دسته:60 نامه ها ترجمه شرح ابن میثم

« اما بعد اطلاع یافته ‏ام ، افرادى از مردم آن‏جا به معاویه مى‏ پیوندند ، نسبت به از دست دادن آنان و کاستى یارى آنها از تو ، افسرده مباش ، همین خود براى گمراهى آنها و شفا یافتن تو از آنها بس است . آنها از هدایت و رستگارى گریزان و به سمت گمراهى و جهالت شتابانند ، آنان به دنیا علاقمند هستند ، از آن‏روست که بدان روآورده و به طرف آن مى ‏تازند ، آنان عدل و داد را درک کردند ، دیدند ، شنیدندو در گوش گرفتند و دانستند که پیش ما همه مردم ، به طور برابر از حق برخوردارند ،با این حال به سمت نابرابرى و این که حقى را به خود اختصاص دهند ، گریختند ،خداوند آنها را از رحمتش دور کند و نابودشان سازد .

به خدا قسم که آنها از ظلم و ستم فرار نکرده و به عدل و داد نپیوسته‏اند ، و ما امیدواریم در امر خلافت که خداوند دشوارى‏اش را براى ما آسان و ناهموارى‏اش را بر ما هموار سازد ، اگر به تمام اینها اراده خدا و مصلحت تعلق بگیرد ، و السلام » .

 

شرح

شرح :

این بخشى است از نامه طولانى امام ( ع ) به حارث همدانى ، که اوامرى در آن فرموده ، و از چیزهایى نیز او را منع کرده است ، محور سخن بر اساس تعلیم اخلاق پسندیده و آداب نیکو است :

۱ به ریسمان قرآن چنگ زند . کلمه الحبل ( ریسمان ) استعاره است ،همان طورى که قبلا گذشت ، مقصود آن است که باید مطابق قرآن عمل کرد .

۲ از قرآن پند بگیرد : یعنى او را به گونه‏اى پند دهنده خود بداند که فرمان و نظر او را بپذیرد ، زیرا او راهنماى به حق و به راه راست است .

۳ حلال قرآن را حلال و حرامش را حرام شمارد . توضیح آن که آنچه در قرآن از حلال و حرام وجود دارد باور داشته باشد که حلال و حرام است و پایبندبدین عقیده باشد و بدان عمل کند .

۴ امور حقى که پیش از او بوده است یعنى جریان گذشته روزگاران و حالات پیامبران با امتهایشان که قرآن کریم نقل کرده است ، باور و تصدیق کند ، تا بخوبى از آن درس عبرت بیاموزد .

۵ از گذشته دنیا براى آینده‏اش عبرت بگیرد و گذشته را اصل و باقیمانده را فرعى از آن بداند و قدر مشترک بین آنها را به عنوان برهانى در نظر بگیرد ، یعنى همان دگرگونى و ناپایدارى دنیا ، تا درباره فرع ، به حکم اصل ، به حتمى بودن زوال و ناپایدارى‏اش داورى کند ، امام ( ع ) به همین قدر مشترک توجه داده است آنجا که فرموده : برخى از دنیا همسان برخى دیگر است و به آنچه که در فرع هم حتمى است ، با این عبارت هشدار داده است : پایان آن به آغازش پیوسته است و تمامش از بین رفتنى و جدایى پذیر است .

۶ نام خدا را بزرگ شمارد ، مبادا جز به حق به نام خدا سوگند یاد کند .

۷ بسیار به یاد مرگ و پس از مرگ باشد ، زیرا یاد آنها بزرگترین پند دهنده و بازدارنده از دنیا پرستى است .

۸ او را نهى کرده است از این که مرگ را آرزو کند مگر با شرط محکمى از جانب خود که به اطاعت و دوستى خدا اطمینان حاصل کند ، زیرا بدون آن آرزوى مرگ از ابلهى و نادانى است .

۹ او را مأمور ساخته تا از هر کارى که براى خود مى‏پسندد و براى دیگر مسلمانان نمى‏پسندد دورى کند ، و این مطلب در حقیقت نهى از آن است که در بدیها دیگران را و در خوبیها خودش را مقدم بدارد و این سخن مانند سخن دیگر امام است : « براى مردم بخواه آنچه را که براى خود مى‏خواهى و براى آنها مپسند آنچه را که بر خود نمى‏پسندى » [ ۱ ] .

