دسته:30 نامه ها ترجمه شرح ابن میثم

این بخش مشتمل بر سفارش نسبت به لطایفى از حکمت عملى و مکارم اخلاقى است که امور مربوط به معاش و معاد به وسیله آنها سر و سامان مى‏یابد ،و در صدر همه آنها توجّه دادن بر ضرورت مرگ را قرار داده تا بر آن اساس آنچه را که مى‏خواهد از موارد نصیحت و حکمت ، سفارش و توصیه نماید . و آن هشدار به دو مطلب است .

اوّل آن که انسان در تمام مدّت عمرش در حال سفر به جانب آخرت است ، و این سفر با مرکبهاى سوارى محسوس و در راههاى محسوس نمى‏باشد ، بلکه مرکب این سفر ، شب و روز است ، و لفظ مطیّه ( مرکب سوارى ) را استعاره از شب و روز آورده است از این‏رو که آن دو اجزاى اعتبارى زمان هستند ، و در پى یکدیگر مى‏آیند و با پایان گرفتن این اجزاء ، زمان پایان مى‏ گیرد ،و شخص بر حسب اجزاى زمانى در جایگاههایى قرار مى‏ گیرد که مدّتش براى او تعیین شده است تا این دنیا پایان مى‏گیرد و سفر آخرت آغاز مى ‏شود ، همان طور که انسان در دنیا منازلى را طى مى‏کند تا به سر منزل مى‏ رسد ، همچنین در سخن امام ( ع ) ، المسافه ، استعاره است از مدّت مشخّصى که در دنیا زندگى مى‏کند ، ازاین‏رو که گذشت زمان نسبت به انسان گذشت اعتبارى است ، هر چند که او به نحو متعارف ایستاده باشد ، فاصله‏اش را تا لحظه اجل سوار بر آن مرکبها با این که او آرام و برقرار و در حالت آرامش حسّى است طىّ مى‏کند .

دوم : به وى مى‏فرماید ، بیقین بداند که هرگز به آرزویش نمى‏رسد . توضیح آن که انسان همواره چیزهاى دلخواه خود را آرزو مى‏کند هر چه از آنها به دست آید و یا آرزویش نسبت به آن نقش بر آب شود ، خواسته دیگرى را مى‏طلبد ، گر چه خواسته‏ها متفاوت باشد پس آرزو همواره متوجّه خواسته‏اى است که در حال حاضر دسترسى به آن ندارد که در این باره باید به وجدان مراجعه کند ، بنابر این تمام خواسته‏ ها به دست نمى‏آیند ، و همچنین امکان ندارد که اجل مقدّر انسان از حدّ معین تجاوز کند اگر نه ، اجل نخواهد بود . و این دو مطلب در حدّ دو صغراى قیاسهاى مضمر از نوع شکل اوّل است ، و تقدیر کبراى اوّل این است : و هر کس چنان حرکت کند ، بزودى مدّتش به سر مى‏آید و به سر منزل آخرت مى‏رسد .

و تقدیر کبراى دوم چنین است : و هر کس که به آرزویش نرسد و اجلش از مدّت مقرّر تجاوز نکند و در راه پیشینیان حرکت کند ، بزودى به آنها خواهد پیوست . و چون وى را بر قطعى بودن جدایى از دنیا و پیوستن به آخرت آگاه کرد ،به دنبال آن در این وصیّت حکمتهاى یاد شده را گنجانده و یادآور شده است ، از آن جمله :

اوّل : زیاد در پى دنیا نباشد و بر خود سخت نگیرد و حرص به دنیا نورزد ،بلکه به مقدار نیاز در پى آن باشد .

دوم : در کسب دنیا عملش را نیکو گرداند ، توضیح این که هر چیزى را به جاى خود قرار دهد ، و از کسب خود به مقدار ضرورت و نیاز نگه دارد و زیاده بر آن را در راههاى خیر و مصارفى که باعث قرب الهى است صرف کند ، و احتمال دارد که مقصود از مکتسب ، اشتغال به کسب باشد ، اسم مفعول را به طور مجاز برمصدر اطلاق کرده است مانند سخن پیامبر ( ص ) : روح القدس بر دلم انداخت که هرگز کسى نمى‏میرد مگر این که روزى خود را به تمام و کمال دریافت کرده باشد ، پس در طلب روزى بخوبى عمل کنید . گفتار امام ( ع ) : زیرا بسى جستن . . . تا کلمه : محروم ، هشدار و منع از فرورفتن در طلب دنیا به وسیله سه عامل است :

یکى آن که گاهى طلب دنیا به از دست دادن سرمایه منتهى مى‏شود ، چنان که در زمان ما دیده شده است بازرگانى که هفده دینار سرمایه داشته ، چندین بار با این مبلغ به هندوستان سفر کرده است تا آن مبلغ به هفده هزار دینار رسیده است ، آنگاه تصمیم گرفته مسافرت را ترک کند و به آنچه خداوند نصیب او ساخته است اکتفا کند .

