع جنوبهم و استعيذوا باللّه من لواقح الكبر ، كما تستعيذونه من طوارق الدّهر . . . [خطبه قاصعه 290] ( عبرت بگيريد از آن غضب و حمله‏ ها و مصيبتها و عذاب‏هاى خداوندى كه به اقوام و ملل مستكبر پيش از شما وارد گشت و پند بگيريد از خاكى كه گونه ‏هاى آن مستكبرين در آن جاى گرفت و از جايگاه سقوط پهلوهايشان و پناه ببريد به خداوند از عوامل كبر چنانكه پناه مى‏بريد به او از حوادث كوبنده روزگاران . ) از آن موارد نهج البلاغه كه امير المؤمنين عليه السّلام عوامل اعتلاء و سقوط جوامع و فرهنگها و تمدّن‏ها را بيان فرموده است : خطبه قاصعه است كه مى‏فرمايد :

فإنكان لابدّ من العصبيّة ، فليكن تعصّبكم لمكارم الخصال و محامد الأفعال ، و محاسن الأمور الّتي تفاضلت فيها المجدآء و النّجدآء من بيوتات العرب و يعاسيب القبائل بالأخلاق الرّغيبة ، و الأحلام العظيمة و الأخطار الجليلة و الآثار المحمودة ، فتعصّبوا لخلال الحمد من الحفظ للجوار ، و الوفآء بالذّمام و الطّاعة للبرّ ، و المعصية للكبر ،و الأخذ بالفضل و الكفّ عن البغي ، و الإعظام للقتل ، و الإئصاف للخلق و الكظم للغيظ ، و اجتناب الفساد في الأرض ، و احذروا ما نزل بالأمم قبلكم من المثلات بسوء الأفعال ، و ذميم الأعمال ، فتذكّروا في الخير و الشّرّ أحوالهم ، و احذروا أن تكونوا أمثالهم .

فإذا تفكّرتم في تفاوت حاليهم ، فالزموا كلّ أمر لزمت العزّة به شأنهم ، و زاحت الأعدآء له عنهم ، و مدّت العافية به عليهم و انقادت النّعمة له معهم ، و وصلت الكرامة عليه حبلهم من الاجتناب للفرقة و اللّزوم للألفة ، و التّحآضّ عليها و التّواصي بها و اجتنبوا كلّ أمر كسر فقرتهم و أوهن منّتهم من تضاغن القلوب ، و تشاحن الصّدور ، و تدابر النّفوس ، و تخاذل الأيدي .

و تدبّروا أحوال الماضين من المؤمنين قبلكم ، كيف كانوا في حال التّمحيص و البلآء . ألم يكونوا أثقل الخلآئق أعبآء و أجهد العباد بلآء ، و أضيق أهل الدّنيا حالا . اتّخذتهم الفراعنة عبيدا فساموهم سوء العذاب ، و جرّعوهم المرار ،فلم تبرح الحال بهم في ذلّ الهلكة و قهر الغلبة ، لا يجدون حيلة في امتناع ، و لا سبيلا إلى دفاع . حتّى إذا رأى اللّه سبحانه جدّ الصّبر منهم على الأذى في محبّته ، و الاحتمال للمكروه من خوفه ، جعل لهم من مضائق البلآء فرجا فأبدلهم العزّ مكان الذّلّ ،و الأمن مكان الخوف ، فصاروا ملوكا حكّاما ، و أئمّة أعلاما ، و قد بلغت الكرامة من اللّه لهم ما لم تذهب الآمال إليه بهم . فانظروا كيف كانوا حيث كانت الأملآء مجتمعة ، و الأهوآء مؤتلفة ، و القلوب معتدلة ،و الأيدي مترادفة ، و السّيوف متناصرة ، و البصآئر نافذة و العزآئم واحدة . ألم يكونوا أربابا في أقطار الأرضين ، و ملوكا على رقاب العالمين .

فانظروا إلى ما صاروا إليه في آخر أمورهم ، حين وقعت الفرقة و تشتّت الألفة و اختلفت الكلمة و الأفئدة ، و تشعّبوا مختلفين ،و تفرّقوا متحاربين ، قد خلع اللّه عنهم لباس كرامته ، و سلبهم غضارة نعمته ، و بقى قصص أخبارهم فيكم عبرا للمعتبرين . فاعتبروا بحال ولد إسماعيل و بني إسحاق و بني إسرآئيل عليهم السّلام . فمآ أشدّ اعتدال الأحوال و أقرب اشتباه الأمثال ، تأمّلوآ أمرهم في حال تشتّتهم و تفرّقهم ، ليالي كانت الأكاسرة و القياصرة أربابا لهم ، يحتازونهم عن ريف الآفاق ، و بحر العراق و خضرة الدّنيا ، إلى منابت الشّيح و مهافي الرّيح و نكد المعاش ، فتركوهم عالة مساكين ، إخوان دبر و وبر ،أذلّ الأمم دارا ، و أجدبهم قرارا ، لا يأوون إلى جناح دعوة يعتصمون بها ، و لا إلى ظلّ ألفة يعتمدون على عزّها . فالأحوال مضطربة ،و الأيديي مختلفة ، و الكثرة متفرّقة ، في بلآء أزل . و أطباق جهل من بنات موؤدة ، و أصنام معبودة ، و أرحام مقطوعة و غارات مشنونة .

فانظروا إلى مواقع نعم اللّه عليهم ، حين بعث إليهم رسولا فعقد بملّته طاعتهم و جمع على دعوته ألفتهم ، كيف نشرت النّعمة عليهم جناح كرامتها ، و أسالت لهم جداول نعيمها ، و التفّت الملّة بهم في عوائد بركتها ، فأصبحوا في نعمتها غرقين ، و في خضرة عيشها فكهين . قد تربعّت الأمور بهم في ظلّ سلطان قاهر و آوتهم الحال إلى كنف عزّ غالب و تعطّفت الأمور عليهم في ذرى ملك ثابت .

فهم حكّام على العالمين ، و ملوك في أطراف الأرضين . يملكون الأمور على من كان يملكها عليهم ، و يمضون الأحكام فيمن كان يمضيها فيهم لا تغمز لهم قناة و لا تقرع لهم صفاة . [خطبه قاصعه از ص 295 تا 298] ( اگر چاره‏اى از تعصّب ورزيدن نيست ، پس تعصّب بورزيد به اخلاق شريفه و اعمال پسنديده و امور شايسته‏اى كه بزرگان و دلاوران از خاندانهاى عرب و رؤساى قبائل درباره آن‏ها بيكديگر سبقت مى‏ورزيدند [ آنان در اين امور شايسته و برازنده بيكديگر سبقت مى‏گرفتند ] :

اخلاق مورد رغبت و بردبارى‏ها [ و يا آرمان‏هاى ] با عظمت و تكاپو در مخاطرات بزرگ و آثار پسنديده . [ حال كه بايد تعصّب بورزيد ] پس بياييد بخصلت‏هاى ستوده تعصب بورزيد مانند حفظ حقوق همسايگى و وفا به تعهّد و اطاعت از نيكوكارى و نافرمانى كبر و قرار گرفتن در انگيزگى فضيلت و خويشتن دارى از ظلم و بزرگ شمردن ( ناشايست بزرگ ) قتل نفس و انصاف براى خلق و فرو بردن غضب و پرهيز كردن از فساد در روى زمين و بترسيد از آن كيفرها و عذابها كه در نتيجه زشتى كارها و ناشايستى اعمال بر امّت‏هائى پيش از شما نازل گشت .

احوال آنان را در خير و شرّ متذكّر شويد و بترسيد از آن كه از جمله آنان باشيد . و هنگامى كه در احوال خير و شرّ آنان انديشيديد ، پس ملتزم شويد ( محكم بگيريد ) هر امرى را كه براى شأن آنان عزّت را ايجاب كرد و دشمن را از آنان دور ساخت و بوسيله آن ،آسايش بسوى آنان گسترش يافت و نعمت بجهت آن امر مطيع آنان گشت و كرامت و شرافت بر مبناى آن امر ، طناب آنان را بهم پيوست . [ آن امر كه موجب اينهمه عظمت و پيشرفت شده بود عبارت بود از ] : پرهيز از پراكندگى و التزام به الفت و انس و تحريك و توصيه به آن .

و بپرهيزيد از هر امرى كه ستون فقراتشان را شكست و قوّه آنان را سست نمود . [ امرى كه باعث شكست و پراكندگى و سقوطشان گشت عبارت بود از ] كينه‏ توزى دلها ، و خصومت سينه‏ها و روى گرداندن نفوس از يكديگر و خواركردن قدرت‏ها همديگر را ( پراكنده شدن قدرتها ) در احوال مردمان با ايمان كه پيش از شما گذشته‏اند ، بينديشيد كه آنان چگونه در تصفيه و آزمايش قرار گرفتند . آيا آنان سنگين‏بارترين مردم و كوشاترين خلق در هنگام آزمايش و گرفتارترين اهل دنيا در احوال زندگى نبودند .

فراعنه روزگاران آنان را به بردگى گرفتند و عذاب بدى بر آنان چشانيدند و با جرعه‏هاى تلخ كامشان را آزردند . حال آن مستضعفان در خوارى هلاكت و زور غلبه مى‏گذشت ، چاره‏اى در امتناع از آن وضع رقّت‏بار نمى‏يافتند و راهى براى دفاع از خويش نمى‏ديدند تا آنگاه كه خداوند سبحان از آن مردم تحمّل جدّى بر آزار و اذيّت در راه محبّتش و تحمّل ناگوارى از خوفش را ديد ، براى آنان از تنگناهاى بلاء فرج عطا فرمود و بجاى ذلّت عزّت و بجاى ترس امن و امان عنايت فرمود . پس آنان ملوك و زمامداران و پيشوايان و پرچمهاى هدايت گشتند و كرامت خداوندى براى آنان بحدّى رسيد كه حتّى آرزوهايشان بآن نمى‏رفت .

درست بنگريد كه آنان چگونه بودند : هنگامى كه جمعيّتهاى آنان هماهنگ و خواسته‏هايشان موافق يكديگر و دلهايشان معتدل و دستها و قدرتهايشان پشتيبان يكديگر و شمشيرهايشان يار و ياور همديگر و بصيرتهايشان نافذ و تصميم‏ها [ يا هدفهاى اصلى ] يشان يكى بود . آيا آنان سرورانى در نقاط زمين و فرمانروايانى بر عالميان نبودند پس بنگريد به سرنوشت پايان امور آنان هنگاميكه ميانشان جدائى افتاد و الفت‏ها پراكنده گشت و سخن و دلها به اختلاف افتادند و در حال اختلاف با همديگر از هم شكافتند و هر يك راه خود پيش گرفت و در حال محاربه از هم متفرّق شدند .

خداوند لباس كرامتش را كه به آنان پوشانيده بود از تنشان كند و گسترش و طراوت نعمت خود را از آنان سلب نمود و داستان‏هاى اخبارشان را در ميان شما براى عبرت‏گيرى كسانى كه از احوال گذشتگان عبرت مى‏گيرند باقى گذاشت . عبرت بگيريد از حال فرزندان اسماعيل و اسحاق و اسرائيل عليهم السّلام ،چه شديد است برابرى احوال شما با آنان و چه نزديك است شباهت امثال آنان با شما .

در امر آنان در حال پراكندگى و جدائى آنان با يكديگر بينديشيد در آن شبها ( روزگار تاريك ) بينديشيد كه كسرى‏ها ( سلاطين ايران ) و قيصرها ( امپراطوران رم ) ارباب آنان بودند ، آنان را از مناطق آب و درخت و هر گونه نباتات فراوان و از درياى عراق ( دو نهر بزرگ فرات و دجله ) و از دنياى سر سبز به جايگاه‏هاى روييدن درمنه [ گياهى است كه اسب آن را مى‏چرد و براى دفع انگل هم بكار مى‏رود لغت نامه دهخدا مادّه د] و وزش بادها و تنگناى معاش منتقل نمودند .

پس آن سلاطين و امپراطوران فرزندان اسماعيل و اسحاق و اسرائيل عليهم السّلام را در حاليكه فقرا و بينوايان و دمساز شتران مجروح و داراى كرك بودند ،رهايشان كردند در حاليكه آنان پست‏ترين امّتها از جهات جايگاه زندگى بودند و بى‏حاصل‏ترين آنان از جهت قرارگاه . پناهگاهى براى دعوتى نداشتند كه به آن چنگ بزنند و راهى بسوى سايه الفتى نبود كه به عزّت آن اعتماد نمايند .

در نتيجه احوال و روزگار آنان مضطرب و قدرت‏هايشان مختلف و كثرتشان پراكنده در بلائى شديد و جهالت فراگير دخترانى كه زنده بگور مى‏شدند و بت‏هائى كه معبود قرار مى‏گرفتند و خويشاوندانى كه از يكديگر مى‏بريدند و يغماگرى‏هائى كه بر سر هم مى‏آوردند . پس بنگريد به موقعيّت‏هائى كه از نعمت‏هاى خداوندى نصيبشان گشت ، در آن هنگام كه پيامبرى براى آنان فرستاد با دينى كه آورده بود اطاعت آنان را منعقد ساخت و الفت و تشكّل آنان را با دعوتى كه فرمود ، صورت داد : [ با اين دعوت الهى و اجابتى كه آنان كردند ] چگونه نعمت بال كرامتش را بر آنان بگسترانيد و نهرهاى وسائل آزمايش خود را براى آنان جارى ساخت ، و ( دين ) آنان را در منافع بركتش بهم پيچيد ( جمع نمود و متشكّل ساخت ) آنان در نعمت ملّت غرق شدند و در طراوت عيش آن مسرور و شادان .

در اين هنگام كارهاى آنان در سايه يك سلطه پيروز براه افتاد و حالتى كه بآنان روى آورده بود ، آنان را به پناهگاه عزّتى پيروز پناهنده ساخت . امور دنيا در درجات عالى مالكيّت پا بر جا روى محبّت بآنان كرد . در نتيجه حاكمان همه عالميان گشتند و صاحبان سيطره در اقاليم زمين . در اين هنگام آنان درباره امور زندگى به كسانى مسلّط شدند كه آنان در آن امور مالكشان بوده‏اند . و احكام خود را درباره كسانى اجراء كردند كه آنان در گذشته درباره آن بينوايان اجراء مى‏كردند ، ديگر نه قبضه نيزه‏اى براى آنان فشرده مى‏شد و نه براى آنان سنگى كوبيده مى‏گشت . )

عوامل بروز و اعتلاء و سقوط جوامع و فرهنگها و تمدّن‏ها از ديدگاه نهج البلاغه

مقدّمه‏اى در توصيف فرهنگ و تمدّن از ديدگاه اسلام و مكتب‏هاى معمولى

در مباحث گذشته اشاره كرديم كه بروز و اعتلاء و سقوط جوامع ، يك شباهت بسيار قابل توجّه با بروز و اعتلاء و سقوط فردى از شخصيّت انسان دارند ، چنانكه نظم قانونى ابعاد و استعدادهاى مادّى و معنوى يك فرد از انسان كه موجب به فعليّت رسيدن و جريان آن ابعاد و استعدادها در مجراى تكاملى خود مى‏گردد ، همچنان وقتى كه اعضاء پيكر يك اجتماع كه همان افراد تشكيل دهنده آن اجتماع است با نظم قانونى ، ابعاد و استعدادهاى خود را به فعليّت برساند موجب بروز و اعتلاى مدنيّت در آن جامعه كه موجب بروز و اعتلاى فرهنگ و تمدّن شايسته انسانى مى‏باشد ، حتمى و ضرورى خواهد بود . و بالعكس ، چنانكه با تباهى و اختلال در ابعاد و استعدادهاى يك فرد ،موجوديّت وى رو به سقوط خواهد رفت همچنان است اجتماعى كه متشكّل از افراد نوع انسانى است كه با بروز تباهى و اختلال در ابعاد و استعدادهاى آن جامعه ،قرار گرفتن آن در معرض سقوط ، قطعى خواهد بود .

امير المؤمنين عليه السّلام در جملات فوق عناصر اساسى آن ابعاد و استعدادها را بيان فرموده است كه ما بطور مختصر در اين مبحث متذكّر خواهيم گشت . پيش از بيان آن عناصر اساسى ،مجبوريم كه قبلا به اختلاف ديد اسلام و مكتب‏هاى معمولى درباره فرهنگ و تمدّن اشاره نمائيم : مكتب‏هاى معمولى مخصوصا آن نوع مكتب‏ها كه در دو قرن اخير بوجود آمده‏اند ، نتوانسته‏اند براى انسان هويّتى قابل تفسير و براى فرهنگ و تمدّن ، هويّت و هدف و غايتى منطقى و قابل قبول مطرح كنند .

كارى كه آن مكتبها انجام مى‏دهند يك مقدار پديده‏ها را بعنوان پديده‏هاى فرهنگى مى‏شمارند مانند فرهنگ هنرى ، فرهنگ اخلاقى ، فرهنگ آداب و رسوم ، و مى‏گويند : هنر و اخلاق و آداب و رسوم هر قومى از طرف سرگذشت تاريخى و محيطى و ريشه‏هاى اصلى روانى رنگ‏آميزى مخصوص مى‏شود ،اين رنگ‏آميزى ، فرهنگ آن قوم و جامعه است و كارى با آن ندارند كه اين رنگ‏آميزى فرهنگى درباره انسانهاى آن قوم و جامعه چه مى‏كند .

آيا آن رنگ‏آميزى مردم جامعه را در گذشته خود ميخكوب مى‏كند ؟آيا آن رنگ‏آميزى تضادّى در درون خود ندارد ؟ مثلا فرض كنيم فرهنگ هنرى يك جامعه ، امتناعى از نقّاشى صورتهاى ركيك و مشمئزّ كننده ندارد ،ولى اخلاق آنان با يك عدّه اصول رنگ‏آميزى فرهنگى شده است كه با آنگونه نقّاشى‏ها تضادّ دارد در اين موارد چه بايد كرد ؟ همچنين فرض كنيم فرهنگ مذهبى يك جامعه عبارت از عطوفت و محبّت و عاطفه ورزيدن در حدّ اعلاى آن است ولى فرهنگ صيانت ذات ( خود را داشتن ) ، ( حبّ ذات ) ، ( ابقاى ذات ) و غير ذلك ،نه تنها با فرهنگ مذهبى آنان تعديل نميشود ، بلكه اغلب فرهنگ صيانت ذات آنان بر فرهنگ مذهبى چيره و مسلّط مى‏گردد .

همه اين نابسامانى‏هاى فرهنگى كه در جوامع و ملل غير اسلامى و حتّى در جوامع اسلامى كه معناى فرهنگ و تمدّن را از ديدگاه اسلام نمى‏دانند و يا بآن عمل نمى‏كنند ، ناشى از بى‏هدفى و انسان محورى نبودن آن فرهنگها و تمدّنها است ، چنانكه در اين مبحث مشاهده خواهيم كرد ، و امّا تمدّن ، اين مفهوم بسيار درخشان و فوق‏العاده جالب ، معنائى در مكتب‏هاى معمولى بشرى دارد كه در اسلام ديده نمى‏شود .

اگر بخواهيم معناى اجمالى تمدّن را از ديدگاه مكتبهاى امروزى در نظر بگيريم بايد بگوئيم : تمدّن عبارتست از رسيدن انسانهاى يك جامعه از نظر صنعت و علم و ديگر وسائل آسايش و پيروزى به مرحله‏اى كه افراد و گروه‏هاى جمعى آن جامعه ، هر چه را بخواهند ، بدون معطّلى و ناتوانى ، بآن خواسته خود برسند ، ولى خواسته‏ها چيست ؟ هيچ هويّت خاصّ و قيد و شرطى براى آن خواسته‏ها وجود ندارد با اين تعريف كه به تمدّن متذكّر شديم ،مى‏بينيم آنچه كه مطرح نيست ، انسانى است با هويّت خاصّ و هدفى كه آن تمدّن را توجيه منطقى نمايد . نتيجه عدم مراعات انسان با هويّت خاصّ و هدف والا براى فرهنگ و تمدّن همان پنجاه و دو پديده نكبت و سقوط است كه در مبحث « 20 گرايش تبهكاران به فساد و اِفساد در روى زمين و نتائج آن ، و پنجاه و دو پديده نكبت و سقوط كه با ادّعاى تكامل بهيچ وجه سازگار نميباشد . »

كه تاريخ بشر را تا امروز ننگ آلود نموده است بيان نموده ‏ايم . اكنون ببينيم عوامل بروز و اعتلاى جوامع و فرهنگها و تمدّنها و عوامل سقوط آنها چيست ؟

عوامل بروز و اعتلاء در آغاز اين مبحث گفتيم كه يك فرد از انسان در عوامل بروز و اعتلا و سقوط شخصيّتش ، شباهت به عوامل بروز و اعتلاء و سقوط جوامع دارد . و اساس آن عوامل عبارتست از نظم قانونى ابعاد و استعدادهاى مادّى و معنوى انسان در هر دو قلمرو ( فرد و اجتماع ) و اختلال آن .

با نظر به وحدتى كه در هويّت شخصيّت انسانى وجود دارد ، بدون ملاحظه هويّت مزبور و وحدت آن ، نه بروز و اعتلائى براى انسان تصوّر مى‏رود و نه شكوفائى ، زيرا فقط وحدت هويّت شخصيّت انسانى است كه مى‏تواند مديريّت همه ابعاد و استعدادهاى موجوديّت انسانى را بعهده گرفته و آنها را در تشكّلى منظّم و بدون تضادّ تباه كننده به فعليّت برساند و بدون چنين هويّتى در شخصيّت ، هر يك از ابعاد و استعدادهاى آدمى را مى‏توان تحت سلطه اراده عوامل قوى‏تر قرار داد و در نتيجه آن‏ها را از انسان سلب نمود .