۱۰ مبادا کارى را در پنهانى انجام دهد که در حضور مردم از آن شرمنده باشد . اشاره دارد به نافرمانى از اوامر خداوند و دورى جستن از کارهاى مباحى که پست است ، و همچنین هر کارى که چنین زمینه‏اى دارد که اگر بپرسند ، انکار کند و از آن پوزش بطلبد .

۱۱ آبروى خود را حفظ کند و مبادا آن را هدف دیگران قرار دهد . کلمه :الغرض ( هدف ) النّبال ( تیر ) استعاره براى هر سخنى است که بگویند ، و جهت استعاره بودن آن قبلا گذشت .

۱۲ مبادا هر چه را شنید ، براى مردم بازگو کند ، به این ترتیب که بگوید :

چنین و چنان بود ، نه آن که بگوید از فلانى شنیدم که این طور مى‏گفت ، زیرا بین این دو نوع سخن تفاوت است ، به همین جهت فرموده است : این خود براى دروغگویى تو کافى است . زیرا ممکن است آنچه شنیده در واقع دروغ باشد ، در آن صورت ، سخنى که گفته است : چنان بود ، دروغ بوده است ، اما سخنى که مى‏گوید : این طور شنیدم ، دروغ نمى‏باشد ، مگر به دلیل دیگرى .

۱۳ مبادا هر چه را که مردم به او گفتند ، مردود شمارد ، و در برابر آن با نسبت به دروغ و انکار بایستد زیرا ممکن است آن گفته راست باشد ، و نتیجه انکار او ، ناآگاهى از حقیقت باشد . عبارت امام ( ع ) فکفى ، در هر دو مورد ،صغراى قیاس مضمرى است ، که کبراى مقدّر نخستین قیاس چنین است : و هر چیزى که بر دروغگویى دلیل کافى باشد ، شایسته گفتن نیست . و تقدیر کبراى دوم نیز چنین است : و هر آنچه مردود شمردنش ، دلیل کافى بر نادانى باشد ، نباید آن را مردود شمرد .

۱۴ او را مأمور به فروخوردن خشم کرده است . بردبارى ، گذشت و بخشش فضیلتهایى هستند در تحت عنوان خوى شجاعت ، و همین سه خصلت با وجود خشم ، قدرت و سلطه ، به نام بردبارى ، گذشت و بخشش موسومند ، اگرنه این نام بر آنها صادق نیست . قول امام ( ع ) : « تکن لک العاقبه » یعنى پاداش نیک نصیبت گردد ، و این جمله ، صغراى قیاس مضمرى است که در حقیقت چنین است : زیرا صاحب این خصلتهاست که پاداش نیک این خصال عایدش مى‏گردد ، و کبراى مقدّر آن نیز چنین است و هر کس که پاداش نیک این خصلتها عایدش شود باید پایبند بدانها باشد .

۱۵ هر نعمتى از نعمتهاى خداوندى را با سپاس دائم پاس دارد .

۱۶ هیچ نعمتى از نعمتهاى خداوند متعال را تباه نسازد . یعنى با کوتاهى از شکرگزارى و غفلت از آن .

۱۷ اثر نعمت الهى را وانمود کند به طورى که مردم آن را ببینند . وانمود کردن اثر نعمت به این ترتیب است که آن را بر خود و بر خویشاوندان آشکار سازد و مازاد آن را به مستحقان صرف کند . ضرورت این کار را به دو دلیل بازگو کرده است :۱ بهترین مؤمنان کسانى هستند که از دیگران جلوتر باشند ، یعنى با گفتار ، رفتار و اموال و همچنین خاندانش از دیگران جلوتر اقدام به صدقه دادن نماید . امام ( ع ) او را واداشته است تا خود را با صدقه دادن از بالاترین مؤمنان سازد .

