دسته:50 نامه ها ترجمه شرح ابن میثم

بنابر این عبارت : لا قوام . . . الخراج ،

مدعایى است که عبارت : الذین یقوون . . . حاجتهم ، به منزله صغراى قیاس مضمرى است که آن را براى اثبات این مدعا آورده است ، و کبراى مقدّر نیز چنین است : و هر چه چنان باشد ، بدون آن سپاه پایدار نمى‏ماند . بنابر این سپاه بدون مالیاتى که خداوند براى آنان تعیین فرموده است ، استوار نمى‏ماند و از طرفى مالیات از دسته‏اى از توده مردم گرفته مى‏شود و سپاه بدون آنان پایدار نمى ‏ماند .

دسته سوم : قضاه ، کارکنان و منشیان مى‏باشند و نیز امام ( ع ) وجه مشترک این گروهها را بیان مى‏کند ، زیرا علّت نیازمندى به اینان یکى است ، و به همین علّت اشاره فرموده در عبارت : لما یحکمون به . . . و عوامّها ، زیرا هر کدام آنها از طرف حاکم و مردم بر تمام کارهاى عمومى و یا خصوصى امینند ، و تنظیم احکام قراردادها ، و جمع‏آورى منافع ، به دست آنهاست . و این عبارت به منزله صغراى قیاس مضمرى است که کبراى مقدّر آن چنین است : و هر کس آن چنان باشد پس نیازمندى سپاه و مردم به او حتمى است .

دسته چهارم : بازرگانان و صنعتگران ، امام ( ع ) مدّعى است که کارگروههاى قبل بدون اینها به سامان نمى‏رسد ، و به این مطلب توجّه داده است در عبارت : فیما یجتمعون علیه من مرافقهم ( اینان باعث جمع‏آورى فایده و سودند ) ، زیرا کار بازرگانان از فراهم ساختن کالا و خرید و فروش و به پا داشتن بازارهاى کسب ، و همچنین کار صنعتگران ، یعنى همان فایده نیروى بازویشان ،چیزهایى هستند که از دیگران چنین سودى عاید نمى‏شود ، بنابر این در مقام برآوردن نیاز توده مردم و اهمیّت کار آنها اینان باعث رسیدن فایده و منفعت به مردمند ، و آن جمله به منزله صغراى قیاس مضمرى است که کبراى آن عبارات پیش از آنست .

دسته پنجم : طبقه پایین جامعه که از مردم نیازمند و تهى‏دست تشکیل مى‏شود ، و به جهت نیازمندى به ایشان توجه داده است در عبارت : الّذین یحقّ رفدهم و معونتهم ( کسانى که کمک و بخشش به آنها لازم است ) توضیح مطلب آن که کمک و بخشش بدانها باعث جلب نظر و پشتیبانى آنها از کسى مى‏شود که بدانها یارى و کمک رسانده ، و به وسیله آنهاست که رحمت خدا نازل مى‏شود و همواره برکت از جانب خداوند به شهروندان مى‏رسد ، و به پاداش اخروى نائل مى‏گردند ، بنابر این ، نیاز به این دسته از مردم ، ایجاب مى‏کند تا به آنها کمک و یارى شود .

پس از آن که امام ( ع ) به دلیل احتیاج به تمام قشرهاى مردم ، اشاره کرد ،آنگاه مى‏فرماید : براى هر کدام از این طبقات مردم ، نزد خداوند ، رفاه و گشایشى مقدّر است ، یعنى در ذات خدا و در عنایت و لطف پروردگار ملحوظ است ، تا این که در تدبیر امور مردم ، اعتماد به خدا کند ، زیرا سرآغاز عنایت از اوست . و نیز مى‏فرماید : هر طبقه‏اى از مردم بر حاکم حقى درخور دارند تا حاکم بداند که رعایت حال هر یک از این گروهها بر او لازم است و از آن غفلت نورزد . توفیق از آن خداست .

مطلب سوم ، دستور به آراستن هر دسته‏اى از مردم به صفات و ویژگیهایى است که باید واجد آن اوصاف باشند ، و هر کدام را در جایگاه مناسب خود قرار دهد :

امّا دسته اوّل یعنى سپاهیان : امام ( ع ) به تعیین کسانى اشاره فرموده است که آنان با داشتن ویژگیهایى ، شایستگى رسیدن به این مقام را احراز مى‏کنند . و درباره آنان دستورهایى اعم از اوامر و نواهى داده است .