امّا نفس کشنده به سمت بدیها او را فریب داد و به بازگشت دعوت نمود و افزون طلبى را بر او تحمیل کرد ، تا آن که دوباره به همان سفر رفت ، دزدان در دریا او را گرفتند و تمام موجودى او را ستاندند و او بى‏مال و سرمایه بازگشت ، و این نتیجه آزمندى نکوهش شده است . و آن در حقیقت صغراى قیاس مضمر است ، و تقدیر کبرایش چنین است : و هر چه منتهى به سلب مال و از دست رفتن سرمایه شود ، سزاوار حرص زدن نیست .

دوم : این گفتار است ، هر طالب روزى به روزى نمى‏رسد . این سخن به عنوان مثل است که على بن ابى طالب ( ع ) در آن جمله به محرومیّت بعضى از طالبان مال اشاره فرموده است تا او خود را با آنان مقایسه کند و در طلب مال حرص نورزد .

سوم : عبارت ، و نه هر خوشرفتارى محروم . توجّه دادن بر تمثیل دیگرى است که حضرت در این سخن او را آگاه ساخته از این که اعتدال در کسب و کار در بعضى از مردم ، علّت روزى آنهاست ، تا خود را با آنان مقایسه کند و در طلب روزى به نیکى عمل کند .

چهارم : هر چند که رسیدن او به خواستها و آرزوهایش در گرو نوعى پستى باشد ، خویشتن را بالاتر از آن بداند که تن به پستى دهد ، چنان که مثلا دروغ بگوید و یا دغل‏بازى کند تا به پادشاهى و امثال آن برسد .

گرامى داشت نفس و برى داشتن آن پستیها ، باعث پیدایش فضیلتهایى همچون سخاوت ، جوانمردى و بلند همّتى است . زیرا گرامى‏داشت نفس از پستیها مانند بخل ، ناجوانمردى و دون همّتى باعث دستیابى بر فضایل نفسانى مى‏شود . همچنین بر حذر داشته است او را از نزدیک شدن به پستى ، با این عبارت : فانک ( زیرا تو ) تا کلمه عوضا ( برابر ) یعنى هر فضیلتى را که تو از دست مى‏دهى و به جاى آن رذیلتى را انتخاب مى‏کنى آن فضیلت در پیشگاه خداوند و بندگان نیکوکارش آن قدر ارزش دارد که هیچ چیزى هر چند مهمّ با آن برابرى نمى‏کند و نمى‏تواند جاى آن را پر کند و عوض آن باشد . این عبارت به منزله صغراى قیاس مضمر است و کبراى مقدّر چنین است : و هر چه که برابر و عوض او میسّر نشود ، سزاوار نیست که آن را به خاطر نزدیک شدن به پستیها از دست داده باشد .

پنجم : این که برده دیگرى نشود : یعنى اجازه ندهد که با درخواست چیزى ،دیگران نسبت به او حق احسان پیدا کنند ، و بدان وسیله او را برده خود سازند ، و او هم بر خود خدمتگارى ایشان را لازم شمرد ، به جاى شکر خدا به سپاسگزارى آنها سرگرم شود .

این گفتار امام که خداوند او را آزاد قرار داده است ، به منزله صغراى قیاس ، و کبراى مقدّر چنین است : و هر کسى را که خداوند آزاد قرار داده باشد ،

زشت است که خود را برده دیگرى قرار دهد ، و همچنین گفته امام ( ع ) : و ما خیر خیر [ ۲۷ ] تا کلمه الا بعسر ، استفهام انکارى است ، یعنى آن خیرى که جز به وسیله شر ، و آسایشى که جز با دشوارى به دست نیاید ، حسنى ندارد و خیر به شمار نمى‏آید .