۲ عبارت : و انّک . . . خیره ، یعنى آنچه از مال و ثروت پیش مى‏فرستى و یا به جاى مى‏گذارى و اندوخته مى‏کنى . و این عبارت صغراى قیاس مضمرى است که کبرایش چنین است : و هر چه که پیش از خود فرستى ، اندوخته مى‏ماند ، و هر گاه واگذارى ، سودش براى دیگران است ، بنابر این باید پیش از خود بفرستى .

۱۸ از مصاحبت کسى که سست اندیشه و بدکردار است بپرهیزد . و دلیل این پرهیز داشتن را چنین بیان کرده است : فانّ . . . بصاحبه ، یعنى چون تو را با او مقایسه مى‏ کنند ، تا کار تو و او را به هم مربوط سازند ، زیرا خوى انسانى بارفاقت ، عمل را پذیراتر است تا گفتار ، پس اگر با وى مصاحبت کرد ، عملش با وى همسان مى ‏شود .

۱۹ ساکن شهرهاى بزرگ شود ، مقصود اجتماعى است که بر اساس دین خدا باشد ، مانند این سخن پیامبر ( ص ) « علیکم بالسّواد الاعظم » [ ۲ ] و به همین جهت امام ( ع ) براى سکونت در شهرهاى بزرگ به این نکته استدلال کرده است که محل آنها اجتماع مسلمین مى‏باشند و اسم مصدر را بر اسم مکان از باب مجاز اطلاق کرده است ، و این جمله صغراى قیاس مضمرى است که کبراى مقدّر آن چنین است : و هر جایى که چنان باشد ، آنجا مناسب براى سکونت است .

۲۰ از جاهایى که نسبت به مردم خداپرست غفلت و ستم مى‏شود ، بپرهیزد .

۲۱ اندیشه ‏اش را در راهى که مورد نظر اوست متمرکز کند ، زیرا این کار او را از آنچه به او مربوط نیست منصرف مى‏ گرداند ، چرا که پرداختن بدان ، نادانى است .

۲۲ از نشستن سربازارها بپرهیزد . و به دلیل بد بودن این کار ، با این عبارت اشاره فرموده است : فانّها . . . الفتن ، و معناى این که آن‏جا جایگاه شیطان است ، این است که آن‏جا ، محل هواها و جاى دشمنیهایى است که آغازگر آنها شیطان است .

معاریض جمع معرض ، یعنى جاى بروز آشوبها و فتنه‏ها . و این جمله صغراى قیاس مضمرى است که کبراى مقدّر آن چنین است : و هر جا که چنان باشد ، نشستن در آن‏جا روا نیست .

۲۳ درباره زیردستان ، کسانى که او نسبت بدانها از نعمت بیشترى برخوردار است ، بیشتر فکر کند . و دلیل آن را چنین بیان کرده است : فانّ . . .الشّکر . و علت این که آن ، راهى است براى سپاس‏گویى ، همان است که این اندیشه باعث ورود به سپاسگزارى مى ‏گردد . و همین عبارت صغراى قیاس مضمرى است که کبراى مقدّر آن چنین است : و هر چیزى که درى از درهاى سپاسگزارى باشد ، نباید از آن غفلت کرد .

۲۴ در روز جمعه مسافرت نکند ، مگر این که سفر به خاطر جهاد و یا به بهانه و عذر واضحى باشد . راز مطلب آن است که نماز جمعه در دین اسلام با اهمیت است و جمعه وقت نماز و عبادت است .

بنابر این ، مسافرت کردن در آن روز ، کارى نابجاست .

۲۵ در تمام کارهایش ، فرمانبردار خدا باشد . و بر این امر ، وسیله قیاس مضمرى او را تشویق کرده است که صغراى آن ، عبارت : فانّ . . . سواها ، و کبراى مقدّر آن نیز چنین است : و هر کارى که برتر از دیگر کارها باشد ، باید بدان پایبند شود و آن را بر دیگر کارها مقدّم بدارد .