امّا اوصاف و ویژگیها :

۱ کسى که نسبت به خدا و پیامبر خدا ( ص ) و پیشوا و رهبرش پندپذیرتر و پاکدلتر است ، یعنى در عمل بر طبق فرمان خدا ، رسول خدا و رهبر خود ، امینتر است . اصطلاح ناصح الجیب ، کنایه از امانتدارى است .

۲ بردبارترین مردم باشد . آنگاه چنین فرد برتر را معرّفى کرده و فرموده است : از کسانى که دیر خشمگین مى‏شوند ، و اگر کسى از آنان عذرخواهى کند ،زود عذر پذیرند و به زیردستان مهربانند و نسبت به آنها درشتى نمى‏کنند ، امّا با زورمندان گردن فرازى مى‏نمایند یعنى بر آنها برترى مى‏جویند و با اعراض از ضعیفان به زورمندان رو نیاورند از آن کسانى که خشونت آنان را از جا نکند ، یعنى خصلت درشتى و خشونت ندارند تا آنان را به هر جا که خواهد بکشد ، مانند این سخن : دوشیدن شتر با همه نیرو و تمام کف دست مصلحت نیست ، که باعث پس زدن شیر مى‏شود [ ۵ ] و بعضى گفته‏اند : هیجان او را وادار به عملى نکند ، و اگر کارى را انجام داد ، باعث رنجش او نگردد ، و نرمش و ناتوانى او را از اجراى حدود الهى و گرفتن حق ستمدیدگان از ستمکاران باز ندارد .

۳ کسانى که از خانواده‏هاى شریف و خاندانهاى درستکار و خوشنام وخوش سابقه از نظر حالات ، رفتار و گفتار نیک باشند .

۴ کسانى از جنگجویان و دلیران باشند .

۵ از بخشندگان و جوانمردان باشند امّا اوامر :

۱ فردى از سپاهیان را به ریاست برگمارد که داراى این ویژگیها باشد .

۲ با افراد یاد شده نزدیک و همنشین شود ، یعنى در این پست و مقام با آنها همراه باشد و درباره آنان او را ترغیب و تشویق نموده است

با این عبارت :فانّهم . . . من العرف ، یعنى زیرا آنان جامع بزرگوارى و شاخسار احسانند . و آنان را با صفت : جامع بزرگوارى و شاخه ‏هایى از نیکى ، ستوده است ، از باب اطلاق نام لازم بر ملزوم خود ، زیرا انبوهى از بزرگوارى یعنى فضیلتهاى یاد شده لازم و همراه چنان افرادى است ، امانتدارى ، بخشندگى و جوانمردى خصلتهاى خوبى هستند که تحت عنوان پاکى و پاکدامنى قرار دارند . بردبارى و دلاورى دو فضیلت از فضایل اخلاقى و در ذیل عنوان شجاعت هستند . و احتمال دارد مرجع ضمیر در عبارت : فانهم ، فضایل یاد شده باشد ، همان طور که در آیه مبارکه آمده است :« فَاِنَّهُمْ عَدُوٌ لى » که مرجع ضمیر بتهایند .

۳ همانند پدر و مادرى ، به کارهاى آنها و آنچه مربوط به مصلحت آنهاست ، رسیدگى کند ، و این سخن کنایه از نهایت مهربانى نسبت به آنهاست .

۴ او را از این که کمک مالى و یا هر نوع منفعت رسانى را که باعث تقویت آنها مى‏گردد در نزد خود بزرگ شمارد ، نهى فرموده است ، بدان جهت که این عمل باعث کوتاهى او در حق ایشان مى‏گردد .

۵ مبادا وعده محبّتى که به آنها داده است ، ناچیز شمارد ، و این کوچک شمردن باعث شود تا او به وعده خود عمل نکند ، و به رجحان انجام وعده‏اى که به آنها داده است ، هر چند که ناچیز باشد ، با این عبارت استدلال کرده : فانه داعیه . . . الظّن بک ( زیرا این عمل تو باعث خیرخواهى و خوشبینى آنان نسبت به تو مى‏گردد ) . و کبراى مقدّر این قیاس مضمر ، چنین است : و هر چه که این طور باشد ، سزاوار است انجام دهى .