و مقصود امام ( ع ) از آن خیر و آسایش ، چیزى است که با تن دادن به پستیها در پى آن است ، و انسان بدان وسیله مثل ثروت و مانند آن برده دیگرى شود . و مقصود از شرّ و دشوارى مقرون به شرّ ، حالاتى مانند ریختن آبرو ، در مقام درخواست از دیگران ، و تن به ذلّت دادن و از این قبیل پستیهاست . این عبارت نیز به منزله صغراى قیاس است و کبراى مقدّر آن چنین است : و هر چیزى که خیرى نداشته باشد ، سزاوار نیست که انسان در پى آن رود و به خاطر آن طوق بردگى دیگران را به گردن اندازد .

ششم : او را از حرص و آز بر حذر داشته است ، و کلمه مطایا ( مرکبهاى سوارى ) را استعاره از قوایى آورده است که همچون قوه : وهم ، خیال ، شهوت و غضب او را به سمت بدى مى‏کشند و وجه شبه : چنان که این قوا چون مرکبى سرکش نفس عاقله او را حمل مى‏کنند به سمت خواسته‏ها و آنچه را که وى از متاع دنیا دل بدان بسته است ، مى‏برد . همچنانکه مرکبهاى سوارى ، شخص سوار را به مقصدش مى‏رسانند ، و همین طور ، صفت وجیف استعاره است از سرعت گردن نهادن وى به واسطه آن قوا ، به امور پست و ناروا .

در جمله فتوردک مناهل الهلکه ، کلمه مناهل ( آبشخورها ) استعاره است از موارد هلاکت در عالم آخرت مانند منازل و طبقات جهنّم و وجه شبه بودن آن موارد ، اینست که نوشیدنى اهل دوزخ مهلک است چنان که خداوند متعال فرموده است : فَشاربُونَ عَلَیْهِ مِنَ الحَمیمِ فَشارِبُونَ شُرْبَ الْهیم [ ۲۸ ] فاء ، در جواب نهیى است که از تحذیر مورد ذکر استفاده مى‏شود ، و این عبارت به منزله قضیّه شرطیه متّصله و صغراى قیاس مضمر است ، در حقیقت چنین فرموده است : اگر تو را مرکبهاى سوارى طمع به سرعت ببرند ، وارد منزلگاههاى هلاکت خواهند کرد ، کبراى آن نیز چنین است : و هر مرکب سوارى که چنان باشد ، سوار شدن بر آن روا نیست .

هفتم : او را منع کرده است از این که در صورت امکان بین خود و خدا ،در مورد رسیدن نعمت خدا چیزى را واسطه قرار دهد ، و آن منع از درخواست از دیگران و اظهار میل به الطاف اوست ، بلکه وى بدون درخواست از مالدارى که نتیجه‏اش در صورت بخشش و دادن مال ریختن آبرو و پذیرش خوارى و منّت است ، و در صورت محروم داشتن ، ناامیدى و ذلّت ، منتظر نصیب خود از روزیى باشد که خداوند براى او مقرر داشته است . و امام ( ع ) او را به وسیله دو عبارت مقدّر تشویق به این مطلب فرموده است :

اوّل در جمله ، زیرا تو نصیب خود را مى‏برى و به سهم خود مى‏رسى ،یعنى از روزى خدا . و کبراى مقدّر چنین است : و هر کس این چنین باشد ، سزاوار نیست که بین خود و خدا واسطه‏اى قرار دهد تا از او روزى خود را بطلبد .

دوم : گفته امام ( ع ) : براستى که اندک . . . تا کلمه : خلق او ، یعنى هر نعمتى که از جانبى برسد که مورد ستایش و پسندیده است ، همان جهتى که خداوند متعال طلب روزى را از آن جهت مقرّر داشته است ، اگر چه اندک باشد ، نزد خدا ارزشمندتر و والاتر از نعمت زیادى است که از راه دیگر نظیر درخواست از غیر خدا و تمایل به او مى‏طلبد . و کبرا در حقیقت چنین است : و هر چه مهمتر باشد ، شایسته است که انسان آن را بطلبد .

و گفته امام ( ع ) : هر چند که همه نعمتها از آن اوست ، یعنى ، اگر روزى از جانب مردم هم باشد ، باز از طرف خداست ، جز این که شایسته آن است که ابتدا به خدا توجّه قلبى پیدا شود نه غیر خدا ، زیرا او مبدأ همه چیز و عنایتش به همه یکسان است .

هشتم : عبارت امام ( ع ) : و تلافیک ( جبران کردن تو ) ، تا کلمه ، منطقک ( حرف زدن تو ) ، هشدارى است بر لزوم برترى دادن و ترجیح خاموشى بر پرگویى .