۲۶ نفسش را در راه عبادت بفریبد ، از آن‏رو که روش نفس پیروى از هوا و همسویى با طبیعت است پس شایسته آن است که آن را گاهى با وعده خوب دادن و گاهى با ترساندن از خواسته خود به چیز دیگرى بفریبند ، و گاهى هم به وسیله مشاهده کسانى که زیردست اویند ،یعنى آن کسانى که مهیّا براى عبادتند ، و گاهى هم با سرزنش نفس بر این که او در برابر خدا کوتاهى مى‏کند .

امّا اگر نفس راه بندگى را پیمود ،سزاوار است که با مدارا بدون اجبار بر عبادت رفتار شود ، زیرا اجبار باعث افسردگى و بریدن است ، همان طورى که سرور رسولان ( ص ) فرموده است : « براستى که این دین ، ژرف و پر محتواست ، با مدارا در آن وارد شو ، و نفست را به عبادت خدا به زور وادار نکن ، زیرا کسى که در اثر سرعت خسته و مانده است نه مسافت را پیموده و نه براى خود ، مرکبى باقى مى‏ گذارد » [ ۳ ] بلکه به هنگام گذشت و نشاط نفس ، آن را به عبادت وابدارد ، مگر در عبادت واجب که سهل انگارى در آن جایز نیست .

۲۷ او را از این که مرگش فرا رسد در حالى که از پروردگارش گریزان باشد ، بر حذر داشته است . کلمه آبق گریزان را به اعتبار سرباز زدن وى از امر و نهى الهى در پى دنیا ، استعاره آورده است .

۲۸ از همدمى با بدان دورى کند ، و از آن کار به وسیله قیاس مضمرى بر حذر داشته است که صغراى آن جمله فان الشّرّ بالشّرّ ملحق است ، یعنى از آن‏رو که براى تو نیز هم چون دیگر مردم رفیق بد ، شرّى خواهد بود ، زیرا رفیق دنباله‏رو ، رفیق است . و کبراى مقدّر آن نیز چنین است : و هر چیزى که براى تو چنان پیامدى داشته باشد ، نباید آن را انجام دهى .

۲۹ بزرگداشت و تعظیم خداوند و محبّت دوستان و اولیایش را در خود جمع کند که این دو ، اصولى به هم پیوسته ‏اند .

۳۰ از خشم بپرهیزد ، و او را با این عبارت از خشم برحذر داشته است :

« فانّه . . . تا آخر » . و خشم از آن جهت سپاه شیطان است که از جمله چیزهایى است که شیطان را بر قلب انسان وارد مى‏کند و از این راه زمام اختیار او را به دست مى‏گیرد و در اختیاردارى او هم چون پادشاهى مى‏گردد که با سپاهى بزرگ وارد شهر شود ، و این عبارت صغراى قیاس مضمرى است که کبراى مقدّر آن چنین است : و هر آنچه ، این خصوصیّت را داشته باشد ، باید از آن دورى جست و توفیق به دست خداست .

________________________________________

[ ۱ ] أرد للناس ما ترید لنفسک و اکره لهم ما تکرهه لها .

[ ۲ ] در میان جامعه بزرگ باشید .

[ ۳ ] انّ هذا الدین متین ، فاوغل فیه برفق و لا تبغّض فیه الى نفسک عباده اللّه فانّ المنبتّ لا ارضا قطع و لا ظهرا ابقى . در مجمع البحرین بجاى : لا تبغض ، لا تکرّه آمده است م .

ترجمه شرح نهج البلاغه ابن میثم جلد ۵

 

ترجمه

« امّا بعد ، دنیا همانند مار است که بدنش را چون دست بمالى نرم است ولى زهرش کشنده است بنابر این از آنچه تو را در دنیا خوشحال مى ‏سازد ، برحذر باش ، زیرا متاع آن اندکى با تو مى‏ ماند . و غمهاى آن را از خود دور ساز ، چون به مفارقت از او و دگرگونیهایش ایمان دارى و هر مقدار با دنیا انس و علاقه‏ ات بیشتر شد ، ترس و هراست افزونتر باشد ، زیرا دنیادار وقتى که به دنیا دل بست و به آن شادمان شد دنیا او را به سختى مبتلا گرداند » .