۶ او را از این که به دلیل رسیدگى به کارهاى مهمّ ، به کارهاى کم اهمیّت نپردازد ، بازداشته است ، و براى اولویّت عمل وى با این عبارت استدلال کرده است : فان الیسیر . . . موقعا لا یستغنون عنه ( زیرا کمک تو در مورد کارهاى کم اهمیّت آنقدر ارزش دارد که مورد استفاده آنها باشد ) ، و معناى عبارت روشن است ، زیرا کمک در کارهاى مهمّ از ارزش کمک مفیدى که اندک و ناچیز باشد نمى‏کاهد ، [ هر نوع کمکى جاى خود را دارد ] .

۷ امام ( ع ) او را مأمور کرده است ، بر این که از سران سپاه کسانى را در نزد خود برگزیند که واجد صفات مزبورند ، آن کسى که با زیردستان از سپاه در زندگى برابر بوده ، و از امکانات خود به اندازه‏اى که آنها و خانواده و فرزندانشان در رفاه باشند کمک مى‏کند ، تا بدین وسیله عزمشان یکى شود و در راه پیکار با دشمن به منزله یک فرد گردند .

آنگاه امام ( ع ) در زمینه توجّه به زیردستان ، با بیان این که پیامد این توجّه و یارى جلب قلوب آنان است ، او را تشویق به محبّت بدانها کرده است . و این بخش از عبارت به منزله صغراى قیاس مضمرى است که کبراى مقدّر آن چنین است : و هر چه که باعث جلب قلوب آنان شود ، انجام دادنش مصلحت و واجب است . و از طرفى چون محبت صحیح بدانها از مهمترین هدفها بوده است ، امام ( ع ) اظهار داشته که کمک و محبت به آنها جز با انجام سه امر انجام‏پذیر نیست :

۱ شفقت مردم به فرمانروایان و مراقبت از ایشان .

۲ بارسنگین نشمردن حکومت آنان .

۳ به انتظار پایان گرفتن مدت حکومت ایشان نبودن .

این امور به منزله صغراى قیاس مضمرى هستند که کبراى مقدّر آن چنین است : و آنچه که مهمترین خواسته‏ها جز به وسیله آن انجام پذیر نباشد ، خود از مهمترین خواسته ‏هاست .

۸ امام ( ع ) دستور بر آوردن نیاز مردم را به وى داده است : به این ترتیب که از طرف خود امکانى به آنها بدهد که آرمانهاى ایشان بدان وسیله برآورده شود ،زیرا این خود از چیزهایى است که موارد سه گانه بالا جز به این وسیله انجام نمى‏پذیرد . و از این روست که امام ( ع ) این مطلب را با فاى نتیجه ایراد کرده است .

۹ فرمان داده است تا با تمجید از آنها و قدردانى از زحمات کسانى که آنها را آزموده است رابطه خود را با آنها استوار سازد ، و براى ضرورت این کار با این عبارت خود استدلال فرموده است : فانّ کثره الذکر . . . انشاء اللّه ، زیرا یاد کردن اعمال نیک آنها به خواست خدا باعث جنب و جوش آنها و تشویق افراد خمود مى‏گردد . و این مطلب واضحى است و این قضیه به منزله صغراى قیاس مضمرى است که کبراى مقدر آن چنین است : و هر چه آن چنان باشد ، ضرورت دارد .

۱۰ امر کرده است تا موقعیت هر کسى را با رنجى و زحمتى که کشیده بشناسد ، و زحمت هر کسى را به حساب خود او بگذارد .

۱۱ او را نهى کرده است از این که زحمت و تلاش کسى را به حساب دیگرى بگذارد .

۱۲ مبادا در پاداش زحمات او کوتاهى کند و در نتیجه مقدارى از آن را به حساب آورد . و یا ناچیز قلمداد کند .