به صورت قیاس مضمرى که این عبارت صغراى قیاس است ، توضیح آن که خاموشى بسیار هر چند که مستلزم خطا باشد مانند دم‏فروبستن از گفتن آنچه که سزاوار گفتن است چون سخنان حکمت آمیز و یا سخنى که پاره‏اى از مصالح را در پى دارد و لیکن بیشتر اوقات ممکن است آن را با سخن بموقع جبران کرد ،امّا خطاى پرگویى را براستى که نمى‏ شود جبران کرد ، و اگر امکان داشته باشد ،در نهایت دشوارى خواهد بود . از این‏رو ، جبران خاموشى مفرط و زیان آن به وسیله گفتار ، آسانتر از جبران زیان پرگویى است . به دلیل زیادى خطا در گفتار است که مردم در مذمّت پرگویى و ستایش خاموشى سخنان بسیارى گفته‏اند .

کلمه المنطق ( سخن گفتن ) احتمال دارد ، مصدر میمى باشد ، در آن صورت ، من براى بیان جنس خواهد بود . و ممکن است اسم مکان یعنى جاى سخن گفتن باشد که در آنجا کلمه من براى ابتداى غایت در مکان خواهد بود . و در حقیقت کبراى قیاس چنین است : هر چه که آسانتر است براى تو شایسته‏تر است . و نتیجه قیاس آن است که جبران سکوت براى تو شایسته‏تر است ، و این خود مستلزم رجحان و برترى خاموشى است .

نهم : او را متوجّه ساخته بر حفظ مالى که در دست دارد ، آن نوع حفظ و نگهدارى که شایسته است ، و آن عبارت از حدّ وسط بین اسراف و بخل و پستى است . و این عبارت نیز در حقیقت صغراى قیاس مضمر است ، و تقدیر کبرا چنین است : و هر چه نزد من محبوبتر است نسبت به درخواست تو از مال دیگران ، پس آن براى تو شایسته‏تر است .

دهم : او را بر برترى و فضیلت بریدن طمع و نومیدى از آنچه در دست مردم است ، متوجّه ساخته است با قیاس مضمرى که صغراى قیاس ، عبارت و مراره الیأس ( تلخى نومیدى ) ، تا کلمه النّاس است و کبراى قیاس چنین است : و هر چه که نیک و خیر باشد ، سزاوارتر است که انسان پایبند به آن باشد و خود را بدان آراسته کند . لفظ مراره ( تلخى ) را بر ناراحتى و دردى اطلاق کرده است که روح انسانى به سبب نومیدى از خواسته‏ها احساس مى‏کند ، از باب اطلاق اسم سبب بر مسبّب ، و همان خود خیر است از آن جهت که لازمه تحمّل آن تلخى ،کرامت نفس و برى بودن آن از ذلّت و خوارى درخواست و کرنش است ، و به همین مطلب شاعر در این شعر خود اشاره دارد :

و ان کان طعم الیأس مرا فانّه
ألذو احلى من سؤال الارازل [ ۲۹ ]

یازدهم : او را بر لزوم پایدارى در هنگام تنگى رزق و محرومیّت در صورتى که همراه با فضیلت پاکى و آبرومندى باشد ، توجه داده است و این که پاى‏بند بودن به عفاف ، از طلب ثروتى که باعث خلاف و آلودگى شود ، بهتر است .

به وسیله قیاس مضمرى که صغرایش عبارت مورد ذکر است و کبراى آن نیز چنین است : و هر چه که از ثروت همراه با آلودگى و تبهکارى ، بهتر باشد ، پایبندى بدان ، از رفتن در پى چنان ثروتى بهتر است . و البتّه از آن جهت چنین است که شغل آبرومندانه [ با درآمد کم ] موجب فضیلت و چنان ثروتى توأم با رذیلت و پستى است . روشن است که عفاف و پاکدامنى همان حدى مى‏باشد که براى نیروى شهوت ، فضیلت محسوب مى‏شود و آن حدى است بین دو رذیلت یکى خاموشى شهوت که ناشى از تفریط و دیگرى فسق و فجور که ناشى از افراط است .

دوازدهم : امام ( ع ) با تمثیل به خود به عنوان یک شخص اصلى مخاطب خود را فرع ، منظور نموده و حکم بر اینکه او خود ، رازدارتر است ، از آن رو که وى به خود بیش از دیگران عنایت دارد ، به فرزندش هشدار داده است . [ چنان که شاعرى گفته است : ] اگر سینه انسان از نگهدارى راز خود به تنگ آمده ، پس سینه کسى که راز شرا به او مى‏سپارد ، تنگتر خواهد بود .