ترجمه

« اما بعد ، اعمال حج را با مردم انجام بده ، و ایام اللّه را یادآورى کن و صبح و شب با آنها بنشین و به مسائل شرعى آنها جواب بده و نادان را چیزى بیاموز ، و با دانا همصحبت باش . جز زبان خودت مبادا کسى را واسطه پیام قرار دهى ، و مبادا مردم را به جاى چهره خودت با چهره دربانى رو به رو سازى ، هیچ درخواست کننده‏اى را از دیدار خود منع نکن ، زیرا آن درخواست اگر از آغاز کار از طریق تو حل نشود ، هر چند که بعد خواسته‏اش روا شد ستوده نخواهى بود .

بر آنچه از مال خدا نزد تو جمع مى‏شود به دقت توجه کن و از آن به افراد عائله‏مند و گرسنگانى که نزد تو هستند بده و به آنان که تهى‏دست و نیازمندند برسان و آنچه را که افزون بود نزد ما بفرست تا بین کسانى که نزد مایند تقسیم کنیم .

به مردم مکه دستور بده تا از هیچ فردى که در آن جا فرود مى‏آید اجرتى نگیرند ، زیرا خداوند سبحان مى‏فرماید : سَواءٌ العاکِفُ فیه و الْباد [ ۱ ] . عاکف یعنى کسى که ساکن مکه است و بادى آن که به حج مى‏رود و اهل آن جا نیست خداوند ما و شما را به کارهاى شایسته که خود دوست دارد موفق کند ، درود بر کسانى که شایسته‏اند » .

 

ترجمه

« امّا بعد ، وقت آن رسیده است که با تیزبینى و ژرف نگرى ، در امور بنگرى [ و براى آگاهى به حقایق ] از آنها بهره بگیرى . زیرا تو با ادعاى باطلت ، به راههایى که پیشینیان تو رفته بودند ، رفتى ، و بى ‏باکانه خود را در منجلاب دروغها انداختى ، و چیزهایى را که بالاتر از حدّ تو بود ، به دروغ به خود بستى ، و چیزى را که نزد تو امانت سپرده بودند ، در ربودى ، از آن‏رو که منکر حق شوى و زیر بار چیزى که از گوشت و خونت براى تو مهمتر است نروى در حالى که فضاى گوشت از آن آکنده و سینه‏ات از آن پر است ، آیا اگر از حق و راستى بگذریم چیزى جز گمراهى آشکار هست ؟

و آیا پس از روشن شدن حق چیزى جز اشتباهکارى و آمیختن حق به باطل وجود دارد ؟ بنابر این از آمیختن حق و باطل برحذر باش ، زیرا فساد ، مدتى است که پرده‏هاى خود را آویخته و تاریکى‏اش چشمها را کور کرده است .

نامه‏اى از تو دریافت کردم ، که مطالبش آشفته و گفتارش سست‏تر از آن بود که معنى صلح و سازش از آن برخیزد ، در حالى که افسانه‏ هایى در آن بود که از حدّ دانش و حوصله تو بیرون است و بافته و ساخته تو نیست ، نسبت تو به این مطالب مانند کسى است که در زمین شنزار فرو رفته و خطاکارى که در جاى تاریک مرتکب اشتباه شده و خود را به جاى بلندى برده‏اى که رسیدن به آن بسیار دور و نشانه‏ هاى آن بر تو مستور است و عقاب بدانجا نرسد و ستاره عیّوق هم با آن برابر نشود .

پناه به خدا که بعد از من ، تو زمام کارهاى مسلمین را در دست بگیرى ، یا نسبت به کسى از آنان ، عقدى یا عهدى را به تو واگذارم ، بنابر این از هم اکنون خود را آماده ساز و دقّت کن ، که اگر کوتاهى کردى ، پیش از آن که مردم به جانب تو یورش برند ، درها به روى تو بسته خواهد شد و دیگر کارى که امروز از تو قابل قبول است ، پذیرفته نخواهد بود . درود بر کسانى که شایستگى دارند . »

ترجمه

« امّا بعد ، همان طورى که گفتى ما و شما الفتى داشتیم و با هم بودیم ، اما دیروز بین ما و شما جدایى افکند ، ما ایمان آوردیم و شما کافر شدید ، و امروز ما پایدار ماندیم ، و شما به آشوب و فتنه پرداختید و اگر کسى از شما مسلمان شد ، از روى اجبار و پس از آن بود که همه بزرگان اسلام در گروه پیامبر خدا ( ص ) گرد آمده بودند .