۱۳ و نباید بزرگى کسى باعث آن شود که زحمات کم او را بزرگ شمارد و یا پستى مقام کسى باعث شود که رنج و زحمت بزرگ او را کوچک به حساب آورد ، زیرا تمام اینها انگیزه سستى و تنبلى نسبت به جهاد در راه خدا مى‏گردد .

۱۴ فرمان داده است تا در کارهاى مشکلى که باعث درماندگى او مى‏شود و کارها را بر او مشتبه مى‏سازد به خدا و پیامبر رجوع دهد ، با استدلال به آیه مبارکه ، و بعد هم ، رجوع دادن به خدا را ، تفسیر به فراگیرى محکمات قرآن ، و رجوع به پیامبر را تفسیر به فرا گرفتن سنّت او ، فرموده است ، و سنّت را با این ویژگى تعریف کرده است که جامع و گردآورنده باشد ، زیرا محور و هدف سنّت بر ضرورت اتّحاد و اجتماع مردم بر بندگى خدا و رفتن به راه اوست .

دسته دوم : قاضیانى که به عدل و داد حکم مى‏کنند ، و آنان را با ویژگیهایى معرّفى فرموده و درباره ایشان اوامرى صادر کرده است :

امّا در مورد انتخاب قاضى ، باید از نظر او بهترین فرد رعیّت باشد ، و این برترى را با چند ویژگى مشخّص کرده است :

۱ از آن کسانى نباشد که به هنگام مراجعه ، کارها بر او سخت و مشکل جلوه کنند .

۲ از کسانى نباشد که طرفهاى دعوا ، نظر خود را بر او تحمیل کنند ، یعنى او را با لجاجت وادار کنند تا بر خلاف حق داورى کند . بعضى گفته‏اند ، این سخن کنایه است از این که ، قاضى از آن کسانى باشد که طرفهاى نزاع او را راضى کنند و او اقدام به بحث و بررسى نکند ، و حرف اوّل آنها را بپذیرد .

۳ اگر اشتباهى از او سرزد ، به اشتباه خود پافشارى نکند ، زیرا بازگشت به حق بهتر از ادامه در گمراهى است .

۴ به هنگام شناخت حق از بازگشت به حق در نماند ، آن طورى که قضاه بد به خاطر حفظ مقام و از ترس زشتى کار غلط خود رفتار مى‏کنند .

۵ هواى نفسش میل به حرص و آز نکند ، زیرا چشم طمع داشتن به مردم باعث احساس نیاز به ایشان و انحراف از راه حق مى‏گردد .

۶ به اندک فهم و درک از مسائل بدون فکر و اندیشه زیاد بسنده نکند ،

زیرا این خود زمینه خطا و اشتباه است .

۷ از همه کس بیشتر در مسائل شبهه‏ناک تأمّل کند ، زیرا این قبیل مسائل جاى احتمال وقوع در گناه است .

۸ بیش از همه کس به سراغ دلیل و برهان برود .

۹ از همه کس کمتر از مراجعه دادخواهان خسته شود ، زیرا لازمه خستگى و دلتنگى از کار ، ضایع کردن حقوق است .

۱۰ همچنین از همه کس در کشف واقعیتها با حوصله‏تر باشد .

۱۱ به هنگام کشف حقیقت ، قاطع‏تر از همه باشد ، زیرا که تأخیر در اجراى حق ، آفتها دارد .

۱۲ از کسانى نباشد که ستایش زیاد دیگران ، او را به سوى خودخواهى سوق دهد .

۱۳ از آن کسانى نباشد که از روى ناآگاهى و فریب ، از راه حق و اعتدال منحرف شود .

آنگاه امام ( ع ) ، بر این مطلب که شمار افراد واجد این شرایط اندک است حکم کرده تا توجه دهد که واجدین این شرایط سزاوارترند نه آن که اینها شرط قضاوت است .

اما اوامر :

نخست ، آن که کس را انتخاب کند که واجد صفات یاد شده است .

دوم ، آنکه کارهاى قضایى او را مورد وارسى بسیار قرار دهد ، تا ریشه طمع او را به انحراف از راه حقّ اگر موردى به قلبش خطور کند از بن بر کند .