سیزدهم : همچنین او را از راه تمثیل و تشبیه متوجّه دورى از شتابزدگى و تأمل در جستن مصالح کرده است با این بیان ، که بسا کسى در انجام کارى شتاب مى‏کند که به زیان اوست . پس اصل ، شخص شتاب کننده و فرع ، همان مخاطب است ، و علّت ضرر و زیان ، همان شتابزدگى بوده ، و حکم عبارت از زیان بردن است .

چهاردهم : او را متوجّه ترک پرگویى کرده است با تشبیه دیگرى که اصل همان شخص پرگو ، و فرع آن طرف مخاطب ، علّت آن پرگویى و حکم آن یاوه گویى است . و هدف آن است که خود را در ارتباط با پرگوها که عمل آنها با یاوه‏گویى همراه است ، مورد توجّه قرار دهد ، و در نتیجه پرگویى را به دلیل همراه داشتن بیهوده‏گویى و به دنبال آن ، نکوهش باید ترک کند .

پانزدهم : او را به ارزش اندیشیدن در کارها متوجّه کرده با این عبارت : « هر که بیندیشد بینا و هوشیار گردد » ، یعنى با چشم بصیرت خود ، حقایق و سرانجام کارها را ببیند .

شانزدهم : به او دستور داده است تا با نیکان همدم شود ، به وسیله قیاس مضمرى که صغراى آن ، عبارت : « تکن منهم » تا از آنها باشى بر مى‏آید ، که در حقیقت چنین است : زیرا همدم بودن با ایشان موجب آن است که از آنها گردى . و کبراى مقدّر نیز چنین است : و هر چه را که باعث شود تا از زمره آنها گردى ، باید انجام دهى .

هفدهم : و همچنین او را مأمور کرده تا از اهل شرّ ، کناره گیرد و دورى گزیند ، زیرا دورى از آنها باعث مى‏شود تا در دنیا و آخرت در شمار آنها نیاید ، و روش استدلال مانند عبارت قبلى است .

هیجدهم : او را نسبت به زشتى خوردن مال حرام هشدار داده است ، تا نهایت اجتناب و دورى را بنماید . با نکوهشى که در ضمن قیاس مضمرى فرموده است که صغراى آن همان جمله‏اى است که ذکر شده است ، علّت این که آن زشت‏ترین نوع ستم است ، به جهت این که شخص ضعیف در موضع ترحّم است بنابر این ستمکارى نسبت به او ، جز از دل با قساوت و روحیّه‏اى به دور از رقّت و رحمت و عدالت ، برنمى‏خیزد ، و دیگر این که از طرف شخص ضعیف دفاع و جلوگیرى از آن ظلم به عمل نمى‏آید ، بنابر این چنین ظالمى بیش از هر کسى به دور از عدالت است . و کبراى مقدّر آن نیز چنین است : و هر چه که زشت‏ترین نوع ستم باشد ، دورى کردن از آن سزاوارتر است .

بیستم : به او هشدار داده است که مدارا کردن در پاره‏اى از موارد ، مانند سختگیرى و درشتى است از آن‏رو که غالبا به مصلحت زیان مى‏رساند و هدف را از بین مى‏برد ، بنابر این ، به کار بستن درشتى در چنین موردى غالبا مثل مدارا کردن در جهت ارتباط با مصلحت و رسیدن به هدف است ، پس درشتى در چنان موردى بهتر از مدارا کردن است . کلمه خرق ( درشتى ) اوّل ، و کلمه رفق ( مدارا ) در مرتبه دوّم استعاره براى مداراى اوّل و درشتى دوّم است ، به همان دلیل مشابهت که گفتیم ، و به همین معنى ابو الطیّب اشاره کرده است :

قرار دادن جود و بخشش به جاى شمشیر به همان اندازه ، به بزرگى انسان زیانبخش است ، که قرار دادن شمشیر در جاى لطف و بخشش .

بیست و یکم : توجّه داده است که بعضى از چیزهایى که داراى مصلحت ظاهرى است ، گاهى داراى مفسده نیز مى‏باشد ، با این بیان : بسا دارویى که خود درد است . بعلاوه ، بعضى چیزها که مفسده ظاهرى دارد ، گاهى همراه بامصلحت است ، با این عبارت : و دردى که خود درمان است . و در هر دو مورد ،کلمه دوا استعاره براى مصلحت و کلمه داء ( درد ) استعاره براى مفسده است و جهت هر دو استعاره آن است که مانند درد و دوا مصلحت باعث سر و سامان یافتن حال انسان و مفسده باعث تباهى اوست . و به همین معنى متنبّى اشاره کرده است : چه بسا که بدنها به وسیله بیماریها صحّت خود را باز یابند .