تو در نامه‏ات یادآور شده بودى که من طلحه و زبیر را کشتم و عایشه را تارومار کردم ، و میان آن دو شهر [ بصره و کوفه ] فرود آمدم ، این کارى است که به تو هیچ ارتباطى ندارد و نباید عذر و دلیل آن را به تو عرضه کرد .

و نیز متذکر شدى که در میان گروه مهاجران و انصار قصد مقابله با من را دارى در صورتى که در همان روز اسارت و دستگیرى برادرت ، رشته تو با مهاجر بودن قطع شد ، بنابر این اگر شتاب در جنگ دارى ، آرام بگیر ، زیرا اگر من با تو دیدار کنم ، آن دیدارى شایسته خواهد بود ، که خداوند براى انتقام گرفتن از تو مرا برانگیخته است و آمدن تو به مقابله من به سان گفته شاعر قبیله بنى اسد است :

مستقبلین ریاح السیف تضربهم
بحاصب بین اغوار و جلمود [ ۱ ]

شمشیرى که با آن دنیا ، دایى و برادرت را در یک جا ضربت زدم ، هنوز نزد من است ، به خدا قسم آن طور که من فهمیدم ، دلت در غلاف گمراهى و عقلت سست و بى‏مایه است .

بهتر آن که درباره تو بگویند : بر نردبانى بالا رفته‏اى که به تو جاى مرتفع ناهنجارى را وانمود کرده که هیچ به سود تو نیست ، بلکه به زیان تو است ، زیرا تو در صدد چیزى هستى که گمشده تو نیست و شترى را به چرا برده‏اى که از آن تو نیست ، و در پى کارى هستى که شایستگى‏اش را ندارى و از اصل آن دورى ، پس چقدر فاصله است بین گفتار و رفتار تو و زود همسان عموها و دائیهایت شدى که نگونبختى و آرزوهاى بیهوده آنان را بر انکار محمد ( ص ) واداشت ، در نتیجه به مهلکه‏ها افتادند . آنجا که تو خود مى‏دانى ، در مقابل شمشیرهایى که میدان نبرد از آنها خالى نبود و سستى و کندى در آنها راه نداشت ،ایستادگى چندانى نکردند و به حفظ حریم خود توفیق نیافتند [ ۲ ] .

درباره قاتلان عثمان سخن را به درازا کشاندى ، پس تو نیز در راهى که مردم وارد شده‏اند وارد شو [ و با من بیعت کن ] آنگاه با آنان [ قاتلان عثمان ] در نزد من به محاکمه برخیز تا بر تو و آنها کتاب خدا را داور قرار دهم . امّا آنچه تو قصد کرده‏اى ، بسان فریب دادن کودک هنگام گرفتن او از شیر است و درود بر کسانى که شایسته درودند » .

شرح

از ابوموسى اشعرى نقل کرده‏اند که وى به هنگام حرکت على ( ع ) به جانب بصره ، و کمک خواهى آن حضرت از مردم کوفه ، مردم را از یارى آن حضرت باز مى‏داشته و مى‏گفته که این یک فتنه‏اى است و نباید وارد فتنه شد ، و روایاتى را از پیامبر نقل مى‏کرد ، متضمن این معنى که خوددارى و کناره‏گیرى از فتنه واجب است .

این بود که امام ( ع ) این نامه را به او نوشت و به وسیله فرزندش امام حسن ( ع ) نزد او فرستاد . و مطلبى که از قول ابو موسى به امام ( ع ) رسیده بود ،همان نهى مردم و برحذر داشتن ایشان از قیام بود ، و این همان سخنى است که به لحاظ ظاهر دین به سود ابو موسى بوده است ، و اما منع مردم از ورود در فتنه از چند جهت به زیان او بوده است .