سوم : به قدرى از مال دنیا به او بدهد که دیگر بهانه‏اى براى او نماند . و این مطلب کنایه از مقدار کفایت و آن اندازه‏اى است که نیازمندى او به مردم رابه حداقلّ برساند تا به آنها چشم طمع نداشته باشد . احتمال دارد کلمه : ما در جمله : ما یزیل بدل از البذل ، و مفعول براى فعل محذوفى باشد که کلمه البذل بر آن دلالت دارد ، گویا فرموده باشد : چیزى را که عذر و بهانه او را از بین ببرد ، به او بدهد ، و احتمال مى‏رود که مفعول براى یفسح باشد ، یعنى به قدرى از مال دنیا به او دهد که در رفاه زندگى کند . و ممکن است در معناى مصدر یفسح باشد ، یعنى : به نوعى زندگى او را گشایش بخشد که عذر و بهانه‏اى نماند .

چهارم : او را در نزد خود جایگاهى دهد ، که دیگر نزدیکان وى با وجود آن ، از وى چشم طمع نداشته باشند ، تا بدان وسیله از بدگویى دشمنان در امان باشد . و کبراى مقدّر این قیاس مضمر چنین است : و هر چه این فواید را دارد ،دادن آن به قاضى لازم و ضرورى است .

پنجم : در انتخاب کسانى با این ویژگیها و اجراى اوامر امام ( ع ) ، دقّت بیشترى کند ، تا به نتیجه نهایى برسد . و در این مورد چنین استدلال فرموده است :فانّ هذا الدّین . . الدّنیا . و کلمه الاسیر را به این لحاظ استعاره آورده است که بدکاران ، قضاوت را چون اسیرى در اختیار مى‏گیرند . و این عبارت صغراى قیاس مضمرى است که کبراى مقدّر آن چنین است : و هر گاه چنان است ، پس دقّت در انتخاب کسى که مطابق حقّ عمل کند و آن را از اسارت اشرار و تبهکاران نجات دهد ، ضرورت دارد . توفیق از آن خداست .

دسته سوم : کارکنان امام ( ع ) آنان را با ویژگیهایى مشخص کرده و دستورات سازنده‏اى درباره آنان صادر فرموده است .

امّا ویژگیها :

۱ یک کارمند براى کارهاى حکومتى و استانداریها از میان مردم کارآزموده و آگاه به مقررات و قوانین انتخاب شود . و سخن را به دلیل این که این اصل مهم کار است از همین جا شروع کرده است .

۲ از اهل شرم و حیا باشد ، نه آن چنان که در کمرویى در حدّى باشد که آلت دست دیگران گردد که طرف تفریط است در نتیجه به وسیله او حقوق و منافع اشخاص را از بین ببرند ، و نه به مرز بى‏حیایى برسد ، که موضع افراط است ،و باعث بى‏اعتبارى او نزد مردم و نفرت دلها از وى شود .

۳ از اعضاى خانواده‏هاى خوشنام و پیشقدم در اسلام باشند ، در این عبارت کنایه از خانواده‏هاى با سابقه در دیانت و خوبى است ، که ریشه‏دار در این امورند . و به دلیل مصلحت و حکمت در به کار گماردن کسانى با این ویژگیها با این عبارت اشاره فرموده است : فانّهم . . . نظرا ، توضیح آن که شرم و حیا و درستى و اصالت خانوادگى و پیشقدم بودن در اسلام ، باعث بزرگوارى و حفظ نوامیس از تعرض دیگران ، و کم اعتنایى و بى‏توجهى به چشم اندازهاى دنیوى مى‏ گردد ، و همچنین آزمودگى باعث تیزبینى و دور اندیشى درباره نتایج و پیامد کارها مى‏گردد . این عبارت به منزله صغراى قیاس مضمرى است که کبراى مقدّر آن چنین است : و هر کس چنان باشد ، شایسته‏تر براى والیگرى و کارمندى است .