بعنوان مثال : انسانى را در نظر مى‏گيريم كه از عاليترين نبوغ هنرى برخوردار است ، ولى شخصيّت وى داراى آن وحدت و مديريّت نيست كه نبوغ مزبور را بطور منطقى مورد بهره‏بردارى قرار بدهد ، مسلّم است كه نبوغ مزبور مانند ميوه‏اى خواهد بود در جنگلى بى‏صاحب يا در باغى بدون ديوار و باغبان ، كه هر حيوان و انسانى از آنجا عبور كند و آن ميوه را ببيند ، آن را خواهد چيد بدون آنكه قيد و شرطى دست او را بگيرد و مى‏دانيم كه درخت در آن جنگل يا باغ از چينندگان ميوه‏اش نخواهد پرسيد چرا ميوه مرا چيدى ؟

تو كيستى ؟ از كجا آمدى و بكجا مى‏روى ؟ امروزه ما در اغلب جوامع شاهد اينگونه ميوه چينى‏ها از استعدادها و امتيازات انسانها مى‏باشيم كه فقط قوّت و سيطره عامل است كه دليل برخوردارى از آنها مى‏باشد ، بدون اينكه هويّت شخصيّت صاحب امتياز اختيارى در كمّيّت و كيفيّت بهره‏بردارى خود و ديگران درباره آن استعدادها و امتيازات داشته باشد . اگر بخواهيم اين پديده را در صورت كلىّ آن مطرح كنيم ، بايد بگوئيم :

« انسان بيگانه از خود و از استعدادها و امتيازاتش » . با اين فرض جاى ترديد نيست در اينكه فرهنگ و تمدّن چنين انسانهائى نه از هويّت مستقلّى برخوردار خواهد بود و نه از هدفى مافوق خود . و آنچه كه براى « انسانهاى بيگانه از خود و از استعدادها و امتيازاتش » مطرح خواهد بود ، حياتى بدون وحدت هويّت كه با كشش لذّت و نفع ادامه ، و با منتفى شدن آن دو ، سقوط خواهد نمود .

آنچه كه بعنوان فرهنگ و تمدّن و بطور كلّى جامعه سالم از ديدگاه اسلام مطرح است ، آن است كه داراى هويّتى سازنده هويّت شخصيّت انسان بوده باشد . و ترديدى نيست در اينكه براى تحقّق و بوجود آمدن هويّت شخصيّت در انسان ، چنانكه شناخت عوامل وجودى آن ( خدا و طبيعت و قوانين آن ) لازم است ، همچنين به شناخت عواملى كه آينده اين هويّت و علّت بوجود آمدن آن را تشكيل مى‏دهند ، نيازمند مى‏باشد ، زيرا همانطور كه امير المؤمنين ( ع ) فرموده است :

إن لم تعلم من أين جئت لا تعلم إلى أين تذهب ( اگر ندانسته‏اى از كجا آمده‏اى نخواهى دانست بكجا مى‏روى . ) همانطور اگر حيات آدمى فلسفه حركت خود را بسوى فردا نداند ،شناخت وى درباره مبدء هستى و اينكه از كجا آمده است ، ناقص خواهد بود . و بر مبناى چنين فرضى ( انسان ناآگاه از مبدء و مسير و علّت حركت و پايان سرنوشت ) از داشتن هويّتى كه بتواند شئون مثبت و منفى حيات او را توجيه قابل قبول بنمايد محروم مى‏باشد .

آن فرهنگ و تمدّنى كه نتواند هويّت مزبور را در انسان تحقّق ببخشد و يا نتواند دارنده چنان هويّتى را پيش ببرد ، اعتبارى از ديدگاه اسلام ندارد ،زيرا هويّتى ندارد كه بتواند در خدمت هويّت آدمى قرار بگيرد .

پس از دقّت در اين مقدّمه وارد مى‏شويم به ديدگاههاى امير المؤمنين عليه السّلام در نهج البلاغه درباره عوامل بروز و اعتلاء و سقوط جوامع و فرهنگها و تمدّنهاى آنها :

1 پاى‏بندى شديد به خصلت‏هاى نيكو

هر اجتماعى از انسان‏ها كه تقيّدى به خصلت‏هاى نيكو نداشته باشد ، طعم انسانيّت را نخواهد چشيد ،اگر چه از همه سطوح و ابعاد عالم طبيعت آگاهى داشته و در حدّ اعلا از آنها برخوردار بوده باشد ، چنانكه در تعدادى از جوامع دوران ما مشاهده مى‏شود در حقيقت لزوم خصلت‏هاى نيكو براى يك جامعه متمدّن ، لزوم آب براى مادّه روينده نيازمند به آب است ، بهمين جهت در همين نهج البلاغه در ده‏ها مورد مى‏بينيم كه امير المؤمنين عليه السّلام اصرار به داشتن و تقويت خصلتهاى نيكو فرموده است .

قرآن مجيد يك قسمت از آيات خود را به بيان ضرورت همين خصلت‏هاى نيكو قرار داده است . در يك جمله مختصر تقيّد به خصلتهاى نيكو كه انسان را متخلّق به اخلاق عالى مى‏نمايد ، هدف اعلاى بعثت پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله معرّفى شده است . پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله فرموده است :بعثت لأتمّم مكارم الأخلاق ( من براى تتميم مكارم اخلاق مبعوث شده‏ام . ) بنظر مى‏رسد آغاز سقوط ارزش‏هاى انسانى و وارد كردن انسانها به تاريخ طبيعى حيوانى از موقعى است كه اخلاق را از قاموس زندگى بشرى حذف نمودند و وجدان را از كار انداختند و گفتند : وجدان پديده‏اى است كه زندگى خانوادگى و اجتماعى آن را مى‏سازد و اصالتى در درون آدمى ندارد و براى اين نابكارى قيافه علمى پوشانيدند و اين موجود را كه در نتيجه تعليم و تربيت مى‏توانست به تكاپوى

حمله ديگر بميرم از بشر
تا بر آرم از ملائك بال و پر

بار ديگر از ملك پرّان شوم
آنچه آن در و هم نايد آن شوم

وارد شود ، بحدّى از پستى و رذالت و حقارت كشانيدند كه

جز ذكرنى دين او نى ذكر او
سوى اسفل برد او را فكر او

با اينحال ، اين مبتلايان به بيمارى زندگى بى‏هدف و ابزار ناآگاه مصرف و استهلاك ، باور نمى‏كنند كه يكى از دلائل سقوط و ارتجاع و حركت قهقرائى آنان ، همين است كه مى‏گويد : من آن انسان زنده‏ام كه در حدود 2000 راه را براى بازى با آلت تناسل و دروازه ورود انسانها به زندگى كشف كرده‏ام و امّا صحبت از خصلت‏هاى نيكو كه يكى از آن‏ها عبارتست از شناختن حقوق حيات مادّى و معنوى ديگر انسانها ، يا بايد براى شعر و خيالبافى بكار برود و يا براى جست و خيزهاى ماكياوليست‏هاى جوامع

2 و 3 پاى‏بندى شديد به اعمال پسنديده و پاى‏بندى شديد به امور نيكو و زيبا

كه ناشى از اخلاق مرغوب مى‏باشند . هر دو عامل بروز و اعتلاى تمدّن و فرهنگ پويا و هدفدار كه در سخنان امير المؤمنين عليه السّلام تذكّر داده شده‏اند ، از عناصر اساسى آن انسانيّت مى‏باشند كه آدميان بدون آنها ، چنانكه در شماره « 1 » گفتيم ، در خوشى‏هاى بى‏اساس بيمارى زندگى بى‏هدف و موقعيّت ابزار ناآگاه براى مصرف و استهلاك ، غوطه‏ور مى‏گردد و نه تنها از چنان بيمارى احساس ناراحتى نمى‏كند ، بلكه احساس همان نشاط و شادى را مى‏نمايد كه معتاد به هروئين و كسى كه روى زخم بدنش را مى‏خارد و لذّتى از آن خارش احساس مى‏كند و بديهى است كه تحريكات آن نشاط و شادى و لذّت تا نابودى خود زندگى ادامه پيدا مى‏كند .

4 آرمان‏هاى بزرگ

يكى از عناصر فوق العاده عالى تمدّن انسانى ،عظمت آرمانهائى است كه درون مردم جامعه متمدّن را براى عمل عينى بخود مشغول بدارد . مانند آرمان افزايش دائمى معرفت ، برخوردارى همه مردم از حقوق ضرورى حيات ، رخت بر بستن دروغ و مكرپردازى از زندگى بشرى ،تطابق رفتارها با انگيزه‏هاى واقعى خود ، جريان سياستها بر مبناى هدف‏گيريهاى والا در قرار دادن انسان‏ها در مسير تكامل ، و امثال اين آرمان‏ها كه متأسّفانه مغز و روان مردم امروزى جوامع بجهت از دست دادن احساس ارزشها و كمالات ، از نداشتن آنها احساس هيچگونه رنج و نكبت نمى‏كند اين همان نكبت و رنج مغفول است كه ابن سينا در اشارات تذكّر داده است :

الآن إذا كنت في البدن و في شواغله و علائقه و لم تشتق إلى كمالك الممكن أولم تتألّم بحصول ضدّه فاعلم أنّ ذلك منك لا منه ( اكنون كه در مجاورت بدن و در اشتغالات و علائق مادّى آن فرو رفته و اشتياقى به وصول بآن كمال كه براى تو ممكن است ، در خود احساس نمى‏كنى و يا از حصول ضدّ كمال ( پستى و رذالت و حقارت ) در خويشتن احساس درد و رنج نمينمائى ، بدان كه اين نكبت مستند به خود تست نه بآن كمال و عظمت‏ها كه براى تو امكان‏پذير است . ) چه نام فريبنده و اصطلاح گول‏زن است تمدّن ، در آن هنگام كه انسانهايش عشق را كه داراى اين قدرت است

عاشق شو ار نه روزى كار جهان سر آيد
ناخوانده درس مقصود از كارگاه هستى

مبدّل به درشكه‏هاى كرايه‏اى ( به اصطلاح بالزاك ) نمايندمردم از داشتن آرمانهائى والا كه وصول به آنها امكان‏پذير است به « به به چه لذّت خوبست » قناعت بورزند اين بينوائى بنام « تمدّن » نتايج بسيار ناشايستى در بر دارد كه :

اوّل همه آنها از دست دادن تدريجى احساس ضرورت آرمانگرائى است كه زندگى را براى آدمى با معنى و زيبا مى‏سازد .

دوم تعاقب گرفتاريهاى غير قابل تفسير و توجيه در صورتيكه يكى از آرمانهاى بسيار والاى انسانيّت ، كوشش براى پيدا كردن علل گرفتاريها و تحمّل و شكيبائى در صورت عدم امكان بر طرف كردن آنهاست .

سوم مست و تخدير شدن در نتيجه نيل به نعمت‏ها . مسلّم است كه با نبودن آرمانهاى والا ، هر عامل خوشى اگرچه بى‏پايه‏ترين و محدودترين خوشى‏ها بوده باشد ، همه سطوح و ابعاد شخصيّت را بخود مشغول ميدارد ، لذا تعقّل كار حقيقى خود را انجام نمى‏دهد ، منطق زمان و موقعيّت‏ها گم مى‏شود . . .مجموع اين نتايج بى‏آرمانى‏ها در كلمات امير المؤمنين عليه السّلام گوشزد شده است .

از آنجمله :ثمّ إنّكم معشر العرب أغراض بلايا قد اقتربت . فاتّقوا سكرات النّعمة و احذروا بوائق النّقمة [ خطبه 151 ص 21 ] سپس شما گروه عرب ، هدفهاى بلاهائى هستيد كه نزديك شده است ،بترسيد از مستى‏ها و ناهشياريهائى كه از نعمت‏ها سوء استفاده نموده‏ايد و بترسيد از مصيبت‏هاى بسيار ناگوار نقمت ؟

در خطبه 138 صفحه 196 مى‏فرمايد :

فلا تزالون كذلك حتّى تؤوب إلى العرب عوازب أحلامها بحال نكبت و پراكندگى ادامه خواهيد داد تا آنگاه كه آرمان‏هاى غايب از درون عرب به آنان برگردد .

تفصيلى درباره خصلت‏هاى نيكو كه امير المؤمنين عليه السّلام آنها را مورد توصيه قرار داده ‏اند :

5 تكاپو در مخاطرات بزرگ و آثار پسنديده

هيچ پيشرفت و تمدّنى كه از اصالت برخوردار بوده باشند ، بدون تكاپو ، و ورود در مخاطرات بزرگ و تلاش در دشواريها و گلاويز شدن با مشكلات تحصيل دانش و معرفت درباره طبيعت و بنى نوع انسانى بدست نمى‏آيد ، زيرا همواره ميان ما انسانها و هدفهائى كه از طبيعت يا انسانها بايد بدست بياوريم ، فاصله‏هائى كم و بيش از مشكلات و مسائل مبهم وجود دارد كه حتما بايد از آن فاصله‏ها عبور كنيم تا به امتيازات مطلوب برسيم [ چه در علم و چه در صنعت و غير ذلك ] لذا دست به مخاطره زدن براى وصول به آن هدف‏ها ، ضرورت يك تمدّن اصيل انسانى است . [يك نكته بسيار ضرورى كه بايد در اين مبحث مورد توجّه قرار بگيرد ، اينست كه همه جوامع بشرى در احساس ضرورت وصول به پيشرفت‏هاى مادّى مشتركند ، بهمين جهت همه آنان در برداشتن فاصله‏ها ميان خود و اهدافى كه در سطوح طبيعت و مغزهاى انسان‏ها دارند به تلاش و تكاپوى شديد مى‏پردازند . و چون آن جوامع كه جز اهداف مادّى و استفاده از آن‏ها در راه تحصيل قدرت براى خويشتن آرمانى ديگر ندارند لذا آن جامعه‏اى كه مى‏خواهد از تمدّن اصيل انسانى [ نه مادّى محض ] برخوردار شود مجبور است در برداشتن فاصله‏ها ما بين خود و اهداف عالى كه در پيش دارد همواره حال سبقت داشته باشد و بدان جهت كه اينگونه جوامع داراى آرمان اعلاى انسانى بوده و در امتيازاتى كه در اين دنيا بدست مى‏آورند همه را مشترك مى‏دانند لذا سبقت‏گيرى اينان در وصول به امتيازات با برداشتن فاصله‏ها ، ضرر و آسيبى از اينان به ديگران نمى‏رسد . ]

قرن سوم و چهارم تا نيمه قرن پنجم هجرى شاهد شديدترين تكاپوهاى علمى و معرفتى در جوامع اسلامى مى‏باشد كه محصول آنها نه تنها نجات دادن دانش از سقوط قطعى بوده است ، بلكه پيشبرد و گسترش و عميق ساختن دانشهاى متنوّع بوده است كه مورّخان علم چه در شرق و چه در غرب آنرا پذيرفته‏اند .

عواملى ديگر براى اعتلاى تمدّن اسلامى در سخنان امير المؤمنين عليه السّلام تذكّر داده شده است . از آنجمله شدّت بخشيدن به احساس انسان دوستى و محبّت و خدمت بانسان‏ها ، مخصوصا آن گروه از مردم كه يا رابطه خويشاوندى با انسان دارند و يا در يك محيط با همديگر زندگى مى‏نمايند ، مانند همسايه‏ ها .

بعضى از راويان مى‏گويند : پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله درباره همسايگان بقدرى سفارش فرمود كه ما گمان كرديم : پيامبر ، همسايه‏ها را وارثان يكديگر قرار خواهد داد . و بمقتضاى :

الأقربون أحقّ بالمعروف ( خويشاوندان به احسان و نيكوكارى شايسته ‏ترند . ) و همچنين به مقتضاى آيه « 8 » از سوره الممتحنه كه مى‏فرمايد :

لا ينهاكم اللّه عن الّذين لم يقاتلوكم في الدّين و لم يخرجوكم من دياركم أن تبرّوهم و تقسطوا إليهم .( خداوند شما را از نيكوكارى و عدالت درباره كسانى كه با شما نجنگيده ‏اند و شما را از ديارتان آواره نكرده ‏اند ، ممنوع نساخته است . ) و همچنين با نظر به فرموده امير المؤمنين عليه السّلام در فرمان مالك اشتر و أشعر قلبك الرّحمة للرّعيّة و المحبّة لهم و اللّطف بهم و لا تكوننّ عليهم سبعا ضاريا تغتنم أكلهم فإنّهم صنفان : إمّا أخ لك في الدّين ، أو نظير لك في الخلق . . . ( مالكا : رحمت و محبّت و لطف به مردم جامعه را بر دلت قابل دريافت نما و براى آنان درنده خونخوار مباش كه خوردن آنان را غنيمت بدانى ، زيرا آنان بر دو صنفند : يا برادر دينى تواند يا در اصل خلقت نظير تو مى‏باشند كه همه شما فرزندان آدم و حوّائيد . ) بمقتضاى همه اين دلائل و ده‏ها دلائل ديگر ، احساس وحدت در هويّت انسانها اساسى‏ترين شرط بوجود آمدن يك تمدّن انسانى و اعتلاى آن خواهد بود .

از همين اصل روشن مى‏شود كه تفرقه و پراكندگى ، سقوط تمدّن و زوال هويّت جامعه را در بر دارد و امير المؤمنين عليه السّلام در مواردى از نهج البلاغه همين قانون را بارها گوشزد فرموده است ، از آن جمله :

در خطبه قاصعه صريحا فرموده است : تأمّلوا أمرهم في حال تشتّتهم و تفرّقهم ليالي كانت الأكاسرة و القياصرة أربابا لهم . . . ( بينديشيد درباره اولاد حضرت اسماعيل و اسحاق و اسرائيل عليهم السّلام . . . در حال پراكندگى و تفرقه‏اى كه كسرى‏ها ( ى ايران ) و قيصرها ( ى روم ) را ارباب و مالكان آنان قرار داده بود . . . ) و عكس اين قاعده را نيز كه عبارتست از پيشرفت اجتماع و مدنيّت در سايه هماهنگى و اتّحاد در هدف‏گيريهاى انسانى ، در موارد متعدّد گوشزد فرموده است ، از آنجمله :

در همين خطبه مى‏فرمايد : فانظروا إلى مواقع نعم اللّه عليهم حين بعث إليهم رسولا فعقد بملّته طاعتهم و جمع على دعوته ألفتهم . كيف نشرت النّعمة عليهم جناح كرامتها و أسالت لهم جداول نعيمها و التفّت الملّة بهم في عوائد بركتها ،فأصبحوا في نعمتها غرقين ، و في خضرة عيشها فكهين . قد تربّعت الأمور بهم في ظلّ سلطان قاهر ، و آوتهم في أطراف الأرضين .

يملكون الأمور على من كان يملكها عليهم و يمضون الأحكام فيمن كان يمضيها فيهم ، لا تغمز لهم قناة و لا تفرع لهم صفاة ( پس به موقعيّت‏هائى كه از نعمت‏هاى خداوندى نصيبشان گشت بنگريد .

در آن هنگام كه پيامبرى براى آنان فرستاد ، با دينى كه آورده بود ،اطاعت آنان را منعقد ساخت و الفت و تشكّل آنان را با دعوتى كه فرمود ، صورت داد [ با اين دعوت الهى و اجابتى كه آنان نمودند ] چگونه نعمت بال كرامتش را بر آنان بگسترانيد و نهرهاى وسائل آزمايش خود را براى آنان جارى ساخت و ملّت ( دين ) آنان را در منافع بركتش بهم پيچيد ( جمع نمود و متشكّل ساخت ) آنان در نعمت ملّت غرق شدند و در طراوت عيش آن ، مسرور و شادمان . در اين هنگام كارهاى آنان در سايه يك سلطه پيروز براه افتاد و حالتى كه به آنان روى آورده بود به پناهگاه و عزّتى پيروز پناهنده ساخت . امور دنيا در درجات عالى مالكيّت پا بر جا روى محبّت به آنان كرد ، در نتيجه حاكمان همه عالميان گشتند و سيطره بر اقاليم زمين بدست آوردند .

در اين موقع آنان درباره امور زندگى به كسانى مسلّط شدند كه آن اشخاص در همان امور به آنان مسلّط بودند و احكام خود را درباره كسانى اجرا كردند كه آنان در گذشته درباره آن بينوايان اجرا ميكردند ديگر نه قبضه نيزه‏اى براى آنان فشرده مى‏شد و نه براى آنان سنگى كوبيده مى‏گشت . )

6 وفاء به عهد

اين پديده در ضرورتهاى حيات تمدّنى انسانها بدرجه‏اى از اهمّيّت است كه مى‏توان گفت : اگر همه امتيازات تمدّن براى يك جامعه فراهم شود مگر اين پديده حياتى ، آن جامعه نمى‏تواند از تمدّن دم بزند ، امير المؤمنين عليه السّلام روى اين پديده حياتى اصرار شديد ميورزد .

در فرمان مالك اشتر با عبارات زير مواجه مى‏گرديم : و إن عقدت بينك و بين عدوّك عقدة أو ألبسته منك ذمّة فحط عهدك بالوفآء و ارع ذمّتك بالأمانة و اجعل نفسك جنّة دون مآ أعطيت فإنّه ليس من فرائض اللّه شي‏ء النّاس أشدّ عليه اجتماعا مع تفرّق أهوائهم و تشتّت آرائهم من تعظيم الوفآء بالعهود ، و قد لزم ذلك المشركون فيما بينهم دون المسلمين لما استوبلوا من عواقب الغدر ، فلا تغدرنّ بذمّتك و لا تخيسنّ بعهدك ، و لا تختلنّ عدوّك ، فإنّه لا يجترى‏ء على اللّه إلاّ جاهل شقيّ . و قد جعل اللّه عهده و ذمّته أمنا أفضاه بين العباد برحمته و حريما يسكنون إلى منعته ، و يستفيضون إلى جواره ، فلا إدغال ، و لا مدالسة و لا خداع فيه ، و لا تعقد عقدا تجوّز فيه العلل ،و لا تعوّلنّ على لحن قول بعد التّأكيد و التّوثقة . و لا يدعونّك ضيق أمرلزمك فيه عهد اللّه إلى طلب انفساخه بغير الحقّ ، فإنّ صبرك على ضيق أمر ترجو انفراجه و فضل عاقبته خير من غدر تخاف تبعته و أن تحيط بك من اللّه فيه طلبة لا تستقبل فيه دنياك و لا آخرتك

( مالكا ، اگر پيمانى ما بين خود و دشمنت منعقد نمودى يا ضمانتى از خويشتن را به او پوشانيدى ، پيمانت را با وفاء حفظ نما و با حفظ امانت عهده خود را مراعات كن . و شخصيّت خود را سپرى در برابر تعهّدى كه بسته‏اى بساز ، زيرا از دستورات خداوندى هيچ چيزى مانند تعظيم وفاء به تعهّدها كه مورد اتّفاق نظر همه اقوام و ملل ، با اين كه خواسته ‏هاى آنان با همديگر مختلف و آراء آنان پراكنده مى‏باشد ،نيست . [ حتّى‏ ] مشركين [ كه مانند مسلمين مقيّد به صفات حميده و اخلاق فاضله نيستند ] در ميان خود بجهت مهلك بودن تخلّف و حيله‏بازى به تعهّدهاى خود ملتزم بودند . پس ، به عهده خود نيرنگ‏بازى راه مينداز ، و به پيمانى كه بسته‏اى خيانت مكن و مكر و حيله مپرداز ، زيرا هيچ كس بخدا جرأت نمى‏ورزد جز نادان شقىّ .