بیست و دوم : هشدار داده است که مبادا از مشورت با کسى ، به مطلبى که تنها احتمال مصلحت دارد روى گرداند ، هر چند که از طرف مشورت انتظار پند و نصیحت و خیر خواهى را ندارد ، بلکه نظر و پیشنهاد او را مورد دقّت و توجّه قرار دهد ، چه بسا که خیرخواهانه باشد ، و همچنین سزاوار نیست به حرف آن کس که او را خیرخواه مى‏داند اعتماد کند ، زیرا ممکن است در این مورد او را گول زده باشد .

بیست و سوم : او را از دلبستن بر آرزوها منع کرده و بر حذر داشته است ، با قیاس مضمرى که صغراى آن جمله : « زیرا آرمانها سرمایه کم خردان و ابلهان است » . [ . . . مردگان است . نسخه بدل ] مى‏باشد . کلمه بضائع ( سرمایه‏ها ) را استعاره از تمنیّات آورده است ، از آن جهت که شخص ابله ، نوعى لذّت خیالى از امور مورد آرزو مى‏برد . که به منزله سود آنهاست چنان که صاحب سرمایه ، از سرمایه‏اش سود مى‏برد . و آن را به کلمه نوکى ( ابلهان ) ، اضافه کرده است ، از آن‏رو که در آرزوها فایده‏اى وجود ندارد همانطور که ابلهان و کم‏خردان از سرمایه ‏ها سودى به دست نمى‏ آورند .

بیست و چهارم : عقل را به مثابه گرد آورنده تجربه‏ها ترسیم و به عقل عملى اشاره کرده است ، یعنى قوّه‏اى که نفس بر حسب نیاز به تدبیر بدنى که در اختیار دارد و براى تکمیل آن ، از این قوّه استفاده مى‏کند . و همان قوّه است که نظرات داراى مصلحت را از مواردى که باید کارى انجام بگیرد ، استنباط مى‏کند .

زیرا شروع به انجام کارى از روى اختیار که مخصوص انسان است ، تنها به وسیله دریافت این که در هر مورد چه باید کرد ، میسّر است ، و آن دریافت ، دریافت نظر کلّى و یا جزئى است که از روى مقدّماتى به دست مى‏آید که بعضى از آنها جزئى محسوسند و برخى کلیّاتى هستند از نوع اولیّات ، یا تجربیّات و یا مشهورات و یا ظنیّاتى است که عقل نظرى حاکم بر آن است بدون این که اختصاص به مورد خاصّى داشته باشد ، و عقل عملى نیز در این مورد از عقل نظرى کمک مى‏گیرد . آنگاه به مقدّمات جزئیّه مى‏پردازد تا در نتیجه به نظر و رأى جزئى مى‏رسد ، و بر طبق آن عمل مى‏کند ، بدین وسیله به هدفهاى معاش و معاد خود مى‏رسد . و مقصود وى از این عقل بسیار روشن است ، زیرا او شناخته شده است و همو دریافت کننده فرمان در مورد کسب مکارم اخلاقى یعنى کمال عقل عملى است .

حفظ تجارب ( برخوردارى از تجربه‏ها ) اشاره دارد به استفاده از این علومى که از روى مشاهدات مکرّر ما از موارد جزئى به دست آمده و در اثر تکرار باعث دریافت یک حکم کلّى گردیده است مانند حکم کلّى : سقمونیا [ ۳۰ ] ، باعث اسهال است . عقل را به برخوردارى از تجربه‏ها معرّفى فرموده است ، از آن‏رو که از جمله ویژگیها و کمالات عقل استفاده از تجربه‏ هاست .

بیست و پنجم : او را توجّه داده است به این که سزاوار آن است که از بین تجربه‏ها بر آنهایى بسنده کند که به او پند مى‏آموزند : یعنى در حدى باشد که باعث پند و عبرت است مانند توجّه و نگرش بر حال کسى که بارها ستم مى‏کند و در نتیجه بزودى دچار کیفر الهى مى‏شود ، و یا زیاد دروغ مى‏گوید ، و مورد غضب واقع مى‏شود .