۱ از تلاش و کوشش او پیدا بود که ، هدفى جز بازداشتن مردم از یارى امام ( ع ) نداشت و امام ( ع ) بخوبى از این مطلب آگاه بود . و در حقیقت این کار ،به خوارى کشیدن دین بود . و نتیجه زیانبخش آن از جانب امام ( ع ) و در آخرت از طرف خداوند متعال عاید خود وى مى‏شد .

۲ چون امام ( ع ) در پیکار خود بر حق بود ، منع ابو موسى از یارى مردم به او به دلیل ناآگاهى‏اش نسبت به موقعیت امام ( ع ) و ضرورت کمک به وى بوده است و زیان و ضرر سخن جاهلانه به گوینده آن برمى‏گردد .

۳ ابو موسى در این سخن به تناقض‏گویى پرداخته و سخن خویش را نقض کرده است ، زیرا از یک طرف از ورود در فتنه و همکارى با مردم در هنگام فتنه نهى کرده و خبرى را نقل کرده که در چنان موقعیتى ضرورت خوددارى از فتنه را مى‏طلبد ، در حالى که او فرمانروایى بود که در مخالفت با مقام ولایت سخن مى‏گفت ، و این عمل متناقض به زیان او بود ، نه به سود او .

آنگاه امام ( ع ) در وقت فرستادن پیک خود به نزد وى ، اوامرى چند از راه هشدار و تهدید صادر فرمود :

۱ دامن به کمر بزند و کمربندش را محکم ببندد ، و این دو جمله کنایه از آماده شدن براى اجراى فرمان قطعى و سرعت در کار است .

۲ از لانه‏اش بیرون بیاید ، مقصود امام ( ع ) ، بیرون آمدن وى از شهر کوفه است . و کلمه : جحر ( لانه ) را به ملاحظه همسانى وى با روباه و نظایر آن ،استعاره آورده است .

۳ بخواند : یعنى سپاهیانى را که همراه اوست بسیج کند ، و آنها را به خروج از کوفه بخواند . عبارت : فان حقّقت یعنى : حقیقت امر مرا باور داشتى و دانستى که من بر حقّم ، پس به طرف من بیا . یعنى آنچه دستور مى‏دهم اجرا کن ،و اگر سستى کردى : یعنى اگر بیمناک بودى و از این کار و شناخت آن عاجز بودى ، خوددارى کن .

سپس به فرض خوددارى ، او را تهدید کرده و سوگند یاد کرده است که هر جا باشد ، کسانى به سراغ او خواهند رفت و او را به حال خود نخواهند گذاشت ، تا خوب و بد ، گداخته و ناگداخته او را به هم مخلوط کنند .

و این دو عبارت دو مثلند ، کنایه از این که در آرامش او خلل وارد کنند و خاطرش رامشوش سازند ، چنان که سربلندى او را به خوارى بیامیزند و در شادى‏اش ، اندوه و در آسانى کارش ، سختى داخل کنند تا خیلى زود عاقبت خوددارى کردن براى او روشن شود ، مقصود امام ( ع ) از این که مى‏فرماید زود باشد که از روبرویش همچون پشت سرش بیمناک شود ، کنایه است از نهایت ترسى که او را فرا خواهد گرفت .

البتّه ترس از پشت سر را در تشبیه اصل قرار داده است ، از آن‏رو که انسان از پشت سر بیشتر مى‏ترسد . بعضى گفته‏اند : مقصود امام ( ع ) آن است که وى از دنیا آنچنان بترسد که از آخرت مى‏ترسد .

ترجمه

« امّا بعد ، خداوند پاک ، محمّد ( ص ) را به عنوان بیم دهنده جهانیان ، و گواه بر پیامبران ، برانگیخت ، و چون آن گرامى رحلت کرد ، پس از او ، مردم ، درباره خلافت با یکدیگر به کشمکش پرداختند ، به خدا قسم که به دلم نمى‏ نشست و از خاطرم نمى ‏گذشت که مردم عرب بعد از آن بزرگوار ، خلافت را از خاندان او به دیگرى واگذارند ، و بویژه آن را از من دریغ دارند ، چیزى مرا ناراحت نکرد ، مگر روى آوردن مردم به سوى فلان که با او به بیعت پردازند .