خداوند متعال عهد و عهده خود را با رحمت واسعه‏اش براى امن و اطمينان مردم بيكديگر در ميان آنان گسترده است و تعهّد را منطقه‏اى ممنوعه قرار داده است كه مردم بر نيروى آن تكيه كنند و بر آن پناهنده شوند . پس نبايد در تعهّد هيچگونه افساد و خيانت و نيرنگ بوده باشد . مالكا : هيچ تعهّدى برقرار مكن كه بتوانى آن را به غير مقصود اصلى تأويل نمائى و بتوانى آن را از محتواى اصليش منحرف بسازى و هرگز پس از صراحت و تأكيد و دادن اطمينان ، با گفتار كج خود تعهّد را مختلّ مساز . اگر تعهّد الهى موجب شد كه در تنگناى قرار گرفتى ، اين تنگناى و مشقّت باعث نشود كه فسخ ناحقّ آن تعهّد را مطالبه كنى ، زيرا تحمّل تنگناى و مشقّت امرى كه اميد به برطرف شدن و عاقبت نيكوى آن دارى ، بهتر از آن حيله‏گريست كه همواره از عواقب وخيم آن در بيم و هراس باشى و بازخواست خداوندى از همه سو ترا احاطه كند و نتوانى از آن بازخواست نه در دنيا و نه در آخرت رها گردى . )

آيا يك انسان عاقل مى‏تواند ادّعا كند كه انسانها تمدّنى بوجود بياورند كه جريان پديده بسيار حسّاس و حياتى تعهّد بنحوى كه امير المؤمنين عليه السّلام در جملات فوق فرموده است ، نبوده باشد حقيقت اينست كه اگرتعهّد ميان انسان‏هاى يك جامعه و ميان آن جامعه و ديگر اقوام و ملل بترتيب فوق عمل نشود و اهمّيّتى كه امير المؤمنين عليه السّلام در جملات فوق بآن داده است ، نداشته باشد ، بلكه در جريان تعهّدها فقط منافع خاصّ طرفين تعهّد مراعات شود و جنبه انسانى آن كه عبارت است از گرو قرار گرفتن شخصيّت منظور نگردد ، ادّعاى تمدّن غير از فريفتن خود و ديگران ، هيچ معنايى نميتواند داشته باشد .

7 اطاعت از نيكوكارى

در اينجا مقصود از « اطاعت از نيكوكارى » تسليم آگاهانه و آزادانه در برابر عوامل و انگيزه‏هاى نيكوكارى است . تسليم آگاهانه و آزادانه در برابر عوامل و انگيزه‏هاى نيكوكارى ، يكى از آثار و نتايج گسيختن از جاذبه نيرومند طبيعت حيوانى و آغاز زندگى انسانى است .

بدون گسيختن از جاذبه مزبور ، اگر چه انسان مى‏تواند بوسيله علم و صنعتى كه بدست آورده است ، بر همه عوالم طبيعت و انسان مسلّط گردد ، قدرت اِسناد هيچ كارى بر خويشتن حقيقى خود را ندارد . مى‏توان گفت چنين انسانى كليد دستگاه بزرگ ماشين است كه حدّو مرز حقيقى آن در خود آهن پاره‏ها تمام نمى‏شود بلكه خود همان كليد نيز در جاذبه همان دستگاه بزرگ ماشينى مى‏پيچد ، بازى مى‏كند و مى‏بندد . خدا آخر و عاقبت اين كليد و ماشين پيچيده بهم و ناآگاه را خير كناد .

8 نافرمانى و اعراض از كبر

فساد و تباهى كه ناشى از كبر و تسليم در برابر آن است ، چنان ارواح بشرى را مى‏كوبد كه توانائى حركت و رشد را از آنها سلب مى‏كند .

امير المؤمنين عليه السّلام در خطبه قاصعه مى‏فرمايد : ألا فالحذر ، الحذر ، من طاعة ساداتكم و كبرآئكم الّذين تكبّروا عن حسبهم و ترفّعوا فوق نسبهم و ألقوا الهجينة على ربّهم و جاهدوا اللّه على ما صنع بهم مكابرة لقضائه و مغالبة لآلائه ، فإنّهم قواعد أساس العصبيّة و دعآئم أركان الفتنة و سيوف اعتزآء الجاهليّة . فاتّقوا اللّه و لا تكونوا لنعمه عليكم أضدادا و لا لفضله عندكم حسّادا . و لا تطيعوا الأدعيآء الّذين شربتم بصفوكم كدرهم و خلطتم بصحّتكم مرضهم و أدخلتم في حقّكم باطلهم و هم أساس الفسوق و أحلاس العقوق ، اتّخذهم إبليس مطايا ضلال و جندا بهم يصول على النّاس و تراجمة ينطق على ألسنتهم ،استراقا لعقولكم ، و دخولا في عيونكم و نفثا في أسماعكم .فجعلكم مرمى نبله و موطى‏ء قدمه و مأخذيده فاعتبروا بمآ أصاب الأمم المستكبرين من قبلكم من بأس اللّه و صولاته و وقآئعه و مثلاته و اتّعظوا بمثاوي خدودهم و مصارع جنوبهم ، و استعيذوا باللّه من لواقح الكبر كما تستعيذونه من طوارق الدّهر . . .

( هشيار باشيد ، بپرهيزيد و بر حذر باشيد از اطاعت آن پيشروان و بزرگانتان كه با تكيه بر موقعيّت خود تكبّر ورزيدند و فوق نسب‏شان ( اصول روابط ولادت ) بزرگى جستند و كار زشت را بر پروردگارشان نسبت دادند . و با خدا درباره آنچه كه به آنان انجام داده بود بخصومت پرداختند ، آنان در اين خصومت ، در برابر قضاى خداوندى و نعمتهاى او ، زورگوئى و پيروزى طلبى نمودند . زيرا آنان قاعده‏هاى پايه عصبيّت‏اند و ستون‏هاى اركان فتنه و شمشيرهاى استناد [ ندا كننده ] به جاهليّت . پس براى خدا تقوى بورزيد و بآن نعمت‏هائى كه بشما داده است ، اضداد نباشيد و به فضل و برترى كه در ميان شما بوجود آمده است حسادت مكنيد . اطاعت مكنيد از مدّعيانى كه با درون نيّت‏هاى صاف خود ، تيرگى‏هاى آنان را آشاميديد و بيمارى‏هاى خباثت نفسانى آنان را با سلامت و صحّت روحى خودتان مخلوط ساختيد و باطل آنان را در حقّ خود داخل كرديد .

آنان اساس فسق و ملازمان انحراف و مقاومت [ در برابر پيامبر و امام عليهما السّلام ] مى‏باشند . شيطان آن نابكاران را مركبهائى براى گمراه كردن اتّخاذ كرد و لشكريانى براى حمله بر مردم و ترجمان‏هائى كه با زبان‏هاى آنان سخن مى‏گويد ، [ اين اعمالى كه شيطان انجام مى‏دهد ] براى ربودن عقل‏هاى شما است و گرفتن ديدگان و دميدن در گوشهاى شما . بدينسان شيطان شما را هدفهائى براى تير خود و جايگاههائى براى پا گذاشتن روى آن و دستگيره‏اى براى دست خود قرار داد . پس عبرت بگيريد بوسيله مشاهده ناملايماتى كه به امّت‏هاى مستكبر در روزگار پيش از شما رسيد آن ناملايمات سطوت خداوندى و حمله‏ها و عذاب‏ها و كيفرهاى او بود [ كه طعم آن‏ها را بآن نابكاران خيره‏سر چشانيد ] و پند بگيريد با ياد آوردن جايگاه‏هائى كه صورتهايشان در آنها نهاده شد .

و پهلوهايشان در آن جايگاهها بخاك افتاد . بخداوند پناه ببريد از هر عامل كبر كه اين صفت رذل را بشما تزريق مى‏كند ، چنان كه از حوادث كوبنده روزگار ، به او پناه مى‏بريد . ) بنابر اين سخنان امير المؤمنين ، سقوط جامعه بجهت تكبّر افراد و پيشتازان آن ، حتمى خواهد بود ، دليل اين سقوط بقدرى روشن است كه نيازى به تفصيل ندارد ، همين مقدار ميگوئيم كه : كبر از اشتياق آدمى به تورّم خويشتن سرچشمه مى‏گيرد و اين اشتياق در هر انسانى بوجود بيايد و در هر جامعه‏اى كه شيوع پيدا كند ، بدون ترديد ، همه حقوق و تكاليف مقرّره ضرورت و عظمت و ارزش خود را از دست مى‏دهند و همه حركات و سكنات بر محور خود تورّم خواه مى‏چرخد .

بر اين فرض ، حقيقتى ديگر براى متكبّر مطرح نيست ، چه از سنخ انسان باشد و چه از مقوله ديگر واقعيّات ، تا با هماهنگى با انسان و برقرار كردن ارتباط صحيح ميان افراد و گروه‏هاى انسانى و شناخت و برخوردارى از ديگر واقعيّات ، تمدّنى بوجود بيايد . در جملات امير المؤمنين عليه السّلام آب حيات اساسى و آفت كشنده تمدّن‏ها بترتيب زير گوشزد شده است :

1 اطاعت مكنيد از مدّعيانى كه با درون و نيّت‏هاى صاف خود ،تيرگى‏هاى آنانرا آشاميديد و بيماريهاى خباثت نفسانى آنانرا با سلامت و صحّت روحى خودتان مخلوط ساختيد و باطل آنان را در حقّ خود داخل كرديد .

آب حيات اساسى تمدّن انسانى عبارتست از : 1 درون و نيّت‏هاى پاك و صاف مردم كه همواره طالب رشد و كمال خود و ديگران مى‏باشد . اينكه گفتيم : اين عامل آبحيات اساسى تمدّنها مى‏باشد ، براى اينست كه با بروز و تحقّق و تقويت اين حالت روحى ، اوّلين عامل مرگزاى تمدّن كه عبارتست از تزاحم و تصادم و كشتار ميان افراد و ميان گروه‏هاى يك جامعه و ميان آنها و هيئت حاكمه از بين مى‏رود و زمينه براى تحقّق حيات اجتماعى انسان محورى آماده مى‏گردد . [ مقصود از انسان محورى را در آغاز مبحث « بروز و اعتلاء و سقوط جوامع و تمدّن‏ها و فرهنگها » توضيح داده‏ايم ، لطفا مراجعه شود ] در برابر اين آب حيات اساسى تمدّن ، آفت كشنده و نابود كننده آن عبارت از درون و نيّت‏هاى آلوده و ناپاك مردم يك جامعه و تيرگى‏هاى درون و نيّت‏هاى پيشروان آن جامعه مى‏باشد ، اگر چه مردم آن جامعه داراى انسانى‏ترين درون و عالى‏ترين نيّت‏ها بوده باشند . يعنى اگر هدف‏گيريها و همه سطوح روانى و مغزى افراد يك جامعه ، بهترين محتويات انسانى را هم داشته باشد ، بدانجهت كه درون پيشتازان و اداره كننده مردم آن جامعه ناپاك و كثيف و تيره مى‏باشد ، آن جامعه توفيق نيل به تمدّن را دارا نخواهد بود .

2 يكى ديگر از عوامل حياتى تمدّن عبارتست از صحّت و سلامت روحى افراد جامعه . مثل معروفى درميان مردم در جريانست كه مى‏گويد :« فلانى توانسته است طشت طلائى بدست بياورد ، ولى چه فايده استفاده‏اى كه از اين طشت طلائى بسيار گرانبها مى‏برد ، اينست كه آنرا زير دهان خود ميگذارد و استفراغ خونى در آن مى‏نمايد » آرى ، آقايان تمدّن سازان دوران معاصر ما :بخود بيائيد و تمنّائى كه ما از شما داريم ، اينست كه صحّت و سلامت ارواح ما انسانها را بخودمان برگردانيد و طشت طلائى را برداريد و ببريد در موزه خانه نگهدارى كنيد كه روزى به درد انسانها بخورد در آنهنگام كه بخواهند بفكر تمدّن سازى بيفتند ، نخست خود انسان را بشناسند و دردها و درمانها و لذائذ و آلام و حيات و موت آن بينوا را در نظر بگيرند ، سپس طشت طلائى براى او بسازند و تمدّنى نسازند كه با هدف‏گيرى قدرتمندان در زندگى خود كه عبارتست از منفعت طلبى بدون كمترين قيد و شرط ، در جامعه‏اى كه افراد آن فقط براى بالا بردن درآمد سرانه تكاپو مى‏كنند ، بار ديگر مردم را وادار به دادن اين شعار بسيار پر معنى نمايند :

از طلا گشتن پشيمان گشته ‏ايم
مرحمت فرموده ما را مس كنيد

در آن پنجاه و دو نكبت و عامل سقوط كه در مباحث گذشته يادآور شديم ، بيش از ده عدد از آنها [ مانند نگرانى و اضطراب دائمى مردم و خودستيزى يعنى تضادّ انسان با خويشتن ] انواعى از بيمارى‏هاى روانى است كه هيچ عاقلى نمى‏تواند آنها را ناديده بگيرد . [ در برابر اين عامل حياتى تمدّن مرض‏هاى روحى پيشتازان است كه ناشى از خباثت و حيوان صفتى و رذالت سردمداران است و آفت بزرگ تمدّن انسانى مى‏باشد ] بنابراين هرگاه كه اين عامل حياتى ( صحّت و سلامت روحى افراد جامعه ) منتفى شود ، خواه از خود مردم جامعه يا از سردمداران آن ، زوال و سقوط جامعه و يا تمدّن و فرهنگ آن ، امرى است قطعى .

3 عامل نهائى حيات‏بخش يك تمدّن ، عبارت است از جريان همه امور زندگى در دو قلمرو مادّى و معنوى بر مبناى حقّ . حقّ و قانون از يك نظر دو اصطلاح مختلف براى بيان واقعيّتى بايسته يا شايسته تحقّق بكار ميروند وقتى كه مى‏گوئيم : « نياز نتيجه به كار حقّ است » يعنى تلازم كار و نتيجه واقعيّتى است شايسته تحقّق . هنگامى كه مى‏گوئيم : « كلّ از جزء بزرگتر است » در حقيقت مى‏گوئيم : قانونى در دو مقوله كلّ و جزء حاكم است كه تحقّق آن بايسته است و آن بزرگتر بودن كلّ از جزء است [ البتّه مباحثى قابل توجّه در اصل يا قانون كلّ و جزء وجود دارد كه جاى آن‏ها در اين مبحث نيست ، مانند اينكه آيا اين اصل يا قانون بايد به كلّ و جزءهاى محدود مقيّد شود يا در همه موارد صدق مى‏كند ؟ ] . تصوّر تمدّنى كه بر مبناى حقّ نباشد ، مانند تصوّر يك عمل رياضى است كه عدد و علامت در آن مطرح نباشد و مانند ساختمانى است كه بنياد نداشته باشد

نكته بسيار جالب درباره سه عامل حياتى تمدّن

امير المؤمنين عليه السّلام نكته‏اى بسيار شگفت‏انگيز و جالب را درباره سه عامل حياتى تمدّن متذكّر شده‏اند كه غفلت از آن ، موجب فرو رفتن در ابهامات فراوان مى‏باشد . اين نكته عبارتست از اينكه آنحضرت مى‏فرمايد : اگر « درون و نيّت‏هاى شما افراد جامعه پاك و صاف و درون و نيّت‏هاى پيشتازانتان تيره و آلوده باشد ، شما سقوط خواهيد كرد و نيز نمى‏فرمايد كه صحّت و سلامت ارواح شما و مرضهاى ناشى از خبث و كثافت درونى آنان موجب زوال جامعه و تمدّن و فرهنگ انسانى شما خواهد گشت و نمى‏فرمايد بر حقّ بودن شما و بر باطل بودن آنان رشته حيات اجتماعى متمدّن و يا فرهنگ انسانى شما را از هم خواهد گسيخت .

بلكه ميفرمايد : و لا تطيعوا الأدعيآء الّذين شربتم بصفوكم كدرهم و خلطتم بصحّتكم مرضهم و أدخلتم في حقّكم باطلهم ( اطاعت مكنيد مدّعيانى را كه با صفا و پاكى‏هاى درونتان تيرگى‏ها و آلودگى‏هاى آنان را آشاميديد و بيمارى‏هاى درونى آنان را با صحّت و سلامت روحى خودتان در هم آميختيد و باطلشان را در حقّتان داخل كرديد . ) نكته اينست كه چنين نبود كه دو پديده متضادّ « پاك و ناپاك » ، « صحّت و بيمارى » ، « حقّ و باطل » در يك جامعه روياروى هم قرار گرفته و با يكديگر گلاويز گشتند و در نتيجه ناپاكى بر پاكى و بيمارى بر صحّت و باطل بر حقّ پيروز گشت ، بلكه جريان امر چنين است كه سردمداران حيله‏ گر و پيشتازان قدرتمند ، با كمال مهارت توانستند ناپاكى‏هاى خود را چنان پاك و صاف قلمداد كنند كه پاكى‏ها و صفاهاى درونى شما را خيره و با همديگر مخلوط بسازند و بكام شما فرو ريزند و انحرافات درونى خود را چنان وانمود كنند كه صحّت و استقامت و كمال‏طلبى ارواح شما را تحت سلطه خود قرار بدهند و باطلهاى ويرانگر خود را با حقّهاى سازنده شما چنان درهم و برهم كنند كه شما انسانهاى پاك و بى غلّ و غِش را فريب بدهند ، تا حدّى كه يقين كنيد كه سردمداران نابكارشما را در بهشت برين يك تمدّن انسانى اداره مى‏كنند آيا اين نكته بسيار شگفت‏انگيز و با عظمتى كه امير المؤمنين عليه السّلام متذكّر شده‏اند ، داستان همه قرون و اعصارى كه تا همين لحظه بر جوامع انسان‏هاى بينوا گذشته است ، نمى‏باشد ؟

9 قرار گرفتن در شعاع انگيزگى‏هاى فضيلت

پيش از بحث و بررسى اين عامل ، جمله‏اى را كه از بعضى نويسندگان مغرب زمين شنيده شده است ،

مطرح مى‏كنيم كه گفته است :

« فضيلت محبوبيّت ذاتى ندارد ، بلكه براى نظم زندگى اجتماعى است ، پس اگر زندگى اجتماعى بطور صحيح برقرار شود ، نيازى به فضيلت نيست . »

البتّه اين عبارت را خود اينجانب در بعضى از آثار برشت ديده‏ام ، نهايت اين كه بخاطر ندارم آيا اين مطلب را از شخص ديگرى نقل نموده است ، يا نظريّه خود او مى‏باشد . بهر حال ، همانگونه كه مولوى در ردّ مطلبى كه به جالينوس نسبت داده شده است ، مى‏گويد : نقل شده است .

همچنانكه گفت جالينوس راد
از هواى اينجهان و از مراد

راضيم كز من بماند نيم جان
تا ز . . . استرى بينم جهان

سپس مولوى مى‏گويد : اثبات نشده است كه گوينده اين سخن [ كودكانه ] جالينوس بوده باشد ، بهر حال ، پاسخ من متوجّه كسى است كه چنين سخن [ احمقانه ] اى را گفته باشد . ما هم مى‏گوئيم : طرف سخن ما كسى است كه چنين سخن انسان سوز و ويرانگر و ضدّ ارزشهاى والاى انسانى و نابود كننده هدف عالى حيات و راننده ماشين حيات انسانها بسوى قهوه‏خانه‏هاى پوچ‏گرائى ( نيهيلستى ) را گفته باشد ، اگر برشت گوينده چنين سخنى است ، پاسخ ما متوجّه او است و اگر كسى ديگر است پاسخ متوجّه آن شخص مى‏باشد . نخست بايد توجّه داشته باشيم كه سخن فوق تازگى ندارد ، در گذشته يكى از شعراى بسيار زبردست و اديب متخصّص در ادبيّات جامعه ما كه حقّا از اين جهت در خورستايش است ، بدون داشتن گذرنامه رسمى از قلمرو ادبيّات وارد اقليم فلسفه و هستى شناسى شده چنين گفته بود :

انبياء حرف حكيمانه زدند
از پى نظم جهان چانه زدند

اگر صفحات گذشته تاريخ بشرى را با دقّت ورق بزنيم ، خواهيم ديد اين كوته نظرى كه كمالات بالقوّه و بالفعل انسان را قربانى زندگى منظّم زنبور عسلى و موريانه‏اى و خفّاشى مى‏نمايد ، مخصوصا اين حيوان اخيرى ( خفّاش ) كه با مراعات كمال نظم پس از رفتن نور خورشيد بازيگر ميدان هستى ميشود [ اين مضمون اقتباس از آن شعر سعدى است كه مى‏گويد :

قرص درخشنده چو پنهان شود
شب پره بازيگر ميدان شود

و اگر كوته نظران منكر عظمت نور خورشيد فضيلت انسانى‏اند از رونق و عظمت آن نور كاسته نمى‏شود .

شب پره گر وصل آفتاب نخواهد
رونق بازار آفتاب نكاهد]

تاريخى بس طولانى داشته و همواره بعنوان عامل تسليت بخش در برابر نداهاى وجدان و احساسات بسيار عالى و اصيل و نگرانى‏هاى بسيار مقدّس درباره هدف اعلاى حيات كه بدون عمل به فضيلت‏ها قبل وصول نخواهد بود ، در استخدام آن كوته نظران قرار گرفته است . حال مقدارى مختصر به زندگى منهاى فضيلت‏ها مى‏پردازيم تا ببينيم آيا بدون فضيلت ، تمدّن و فرهنگى مى‏تواند تحقّق پيدا كند يا نه ؟ البتّه اين سؤال در رتبه پس از اين سؤال است كه « آيا بدون فضيلت اصلا يك جامعه انسانى وجود دارد » و اگر ما نتوانيم در باره سؤال مزبور به نتيجه مثبت برسيم يعنى نتوانيم اثبات كنيم كه بدون فضيلت هم ممكن است جامعه انسانى وجود داشته باشد ، ديگر نيازى به بحث از تمدّن و فرهنگ نداريم و باصطلاح ، ما با قضيّه‏اى سالبه به انتفاء موضوع روبرو شده‏ايم .

فضيلت محبوبيّت ذاتى ندارد ، بلكه وسيله‏اى براى نظم زندگى است تير خلاصى است كه در شكل ادبيّات يا فلسفه به مغز انسانيّت شليك شده است .