این مطالب به صورت قیاس مضمرى است که صغراى قیاس همان است که ذکر شد و در حقیقت چنین است : آنچه باعث پند تو باشد ،بهترین تجربه است . و کبراى مقدّر آن نیز چنین مى‏شود : بهترین تجربه‏ها براى استفاده تو شایسته‏ ترند . نتیجه مى‏دهد : پس هر تجربه که باعث پند شود شایسته‏تر است ، مثل این سخن افلاطون : هر گاه تجربه‏اى باعث پند گرفتن تو نشود ، تجربه نیست ، بلکه تو همچنان که بودى بى‏تجربه و ساده مانده‏اى .

بیست و ششم : به او دستور داده است تا در کارى که شایسته انجام است فرصت را غنیمت شمارد و به دلیل پیآمد تأسّف غم‏انگیز ، از ترک چنان عملى بر حذر داشته است ، و نام غصّه را از باب نامیدن شى‏ء به اسم نتیجه‏اش به طور مجاز بر « فرصت » اطلاق کرده است .

بیست و هفتم : به او خاطر نشان کرده که شایسته نیست بر نرسیدن به خواسته‏ها و هدفهایش تأسّف بخورد . با استدلال به قیاس مضمرى که صغراى آن قضیّه موجبه‏اى است در قوّه سالبه ، و تقدیر آن چنین است : بعضى از جویندگان به مقصود خود نمى‏رسند ، و تقدیر کبراى آن نیز چنین : و هر کسى که به مقصود خود نرسد ، شایسته نیست که از بابت نرسیدن به هدف غصّه بخورد .

امام ( ع ) به این جهت این سخن را گفته است که شنونده خود را در زمره آنان فرض کند و در نتیجه بر نرسیدن به هدف خود غمگین نشود . و همچنین است سخن دیگر امام ( ع ) : و چنین نیست که هر مسافرى بازگردد .

بیست و هشتم : او را به ملازمت تقوى توجّه داده است ، به وسیله قیاس مضمرى که صغراى آن چنین است : از جمله تبهکاریها از دست دادن توشه سفر و ضایع کردن آخرت است . و کبراى آن نیز چنین است : و هر تبهکارى را باید ترک کرد . کلمه الزّاد ( توشه ) ، استعاره است براى تقوا همان طور که قبلا گذشت .

بیست و نهم : او را هشدار داده است که به سرانجام کارها باید توجه داشت ، و بهترین آنها را باید برگزید . به وسیله قیاس مضمرى که عبارت مورد ذکر در حکم صغراست ، که در حقیقت چنین مى‏شود : نتیجه هر کارى یا سودمند است و یا زیانبخش ، و کبراى آن نیز چنین است : هر کارى را که چنان پیآمدى داشته باشد لازم است مورد دقّت قرار دهد تا آن را انجام دهد و یا از آن دورى گزیند .

سى‏ام : او را توجّه داده است بر ضرورت ترک حرص و طمع ، و بر این که مبادا خود را در طلب مال و امثال آن به زحمت اندازد ، به وسیله قیاس مضمرى که صغرایش همان است که بیان داشته است ، و کبراى آن نیز چنین مى‏شود : و هر آنچه مقدر باشد ، به تو خواهد رسید ، بنابر این سزاوار نیست که در طلب آن حریص باشى .

سى و یکم : به او هشدار داده است که در معاملات همچون داد و ستد ،باید جانب احتیاط را در پیش بگیرد ، به وسیله قیاسى که جمله مذکور صغراى آن است ، و دلیل این که بازرگان خود را به زحمت و خطر مى‏اندازد این است که مال دنیا را دوست دارد و علاقه‏مند به کسب مال است ، بنابر این در مخاطره بى‏عدالتى نسبت به دیگران است با این که وظیفه او رعایت عدالت و پایدارى در راه راست است ، ممکن است جنس خوب را براى خودش بگیرد و ناقص را به دیگران بدهد ، پس ناگزیر در معرض خطر انحراف از راه راست به جانب تفریط و تقصیر است . و کبراى قیاس چنین مى‏شود : شخصى که خود را در مخاطره مى‏بیند باید جانب احتیاط را در کار مخاطره‏آمیز خود داشته باشد .

سى و دوم : پس از آن که او را به ضرورت احتیاط در تجارت و خوددارى از ظلم ظلم به منظور انباشته کردن ثروت متوجّه ساخته است ، در همین عبارت ،خاطر نشان کرده که ، بسا مال اندکى که پر برکت‏تر از مال بسیار است ، تا او براندک اکتفا کند ، و مقصود از اندک ، همان مال حلال است ، زیرا آن در آخرت براى شخص عاقل از مال فراوان بى‏نیاز کننده‏تر است ، چه آن باعث اجر و مزد فراوان است . این عبارت در حکم صغراى قیاس مضمرى است که در حقیقت چنین است : مال حلال اندک ، بى‏نیاز کننده‏تر از مال حرام بسیار است ، و کبراى مقدّر آن نیز چنین مى‏شود : و هر چه که باعث بى‏نیازى از مال حرام بسیار شود باید بدان اکتفا کرد .