اما دستورها :

اول آن که در اعمال کارکنان دقت کند ، تا پس از آزمون و بررسى آنها را به کار گمارد و آنها را معامله گرانه و از روى هواى نفس مشغول کارى نکند ، مثل این که در برابر تقاضاى مقام و ریاست چیزى به او بدهند و در مقابل ، ایشان را به شغلى بگمارد و بدون هیچ مشورتى در این باره به میل خود عمل کند ، زیرا این بى‏حسابى و به میل خود رفتار کردن چنان که در بعضى نسخه‏ها به جاى ضمیر ،این کلمات عینا آمده است رشته‏ هایى از ستمکارى و خیانت است : امّا ستمکارى ، از آن جهت است که رفتار آنچنانى ، انسان را از عدالت لازمى که ازنظر شرع موظف به انجام آن است ، بیرون مى‏کند .

و اما خیانت براى آن است که اولویت در انتخاب کارکنان و والیان از وظایف دینى است ، و دین هم امانتى است در دست کسى که آنان را به کار مى‏گمارد ، بنابر این اگر بدون رعایت این امانت ، بى‏حساب و از روى هوا و هوس انتخاب کند به دور از امانتدارى ، و خود نوعى خیانت است .

دوم این که اشخاصى را با ویژگیهاى یاد شده به دلایلى که ذکر شد ، براى کارها در نظر بگیرد .

سوم وسایل خورد و خوراک آنان را فراوان کند ، در این مورد از سه جهت مصلحت کار را بیان فرموده است :

۱ فراوان داشتن خورد و خوراک ، انگیزه‏اى براى خود سازى آنهاست ،که خود امرى ضرورى است .

۲ این کار باعث بى‏نیازى آنان از دست‏درازى به مال مسلمانانى است که در تحت اختیار آنها قرار دارند .

۳ این عمل ، دلیلى براى او در برابر آنها خواهد بود که فرمان او را نبرند و یا در امانت ایجاد خدشه کنند ، کلمه : الثّلم به معنى ایجاد خدشه استعاره براى خیانت است .

جهات سه‏گانه ، مقدّمات صغراى قیاسات مضمرى هستند که کبراى هر کدام از آنها چنین است : و هر چه آن چنان باشد ، انجامش داراى مصلحت لازم و فایده قطعى است .

چهارم ، آن که کارهاى آنها را بررسى کن ، و بازرسان و جاسوسانى از مردم راستگو و باوفا بر آنان بگمار . و به جهت مصلحت این کار ، با این بیان اشاره فرموده است : فانّ تعاهدک . . . بالرّعیه زیرا بررسى کارهاى ایشان ، با اطّلاع و آگاهى آنها بر این که این بررسى از طرف اوست انگیزه‏اى براى امانتدارى درانجام وظایفى که به عهده دارند ، و مداراى با مردم ، مى‏گردد . عبارت مذکور صغراى قیاس مضمرى است که کبراى مقدّر آن چنین است : و هر چه بر این منوال باشد انجامش لازم است .

پنجم : آن که خود را از خیانت یار و یاورانى که از جمله کارکنان هستند ،دور نگه دارد ، او را با این عبارت : فان احد منهم بسط . . . التّهمه ، به روشى که شایسته است آنها را ادب کند و سنّت الهى را درباره آنها اجرا نماید ، راهنمایى فرموده است .

کلمه : « تقلید » را استعاره آورده است ، براى آویختن ننگ تهمت به گردن او ، از آن جهت که تهمت همچون شعارى محسوس ( یوغى ) به گردن مى‏افتد .

و عبارت در نهایت رسایى و روانى است . میزان این مجازات بر حسب عرف و نظر امام ، و یا شخص منتخب او تعیین مى‏شود .

دسته چهارم مالیات دهندگان است ، امام ( ع ) درباره آنان اوامرى به شرح زیر صادر فرموده است :

اوّل : مسأله مالیات آنها را بررسى کرده و در مواردى که شرح مى‏دهد طورى رفتار کند که به نفع و مصلحت مالیات دهندگان تمام شود .

آنگاه به جنبه مصلحت مالیات دهنده با قیاس مضمرى اشاره فرموده است که صغراى آن ، عبارت : فانّ صلاحه . . . الاّ بهم است . و با عبارت : لا صلاح لمن سواهم الاّ بهم ، یعنى آسایش دیگران میسر نیست مگر به وسیله مالیات دهندگان ،به منظور تأکید توجه داده است که آسایش دیگران جز به وسیله آنان میسر نیست .