جائى كه مشاهده آنهمه نكبت‏ها و بيچارگيها و تخديرها و كشتارها و بطور خلاصه مشاهده آن پنجاه و دو عامل نكبت و سقوط انسانيّت انسان نتواند كسى را قانع بسازد كه انسان در آتش بى‏فضيلتى كه با دست خود شعله‏ورش ساخته است ، مى‏سوزد و يك انسان با وجدان پاك نه تنها نبايد با بيان جملات شهرت‏زا و موجب مطرح شدن در اجتماع [ كه عجب مرد آزادمنشى است كه همه اصول و قوانين حيات را زير پا مى‏گذارد ] اين آتش انسان سوز را شعله‏ورترش بسازد ، بلكه اگر از حدّاقلّ عقل و وجدان برخوردار بوده باشد ، بايد بهر وسيله ايست در خاموش كردن چنين آتش انسان‏سوز تكاپو و تلاش بنمايد .

سقوط اين نمايندگان وفادار آدمكشان در ميدان تنازع در بقاء ،و اين استخدام شدگان براى هموار كردن ميدان اعدام انسان و انسانيّت شديدتر و تباه‏تر از آن است كه شما حتّى‏ بتوانيد يك سخن منطقى با آنان در ميان بگذاريد و بگوئيد : آقايان نمايندگان وفادار آدمكشان در ميدان تنازع در بقاء و آقايان استخدام شدگان براى هموار كردن ميدان اعدام انسان و انسانيّت آيا تاريخ با آنهمه پيامبران و اولياء اللّه و حكماء و مصلحان كه براى اين انسان فضيلت و انسانيّت آموخته و به عمل بآن فضيلت تحريك كرده است و در مقابل كارنامه سياه و ننگ‏آورى كه اين انسان با دست خود مى‏نويسد و آنرا با خواناترين خط امضاء مى‏نمايد ، براى لزوم كوشش در راه اصلاح انسانها با صفات حميده و نيكو و اخلاق عالى انسانى كافى نيست ؟ و بعبارت ديگر :

شما بكدامين مقدّس سوگند خورده‏ايد كه اين حيوان درنده را كه قابل تعديل است ، درنده‏ترش كنيد روزى درباره عبارت فوق با بعضى از دانشمندان محقّق گفتگوئى داشتيم ، هر دو باين نتيجه رسيديم كه مى‏تواند بازگو كننده حقيقتى بوده باشد . گوينده و هواداران اين مطلب كه فضيلت محبوبيّت ذاتى ندارد ، بلكه وسيله‏اى براى نظم زندگى است يا مبتلا به بيمارى مهلك تضادّ با خويشتن بوده‏اند كه موجب مى‏شود كه انسان اوّلاً خود را نشناسد بعد ديگران را يعنى ناتوانى او از شناختن خويشتن علّت نشناختن ديگران بوده باشد .

و يا مانند هابس و ماكياولى خود را يك حيوان درنده تلقّى كند و سپس همه انسانها را هم نوع خود بداند . ممكن است كه عامل اين مبارزه نابخردانه با انسان و انسانيّت ، مزدورى آگاهانه يا ناآگاهانه باشد و يا عاشقان خود باخته « طرح خويشتن » در جامعه و جوامع بوده‏اند كه براى وصول بچنين هدف احمقانه ،انسانيّت را زير پا نهاده و آنرا نابود كرده‏اند [ بخيال خويشتن ] . در ميان مردم مثلى است كه مى‏گويد : يك نفر عاشق شهرت اجتماعى گشته بود و بهر طريق ممكن مى‏خواست مردم جامعه او را بشناسند ، چون فاقد هر گونه امتياز چشمگير بود ، لذا نمى‏توانست به معشوقه خود كه مشهور شدن در جامعه بوده است نائل گردد . در اين موضوع شب و روز فكر مى‏كرد كه چه بايد كرد تا در ميان مردم مشهور شود ؟ بالاخره مقدارى پول از اين و آن قرض كرد ،بعضى مى‏گويند : مقدارى هم پول مردم را بسرقت برد و عازم مكّه شد كه در مناسك حجّ ، مردم بسيار فراوانى براى عبادت در آنجا جمع مى‏شوند . بلكه كارى در آنجا انجام بدهد كه مشهور شود ، در مكّه بود كه بجاى انديشه در اينكه

در دير بود جايم ، به حرم رسيد پايم
به هزار در زدم تا ، در كبريا زدم من

قَدَم وجود در بارگه قِدم نهادم
عَلَم شهود در پيشگه خدا زدم من

باين كشف و ابداع و اختراع و الهام تاريخى رسيد كه بروم در چاه زمزم بول كنم و چون اين يك حادثه بى‏نظيرى است مردم آنرا بيكديگر بازگو خواهند كرد و مردم همه كشورهاى اسلامى و مقدارى هم از كشورهاى غير اسلامى خواهند فهميد كه اين من بودم كه به چاه زمزم بول كردم و از اين راه شهرت فراگير جهانى نصيب من خواهد گشت و اين كار را انجام داد . از بدبختى آن شهرت‏پرست چند نفر از مسلمين كه او را در حال بول به چاه زمزم ديدند ،چند دست كتك مفصّل و تمام عيار به او زدند و وقتى كه از آن ضاربين مى‏پرسيدند : چرا اين بيچاره را ميزنيد در پاسخ نمى‏گفتند كه او به چاه زمزم ادرار كرده است ، تا آن بدبخت بمقصودش كه شهرت بود برسد ، بلكه ميگفتند مقدارى پول در شهر ما سرقت نموده و باين جايگاه مقدّس آمده ، و ما او را مى‏زنيم تا پولهاى مسروقه را از وى بگيريم ، لطفا شما هم بما كمك كنيد .

در پايان اين مبحث بطور اجمال مى‏گوئيم : از ديدگاه اسلام ، اگر فضيلت انسانى ( اخلاق فاضله و عشق به كمال و خود را با مردم در لذائذ و آلام مشترك ديدن و گذشت و فداكارى در راه تحصيل سعادت واقعى انسانها نه در راه كامكارى آنان ) وجود نداشته باشد ، انسانيّتى وجود ندارد و اگر انسانيّتى وجود نداشته باشد ، ما جز با يك تاريخ طبيعى حيوانى خاصّ بنام انسان سر و كار نخواهيم داشت ، در نتيجه دنيا رقّاص خانه‏اى خواهد بود كه هر كس نرقصيد و لو با پايكوبى كشنده روى دلها و مغزهاى پاكترين انسانها زندگى را باخته است

10 خويشتن‏دارى از ظلم

اين عامل اساسى تمدّن را در گذشته مطرح كرده‏ايم ، لذا در اينجا تكرار نمى‏كنيم .و بزرگ شمردن ( ناشايست بزرگ ) تلقّى كردن قتل نفس ، اين مادّه شامل خودكشى و ديگركشى و كشتن به معناى ويران كردن قفس كالبد و رها شدن روح و كشتن روح نيز مى‏باشد . تمدّن امروزى خودكشى را مورد اهمّيّت قرار نمى‏دهد ، گويا چنين گمان مى‏كند كه آدمى چنان كه در عقيده و بيان آزاد است ، همچنان اختيار زندگى خود را نيز دارا مى‏باشد و نبايد كسى مزاحم ديگرى باشد حتّى در خودكشى لذا بر فرض محال يا بسيار بعيد اگرروزى فرا رسد كه همه مردم با اختيار خود ، دست به خودكشى بزنند ، ديگران نبايد فضولى كنند و مزاحم آزادى مردمى باشند كه مى‏ خواهند خودكشى كنند شماره خودكشى‏ هاى تمدّن امروزى بالاتر از آن عوامل است كه واقعا يك انسان را تا حدّ سيرى و اعراض از زندگى برساند [ اگر چنين چيزى امكان‏پذير باشد ، يعنى عواملى پيدا شوند كه خودكشى را قطعى و تجويز نمايند . ] درك علّت اين امر بسيار ساده است و آن اينست كه زندگى در تمدّن امروزى ، فلسفه و هدف خود را از دست داده است ، در حقيقت مردگانى متحرّك در روى زمين ،بحركت خود پايان مى‏بخشند ، نه اينكه يك زندگى واقعى را از بين مى‏برند ،زيرا زندگى واقعى عامل ادامه خود را در درون خود دارد . همچنين تمدّن امروزى كشتن معمولى را كه عبارتست از تخريب قفس كالبد مادّى ، تا حدودى كه از رسوائى بى‏اعتنايى به جانهاى آدميان نجات پيدا كند ، مورد استفاده قرار مى‏دهد و مى‏گويد : قاتل يك شخص بيمار است و بايد با آماده كردن وسائل رفاه و آسايش ، وى معالجه شود اين مطلب اگر چه در بعضى موارد صحّت دارد ، ولى قابل تطبيق بر همه موارد قتل نفس نيست ، زيرا باستثناى بيماران روانى واقعى كه بايد اثبات و احراز شود ، جرأت كردن به منطقه ممنوعه جانهاى آدميان ، يك پديده ساده‏اى نيست كه روانشناسان و پزشكان روانى و حقوقدانان و سياستمداران با كمال بيخيالى ، با قيافه علم نمائى بگويند :

آرى ، اين قتل نفس علّت روانى داشته است اين علم نمائى شبيه به اين است كه شما بپرسيد : اين مرض چرا در اين انسان بوجود آمده است ؟ براى شما چنين پاسخ داده شود كه « بدانجهت كه علّتى دارد » مگر كسى پيدا مى‏شود كه احتياج معلول را به علّت نداند سؤال از آن قانون عامّ نيست ، بلكه سؤال از اين است كه آن علّت چه بوده است كه مرض فلانى را بوجود آورده است ؟

در مسئله مورد بحث ما ، قناعت كردن باينكه علّتى وجود داشته است كه قاتل دست به آدمكشى زده است معنائى جز توضيح واضحات ندارد كه براى فريفتن خود و مسخره ديگران مناسب است .

جاى شگفتى است كه بوجود آمدن قتل نفس عمدى كه يكى از كارهاى آگاهانه و آزادانه است كه گاهى پس از تفكّرات و تخيّلات و اراده و تصميم‏هاى طولانى انجام مى‏گيرد ، آيا با اين فرض فلسفه‏بافى ما اقتضاء ميكند كه با كلمه جبر و اضطرار و بازتاب و رفلكس و ناگهان و حتميّت و مانند اينها بازى كرده و بگوئيم : هيچگونه كار آگاهانه و آزادانه و زشت و وقيح صورت نگرفته است ، بلكه يك بيمار به مقتضاى بيمارى خود سرفه‏اى فرموده است ؟ اگر قاتل از آغاز جريان مغزى و روانى خود درباره قتل نفس ، يك لحظه ناچيز از اختيار برخوردار بوده باشد ، بهمان اندازه مسئول ، و وقاحت و كيفر مناسب دامنگير وى مى‏باشد ، اينست جنبه علمى و فلسفى و اخلاقى و دينى قضيّه قتل نفس . حال اگر تمدّن امروزى دستور مى‏فرمايد كه منطقه جان‏هاى آدميان براى بيماران آزاد است كه وارد شوند و انسانها را نابود كنند و اين بر عهده تمدّن است كه آن بيماران را در عالى‏ترين محيطها از نظر آب و هوا و با بهترين غذاها و غير ذلك نوازش بدهد تا بعد از اين ، بدانند كه از اوّلين لحظات تفكّر درباره از پاى در آوردن يك انسان ، قانون جبر آنان را احاطه نموده است ، لذا قانون جبرى اقتضا مى‏كند كه با تفكّرات و ديگر فعّاليّت‏هاى مغزى و عضلانى كه بالاجبار بجريان افتاده‏اند ، به مبارزه بر نخيزند و بگذارند قانون كار خود را انجام بدهد آرى ، تمدّنى كه :

1 اختيار را از انسان‏ها حذف مى‏كند و مى‏گويد : بر تمامى فعّاليّتهاى مغزى و روانى و عضلانى انسانها ، جبر حاكميّت دارد .

2 من جز قوّه چيزى و جز قوىّ كسى را برسميّت نمى‏شناسم

3 . . . وجدان و احكام آن ، ساخته اجتماع است

4 . . . هيچ نظاره و توجيهى از مافوق براى انسان وجود ندارد

5 . . . وصول به هدف هر چه باشد ، وسيله را هر چه باشد توجيه ميكند

6 . . . زندگى هدفى جز خور و خواب و خشم و شهوت ندارد

7 . . . آنچه كه بايد يك انسان انجام بدهد ، كوشش براى بدست آوردن قدرت براى تورّم خود طبيعى‏اش است و چشيدن لذّت براى خوش داشتن آن خود طبيعى متورّم و غير ذلك در اينصورت قطعى است كه هيچ منطقى براى بازخواست قاتل عمدى ندارد ، مخصوصا اگر قاتل عمدى هم مانند خود گردانندگان تمدّن امروزى مقدارى اصطلاح براى بافتن داشته باشد و بگويد :آقايان داوران ، شما با كدامين دليل مرا بيمار مى‏خوانيد و يا با كدامين دليل مرا مستحقّ كيفر قلمداد مى‏كنيد ، با اينكه من جز كارى طبيعى و جبرى چيزى انجام نداده‏ام كارى كه من كرده‏ام ، عبارت است از مرخص كردن يك موجود جاندار بوسيله قدرتى كه در اختيار داشتم و مطابق قوانين جبرى علّت و معلول .

اين موجود جاندار بحكم انسان متمدّنى از گروه شما ( فرويد ) معلول اشباع غريزه جنسى آزادانه و بدون قيد و شرط و كارت رسمى براى زندگى ، بوده است . چه مى‏گوئيد و از من چه مى‏خواهيد ؟ تمدّنى كه اسلام براى انسان پيشنهاد مى‏كند ، بر مبناى آن اصالت انسانى است كه در آيه زير توضيح داده است :

أَنَّهُ مَنْ قَتَلَ نَفْساً بِغَيْر نَفْسٍ أَوْ فَسَادٍ فِي الْأَرْضِ فَكَأَنَّمَا قَتَلَ النَّاسَ جَمِيعاً وَ مَنْ أَحْياَهَا فَكَأَنَّمَآ أَحْيَا النَّاسَ جَمِيعاً [ المائده آيه 32 ] ( قطعى است كه هر كسى يك فرد از انسان را نه بجهت قصاص يا اِفساد در روى زمين بكشد ، مانند اينست كه همه مردم را كشته است و كسى كه فردى از انسان را احياء كند مانند اينست كه همه مردم را احياء نموده است . ) با نظر به اين آيه است كه اسلام ارزش حيات انسانها را بالاتر از كميّت‏هاقرار داده و مى‏گويد : « همه 1 » زيرا همانگونه كه « همه انسانها » نهالهاى مورد توجّه باغ خداوندى هستند ، همچنان يك انسان كه نهالى از باغ وجود است و بتنهائى از جهت محبوبيّت نزد باغبان آن باغ تفاوتى نمى‏كند . كيفر قتل نفس عمدى آتش ابدى در سراى آخرتست ، حال به بينيم قتل نفس و احياى آن در تمدّن امروزى چگونه منظور مى‏شود ؟

اگر بخواهيم مقدارى از شواهد و دلائل اين مسئله را كه قتل نفس در تمدّن امروزى ، امرى است بسيار ناچيز و غير قابل اهمّيّت ، متذكّر شويم يك مجلّد كتاب بايد در اين مسئله بنويسيم . فقط به يك مطلب بعنوان نمونه اشاره مى‏كنيم و آن اينست كه امروزه مقدارى بسيار فراوان از انرژى‏هاى مغزى و عضلانى و سرمايه‏هاى بسيار كلان ، صرف ساختن اسلحه براى آدمكشى مى‏شود .

اگر اين اسلحه فقط براى دفاع از خويشتن بود ، هيچ كسى اعتراض نداشت ،چنانكه دين اسلام نيز با نظر به آيه شريفه :وَ أَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ . . . [ الأنفال آيه 60] ( براى دفاع از خويشتن در برابر دشمنانتان هر چه بتوانيد نيرو آماده كنيد . . . ) تهيّه اسلحه را لازم ديده است .

البتّه اين يك اعتراض اصلى است كه با نياز قطعى بشر به اسلحه براى حفظ خويشتن ، ادّعاى تكامل تناقضى در بر دارد كه ناديده گرفتن آن هم يكى ديگر از علائم سقوط بشرى در پرتگاه ضدّ تكامل مى‏باشد . ولى ميدانيم كه حكمت واقعى وجود اسلحه نيست كه روى زمين را بصورت انبار اسلحه در آورده است ، بلكه با تراكم اسلحه و ركود سرمايه در آن ، و عدم توليد كار سازنده به شعله‏ور كردن آتش جنگها دامن زده مى‏شود ، تا تجارت اسلحه رواج داشته و سرمايه‏ها بازدهى داشته باشند در صورتيكه در اسلام فروش اسلحه جنگ به مردمى كه در حال جنگند حرام مى‏باشد ، مگر وسائل دفاع ،مانند سپر و غير ذلك .

11 انصاف براى همه خلق

انصاف همان عدالت است كه مايه قوام حيات بشرى است ، هر دليلى كه براى ضرورت عدالت در روابط انسانها ، حتّى در رابطه انسان با خويشتن و با خدايش اقامه شود ، در حقيقت براى ضرورت انصاف هم اقامه شده است ، تفاوتى كه ممكن است ميان عدالت و انصاف در نظر گرفت اينست كه انصاف غالبا در مواردى بكار مى‏رود كه انسان عدالت را با دريافت ضرورت و ارزش آن و بحكم وجدان خود ، اجرا نمايد . لذا وقتى كه مى‏گوئيم يا مى‏شنويم : فلانى شخص منصفى است ، در حقيقت شخصى را در نظر مى‏آوريم كه عدالت را با استناد به احساس والاى درونيش بدون اجبار برونى اجرا مى‏نمايد . ضدّ انصاف عبارتست از ظلم و تعدّى ناشى از عدم احساس والا درباره عدل و داد . تضادّ ظلم و تعدّى با تمدّن ، حقيقتى است كه نيازى به شرح و تفصيل ندارد .

12 حلم و فرو بردن غضب

اين فضيلت عالى انسانى كه ناشى از تعديل هيجانات و مقاومت در برابر انگيزه‏هاى محرّك است ، يكى از علامات بارز رشد مغزى و روانى انسان است . مقاومت و خويشتن‏دارى در برابر عوامل هيجان‏انگيز كه از فرو نشاندن غليان حسّ انتقام‏جوئى سرچشمه ميگيرد ، نشان دهنده ظرفيّت با ارزش روان در مقابل علل و انگيزه‏هائى است كه مغزها و ارواح سبك را به نوسان و اضطراب در مى‏آورند . اين فضيلت عظمى منشأ صبر و شكيبائى در مجراى رويدادها است كه از نظر ارزش كمتر فضيلتى بآن درجه مى‏رسد . آيات قرآنى بقدرى درباره اين فضيلت عظمى تشويق و تحريك نموده است كه مافوق آن قابل تصوّر نيست . از آن جمله در يكى از آيات فرموده است :

إِنَّمَا يُوَفَّى الصَّابِرُونَ أُجُورَهُمْ بِغَيْرِ حِسَابٍ [ الزّمر آيه 10] ( جز اين نيست كه انسان‏هاى بردبار پاداشهاى خود را بى‏حساب دريافت مى‏كنند . ) 

سَلاَمٌ عَلَيْكُمْ بِمَا صَبَرْتُمْ فَنِعْمَ عُقْبَى الدَّارِ [ الرّعد آيه 24] ( درود بر شما باد در برابر صبرى كه كرديد و نيكو است خانه آخرت . ) 

وَ لَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَيْ‏ءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَ الْجُوعِ وَ نَقْصٍ مِنَ الْأَمْوَالِ وَ الْأَنْفُسِ وَ الثَّمَرَاتِ وَ بَشِّرِ الصَّابِرِينَ . الّذِينَ إِذَآ أَصَابَتْهُمْ مُصِيبَةٌ قَالُوا إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّآ إِلَيْهِ رَاجِعُونَ . أُولئِكَ عَلَيْهِمْ صَلَوَاتٌ مِنْ رَّبِهِمْ وَ رَحْمَةٌ وَ أُولئِكَ هُمُ الْمُهْتَدُونَ [ البقره آيه 155 تا 157] ( قطعاً شما را به چيزى از گرسنگى و ترس و كاهش در اموال و نفوس و ميوه‏ها آزمايش خواهيم كرد و بردباران [ در هنگام مصيبت ] را بشارت بده كسانى كه وقتى كه مصيبت به آنان اصابت كند مى‏گويند : ما از آن خدائيم و به سوى او بر مى‏گرديم . آنان هستند كه به درودها و رحمتى از پروردگارشان نائل مى‏گردند و آنان هستند هدايت يافتگان . ) انسانهائى كه گرفتار بيمارى غضب و هيجانات عصبى تندى مى‏باشند نمى‏توانند طعم تمدّن را بچشند ، چه رسد به اينكه وظيفه‏اى در راه بوجود آوردن و اعتلاى آن ، به عهده بگيرند .

13 پرهيز كردن از فساد در روى زمين

فساد در روى زمين بزرگترين عامل تباهى تمدّن‏ها و فرهنگها مى‏باشد . در طول تاريخ جوامع فراوانى وجود داشته است كه شيوع فساد در ميان آنان نابودشان ساخت .

فَمَا بَكَتْ عَلَيْهِمُ السَّمَآءُ وَ الْأَرْضُ وَ مَا كَانُوا مُنْظَرِينَ [ الدّخان آيه 29]

( و آسمان و زمين به آن نابود شدگان اعمال زشت خود گريه براه نينداختند و آنان مهلت داده نشدند . ) فسادى كه براى تمدّن انسانى مهلك‏ترين عامل است ، شامل انواع و اصناف و مصاديق فساد مى‏باشد . معناى كلّى فساد عبارتست از « اختلال در نظم و قانون لازم » اختلال در نظم و هماهنگى لازم در قلمرو زندگى انسانها كه فساد ناميده مى‏شود ، همان ضدّ قانون است كه در هر نقطه و موقعيّتى از جهان هستى بروز نمايد ، آنرا مختلّ و فاسد مى‏سازد اين ادّعا كه هرگونه فسادى مى‏تواند تمدّن انسانى را نابود بسازد ، مستند به هويّت خود تمدّن است ، زيرا هويّت تمدّن حقيقتى است متعيّن و داراى مختصّات واقعى كه بدون آنها يعنى با ورود اخلال حتّى بر يكى از آنها بوسيله عامل فساد ، تمدّن بدون ترديد بهمان اندازه دچار اختلال مى‏گردد .