این بود که من دست نگه داشتم ، تا این که دیدم گروهى از مردم از اسلام برگشتند و دعوى از بین بردن دین محمد ( ص ) را کردند .

ترسیدم ، اگر به یارى اسلام و مسلمین نشتابم ، شاهد خرابى و ویرانى آن بشوم ، که در آن صورت غم و غصّه آن بر من بیشتر از دست نیافتن به حکومت بر شما باشد ، آن حکومتى که متاع چند روز دنیاست که همچون سراب نابود ، و یا چون ابر از هم پاشیده مى‏شود .

در نتیجه از میان آن همه رویدادها به پا خاستم تا نادرستیها مهار شد و از بین رفت ، و کشتى دین آرام گرفت و از تلاطم باز ایستاد . » و از همین نامه است :

« به خدا قسم ، اگر من به تنهایى با آنها [ لشگریان معاویه ] رودررو شوم در حالى که آنان همه روى زمین را پر کرده باشند نه باکى خواهم داشت و نه به هراسى مى‏افتم .

و من گمراهیى را که آنان گرفتار آنند و رستگاریى را که خود به آن رسیده ‏ام ، به چشم خویش مى‏بینم و از سوى خداى خود بدان باور دارم .

و من به دیدار پروردگارم مشتاق ، و به جزا و پاداش نیک او امیدوارم ، امّا غم من براى آن است که امر این امّت را نادانان و بدکارانشان بر عهده گیرند ، و مال خدا را بین خود ، دست به دست کنند ، و بندگان خدا را به صورت غلامان ، افراد خوب را به صورت دشمنان ، و بدان را دار و دسته و همکار خود قرار دهند .

براستى از ایشان کسى هست که در میان شما مسلمانان باده گسارى کرد و درباره او حدّى را که در اسلام تعیین شده ، اجرا کردند ، و برخى از آنان تا چیزکى بابت اسلام آوردن به آنان عطا نشد اسلام نیاورند ، پس اگر اینها نبود ، من شما را زیاد اصرار و سرزنش نمى‏کردم ، و بر جمع شدن و ترغیب شما پافشارى نمى‏کردم ، و اگر زیر بار نمى ‏رفتید و سستى مى‏کردید به حال خودتان مى‏گذاشتم .

آیا نمى‏بینید [ بر اثر غلبه دشمن ] سرزمینتان کم شد و بر شهرهاى شما استیلا یافته‏ اند و به اموال شما دست یازیده‏اند ، و در شهر و دیارتان جنگ و ستیز مى‏کنند .

خدا شما را بیامرزد ، به پیکار با دشمنتان رهسپار شوید ، و زمینگیر نباشید تا به پستى نیفتید ، و به خوارى و ذلّت برنگردید ، در نتیجه پست‏ترین چیز نصیب شما نگردد ، براستى حریف جنگ هوشیار و بیدار است ، هر کس بخوابد دشمن از او غافل نیست و بیدار است و السلام » .

ترجمه

« امّا بعد این که انسان چیزى را که بر آن گمارده شده از دست بدهد و در کارى که درخور آن نیست به زحمت بیفتد ، خود نشان ناتوانى آشکار و رأى و اندیشه ویرانگر و مرگ‏آور است .

براستى که تاخت و تاز تو نسبت به قرقیسیا [ ۲ ] و رها گذاشتن مرزهایى که مأمور حفاظت آنها بودى ، در حالى که کسى آنها را حفظ نمى‏کرد و سپاه دشمن را از آنها دور نمى‏ساخته ، تدبیرى آشفته است .

در حقیقت تو پلى براى عبور دشمنانت براى چپاول دوستانت گشته‏اى ، در حالى که نه پشتوانه محکمى بودى و نه کسى از تو ترس داشت . نه گذرگاه غارتگران را بستى و نه شکوه دشمن را درهم شکستى ، و نه کسى بودى که مردم شهر خود را بى‏نیاز کنى و نه از جانب فرمانده خود کارى انجام دادى و السلام » .