و کبراى مقدّر نیز چنین است : و هر کس که آسایش مردم جز به وسیله او میسر نگردد ، توجّه به کارهاى او و بررسى حالات وى لازم است . و بعد در توضیح صغراى قیاس فرموده است : چون مردم همه مرهون مالیات و مالیات دهندگانند ،و این مطلب امروز براى ما روشن است .

دوم : آن که توجهش به آبادى زمین از گرفتن و جمع آورى مالیات بیشتر باشد ، و به جنبه مصلحتى که در آن عمل وجود دارد ، با این گفتار توجه داده است : زیرا آن ، یعنى پرداخت مالیات جز به آبادانى زمین میسر نیست . و این عبارت به منزله صغراى قیاس مضمر است .

و بعد آن را با جمله : و من طلب . . .قلیلا ، توضیح داده است . و همین سخن امام ( ع ) اشارتى است بر پیآمد نقیض مطلب مورد ادعاى آن بزرگوار ، و آن عبارت از مفاسد سه گانه زیر مى ‏باشد :

۱ ویران سازى کشور از طریق نپرداختن به آبادانى آن .

۲ از بین بردن مردم ، به جهت مکلّف کردنشان به چیزى که در توان آنها نیست .

۳ ناپایدارى کار مالیات گیرنده و حاکم نسبت به مردم ، که این خود لازمه دو مورد قبلى است . و کبراى مقدّر چنین است : و هر چیزى که جز با آبادانى میسر نگردد ، لازم است ، درباره آبادانى دقت بیشترى به عمل آید تا درباره آن چیز . نتیجه این مى‏شود که توجه به آبادانى کشور باید بیش از توجه به گرفتن مالیات باشد .

سوم به او دستور داده است تا از مالیات آنها به مقدارى که امید مصلحت کارشان مى‏رود ، تخفیف دهد ، البته در صورتى که مالیات دهندگان از جریان حال خود شکایت داشتند که به دلیل وضعى که زمینشان پیدا کرده مالیات سنگین است ، یا آفتى به آن رسیده و یا به دلیل کم آبى و نیامدن باران و یا به علّت آمدن سیل و نرسیدن آب ، دگرگونى و خرابى در زمین پدید آمده است . و به دنبال آن ،وى را نهى کرده است از این که مبادا این تخفیف دادن مالیات را ، گران و سنگین تلقّى کند .

و در عبارت خود : فانّه ذخرء . . . العدل فیهم اشاره به مصلحتى فرموده است که در تخفیف دادن مالیات وجود دارد ، و معناى عبارت واضح است .

کلمه : معتمدا منصوب است بنابر این که حال است و عامل آن خفّفت مى‏ باشد .

و کلمه : فضل منصوب است چون مفعول معتمدا است . و عبارت : و الثّقه عطف بر همان مفعول مى‏باشد .

امام ( ع ) به جنبه مصلحتى که در اعتماد به افزایش توانمندى مردم از طریق رفاه و آسایش ایشان و اطمینان آنها به برخوردارى از عدالت وى ، وجود دارد ، با این عبارت خود توجّه داده است : فربما حدث . . . انفسهم به . و در حقیقت سخن امام ( ع ) چنین است : مالیات را از آنها سبک بگیر به خاطر آن که افزایش توان آنها را تأمین کرده‏اى ، زیرا این لازمه آن رویدادهاى احتمالى است که براى آنها پیش مى‏آید ، بنابر این اگر با آنها مدارا کنى با طیب خاطر مى ‏پذیرند .

همین بخش از سخن امام ( ع ) به منزله صغراى قیاس مضمرى است که کبراى آن چنین است : و هر کسى که چنان وضعى داشته باشد باید بر آنها سبک گرفته شود ، تا توانشان افزایش یابد . و عبارت : فان العمران محتمل ما حمّلته ( زیرا به مملکت آباد هر چه بار کنى ، بار را مى‏کشد ) توضیحى براى صغراى قیاس مذکور است ، به این ترتیب که تخفیف مالیات مردم باعث آبادانى زمین است و آبادى زمین باعث تحمّل هر نوع حوادث و پیشآمدى است که براى مردم پیش بیاید .