ممكن است گفته شود : اگر مقصود از نظم و قانون كه اِفساد و اِخلال در آن موجب شكستن تمدّن و زوال آن مى‏باشد ، نظم و قانون و اصول و ارزشهاى انسانى است . اين اصول و ارزشها مدّتهاى طولانى است كه از كشورهاى صنعتى و سلطه ‏جو كه اصطلاح تمدّن را براى روپوشى بر سقوط انسانيّت در آن سرزمين‏ها بكار ميبرند ، رخت بر بسته است ، با اين حال سرنوشت بشر امروزى را بدست گرفته ، موجوديّت بشرى را دستخوش خواسته‏ هاى خودكامانه و قدرت‏پرستانه خويش نموده‏اند . پاسخ اين اعتراض بسيار روشن است و آن اينكه اگر كشورهاى صنعتى و سلطه ‏جو كه قدرت مادّى وحشتناكى را از هر راهى كه خواسته و توانسته ‏اند ، بدست آورده‏ اند ، از يك تمدّن انسانى برخوردار بودند ، براى برطرف ساختن آن پنجاه و دو نكبت و عامل سقوط بشرى گامى برميداشتند در صورتى كه مى ‏بينيم نه تنها گامى در اين راه برنداشته‏اند ، بلكه خود عامل تشديد آنها را فراهم‏تر مى ‏سازند .

وانگهى از تمدّنى كه گردانندگان آن ، از آگاهى و اختيار والاى انسانى محروم باشند و خود مهره‏هائى غير مسئول وناآگاه و مجبور براى گرداندن يك ماشين غير مسئول و ناآگاه و مجبور بوده باشند چه انتظارى مى‏توان داشت ؟ انتظار تمدّن انسانى از اين مهره‏هاى غير مسئول و ناآگاه و مجبور درست مانند انتظار مراعات اصول انسانى و ارزش‏هاى انسانيّت از كوه آتش‏فشانى است كه جز مهار كردن آن با قدرت هيچ چاره‏اى ديگر ندارد .

14 التزام به انس و محبّت

و رحمت و لطف و تشكّل و هماهنگى و پرهيز از پراكندگى و از هر امرى كه موجب شكست و سستى قوا بوده باشد . اگر اين عامل يا عنصر تمدّن را بنياد اساسى تمدّن تلقّى كنيم ، كارى كاملا منطقى انجام داده‏ايم ، زيرا اگر انس و الفت و تشكّل بر مبناى اصيل انسانى نباشد قطعا بر مبناى سوداگرى خواهد بود ، يعنى آدمى با كسى انس و الفت خواهد گرفت و به كسى محبّت خواهد ورزيد كه در مقابل ، نفعى به او برسد يا ضررى از او دفع شود ، و حدّ اعلايش اينكه انس و الفت و محبّت از آن شخص دريافت كند و تشكّل با ديگرى فقط با اين انگيزه صورت خواهد گرفت كه نفعى بياورد و يا ضررى را دفع نمايد اين يكى از همان عوامل پنجاه و دو گانه نكبت و سقوط است كه در گذشته متذكّر شده‏ايم و حاصل اين عامل اينست :« پيوستن انسانها بيكديگر با عامل نياز و گسيختن از يكديگر با عامل سودجوئى » .

اين عامل در منابع اوّليّه اسلام شديداً مورد دستور قرار گرفته و محبّت فوق سوداگرى را از علائم ايمان معرّفى نموده است . آيا تاكنون در فرمان مالك اشتر اين عبارت را كه ذيلاً نقل مى‏كنيم ، ديده‏ايد ؟ و اگر نديده‏ايد ؟ و لو يكبار تحمّل زحمت فرموده بآن عبارت مراجعه كنيد كه ميفرمايد : و أشعر قلبك الرّحمة للرّعيّة و المحبّة لهم و اللّطف بهم ، و لا تكوننّ عليهم سبعا ضاريا تغتنم أكلهم ، فإنّهم صنفان : إمّآ أخ لك في الدّين أو نظير لك في الخلق . . .( مالكا ، رحمت و محبّت و لطف بر مردم جامعه را به قلبت قابل دريافت بساز و براى آنان درنده خون‏آشام مباش كه خوردنشان را غنيمت بشمارى ، زيرا آنان ( همه مردم جامعه ) يا برادر دينى تواند و يا در خلقت نظير تو مى‏باشند . ) در اين جملات درست دقّت بفرمائيد . امير المؤمنين نمى‏فرمايد : اى مالك براى مردم تحت حكومت خود رحمت و محبّت و لطف روا بدار .

بلكه دريافت و پذيرش با دل را به وى سفارش مى‏دهد و مى‏فرمايد : مالكا ، رحمت و محبّت و لطف بر مردم جامعه را به دلت قابل پذيرش و دريافت بنما . و باصطلاح ديگر :مالكا ، رحمت و محبّت و لطف بر مردم جامعه را از اعمال سطوح جانت دريافت نما و براى ملّت بگستران . ملاحظه مى‏شود كه امير المؤمنين مالك اشتر را براى رحمت و محبّت و لطف نمودن به مردم جامعه به دلش ارجاع مينمايد ، زيرا دل پاك آدمى است كه كانون انوار ربّانى و امواج رحمت و محبّت و لطف الهى است ، نه قواى معمولى مغز و نه غرائز و غير ذلك كه معمولا تجارت پيشه و سوداگرند .

نكته بسيار با اهمّيّت ديگر اينكه امير المؤمنين به يك يا دو موضوع قناعت نفرموده هر سه موضوع رحمت و محبّت و لطف را مورد توصيه قرار داده است ، و معناى چنين توصيه‏اى اينست كه انسانى كه در اين دنيا زندگى مى‏كند ، به هر سه موضوع نياز دارد ( رحمت ، محبّت و لطف ) چنانكه خداوند فيّاض مطلق بندگانش را با هر سه موضوع مورد عنايت قرار مى‏دهد . اين سه موضوع اگر از انسان به همنوع خود انسان ، عنايت شود بدين ترتيب است :

1 رحمت ( دلسوزى ) 2 محبّت ( قرار گرفتن در جاذبه شخص ) 3 لطف ،تعريف و حتّى ترجمه اين كلمه با عظمت با مفاهيم معمولى تقريبا امكان‏ناپذير است . خداوند متعال با اين كلمه توصيف شده است و لطيف يكى از نامهاى آن ذات اقدس مى‏باشد ، اگر در ترجمه و توصيف اين كلمه بگوئيم : لطف عبارت است از نفوذ خير در نهايت ظرافت در يك موجود ، تا حدودى موفّق به توضيح آن كلمه گشته‏ايم ، بنابر اين ، معناى لطيف بودن خداوندى بر بندگانش اينست كه خير يا خيرات الهى در نهايت ظرافت در بندگانش نفوذ دارد .

در تمدّن اسلامى چنانكه زمامدار مأمور به رحمت و محبّت و لطف بر مردم است ، افراد مردم هم بايد در حقّ يكديگر هر سه موضوع مزبور را مبذول بدارند . بيائيد در تفاوت ما بين دو نوع تمدّن بينديشيم كه يكى مى‏گويد : بايد انسانها بيكديگر رحمت و محبّت و لطف بورزند كه معناى آن چنين است كه انسانها واقعاً مانند اعضاى يك پيكرند ، بلكه بالاتر از اين ، انسانها مانند امواج يك روحند ، مسلّم است تمدّنى كه بر اين مبنا استوار شود ، انسان را چگونه تلقّى مى‏كند و ميخواهد انسان را بكجا برساند ؟ تمدّن بر اين مبنا انسان را از منزلگه إِنَّا لِلَّهِ ( ما از آن كمال مطلقيم ) برداشته و با قرار دادن وى در تكاپوى مسابقه در خيرات و كمالات ، رهسپار منزلگه وَ إِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ مى‏نمايد . اين انسان‏ها سر تا پا رحمت و محبّت و لطف براى يكديگرند ، چون همه افراد چنين تمدّن ، از دل برخوردارند و مى‏دانند كه

بجان زنده دلان سعديا كه ملك وجود
نيرزد آن كه دلى را ز خود بيازارى

و تمدّن ديگر مى‏گويد : خرد ، دل ، رحمت ، لطف و محبّت يعنى چه ؟ من اينها را نمى‏ فهمم . اگر قدرت دارى بيا جلوتا با يكديگر به نزاع و كشمكش بپردازيم ،هر كس قوى‏تر باشد ، موجوديّت و حقّ زندگى از آن او است اين تمدّن بر مبناى قدرت موقّت است ، زيرا قدرت چنانكه براى هيچ فردى مطلق و ابدى نيست همچنان براى هيچ گروه و جامعه‏اى هم نمى‏تواند مطلق و ابدى بوده باشد ، اين گونه تمدّن نه از آگاهى برخوردار است كه آگاهى را ترويج كند و نه اختيارى براى آن مطرح است كه طعم آزادى و استقلال شخصيّت را به مردمش بچشاند و نه معنائى براى رحمت و محبّت و لطف و ديگر مختصّات روح انسانى مى‏فهمد كه اجراى آنرا به پيشتازان درباره مردم جامعه توصيه نمايد و همه مردم را نسبت بيكديگر از اين گونه صفات عاليه انسانى برخوردار بسازد . 

بدينجهت است كه اين تمدّن سرتاسر تاريخ را بجاى بروز و اعتلاى مختصّات عالى انسانى كه علائم تكامل است ، بروز قدرتهاى ناآگاه و جبرى مى‏بيند كه بوسيله نابود ساختن ضعفاء شدّت و اوج مى‏گيرد [ نه اينكه به اعتلا برسد ، زيرا اعتلاء كلمه‏ايست كه باردار ارزش عظمت است ] سپس بوسيله عوامل درونى خود تدريجاً رو به ضعف و نابودى مى‏رود و يا با دست عوامل ديگر كه قوى‏تر از آن قدرت است راه سقوط و نابودى را پيش مى‏گيرد . در جريان اين طومار پيچيدن‏ها ، نقاطى از آشيانه زيبا را كه زمين ناميده مى‏شود تخريب مى‏نمايد و موادّ با ارزش و حياتى آنرا مستهلك ميسازند و آنگاه نام چنين جريان را تمدّن تكاملى مى‏گذارند

15 برخوردارى از نيروها

و پرهيز از هر امرى كه موجب شكست و سستى قوا بوده باشد ، بطوريكه عضلات و انديشه‏ها و قدرتهاى مردم جامعه پشتيبان يكديگر بوده باشند . مجموع اين عوامل و نيروهاى تشكّل يافته در چهار مورد بكار خواهند افتاد .

مورد يكم برداشتن عوامل و نيروهاى مزاحم از مسير حركت ، خواه اين عوامل و نيروهاى مزاحم ، از همنوعان كه خود را انسان مى‏نامند بوده باشند ( عشّاق وفادار تنازع در بقاء ) و خواه از طبيعت كه با اشكالى گوناگون مى‏تواند سدّ راه انسان‏ها بوده باشد .

مورد دوم تهيه وسائل رفاه و آسايش در زندگى و آماده ساختن معيشتى كه پاسخگوى نيازهاى مادّى آدمى بوده باشد . اين مورد به پيروى از نيازهاى متنوّع آدمى دامنه بسيار گسترده‏اى دارد كه بايد براى تحصيل آسودگى مغزى و روانى آنها را تا حدّ مقدور بدست بياورد .

ضرورت توجّه باين مورد براى بوجود آوردن تمدّن اسلامى ، بقدرى در منابع اوّليّه مانند قرآن و احاديث فراوان گوشزد شده است كه نيازى به بيان مفصّل آنها نداريم . فقط به عنوان نمونه به چند آيه از قرآن و جملاتى از نهج البلاغه اشاره مى‏كنيم : آيات قرآنى :

يك يَآ أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اسْتَجِيبُوا لِلَّهِ وَ لِلرَّسُولِ إِذَا دَعَاكُمْ لِمَا يُحْيِيكُمْ . . . [ الأنفال آيه 24] ( اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد ، اجابت كنيد ( بپذيريد ) خدا و رسول را هنگامى كه شما را به واقعيّاتى دعوت مى‏كنند كه شما را احياء مى‏كند . ) ترديدى نيست در اينكه مقصود از احياء مجرّد نفس‏زدن در اين دنيا نيست كه حيوانات هم بدون نيازى به بعثت انبيا و انديشه و تكاپو و ابداع و اكتشاف انجام مى‏دهند ، بلكه منظور دريافت « حيات معقول » است . و شكّى نيست در اينكه بدون آمادگى معيشت سالم و با تباهى منافع معيشت چه در قلمرو صنايع و چه در قلمرو كشاورزى و ديگر ابزار معيشت ، توقّع « حيات معقول » از مردم يك جامعه ، توقّعى است غير منطقى .

دو وَ جَعَلْنَا النَّهَارَ مَعَاشاً [النّبأ آيه 11] ( و ما روز را براى تكاپو در راه تحصيل معاش قرار داديم . )

سه وَ ابْتَغِ فِيمَا آتَاكَ اللَّهُ الدَّارَ الْآخِرَةَ وَ لاَ تَنْسَ نَصِيبَكَ مِنَ الدُّنْيَا [ القصص آيه 77] ( در آنچه كه خداوند بتو داده است ، آخرت را طلب كن و نصيب خود را از دنيا فراموش منما . )

چهار وَ لَقَدْ مَكَّنَّاكُمْ فِي الْأَرْضِ وَ جَعَلْنا لَكُمْ فِيهَا مَعَايِشَ [ الأعراف آيه 10] ( و مائيم كه شما را در زمين جايگير و مستقرّ نموديم و براى شما در زمين معيشت‏ها قرار داديم . ) و امّا روايات ، مى‏توان گفت : رواياتى كه در ضرورت تنظيم معاش آمده است ، بيش از حدّ متواتر است . از آنجمله در كتاب كافى نقل شده است كه روزى پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله در حال نيايش با خدا چنين گفت : اللّهمّ بارك لنا في الخبز فإنّه لو لا الخبز ما صلّينا و لا صمنا و لا أدّينا فرآئض ربّنا [ الكافى محمّد بن يعقوب الكلينى] ( خداوندا ، براى ما درباره نان بركت عطا فرما ، زيرا اگر نان نباشد نه نماز مى‏گزاريم و نه روزه مى‏گيريم و نه واجبات پروردگارمان را ادا مى‏كنيم . )

امير المؤمنين عليه السّلام در خطبه يكم از نهج البلاغه در حكمت بعثت پيامبران چنين فرموده است : فبعث فيهم رسله و واتر إليهم أنبيآئه ، ليستأدوهم ميثاق فطرته و يذكّروهم منسيّ نعمته و يحتجّوا عليهم بالتّبليغ ، و يثيروا لهم دفائن العقول و يروهم آيات المقدرة : من سقف فوقهم مرفوع ، و مهاد تحتهم موضوع و معايش تحييهم . . .

( و خداوند متعال در ميان اولاد آدم رسولانى فرستاد و پيامبرانى فراوان بسوى آنان ارسال فرمود تا با اداى پيمان فطرى كه در نهاد آنان قرار داده بود ، تحريك بمرحله عمل و وفا نمايند و نعمت فراموش شده خداوندى را بيادشان بياورند و بوسيله تبليغ ، حجّت براى آنان بياورند و گنجهاى مخفى عقول در نهادشان را برانگيزانند و آيات قدرت الهى را كه در سقف بلند بالاى سرشان و گهواره نهاده شده در زيرشان تجسّم يافته است ، بآنان نشان بدهند [ و همچنين ] پيامبران را براى تعليم طرق معاشى كه آنان را احياء كند ، فرستاد . ) خلاصه با نظر به منابع فوق كه تنها بعنوان نمونه نقل شده قطعى است كه اسلام براى امكان‏پذير ساختن ورود انسانها به « حيات معقول » تنظيم معاش را در هر زمان و مكان با ابزار و اشكال مورد نياز ضرورى و لازم ميداند .

مورد سوم برداشتن عوامل مزاحم از سر راه حركت‏هاى معنوى بدانجهت كه انسانيّت انسان از ديدگاه اسلام با روح اوست نه با جسم او و با معناى اوست نه با ظاهر او ، لذا كوشش و تكاپو و صرف نيرو در راه برداشتن آفات و عوامل مزاحم جنبه‏ها و حركات معنوى او ، يك امر ضرورى است .

متأسّفانه در تمدّنهائى كه فقط مادّيّات و ظواهر انسان مورد توجّه است ، نه تنها براى برداشتن عوامل مزاحم جنبه‏ها و حركات معنوى انسان ، اهمّيّتى داده نمى‏شود ، بلكه غالبا عوامل مزبور تقويت نيز مى‏گردند تقويت اين عوامل اگر چه آنقدر ماهرانه انجام مى‏گيرد كه نتايج پليد و نكبت‏بار آنها ، براى همه كس روشن نمى‏گردد ولى نتايج مزبور همانطور كه در پنجاه و دو عامل نكبت و سقوط مشاهده كرديم قابل اجتناب نبوده ، آشكار و پنهان كار خود را خواهند كرد .

مورد چهارم براى صرف قوا و نيروها عبارتست از بوجود آوردن عوامل تقويت معنويّات در اشكال مختلفى كه دارند . اين عوامل بر دو قسمت مهمّ تقسيم مى‏گردند : قسمت يكم اخلاقيّات فاضله انسانى است كه ارتباط انسانهارا بحد اعلاى انسانيّت مى‏رساند ، مانند خيرخواهى بيكديگر ، صدق و صفا ،دريغ نكردن از بذل هر گونه خدمت و امتياز به انسان ديگر يا جامعه كه نيازمند آن است . و عمل دائمى به اين قانون اخلاقى « بخود بپسند آنچه را كه بديگران مى‏پسندى و بديگران مپسند آنچه را كه بخود نمى‏پسندى » كه ناشى از درك و پذيرش اين حقيقت است كه

جان گرگان و سگان از هم جدا است
متّحد جان‏هاى شيران خدا است

روح حيوانى سفال جامده است
روح انسانى كنفس واحده است

16 كوشش در هنگام آزمايشها و گرفتاريها

مخصوصا تحمّل و شكيبائى جدّى در برابر ناگواريها در راه محبّت خداوندى . اگر انسان بتواند اين امتياز را بدست بياورد قطعى است كه تلخى‏ها و مصائب روزگار نمى‏تواند او را از پاى در آورد و جامعه‏اى كه افرادش از اين گونه انسانها تشكيل بيابند ، قطعى است كه آنجامعه در راه وصول به آرمانهاى اعلاى تمدّن انسانى و فرهنگى موفّق و پيروز خواهد گشت . اين جامعه تا بتواند هر گونه ناگواريها و بلاها را تحمّل مى‏نمايد ولى هويّت و استقلال خود را از دست نمى‏دهد و طبيعى است كه نتيجه چنين اصالت و مقاومت در زندگى و حفظ هويّت و استقلال ،تمدّنى شايسته تكيه بر آن است كه زمينه را براى « حيات معقول » آماده مى‏سازد در جملات مورد تفسير ، امير المؤمنين عليه السّلام محبّت خدا را انگيزه و غايت كوشش و تكاپو و تحمّل در هنگام آزمايشها و گرفتاريها معرّفى ميفرمايد : حتّى إذا راى اللّه سبحانه جدّ الصّبر منهم على الأذى في محبّته و الاحتمال للمكروه من خوفه ، جعل لهم من مضآئق البلآء فرجا ، فأبد لهم العزّ مكان الذّلّ و الأمن مكان الخوف ، فصاروا ملوكا حكّاما و أئمّة أعلاما ، و قد بلغت الكرامة من اللّه لهم ما لم تذهب الآمال إليهم .

( تا آنگاه كه خداوند سبحان از آن مردم تحمّل جدّى بر آزار و اذيّت در راه محبّتش و تحمّل ناگواريها از خوفش ( ترس از مشاهده نتايج كردارهاى خويشتن ) را ديد ، براى آنان از تنگناهاى بلاء ، فرج عطا فرمود و بجاى ذلّت ، عزّت و بجاى ترس ، امن و امان عنايت فرمود . پس آنان ملوك و زمامداران و پيشوايان و پرچمداران هدايت گشتند و كرامت خداوندى درباره آنان بحدّى رسيد كه حتّى آرزويشان هم به آن نميرفت . )

17 توافق در اميال و آرمانها ،

منظور از اين توافق ، آن نيست كه مردم يك جامعه داراى اميال و خواسته‏ ها و هدفها و آرمان‏هاى متّحد بوده باشند زيرا بديهى است كه اين يك امر محال است ، بلكه منظور هماهنگى و سازگارى با يكديگر است كه نخستين نتيجه آن ، منتفى شدن تزاحم‏ها و تصادم‏هاى شكننده يكديگر است . براى تخريب و نابود كردن يك جامعه ، كلنگ از آسمان نمى‏آيد ، بلكه عامل تخريب از ناسازگارى و ناهماهنگى آراء و اميال و خواسته‏هاى مردم آن جامعه بوجود مى‏آيد . بهمين جهت است كه امير المؤمنين عليه السّلام نه تنها در خطبه قاصعه ، بلكه در خطبه‏ ها و نامه‏هاى خود در موارد متعدّد به پرهيز از اختلاف در آراء و اميال و آرمانها دستور داده‏اند . و ما در سرتاسر تاريخ اين پديده را مانند يك قانون كلّى شاهديم كه قدرتمندان قدرت‏پرست و سلطه‏جو ، برّان‏ترين اسلحه‏اى كه در تخريب يك جامعه براى تسلّط بر آن بكار برده‏اند ، همان انداختن اختلاف و ناهماهنگى در ميان مردم آن جامعه بوده است . لذا مى‏توان گفت : عامل هماهنگى ، سازگارى در هدف‏گيريها و آرمان‏ها و خواسته‏ ها و آراء ، عامل بقاى جامعه است و اصلا بدون آن ،جامعه‏اى وجود ندارد ، تا تمدّن و فرهنگش مطرح شود .

18 اعتدال دلها

مى‏توانيم بگوئيم : اين عامل يكى از موارد عامل شماره 17 مى‏باشد ، زيرا توافق و هماهنگى و سازگارى مطلق در جامعه بدون اعتدال دلها امكان‏پذير نخواهد بود مقصود از اعتدال دلها رشد و حركت تكاملى دلها است كه با شكوفائى طبيعى خود ، هم امتيازات عالى خود را براى انسان نشان مى‏دهد و هم آمادگى هماهنگى و سازگارى با ديگر دلها را بوجود مي آورد .اعتدال دل تنها صحّت و بهبودى جسمانى آن نيست ، بلكه به فعليّت رسيدن استعدادها و امتيازاتى است كه خداوند در دلها بوديعت نهاده است . اگر دل معتدل شود ، رشد خود را دريافته و در حركت تكاملى خود قرار گرفته است .

مردم آن جامعه كه از دلهاى معتدل برخوردار نيستند ، عاملى براى اجتماع و هماهنگى و سازگارى ندارند و جامعه‏اى كه مردم آن از اين عامل حياتى بى‏ بهره و محرومند ، بهيچ وجه نمى‏توانند در پيشبرد علم و هنر و صنعت و اخلاق و ديگر معنويّات و ساير قواى گرداننده جامعه همكارى صميمانه ناشى از هماهنگى و سازگارى داشته باشند .

19 بصيرت‏هاى نافذ

اين عامل است كه نه تنها ضامن بقاى تمدّن و فرهنگ انسانى جامعه مى‏باشد ، بلكه موجب گسترش و عمق يافتن آگاهى‏ها درباره واقعيّت‏ها است ، بصيرت‏هاى نافذ مردم يك جامعه است كه آن جامعه و تمدّن و فرهنگش را از ركود و جمود نجات مى‏دهد و با گذشت زمانها و بروز پديده‏هاى تازه ، براى تحصيل واقعيّات همگام مى‏گردند ، بلكه هر اندازه كه بينائى‏ ها و آگاهى‏ هاى مردم يك جامعه قويتر و همه جانبه‏تر بوده باشد ، بجاى آنكه زمان بر آنان مسلّط شود ، آنان بر زمان مسلّط مى‏شوند و تازه‏هائى را كه ديگران بدانها دست يافته و ابزار سلطه‏گرى بر ديگران قرار مى‏دهند ، يا با سبقت جوئى آنها را بدست مى‏آورند و محصولات مفيد و سازنده آن تازه‏ها را در اختيار مردم مى‏گذارند و يا عوامل خنثى كردن سلطه‏گريها را بوسيله آن تازه‏ها با بينائى‏هاى نافذ آماده نموده و سلطه‏گريها را نابود مى ‏سازند .

اين امور كه بعنوان عوامل سازنده انسانهائى شايسته تمدّن و فرهنگ اصيل انسانى مطرح شد ، حقائقى هستند كه بدون آنها ، هويّتى براى شخصيّت انسانى وجود ندارد تا تمدّنى و فرهنگى بوجود بياورد و از آن دو برخوردار گردد ، لذا بنظر مى‏رسد هر جامعه‏اى كه از عوامل اساسى مزبور بيشتر وعميق‏تر برخوردار بوده باشد ، آن جامعه به همان مقدار از تمدّن و فرهنگ اصيل انسانى برخوردار مى‏باشد .

حالا فرض كنيم : كه جامعه‏اى بوجود آمده است كه از بعد صنعتى به وسايلى دست يافته است كه در يك دقيقه مى‏تواند همه كهكشان‏ها را دور بزند و برگردد بمنزل خود . و هرگونه بيمارى را در يك لحظه تشخيص بدهد و آنرا معالجه نمايد و اگر بخواهد مى‏تواند هر تعداد نطفه ‏ها را مطابق ميل خود مرد يا زن نمايد و اگر بخواهد پانصد سال عمر كند مى‏تواند و اگر بخواهد هيچ جنبنده‏اى را در روى زمين زنده نگذارد ، مى‏تواند و اگر بخواهد هر كس كه از مادر متولّد مى‏شود يك دانشمند كامل بوده باشد مى‏تواند . و اگر بخواهد همه روى زمين از زيباترين مناظر پوشيده باشد ،مى‏تواند . . .

ولى عوامل مزبوره نباشند ، يعنى جامعه متمدّن مزبور پاى‏بند خصلتهاى نيكو و اعمال پسنديده و اخلاق فاضله نباشد ، اسلام چنين جامعه‏اى را متمدّن و با فرهنگ نمى‏شناسد ، زيرا انسان‏هاى چنين جامعه‏اى هويّتى را كه مديريّت موجوديّت خود را داشته باشد ، فاقد است و هنگامى كه جامعه‏اى فاقد هويّت خود باشد ، كدامين فرهنگ و تمدّنى مى‏تواند آن را بسوى رشد و كمال تصعيد بدهد .

اگر جامعه‏اى با داشتن امتيازاتى كه گفتيم ، مقيّد به حفظ حقوق همسايگان و وفاء به عهد و پيمان و اطاعت از نيكوكاريها و اعراض از كبر و خودپرستى نباشد ، كدامين فرهنگ و تمدّن است كه بتواند بحال اين انسان مفيد باشد ، اصلا نمى‏توان گفت : چنين جامعه‏اى قدرت پذيرش فرهنگ و تمدّنى مفيد دارد . اگر جامعه‏اى با داشتن امتيازات فوق ، غوطه‏ ور در ستمگرى باشد و از آدمكشى هراسى نداشته باشد و درباره مردم انصاف نمودن را لازم نداند و تحمّل عوامل و انگيزه‏هاى غضب را ننمايد و از اِفساد در روى زمين امتناعى نداشته باشد و افراد آن جامعه از پراكندگى و بيگانگى از يكديگر احساس ناراحتى ننمايند و از شكسته شدن قوا بيمى بخود راه ندهند و از تلخى آزمايشها و گرفتاريها فرار كنند ، اصلا مبدئى برين وكمالى اعلا بنام خدا براى آنان مطرح نباشد كه در راه محبّتش از هرگونه فداكارى و فرورفتن در سختى‏ها مضايقه ننمايند ، جمعيّت‏ها متفرّق شود و اميال و آرمان‏هاى مختلف و دلها نا معتدل ، قدرت‏ها تجزئه شده ، بصيرت‏ها مبدّل به نابينائى‏ها و هدف‏گيريها و تصميم‏ها ناهماهنگ و متشتّت . اين نكبت‏ها و اختلالات ، هويّت انسانى را مختلّ مى‏سازد ، وقتى كه هويّتى در شخصيّت انسانى نبود همانطور كه در بالا گفتيم : نه فرهنگى مطرح است و نه تمدّنى . كسانى كه در اين مدّعا ترديدى دارند ، مى‏توانند به پنجاه و دو پديده نكبت و سقوط مراجعه نمايند كه در مبحث « 20 گرايش تبهكاران به فساد و اِفساد در روى زمين و نتائج آن و پنجاه و دو پديده نكبت و سقوط كه با ادّعاى تكامل بهيچ وجه سازگار نمى‏باشد » متذكّر شده ‏ايم .

چه انگيزه‏اى باعث شده است كه متفكّران دوران معاصر دين را بعنوان عامل يا يكى از عوامل مؤثر در تاريخ بحساب نميآورند ؟

متفكّران دوران معاصر ما [ مقصود از دوران معاصر دو قرن اخير است ] خيلى از مسائل را ناديده مى‏گيرند ، و آنها را مورد توجّه قرار نمى‏دهند ، ولى اين بى‏اعتنائى را نبايد يك انسان متفكّر كه علاقه به درك خود واقعيّات دارد مورد اعتناء قرار بدهد و بايد به كار جدى خود مشغول شود . مثلا خيلى از متفكّران دوران ما ، در اين مسئله كه چگونه مى‏توان اصل « صيانت ذات » را بفعليّت رسانده و تنظيم نمود كه آدمى بدون ابتلاء به بيماريهاى خود بزرگ‏بينى و خود كوچك‏بينى بتواند از همه عظمت‏ها و استعدادهاى ذات بهره‏مند شود ،بهيچ وجه انديشه جدّى نمى‏كنند خيلى از متفكّران دوران‏هاى اخير ، مسائل اخلاقى را بطور جدّى مورد تحقيق و بررسى قرار نمى‏دهند و عدّه فراوانى از متفكّران هستند كه درباره زيبائى‏هاى معقول يا نمى‏انديشند ، يا آنها را بسيار سطحى و بى‏اساس تلقّى مى‏كنند و حتّى متفكّرانى هستند كه نمى‏خواهند مباحث عميق مربوط به شناخت زيبائى‏هاى محسوس را طرح و مورد تحقيق قرار بدهند متفكّرانى هستند كه از مسائل مربوط به رشد و كمال معنوى روان يا روح نه تنها به سادگى مى‏گذرند ، بلكه گاهى از طرح چنين مسائلى گريزانند .

آدگارپش در صفحه 92 از كتاب انديشه‏هاى فرويد اين عبارت را از فرويد نقل مى‏كند : « من از طرح مسائل توزين ناپذير خود را ناراحت مى‏يابم و من همواره باين ناراحتى اعتراف مى‏كنم » اين شخص كه با در هم آميختن علم با تخيّلات و تجسّمات ، خود را در دوران ما انسان‏شناس مطرح كرده است بنا به اعتراف خودش از طرح مسائل توزين ناپذير ناراحت است آيا براى اينكه اين آقا ناراحت نشود ، مى‏توانيم از هزاران انسان بزرگ در شرق و غرب از سقراط و افلاطون و ارسطو گرفته تا فيلون اسكندرى و ابن سينا و ابن رشد و غزالى و مولوى و مير داماد و صدر المتألهين و دكارت و لايب‏نيتز و كانت خواهش كنيم كه آقايان لطفا مسائل توزين ناپذير معنوى را مطرح نكنيد ، زيرا در سالن آزمايشگاه علمى ما يك متخصّص درباره بيماريهاى روانى مخصوصا درباره عقده‏هاى درونى ، كه از عقده روانى و بيمارى خاصّ درونى درباره مسائل معنوى رنج مى‏برد ، خوابيده است ، مبادا كه سر و صداى شما او را از خواب بپراند و برخيزد و با درونى عقده‏دار وادار به مداواى عقده‏هاى درونى مردم گردد .

آيا اين آلرژى بيمار گونه كه موجب شده عاشق جلب شگفتى مردم ( فرويد ) را وادار به وحشت از طرح مسائل توزين ناپذير نمايد مى‏توان تكليف ميليونها انسان بزرگ الهى را كه با احساسات و خردهاى خود بزرگترين گامها را در راه شناساندن انسان و اصلاح حال او برميدارند ، روشن بسازد و از آنها بخواهد كه بروند و با اسافل اعضاى خود بخلوت بنشينند و هويّت حيات و هدف آن را از آن اعضاء جستجو كنند و سپس به ريش عظماى بشريّت بخندند ؟ بنابر اين ، بى‏توجّهى برخى از متفكّران دوران متأخّر به اديان الهى بعنوان عامل يا يكى از عوامل محرّك و مؤثّر در تاريخ نبايد تعيين كننده تكليف واقعيّات بوده باشد . بنظر مى‏رسد انگيزه اين بى‏توجّهى شگفت‏انگيز دو عامل است :

عامل يكم بى‏اطّلاعى از هويّت دين و نقش آن در حيات انسان‏ها است كه متأسّفانه افراد فراوانى از متفكّران و دانشمندان حرفه‏اى مبتلا به آن ميباشند و مى‏توان گفت : اينان درباره دين دركى بالاتر از درك و معلومات مردم عامى كه با مقدارى از اصطلاحات آراسته شده باشد ، ندارند و همان اصطلاحات و معلومات محدوده را هم به تقليد از ديگران بدست آورده ‏اند .

عامل دوم حسّاسيّت ( آلرژى ) شديدى است كه متفكّران حرفه‏اى درباره مسائل و اصول معنوى دارند ، چنانكه فرويد با صراحت تمام اعتراف كرده است و ما در گذشته بآن اشاره نموديم . و ما با قطع نظر از بى‏اطّلاعى‏ها و حسّاسيّت‏هاى بيمار گونه بعضى از متفكّران حرفه‏اى ، بخود واقعيّت اصرار مى‏ورزيم و به مفاد دلائلى كه براى ما اقامه و روشن مى‏گردد ، ارتباط خود را با واقعيّات تنظيم مى‏نمائيم . هنگامى كه در سرگذشت بشرى از قديم‏ترين دورانها تاكنون به تحقيق مى‏پردازيم باين نتيجه ميرسيم كه هيچ تحوّل اساسى در هيچ يك از جوامع بشرى تاكنون صورت نگرفته است ، مگر اينكه پيشتازان آن تحوّلات رگ بينهايت‏گرائى و مطلق‏جوئى مردم آن جوامع را تحريك نموده‏اند و با وعده سعادت مطلق و پيشرفت ابدى در ميدان حيات با كيفيّتى كه ايجاد كنندگان تحوّل منظور مينمودند ، براى انسان كه با چهره مطلق با نوعى حالت خداگونه در آن مكتب تبليغ شده است مقصود خود را عملى مينمودند .

شما اگر امروز با يك دقّت كافى در آرمانها و حيات بشرى كه مبنى بر آنها است ، مطالعه كنيد ، خواهيد ديد چه در شرق و چه در غرب ، جز حركت بدنبال عوامل لذّت و فرو رفتن در لذائذ و سپس نظاره بر رژه تكرار رويدادها ، چيزى ديگر مشاهده نمى‏شود ، انسانها براى خود « فردا » ى اميدبخشى كه موجب شود باستقبال آن بشتابند سراغ ندارند ، بلكه « فردا » ها مانند مهمان‏هاى ناخوانده‏اى كه ضمنا طلبكار بسيار خشن هم هستند از راه فرا مى‏رسند و مقدارى سربسر آدميان مى‏گذارند و مقدارى هم با آنان گلاويز مى‏شوند و با كمال بيرحمى طلب خود را كه « ديروز » ها سند آن را امضاء كرده و بدست فرداها سپرده‏اند مى‏گيرند و مى‏روند . علّت اساسى اين ورشكستگى روانى كه تقريباً فراگير عمومى جوامع دنيا شده است ، همانست كه بعد دينى روانهاى آدميان اشباع نمى‏شود و هزاران چاره‏جوئى‏ها و تبليغات براى اثبات بى‏نيازى از دين ، جز تخديرهاى موقّت و بى‏اساس كه فقط مردمان معدودى را مى‏توانند فريب بدهند ، قدرت كارسازى ندارند .

بقيّه تفسير عمومى خطبه نود و سوم

اين مطلب ( آگاهى امير المؤمنين عليه السّلام ) از پشت پرده ظواهر و اينكه اين آگاهى و اخبارى ( اخبار غيبى ) كه از امير المؤمنين عليه السّلام با تواتر اثبات شده است ، خود از بهترين دلائل اطّلاع آن حضرت از تاريخ و اصول زيربنائى ( فلسفه ) آن است ، لذا مطالعه كننده محترم اين مباحث را كه در بقيّه خطبه نود و سوم مطرح مى‏كنيم مى‏تواند در مباحث مربوط به تاريخ و فلسفه آن نيز مورد بهره‏بردارى قرار بدهد . 7 ، 13 فاسئلوني قبل أن تفقدوني فو الّذي نفسي بيده لا تسئلوني عن شي‏ء فيما بينكم و بين السّاعة و لا عن فئة تهدي مئة و تضلّ مئة إلاّ أنبأتكم بناعقها و قائدها و سائقها ، و مناخ ركابها و محطّ رحالها و من يقتل من أهلها قتلا ، و من يموت منهم موتا ( پس ، از من بپرسيد ، پيش از آنكه مرا گم كنيد ( مرا از دست بدهيد و من از ميان شما بروم ) سوگند بخدائى كه جانم بدست او است ، نخواهيد پرسيد از هيچ چيزى ميان موجوديّت كنونى‏تان تا روز قيامت و نه درباره گروهى كه صد كس را هدايت كند و گمراه كند صد كس را مگر اينكه شما را اطّلاع خواهم داد از دعوت و تبليغ كننده‏اش و راننده و محرّكش و جايگاه فرود مراكب و بار و اثاثش . و اطّلاع خواهم داد از اهل آن مردم چه كسى كشته خواهد شد و چه كسى [ با اجل طبيعى ] خواهد مرد . )

بپرسيد تا بدانيد ، بپرسيد از من پيش از آن روز كه رخت از ميان شما بربنديم .

ابن ابى الحديد مى‏گويد : « صاحب كتاب استيعاب ( ابو عمرو محمّد بن عبد البرّ ) از جماعتى از راويان و علماى حديث روايت كرده است كه هيچ كس از صحابه رضى اللّه عنهم نگفته است : سلونى مگر علىّ بن ابيطالب و شيخ ما ابو جعفر اسكافى در كتاب نقض العثمانيّة از علىّ بن الجعد از ابن شبرمه روايت كرده است كه بر هيچ كس جائز نيست كه بر روى منبر بگويد سلونى مگر علىّ بن ابيطالب عليه السّلام » [شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد با تحقيق محمّد ابو الفضل ابراهيم ج 7 ص 46] ما درباره اثبات اين مسئله كه امير المؤمنين عليه السّلام فرموده است : سلوني قبل أن تفقدوني به تفصيل بيشترى نمى‏پردازيم و به نقل ابن ابى الحديد در بالا قناعت مى‏ورزيم و جملاتى را هم از محقّق مرحوم آقا ميرزا حبيب اللّه هاشمى خوئى در اينجا مى‏آوريم و مسئله را پايان ميدهيم .

محقّق مزبور پس از نقل مطالب فوق از ابن ابى الحديد ، عبارات بعدى را مى‏نويسد : « در تذييل دوم از شرح كلام چهل و سوم براى ما چنين روايت شده است كه روزى ابن الجوزى بر بالاى منبر بود ، گفت : سلوني قبل أن تفقدوني زنى در آنجا بود ، از ابن الجوزى پرسيد : كه چه مى‏گوئى درباره اينكه علىّ بن ابيطالب در يك شب رفت و جنازه سلمان را تجهيز ( تغسيل و تكفين و تدفين ) نمود و برگشت ؟ ابن الجوزى گفت : آرى ، روايت شده است . زن پرسيد كه جنازه عثمان سه روز در روى زمين [ عبارت ابن ابى الحديد منبوذا فى المزابل است ] ماند و علىّ بن ابيطالب حاضر بود ؟ ابن الجوزى گفت . آرى . زن گفت : [ حتما كار على براى ] يكى از آن دو بر خطاء بوده است . ابن الجوزى گفت : اگر بدون اجازه شوهرت از خانه‏ات بيرون آمده‏ اى ، لعنت خدا بر تو و اگر با اجازه شوهرت بيرون آمده‏اى لعنت خدا بر او . زن گفت : عائشه به جنگ على با اذن پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم رفته است يا بدون اذن او ؟ ابن الجوزى از سخن گفتن بريده شد و پاسخى پيدا نكرد . » [منهاج البراعه ج 7 ص 74] در همين صفحه روايت ميكند كه « قتاده به كوفه داخل شد و مردم دور او را گرفتند ، قتاده گفت : از هر چه كه بخواهيد از من بپرسيد و ابو حنيفه كه در آن موقع پسرى جوان بود حاضر بوده ، گفت : از وى بپرسيد : مورچه سليمان عليه السّلام نر بود يا ماده ؟ وقتى از وى پرسيدند ، پاسخ نتوانست بدهد ، خود ابو حنيفه گفت : آن مورچه ماده بود ، به او گفته شد : از كجا فهميدى ؟ گفت : از كتاب خدا كه فرموده است :

قالت نملة و اگر نر بود خدا مى‏فرمود : قال نملة زيرا لفظ نملة هم در مورد نر بكار ميرود و هم در مورد ماده ، مانند لفظ حمامه ، شاة و آنها را با علامت تأنيث از هم تفكيك مى‏كنند » چنانكه هيچ كس اين جمله امير المؤمنين عليه السّلام لو كشف الغطاء ما ازددت يقينا را منكر نشده و راويان و اهل حديث فراوانى نقل نموده‏اند كه آنحضرت جمله مزبور را فرموده است ،

همانطور اينكه آن بزرگوار جمله سلونى را فرموده است ، هيچ كس آنرا مورد ترديد قرار نداده است امّا مردم بيمارگونه آن دوران از امير المؤمنين عليه السّلام چه پرسيدند و چه پاسخ گرفتند ؟ نقل آن سؤالات جز احساس شرم و سرافكندگى هيچ نتيجه‏اى در بر ندارد . بعنوان نمونه در مباحث گذشته ديديم كه يكى از آنان كه جمله سلونى را از امير المؤمنين عليه السّلام شنيد ، چنين سؤال كرد : يا على ، ريش من چند عدد مو دارد ؟ و شرم‏آورتر اينكه همين مردم مى‏خواستند تكليف زندگى آن قهرمان زندگى و مرگ را روشن كنند شايد اگر قدرتى را در خود مى‏ديدند حقيقت زندگى و هدف اعلاى آن را به آن شهود كننده حقّ و حقيقت تعليم مى‏فرمودند در خاتمه اين مبحث جملاتى را از ابن ابى الحديد در پيرامون اخبار غيبى كه امير المؤمنين عليه السّلام فرموده و همه آنها مطابق واقع بوده است ، نقل ميكنيم :

پيش از نقل آن جملات يادآور مى‏شويم كه ما در مجلّد دهم از صفحه 251 تا صفحه 261 پانزده مورد از اخبار غيبى آن حضرت را با مقدّمه‏اى از صفحه 242 به بعد متذكّر شده ‏ايم . براى تكميل آن مبحث اين پانزده مورد را هم در همين مبحث مى‏آوريم :

اخبار غيبى امير المؤمنين عليه السّلام

ابن ابى الحديد چنين مى‏گويد : « فصل في ذكر أمور غيبيّة أخبر بها الإمام ثمّ تحقّقت » فصلى است در ذكر امورى غيبى كه امام به آنها خبر داده و سپس آنها تحقّق يافته‏اند . بدان كه امير المؤمنين عليه السّلام در اين فصل سوگند بخدائى ياد كرده است كه جانش در دست او است ، باينكه آنان ( مردم ) از هيچ حادثه‏اى ما بين موقعيّت خودشان در آن زمان تا روز قيامت نخواهند پرسيد مگر اينكه امير المؤمنين عليه السّلام بآنان درباره آن حادثه خبر خواهد داد و درباره طائفه‏اى كه بوسيله آن صد نفر هدايت خواهد گشت و صد نفر به ضلالت خواهد افتاد و درباره دعوت كنندگان و فرماندهان و رانندگان و جايگاه‏هاى فرود آمدن مركب‏هاى آنان و همچنين درباره كسى از آنان كه كشته خواهد شدو كسى كه با مرگ طبيعى خود خواهد مرد .

اين ادّعا از آن حضرت ادّعاى خدائى و ادّعاى نبوّت نيست ، بلكه آن حضرت مى‏فرمود : از حضرت رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله علم آن اخبار را دريافت نموده است . و ما اخبار غيبى امير المؤمنين عليه السّلام را امتحان ( تتبّع ) كرديم و آنها را موافق واقع ديديم و از اين راه بصدق ادّعاى مذكور از آن حضرت استدلال نموديم . از آنجمله :

1 خبر درباره ضربتى كه بر سر مباركش اصابت خواهد كرد و خون سرش ريش مباركش را خضاب خواهد كرد .

2 خبر درباره قتل امام حسين عليه السّلام .

3 اخبارى درباره كربلا و حادثه‏اى كه در آن روى خواهد داد ، در موقع عبور از آنجا بطرف صفّين .

4 خبر درباره ملك ( سلطنت ) معاويه بعد از وفات خود .

5 خبرى در توصيف معاويه و دستور او به سبّ امير المؤمنين عليه السّلام .

6 خبر درباره حجّاج بن يوسف .

7 . خبر درباره يوسف بن عمر .

8 . خبر درباره مارقين امر خوارج در نهروان .

9 اخبار درباره كشته شده‏هاى خوارج و آنان كه به دار كشيده خواهند شد .

10 اخبار درباره ناكثين ( طلحه و زبير ) و پيروانشان كه جنگ جمل را براه انداختند .

11 اخبار درباره قاسطين ( معاويه و عمرو بن عاص ) و دارو دسته آن دو .

12 خبر درباره شماره سپاهى كه از كوفه به آنحضرت وارد شدند در آنهنگام كه آن حضرت آماده حركت به بصره براى جنگ با اصحاب جمل گشته بود .

13خبر درباره عبد اللّه بن زبير : « چيزى را مى‏خواهد كه به آن نخواهد رسيد .او طناب [ دام ] دين را براى شكار دنيا مى‏گستراند .[ در اين جملات در توصيف عبد اللّه بن زبير خبّ ضبّ يروم أمرا و لا يدركه و هو بعد مصلوب قريش آمده است :( حيله‏ گر و كينه توز ) امرى را مى‏خواهد و آن را در نخواهد يافت . او به اضافه اينكه به دار كشيده شده قريش است . )

14 خبر درباره هلاكت و غرق شدن بصره در آب .

15 خبر درباره هلاكت بصره بار ديگر بوسيله صاحب زنج كه خود را علىّ بن محمّد بن احمد بن عيسى بن زيد ناميده است .

16 اخبار درباره ظهور پرچم‏هاى سياه از طرف خراسان و تصريح فرمودن ايشان به قومى از اهالى آن كه بنى رزيق معروف بودند و آنان آل مصعب بودند كه از جمله آنان طاهر بن الحسين و فرزندش و اسحاق بن ابراهيم مى‏باشند كه آنان و گذشتگانشان از دعوت كنندگان به دولت عبّاسى بوده‏اند .

17 اخبار درباره ظهور پيشوايانى از فرزندانش در طبرستان مانند النّاصر و الدّاعى [حسن بن علىّ النّاصر و حسن بن زيد ملقّب به داعى ] و غير از آنها كه در بعضى از سخنانشان فرموده‏اند : و إنّ لآل محمّد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم بالطّالقان لكنزا سيظهره اللّه إذا شاء دعائه حقّ حتّى يقوم بإذن اللّه فيدعو إلى دين اللّه ( و قطعا براى آل محمّد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم در طالقان خزانه‏اى است كه خداوند آنرا اگر بخواهد ظاهر مى‏سازد ، دعاى او [ دعوت او ] حقّ است تا اينكه با اذن خداوندى قيام مى‏كند و به دين خداوندى دعوت مينمايد . )

18 خبر درباره كشته شدن نفس زكيّه در مدينه [محمّد بن عبد اللّه المحض ] و اينكه در نزد سنگهاى زيت كشته مى‏شود .

19خبر درباره برادر نفس زكيّه ( ابراهيم ) كه در باب حمزة كشته مى‏شود : « يقتل بعد أن يظهر و يقهر بعد أن يقهر » ( كشته مى‏شود پس از آنكه ظهور كند و مغلوب مى‏شود پس از آنكه غلبه مى‏كند . )

20خبر در سبب قتل ابراهيم كه فرموده است : يأتيه سهم غرب ( تيرى به او اصابت مى‏كند كه تيراندازش معلوم نمى‏شود . )يكون فيه منيّته فيابؤسا للرّامي شلّت يده و وهن عضده ( مرگ ابراهيم در آن تير خواهد بود ، اى بدا بحال تيرانداز ، دستش شل و بازويش سست باد . )

21 خبر او درباره كشته شدگان وج ( وج به طائف گفته شده است كه آخرين جهاد پيامبر در آنجا روى داده است ) و اين كلمه قطعا غلط است بلكه فخ است كه فرمودند بهترين مردم روى زمين بودند .

22 اخبار او درباره مملكت علوى در غرب و تصريح او بنام كتامه و آنان كسانى بودند كه ابو عبد اللّه الدّاعى معلم را يارى كردند .

23 خبر درباره ابو عبد اللّه المهدى كه اوّلين شخص از آنان بوده است سپس صاحب قيروان چشم پوش و خوش رنگ [ يا كسى كه از چشمش آب بيايد ] داراى نسب ناب برگزيده از نسل كسيكه درباره او بداء واقع شد و درعباء خوابيده شد . و عبيد اللّه المهدى سفيد رنگى بود مايل به سرخى و فربه و داراى عضلات نرم بود و مقصود از ذو البداء اسماعيل بن جعفر بن محمّد عليهما السّلام است و اوست خوابيده شده در رداء زيرا وقتى كه اسماعيل از دنيا رفت پدرش ابو عبد اللّه امام جعفر صادق عليه السّلام او را در عبا پيچيد [ خوابانيد ] و بزرگان شيعه را به او وارد كرد ، تا او را ببينند و بدانند كه او از دنيا رفته است و شبهه از وضع او منتفى گردد .

24 خبر درباره بنى‏بويه و درباره آنان فرموده است : و از بنو الصّيّاد ديلمان ظهور مى‏كنند كه اشاره به بنى‏بويه است ، پدر بزرگ آنان با دستش ماهى شكار مى‏كرد و با قيمت آن زاد توشه خود و عائله‏اش را آماده مينمود و خداوند از فرزندان صلبى ( اصلى ) او سه پادشاه بوجود آورد و نسل آنانرا منتشر ساخت تا جائيكه ملك و سلطنت آنان ضرب المثل شد و همچنين سخن امام درباره آنان كه فرمود : امر آنان گسترش مى‏يابد تا آنجا كه زوراء ( بغداد ) را مالك مى‏شوند و خلفاء را از مقامشان بركنار مى‏كنند . گوينده‏اى پرسيد يا امير المؤمنين زمان سلطه آنان چه مقدار است ؟ امام فرمود : « صد يا مقدارى كم يا بيش از صد . »

25 خبر درباره مترف بن اجذم از بنى بويه كه در كنار دجله بدست پسر عمويش كشته خواهد شد و او اشاره به عزّ الدّوله بختيار بن معزّ الدوله ابو الحسين است و معزّ الدوله بجهت . . . . . . . دست بريده بود . . . . . . امّا اينكه فرموده است خلفاء را خلع خواهند كرد ، زيرا معزّ الدّوله المستكفى باللّه را بر كنار نمود و بجايش المطيع للّه را نصب كرد و بهاء الدّوله ابو نصر بن عضد الدّوله الطّائع را خلع و القادر را بجاى او نشاند و مدّت ملك آنان همان مقدار بود كه امام عليه السّلام خبر داده بود .

26 خبرى كه به عبد اللّه بن عبّاس درباره انتقال امر زمامدارى به فرزندانش داده بود . « هنگامى كه علىّ بن عبد اللّه متولّد شد ، پدرش او را پيش على عليه السّلام برد ، آن حضرت مقدارى از آب دهانش را در دهان فرزند عبد اللّه وارد كرد و با خرمائى كه آنرا جويده بود ، زير چانه او را بست و به عبد اللّه برگرداند و فرمود : اى پدر ملوك ، بگير اين را ، روايت صحيحه بدين ترتيب بود كه نقل كرديم . اين روايت را ابو العبّاس مبرّد در كتاب الكامل آورده است و آن روايتى كه عدد فرزندان عبد اللّه بن عبّاس را هم متذكّر شده است ،صحيح نيست و چه فراوان است خبرهاى غيبى مانند قضايائى كه گفتيم از امير المؤمنين عليه السّلام كه اگر بخواهيم همه آنها را يادآورى كنيم صفحات فراوانى را بايد براى اين كار اختصاص بدهيم و كتب سير بطور مشروح آنها را در بر دارد . » [شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد ج 7 از ص 47 تا ص 50]

27 اخبار مربوط به موقعيّت و حوادثى كه در انتظار امير المؤمنين عليه السّلام بوده است .

28 اخبار مربوط به آينده كوفه و اينكه حوادث بسيار تندى بسراغ كوفه خواهد آمد .

29 اخبار مربوط به مروان بن الحكم و فرزندانش كه امّت اسلامى روز سرخى از آنان خواهد ديد .

30 اخبار مربوط به بنى‏اميّه ، مدّتى كوتاه از دنيا بهره‏مند مى‏شوند و سپس همه آنچه را كه بدست آورده بودند از دست مى‏دهند .

31 خبر مردى گمراه در شام كه عربده خواهد كشيد و پرچم‏هايش را در حومه‏هاى كوفه نصب خواهد كرد .

32 خبر مغول و اينكه تاخت و تاز و خونريزيها براه خواهند انداخت . 14 ، 21 و لو قد فقد تموني و نزلت بكم كرائه الأمور و حوازب الخطوب لأطرق كثير من السّآئلين و فشل كثير من المسئولين ، و ذلك إذا قلّصت حربكم و شمّرت عن ساق ، و ضاقت الدّنيا عليكم ضيقا ، تستطيلون معه أيّام البلآء عليكم ، حتّى يفتح اللّه لبقيّة الأبرار منكم ( و اگر شما مرا گم كنيد و امور ناگوار و رويدادهاى بسيار سخت بر شما فرود آيد ، كثيرى از سؤال كنندگان سر پايين اندازند و كثيرى از مسئولين شكست بخورند و اين هنگامى است كه جنگ و پيكارى كه شما را در خود فرو برده است ، خود را جمع كند و پوشاك پاهايش را بالا بزند و دنيا بر شما تنگ گردد و روزهاى ابتلاء و آزمايش را كه بر شما مى‏گذرد بسيار طولانى احساس كنيد ، تا اينكه خداوند متعال براى باقيمانده نيكوكاران شما گشايش [ يا پيروزى ] عنايت فرمايد . )

روزگارى فرا مى‏رسد كه نه سؤال كنندگان روحيّه سؤال خواهند داشت و نه پاسخ دهندگان قدرت براى پاسخ دادن ، تا عنايت خداوندى بار ديگر فرا رسد

در آنهنگام كه منابع معرفتى روى بزير خاك كشيدند و باقيماندگانشان از تنگى سينه‏هاى مردم و فشار رويدادهاى روزگار در گوشه‏ها خزيدند كه

قرص درخشنده چو پنهان شود
شب پره بازيگر ميدان شود

و شب پره‏هاى ضدّ خورشيد تاريكى فضا را به مراد خود ديدند و پروازهاى كور خود را شروع كردند ، اشتياق براى وصول به واقعيّتى نيست كه سؤالى درباره آن طرح شود ، مسئولى نيست كه در صدد پاسخ به آن سؤال بر آيد .

در آن هنگام كه حوادث گيج كننده و ناگوار دنيا بر سر قومى تاختن بياورد كه رهبرى واقع بين و واقع‏خواه و واقع‏گو و حقّ‏بين و حقّ‏خواه و حقّگو در ميان آنان نباشد ، نه سؤالى در دلها موج خواهد زد و نه پاسخ دهنده‏اى كه خود را مديون جامعه بداند و خود از حقّ و واقع كاملا مطّلع باشد . براستى آيا امير المؤمنين عليه السّلام با اين جملات با همه تاريخ بشرى صحبت نميكند ؟ آيا اين اصل كلّى در همه جادّه‏ها و طرق اصلى و فرعى تاريخ جريان ندارد ؟ 22 ، 27 إنّ الفتن إذا أقبلت شبّهت ، و إذآ أدبرت نبّهت ، ينكرن مقبلات ، و يعرفن مدبرات ، يحمن حوم الرّياح يصبن بلدا و يخطئن بلدا ( بدانيد هنگامى كه فتنه‏ها روى مى‏آورند مشتبه مى‏باشند ( عوامل اشتباه ) و وقتى كه روى بر ميگردانند بيدار مى‏سازند ، در هنگام آمدن مورد انكار و ناشناسند و در موقع برگشت و روى گردان شدن شناخته مى‏شوند . فتنه‏ها مانند بادها مى‏گردند به شهرى ميرسند ( در يك شهر وارد مى‏شوند و ميوزند و از شهرى بدون اصابت مى‏گذرند . )

هنگامى كه طلايه ‏هاى فتنه نمودار مى‏ گردند امور را مشتبه مى‏نمايند ،

و هنگامى كه روي گردان مى‏شوند بيدار مى‏كنند .

امير المؤمنين عليه السّلام در اين چند جمله دو اصل بسيار مهمّ و فراگير را در تحرّكات و آشوب‏هاى فتنه‏اى گوشزد فرموده است كه با شناخت آن دو اصل مى‏توان مقدارى فراوان از معمّاهاى تاريخ را حلّ و فصل نمود . اين دو اصل عبارتند از :

1 فتنه در هنگام شروع ناشناخته و عامل اشتباه است .

2 فتنه در هنگام پايان يافتن و رويگران شدن ، شناخته شده و بيدار كننده است .

اصل اوّل هر فتنه‏اى كه با دست بشر و با تفكّرات او در جامعه بروز مى‏كند ، هرگز بعنوان فتنه و علائم و مختصّات فتنه كه همه فهم باشد بروزنمى‏كند ، يعنى اينطور نيست كه وقتى كه فتنه‏اى در يك جامعه سر بر مى‏آورد بقدرى علامتها و مختصّات فتنه بودن آن واضح و روشن است كه همگان ميتوانند بفهمند . زيرا بوجود آورندگان فتنه‏ها آگاه‏تر و ماهرتر از آنند كه كارى انجام بدهند كه مردم جامعه از نخستين بروز نمودهاى آن ، حالت مقاومت از خود نشان داده و آن را استفراغ كنند . لذا مهمّترين و اساسى‏ترين كارى كه فتنه‏گران براى گسترش و تعميق كار خود انجام مى‏دهند چند چيز است :

1 استخدام قيافه‏ هائى كه در جامعه بخوبى و پاكيزگى و اخلاص شناخته شده باشند ، مانند بعضى از افراد خوارج نهروان كه با پيشانى پينه بسته و لب‏هاى ذاكر و چشم‏هاى فرو رفته از شب بيداريها و قرآن به بغل وسيله‏اى براى بروز فتنه تباه كننده خوارج گشتند . چه خوب گفته آن شاعر زبر دست در باره قاتلين امام حسين عليه السّلام :

جاؤا برأسك يا أبن بنت محمّد
متر مّلا بدمآئه ترميلا

و يكبّرون بأن قتلت و إنّما
قتلوا بك التّكبير و التّهليلا

( اى پسر دختر محمّد صلّى اللّه عليه و آله ( اى حسين ) سر بريده ترا كه با خونش آغشته بود ، آوردند و آنان در موقع آوردن سر مبارك تو تكبير مى‏گفتند كه تو كشته شده‏اى و جز اين نيست كه با قتل تو تكبير ( اللّه اكبر ) و تهليل ( لا إله الاّ اللّه ) را كشتند . )

2 استخدام بهترين شعارها براى مردم آن جامعه ، مثلا اگر فقر مادّى در آن جامعه حكمفرماست ، شعار « ثروت قارون براى همه » اگر خفقان و اسارت و زنجير جبر جامعه‏اى را در خود فرو برده است ، قطعا شعارش آزادى مطلق است كه ادّعاى آزادى جان استوارت ميل و اگزيستانسياليسم ،سارتر و ياسپر و هايدگر در برابرش نه تنها رنگ باخته ميباشند ، بلكه اصلا رنگى ندارند . اگر نژادپرستى هدف افراد و گروه‏هاى يك جامعه باشد ، شعار نژادپرستى مانند « نژاد آلمان فوق همه » را سر خواهند داد و بهر حال فتنه‏گران ماهرپيش از آنكه مقتضاى جوّ جامعه را بشناسند بهيچ كارى اقدام نمى‏كنند . وقتى كه جوّ جامعه را شناختند مى‏فهمند كه تقاضاى اصلى و تقاضاى فرعى جامعه چيست تا كالاى خود را براى عرضه بآن جامعه با تقاضاى موجود تنظيم نمايند .

3 اگر فتنه‏گران مردم ژرف‏نگر و مطّلع بوده باشند ، تا آنجا كه ميتوانند دم از اصول عاليه انسانى و ارزش‏هاى او مى‏زنند و چنان فرياد :

وا عدلا ، وا حقّا ، وا آزاديا ، وا پيشرفتا [ ولى چه بايد كرد

راه هموار است و زيرش دامها
قحطى معنا ميان نام‏ها

لفظها و نامها چون دامهاست
لفظ شيرين ريگ آب عمر ماست]

و بطور كلّى چنان فرياد وا انسانا مى‏زنند كه حتّى بعضى از انسانهاى دانشمند و آگاه و خردمند را هم مى‏توانند به اشتباه بيندازند .

4 موقعيّت گذشته جامعه و اصول حقوقى و سياسى و اجتماعى و علمى و هنرى و جهان‏بينى حاكم در آن را چنان بى‏امان و مطلق مى‏كوبند و چنان در آن كوبيده قيافه حقّ بجانب از خود نشان مى‏دهند كه ساده‏لوحان را وادار ميكنند كه حتّى درباره بديهى‏ترين اصول و قوانين طبيعى و قرار دادى دوران گذشته به ترديد بيفتند ، مثلا شكّ كنند در اينكه آيا خورشيد دوران گذشته هم مانند امروز روى زمين را روشن مى‏ساخت آيا 2 2 هاى آن دوران ، مانند اين دوران جديد 4 نتيجه مى‏داد يا 04 517 آيا در دوران گذشته كشاورزان با قراردادى معيّن با كارفرمايان زمين را زراعت ميكردند ، يا با راهنمائى جانوران جنگلى 5 ايجاد اراده و حركت از هر راه و با هر وسيله‏اى كه ممكن است ،اگر چه هدف منظور داراى حتّى يكصدم ارزش سپرى كردن آن راه و قربانى كردن وسيله را نداشته باشد .

مسلّم است كه اين امور پنجگانه براى اغلب مردم كه از نگرش‏هاى عميق و همه جانبه محرومند همه امور جامعه را از تفكّرات اصلى گرفته تا تخيّلات و از عالى‏ترين ارزش‏ها گرفته تا عادى‏ترين پديده‏ها مورد سؤال قرار داده در ابهام فرو مى‏برد .

اصل دوم فتنه در هنگام پايان يافتن و رويگردان شدن ، بيدار ميكند .

براى توضيح اين اصل مجبوريم دو نوع فتنه را بطور مختصر توضيح بدهيم :

نوع يكم فتنه‏هاى گذرا نوع دوم فتنه‏هائى كه در جامعه رسوب مى‏كنند و عناصر و اصول خود را بعنوان مكتب و عقيده بر جامعه تحميل كنند ، بطوريكه تدريجا همه فرهنگ جامعه را فرا مى‏گيرند .

دو نوع فتنه مزبور مشتركاتى دارند و تمايزاتى . مشتركان آن دو عبارتند از :

يك امور پنجگانه‏اى كه در تفسير اصل اوّل متذكّر شديم .

دو انقسام مردم در برابر فتنه‏ها به گروه‏هاى مختلف :

1 ساده لوحانى كه مبناى زندگى و اراده‏ها و تصميم‏ها و هدف‏گيرى آنان بر اساس « كشمش و غوره » است [ با يك كشمش گرمشان و با يك غوره سردشان مى‏شود ] .

2 مردمانى كه تا حدودى از آگاهى‏هاى مفيد در زندگى برخوردارند و يك كشمش و يك غوره نمى‏تواند وضع آنان را دگرگون كنند ، ولى باغى از كشمش و يا غوره مى‏تواند در دگرگون كردن وضع آنان مؤثّر بوده باشد .

3 جمعى ديگر وجود دارند كه بيدارتر و هشيارتر از آنند كه در بروز فتنه‏ها عناصر معرفتى و اختيارى شخصيّت خود را ببازند ، بلكه تا حدود زيادى مى‏توانند به تحليل و تركيب قضايائى كه فتنه با خود آورده است بپردازند البتّه اينان در اقلّيّت اسف‏انگيزند همچنانكه نوابغ در اقليّت اسف‏انگيزند .

هر دو نوع فتنه پس از نزول يا استقرار براى آگاهان قابل شناخت و آموزنده مى‏باشند ، زيرا پس از آن كه يك فتنه در معرض زوال قرار گرفت عوامل و انگيزه‏هاى بوجود آمدن خود را آشكار مى‏سازد و همچنين با شناخت چگونگى قطع علاقه مردم از آنچه كه فتنه آنرا مطلوب نشان مى‏داد ميتوان حقيقت مطلوبيّت آنرا بخوبى ارزيابى كرد مثلا اگر مشاهده شد كه « با بادى از بين رفت » كشف مى‏شود كه « با بادى آمده بود » امّا تمايزات دو نوع فتنه ، برخى از آنها بدينقرار است :

1 فتنه‏ هاى گذرا از آنجهت كه به اصل و قانون ثابت مستند نيستند و فقط از حوادث و تحوّلات مى‏توانند استفاده كنند ، لذا دير يا زود صحنه جامعه را ترك مى‏كنند و در موقع ترك جامعه براى عدّه‏اى قابل توجّه از مردم شناخته مى‏شوند . در صورتى كه فتنه‏هاى رسوبى از آنجهت كه با مهارت كامل خود را وابسته اصل و قانون ثابت نشان مى‏دهند ، لذا مى‏توانند زمانهائى طولانى مغز و روان مردم جامعه را در اختيار خود بگيرند ، بلكه چنانكه در بالا اشاره كرديم ، ممكن است تدريجا به صورت فرهنگ ثابت جامعه درآيند .

2 شناختن فتنه‏هاى گذرا براى مردمى كه تا حدودى از خرد و آگاهى برخوردارند ، آسانتر است از شناختن فتنه‏هاى رسوبى ، زيرا فتنه‏هاى رسوبى بجهت نمايش وابستگى به اصول و قوانين ثابت انسانى چنانكه اشاره كرديم مى‏توانند حتّى هشيارترين انسانها را مبهوت بسازند و چنانكه در مباحث گذشته ديديم : خزيمه با آن خرد و تقوى نخست از پيكار با معاويه امتناع ورزيد ،تا آنگاه كه سپاهيان معاويه عمّار بن ياسر را شهيد كردند و بيادش آمد كه پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله درباره او فرموده بود : يا عمّار تقتلك الفئة الباغية ( اى عمّار ترا گروهى ستمكار خواهد كشت . ) [ در اين مورد مناسب است كه بياد بياوريم : هنگامى كه عمّار شهيد شد ، شهادت

آن صحابى بزرگ بدست سپاهيان معاويه ، جنجالى بر پا كرد و هر كس از سپاهيان معاويه كه از فرمايش پيامبر درباره عمّار كه در بالا متذكّر شديم مطّلع بود يا آنروز مطّلع گشت ، به اضطراب افتاد اين اضطراب در سپاهيان معاويه شيوع پيدا مى‏كرد كه جدّ اعلاى ماكياولى ( عمرو بن عاص ) وارد ميدان شد و گفت : بمردم بگوئيد :

عمّار بن ياسر را ما نكشتيم بلكه كسى او را كشته است كه او را به اين ميدان جنگ آورده است و او علىّ بن ابيطالب است نه ما هنگامى كه امير المؤمنين عليه السّلام اين مغالطه ماكياولى گرانه را شنيد ، فرمود : در پاسخ آن خودكامگان ضدّ راستى و حقيقت بگوئيد : بنا بگفته شما ، قاتل حمزة بن عبد المطّلب عليه السّلام خود پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله و سلّم بوده است ، زيرا حمزه را آن حضرت بميدان جنگ آورده‏اند تبصره گاهى حيله‏گران و مكرپردازان ماكياولى فراموش مى‏كنند كه در برابر چه كسى قرار گرفته‏اند . عمرو بن عاص آنروز فراموش كرده بود كه اين مغالطه بازى را در برابر چه كسى براه مى‏اندازد كه در همان روز شايعه ، با پاسخ امير المؤمنين عليه السّلام كوس رسوايى ماكياولى‏گرى عمرو نواخته شد ولى كيست كه از رو برود]

3 فتنه‏هاى رسوبى كه با گذشت زمان در جامعه رسوب مى‏كنند و چه بسا كه بصورت فرهنگ ثابت جامعه در مى‏آيند ، ممكن است با بروز شخصيّت‏هاى بزرگ و با تقوى مورد تصفيه قرار بگيرند ، و امور نامناسب و ناشايست آنها را از واقعيّات و امور شايسته تفكيك نموده و جامعه را از تصفيه مزبور برخوردار بسازند . 28 ، 32 ألا و إنّ أخوف الفتن عندي عليكم فتنة بني أميّة ، فإنّها فتنة عميآء مظلمة :عمّت خطّتها ، و خصّت بليّتها ، و أصاب البلآء من أبصر فيها ، و أخطأ البلآء من عمي عنها ( هشيار باشيد كه خوفناكترين فتنه‏ها براى شما در نظر من فتنه بنى اميّه است زيرا فتنه‏اى است كور و تاريك و تاريك كننده [ خصلت‏ها ] نقشه‏اش فراگيرو بلاهايش مخصوص [ پيشوايان دين و انسانهاى با ايمان ] و هر كس كه در آن فتنه بينا باشد بلا بر او فرود آيد و هر كس كه در آن فتنه نابينا باشد بلا او را گم مى‏كند ( به او نمى‏رسد ) .

فتنه‏اى كور كه بينايان در آن در رنج و نابينايان در آن در راحتند .

براى آشنائى مختصر با بنى اميّه مراجعه فرمائيد به مجلّد 11 از صفحه 210 تا 214 البتّه براى توصيف بنى اميّه نه تنها آن چهار صفحه بلكه هزار صفحه كافى نيست ، بنى اميّه در برابر بنى‏هاشم خود را مجبور به عرض وجود ديده و براى اثبات اينكه « ما هم هستيم » روش متضادّ با روش برگزيدگان بنى‏هاشم مانند محمّد بن عبد اللّه صلّى اللّه عليه و آله و علىّ بن ابيطالب عليه السّلام پيش گرفتند .

ابو سفيان براى اثبات اينكه موجود است جنگها و كشتارها براه مى‏اندازد تا محمّد صلّى اللّه عليه و آله را از بين ببرد و اثبات كند كه « موجود است » معاويه تمام كوشش و تلاش و سعيش بر اينست كه علىّ بن ابيطالب عليه السّلام را از صفحه روى زمين بزير زمين بكشاند و اسلام را به عرب‏گرايى و قيصر و كسرى بازى مبدّل بسازد تا اثبات كند كه « موجود است » همانگونه كه فرزند دست پرورده‏اش يزيد بن معاويه با شمشيرى كه پدرش بلند كرد و بمردم گفت بفرزندم يزيد بيعت كنيد ، اثبات كرد كه « موجود است » در برابر چه كسى ؟ در برابر حسين بن علىّ عليهما السّلام . حسين بن على كه بود ؟ او كسى بود كه پيامبر درباره او و برادرش امام حسن مجتبى عليه السّلام فرمود : إمامان قاما أو قعدا ( اين دو فرزند من امامند قيام كنند يا در حال قعود باشند . ) او پسر فاطمه سلام اللّه عليها بود .

او پسر علىّ بن ابيطالب عليه السّلام بود او گوينده نيايش عرفه بود ، او كسى بود كه براى حفظ اسلام از همه موجوديّت خود گذشت كرد . او از عشق الهى چنان سرشار بود كه ميگفت : إلهى رضى بقضآئك و تسليما لأمرك لا معبود سواك يا غياث المستغيثين ( خداى من رضا به قضايت دارم و تسليم امر توام ، معبودى جز تو نيست اى پناه پناهندگان . ) احتياج زيادى به بحث در اين مورد نداريم و در مجلّد 13 از تفسير و نقد و تحليل مثنوى از ص 292 تا 319 درباره بنى اميّه و مخصوصا درباره يزيد و پدر وى و درباره امام حسين عليه السّلام مقدارى بررسى شده است ،

مراجعه فرمائيد . امير المؤمنين عليه السّلام دو مختصّ مهمّ براى فتنه بنى اميّه متذكّر شده ‏اند :مختصّ يكم كور و تاريك و تاريك كننده است ، زيرا دعاوى بنى اميّه به هيچ اصل و قانونى مستند نبود ، آنچه كه براى آنان مطرح بود هوى و خودكامگى و سلطه‏جوئى بود و چون اين سه موضوع هيچ مبنا و اصلى ندارند ،لذا قطعى است كه فتنه‏اى كه بر مبناى بى‏مبنائى بوجود بيايد و ادامه پيدا كند ،كور و تاريك و تاريك كننده خواهد بود .

2 مختصّ دوم فراگير همه مردم جامعه مى‏باشد ، زيرا اوّلا قدرت را بدست داشتند ، ثانيا از قيافه‏هاى بظاهر حقّ بجانب استفاده مى‏كردند ثالثا شعارهائى عوام‏پسند مانند شعار درباره قرآن كه معاويه در روزهاى صفّين با تعليمات عمرو بن عاص براه انداخت ، ولى فقط خواصّ و عظماء بودند كه از فتنه بنى اميّه واقعا در شكنجه و فشار بودند . لذامى‏فرمايد : عمّت خطّتها و خصّت بليّتها ( نقشه و خصلتش فراگير عموم ولى بلايش مخصوص بود . ) اين بلا و شكنجه و رنج سراغ آگاهان و پاكان انسان‏هاى آن دوران را كه در رديف اوّلشان ائمّه اطهار و اولياء اللّه بودند ، مى‏گرفت .

و دو جمله آخرى

( أصاب البلآء من أبصر فيها ، و أخطا البلآء من عمي عنها ) در حقيقت توضيح علّت همان جمله خصّت بليّتها مى‏باشد زيرا معناى دو جمله چنين است كه هر كس كه در آن فتنه بينا باشد [ و ناشايستى و وقاحت‏هاى آن را درك كند و بخواهد خود را از آنها دور نمايد ، ] قطعى است كه بلا و مشقّت و محنت و رنج بر سر او تاختن خواهند گرفت و اگر كسى كه چيزى نمى‏فهمد و در صدد هم نيست كه چيزى از آن فتنه بفهمد و باصطلاح عامّيان توبره يا آخورش را مى‏خواهد كه سر در آن فرو كند ، نه بلائى خواهد ديد و نه رنجى . 33 ، 45 و أيم اللّه لتجدنّ بني أميّة لكم أرباب سوء بعدي كالنّاب الضّروس :

تعذم بفيها و تخبط بيدها ، و تزبن برجلها ، و تمنع درّها ، لا يزالون بكم حتّى لا يتركوا منكم إلاّ نافعا لهم أو غير ضآئر بهم . و لا يزال بلآؤهم عنكم حتّى لا يكون انتصار أحدكم منهم إلاّ كانتصار العبد من ربّه و الصّاحب من مستصحبه ، ترد عليكم فتنتهم شوهآء مخشيّة ، و قطعا جاهليّة ليس فيها منار هدى و لا علم يرى ( و سوگند بخدا ، پس از من بنى اميّه را مالكان و رؤساى بدى براى خود خواهيد يافت ، مانند شتر بد خلق [ در موقع دوشيدن ] كه با دهانش ( دندانهايش ) زخمى مى‏كند و با دستش مى‏زند و با پاهايش دفع مى‏كند و از دوشيدن شير جلوگيرى مى‏نمايد . بنى اميّه بهمان وضعى كه گفتم با شما رفتار خواهند كرد تا كسى را از شما نگذارند مگر اينكه سودى براى آنان داشته باشد ، و يا ضررى بآنها نرساند و بلاى آنان از شما زايل نگردد تا موقعى كه پيروزى [ يا انتقام ] يكى از شما از آنان مانند پيروزى برده‏اى بر مالكش و تابعى بر متبوعش باشد . فتنه بنى اميّه بطور قبيح و وحشتناك و دسته دسته با وضع جاهليّت بر شما وارد ميگردد ، نه مناره هدايتى در آن وجود دارد و نه نشانه‏اى كه ديده شود و راه‏گشا باشد . )

اگر يك جامعه‏اى با آگاهى و اختيار ، والى عادل را بر زمامدارى نپذيرد بزنجير اربابان ستم‏ پيشه با كمال جبر و نابينائى گردن خواهد نهاد .

اين مدّعى تكامل كه انسان ناميده مى‏شود ، همه شرايط و عناصر تكامل را جمع كرده است فقط يك چيز مانده اگر آن را هم بدست بياورد ، همانطور كه انسان پرستان از انسان بى‏خبر فرموده‏اند در حدود يك وجب و نيم در كمال از خدا بالاتر مى‏رود آن چيز اينست كه اين تكامل يافته خيلى سريع النّسيان است . و بگفته مردم : يكساعت پيش ناهارى را كه خورده است فراموش مى‏كند . غرض از اين مقدّمه اينست كه بشر در تاريخ طولانى كه پشت سر گذاشته است ، اين جريان را همواره مشاهده كرده است كه وقتى كه از پذيرش قوانين عادلانه و زمامدار عادل سر باز ميزند ، بجاى قانون گرفتار زنجير و بجاى زمامدار گرفتار ارباب مى‏شود . با اينحال ، باز همين جريان را تكرار مى‏كند گوئى اصلا با چشمش نمى‏بيند كه

هر كه گريزد ز خراجات شهر
باركش غول بيابان شود

بهترين تعبير درباره جريان تاريخى فوق همان است كه امير المؤمنين عليه السّلام مى‏فرمايد كه : پس از من كه يك زمامدار عادلم و شما را با قانون الهى كه عدل محض است اداره مى‏كنم ، ارباب ( مالكان مدّعى ربوبيّت زمين و حيات انسانها ) بسراغتان خواهند آمد . از اين ارباب جز ضرر و آسيب چيزى عائد شما نخواهد گشت مگر اينكه سودى بآنها داشته باشد . و اگر سودى به آنها نداشتيد ، براى اينكه در روى زمين بتوانيد زندگى كنيد و نفس بكشيد حدّاقل ماليّاتى كه بايد بپردازيد اينست كه كمترين ضررى را به آنها نرسانيد .

پيروزى شما بر آن اربابان همان مقدار و همان گونه است كه برده‏اى بر مالكش پيروز گردد .

سلام و درود همه عالميان به روان پاك تو اى امير المؤمنين ، اى انسان شناس آشنا با تمام صفحات تاريخ بشرى ، چه بگويم در مدح تو و با كه بگويم بخدا سوگند ، من خود را شايسته آن نمى‏دانم كه مدح تو گويم . امّا گاهى نغمه‏هاى انسان شناسان بزرگ را در نى درونم شنيده‏ام كه مى‏گويند :

يك دهن خواهم به پهناى فلك
تا بگويم مدح آن رشك ملك

مدح ترا با چه كسى در ميان بگذارند ؟

مدح تو حيف است با زندانيان
گويم اندر محفل روحانيان

باز باش اى باب رحمت تا ابد
بارگاه ما له كفواً احد

باز باش اى باب بر جوياى باب
تا رسند از تو قشور اندر لباب

اى على كه جمله عقل و ديده‏اى
شمّه‏اى واگو از آنچه ديده‏اى

اگر در عبارت امير المؤمنين عليه السّلام خوب دقّت كنيد ، خواهيد ديد هيچ توصيفى درباره حكومتهاى استبدادى بهتر و رساتر از جمله فوق نميتوان گفت . كه مردم در حكومت‏هاى استبدادى مانند بردگانى هستند در برابر مالكان مطلق العنان خود كه اگر از رجال حكم شكست بخورند ، چه چيزى طبيعى‏تر از شكست برده از مالك نابخرد و نابكار خود . و اگر پيروزى بدست بياورد ، يك برده از مالك نابخرد و نابكار چه پيروزى مى‏تواند بدست بياورد جز عصاى دست يك صاحب عصا كه به كلّه فردى فرود بيايد . 46 ، 47 نحن أهل البيت منها . بمنجاة و لسنا فيها بدعاة ( ما دودمان پيغمبر از فتنه بنى اميّه در نجاتيم و در آن فتنه دعوت كننده نيستيم . ) دو مسئله در اين جمله متذكّر شويم :

مسئله يكم مربوط به كلمه دعاة است كه جمع داعى يعنى دعوت كننده است . درباره اينكه ما در آن فتنه دعوت كننده نيستيم ، دو احتمال مى‏رود :

احتمال يكم اينست كه ما دعوت كننده به حمايت از حكومت بنى اميّه ( ارباب بردگى ) نيستيم ، چون اين قضيّه از واضح‏ترين واضحات است لذا بعيد بنظر مى‏رسد كه نيازى به تذكّر داشته باشد . احتمال دوم اينست كه ما در آن فتنه دعوت بسوى خويشتن نمى‏كنيم ، زيرا اثرى ندارد . اين احتمال از يك جهت ضعيف است ، زيرا نه خود امير المؤمنين عليه السّلام در فتنه معاويه سكوت فرمود و نه امام حسن مجتبى‏ عليه السّلام در اوائل زمامداريشان مادامى كه قدرت بر مقابله با معاويه داشتند و نه امام حسين عليه السّلام در فتنه يزيد بن معاويه كه اسلام را در معرض نابودى قرار داده بود . البتّه پس از داستان كربلا دو امام كه معاصر چند سلطان بنى اميّه بودند بجهت عدم قدرت ، دعوتى نفرموده‏اند . بهر حال ، در جمله و لسنا فيها بدعاة بايد تأمّل شود كه مقصود چه بوده است .

مسئله دوم امير المؤمنين عليه السّلام در جملات قبلى فرمودند كه بلاى فتنه بنى اميّه مخصوص است ، ممكن است موجب اين گمان باشد كه با مضمون جمله فوق كه « ما خاندان پيغمبر در آن فتنه در نجاتيم » سازگار نيست . پاسخ اين گمان چنين است كه مقصود از نجات خاندان پيغمبر نجات جسمانى و روانى از بلايا و مصائب فتنه بنى اميّه نيست ، بلكه چنانكه تاريخ با كمال وضوح و قطعيّت نشان مى‏دهد ، مهمّترين و شديدترين ضربات فتنه بنى اميّه متوجّه خاندان پيغمبر بوده است ، بنابر اين ، مقصود از نجات ، نجات دينى و روحى است كه فتنه‏هاى بنى اميّه ناتوان‏تر از آن بودند كه آسيبى به دين و روحيّات والاى خاندان عصمت وارد بسازند . امّا مقام شامخ خاندان عصمت عليهم السّلام و عظمت شخصيّت آنان بالاتر از آن است كه ما انسانها بتوانيم از عهده بيان آن برآئيم

آب دريا را اگر نتوان كشيد
هم بقدر تشنگى بايد چشيد

در مجلّد 2 صفحه 272 تا 281 و مجلّد 5 صفحه 250 و 251 و مجلّد 14 از صفحه 123 تا 126 و 129 تا 132 مقدارى مختصر درباره فضائل و عظمت خاندان عصمت بررسى شده است ، مراجعه فرمائيد . 48 ، 54 ثمّ يفرّجها اللّه عنكم كتفريج الأديم بمن يسومهم خسفا و يسوقهم عنفا ،و يسقيهم بكأس مصبّرة لا يعطيهم إلاّ السّيف و لا يحلسهم إلاّ الخوف ، فعند ذلك تودّ قريش بالدّنيا و ما فيها لو يرونني مقاما واحدا و لو قدر جزر جزور لأقبل منهم مآ أطلب اليوم بعضه فلا يعطونيه ( سپس خداوند آن فتنه را از شما دفع مى‏كند مانند فع و جدا كردن پوست از گوشت . خداوند فتنه بنى اميّه را بوسيله كسى برطرف مى‏كند كه آنان را ذليل كند و با كمال خشونت آنانرا براند و با كاسه تلخ آنانرا سيراب نمايد ، جز شمشير بر آنان چيزى ندهد و نپوشاند بر آنان جز ترس و وحشت را ، در اين هنگام قريش خواهد خواست كه دنيا و آنچه را كه در آنست بدهد و مرا يك موقعيّت محدود اگر چه بقدر ذبح يك شتر قربانى ببيند تا بپذيرم از آنان آنچه را كه امروز مقدارى از آن را ميخواهم و آنان از انجام دادن آن امتناع مى‏ورزند . )

آرى ، اينست قانون الهى : كسى كه انسانى را گريانده است ، او را خواهند گرياند .

در مبحث گذشته گفتيم : اين مدّعى تكامل باصطلاح عاميان « همه چيزش درست است » فقط كمى فراموشكار است . و فراموشكارى وى در امور قابل چشم‏پوشى نيست مانند اينكه صبح وقتى كه به محلّ كارش مى‏رفت اوّل پاى راستش را از خانه بيرون گذاشته است يا پاى چپ را ؟ يا مثلا در خيابان چه مقدار از طرف راست راه رفته است و چه مقدار از طرف چپ ؟ فراموشكارى او درباره حياتى‏ترين مسئله زندگى در جهان پر معناى هستى است كه عبارتست از اينكه معاويه و عمرو بن عاص كه نژاد پرستى را در برابر اسلام علم كرده و براى حفظ مقام چند روزه در اين دنيا خونهاى مقدّس انسانهاى بيگناه ميريختند فراموش كرده بودند كه قوم عاد و ثمود و جديس و صدها اقوام و ملل ستمكار با لبه دوم همان شمشير كه بر تارك انسانهاى بيگناه فرود آورده بودند ، عاقبت روزگارشان بكجا رسيد براستى آيا انسان اينقدر كوچك است كه وقتى كه مال و منال يا مقام و جاه دنيا او را در خود فرو برد ، خود را از همه قوانين حاكم در جهان هستى كه از آنجمله قانون « علّيّت » و « كنش و واكنش » است مستثنى مى‏داند براى هزارمين بار بگوئيم :

چشم باز و گوش باز و اين عما
حيرتم از چشم بندى خدا

اى تكامل يافته فراموشكار يا اى فراموشكار تكامل يافته ، بدان كه

كجا خواهى ز چنگ ما پريدن ؟
كه تاند دام قدرت را دريدن ؟

چو پايت نيست تا از ما گريزى
بنه گردن رها كن سر كشيدن

دوان شو سوى شيرينى چو غوره
بباطن گر نميدانى دويدن

رسن را مى‏گزى اى صيد بسته
نبرّد اين رسن هيچ از گزيدن 

مولوى ديوان شمس تبريزى جلال الدّين مولوى غزليّات ن

آرى دنبال علىّ بن ابى طالب عليه السّلام خواهند گشت ، ولى كو علىّ بن ابيطالب ؟

يك نويسنده مسيحى بنام جرج جورداق در كتاب خود الإمام علىّ صوت العدالة الانسانيّه در آخرين سطرهاى مقدّمه‏اش چنين مى‏نويسد :و ماذا عليك يا دنيا لو حشدت قواك و أتيت في كلّ زمن بعليّ بلسانه و عقله و قلبه و ذي فقاره ؟

( چه مى‏شد بتو اى دنيا ، اگر تمامى نيروهايت را جمع مى‏كردى و در هر زمانى يك على مى‏آوردى با زبانش و عقلش و قلبش و ذو الفقارش ؟ ) ولى هيهات ديگر جامعه بشريّت زمامدارى بر خود ببيند كه كفش خود را وصله بزند تا پا برهنگان قلمرو زمامداريش كفشى پيدا كنند و بپوشند .

پيراهن خود را بدهد آنقدر وصله بزنند كه ديگر از دادن به وصله زننده شرمنده گردد .

كفن از گريه غسّال خجل
پيراهن از رخ وصّال خجل

هيهات كه روزى فرا رسد كه اين كره خاكى مردى را ببيند كه زمامدارى چند كشور پهناور اسلامى آن روز را براى اينكه مرتكب دروغى نشود ، زير پا بيندازد . ديگر از اين پس مانده تاريخ نتوان توقّع انسانى را داشت كه با شنيدن ظلم بيك زن يهودى كه با جامعه اسلامى در حال همزيستى بسر مى‏برد با كشيدن خلخالى از پايش چنان مضطرب شود كه بگويد : يك انسان با ايمان با شنيدن چنين خبرى بميرد ، در نزد من مستحقّ سرزنش نمى‏باشد .

تاريخ بايد اين صفحات خود را طىّ كند و براى مردم خود خواهش ثابت كند كه انسان‏سازى و مديريّت انسان كار هيچيك از آنان نيست ، تا يك انسان الهى بنام حضرت حجّة بن الحسن عجّل اللّه تعالى فرجه را كه نسخه ديگرى از پدر بزرگوارش امير المؤمنين علىّ بن ابيطالب عليه السّلام است وارد عرصه حيات انسانها نمايد و طعم حقّ و عدالت را بآنان بچشاند آرى

منتظرم تا كه فصل دى بسر آيد
باغ شود سبز و باغبان بدر آيد

بلبل عاشق ، بپاى گلبن توحيد
اشك فشان باش تا دم سحر آيد

بگذرد اين روزگار تلختر از زهر
بار دگر روزگار چون شكر آيد

فقط در آنروز است كه معناى انسان جهان وطنى داراى حقوق جهانى خزيده زير بالهاى ملكوتى فرشته عدالت تحقّق پيدا خواهد كرد . انشاء اللّه تعالى 28 تير ماه 1364

شرح وترجمه نهج البلاغه علامه محمدتقی جعفری  جلد ۱۶

دیدگاه‌ها

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

این سایت از اکیسمت برای کاهش هرزنامه استفاده می کند. بیاموزید که چگونه اطلاعات دیدگاه های شما پردازش می‌شوند.