سى و سوم : او را به وسیله قیاس مضمرى هشدار داده است تا مبادا در گرفتاریها از مردمان پست کمک بطلبد ، کبراى قیاس چنین است : و هر کس آن چنان باشد ، پس بهتر است از کمک خواستن از او پرهیز شود ، و همین که انتظار خیر از او نمى‏رود باعث نفى کمک خواستن از اوست ، بدیهى است که خیرى در اطراف او نیست زیرا پستى او مخالف اقدام وى به کارهاى مهمّ و والاست ، و هم از آن‏رو که خوار و زبون بودنش انگیزه شکست و ناتوانى او از مقاومت و پایدارى است . و نظیر آن است این سخن بزرگان : هر گاه دست نیاز به طرف شخصى بى‏کفایت دراز کنى خواهى دید که او مشکل‏گشاى تو نیست .

سى و چهارم : او را از دوست مورد تهمت به وسیله قیاس مضمرى ، بر حذر داشته است ، که صغراى آن مانند قیاس قبلى است ، و مقصود آن است که چنین کسى براى دوستش سودى ندارد ، زیرا در باطن وى احتمال شرّ و زیان رساندن به اوست .

سى و پنجم : به او دستور داده است تا بر آنچه اقتضاى روزگار است صبور باشد ، هر چند که بر خلاف میل او باشد و مبادا ناراحت و خشمگین شود .

زیرا آنچه در طبیعت لایق و درخور او بوده است همان است . کلمه « ما » به معنى مدّت و زمان است ، لفظ قعود استعاره براى زمانى است که روزى او فراهم و پاره‏اى از مشکلات او حلّ شده است . وجه شباهت آن است که در آن زمان وى به برخى از مشکلات و نیازمندیهایش دست یافته است . و رفتن در پى آنچه که در آن مدّت امکان ندارد و آرمانهایى را که مقدّمات رسیدن به آنها فراهم نیست ،بسا که باعث دگرگونى روزگار شده و جلوگیرى از انجام کارهاى ممکن گردد .

چنان که رام بودن [ مرکب ] و بر وفق مراد بودن لازمه‏اش سوارى بر پشت او و تسلیم بودن آن است ، در حالى که اگر افزون طلبى کند و بر او سخت بگیرد ،امکان آن را دارد که سرکشى و از صاحبش فرار کند .

کلمه الذّله استعاره است براى آرامش و امکان دست یافتن به هدف در آن بخش از زمان ، و مقصود از آسان گرفتن روزگار ، همگامى با او به مقدار گنجایش روزگار ، بدون سختگیرى و خشم گرفتن بر اوست ، زیرا آن براى انسان رنجى بى‏فایده است ، و به نظیر این مطلب شاعر اشاره دارد : هرگاه روزگار زمام خود را به تو سپرد ، آن را به آرامى حرکت ده ، و سخت نگیر که سرکش و چموش خواهد شد .

سى و ششم : او را بر حذر مى‏دارد از این که به شوق سود ، همه بود و وجود خود را به خطر اندازد ، زیرا ممکن است به جایى برود که بر نگردد یعنى سرمایه و جانش را نیز از دست بدهد ، این سخن حمل بر آن صورت مى‏شود که انسان با شک نسبت به در امان ماندن موجودى خود را به خطر اندازد ، امّا با ظنّ و امید به سلامت ، خطر محسوب نمى‏شود . نظیر آن است این سخن بزرگان : هر کس زیاده طلب باشد ، اصل سرمایه را از کف بدهد .

سى و هفتم : او را نسبت به لجاجت و پافشارى در پى کارى که وصول به آن دشوار است ، هشدار داده ، و با استعاره آوردن لفظ مرکب چموش براى آن ، وى را بر حذر داشته است ، و جهت شباهت همان است که لجاجت انسان را همچون مرکب چموش به سرانجامى ناپسند مى‏کشاند .

سى و هشتم : و به او امر کرده است که خود را ملزم کند تا در مقابل بدیهاى اخلاقى دوست واقعى‏اش مانند قطع رحم و سایر چیزهایى که نام برده است ، با فضایل اخلاقى مانند صله رحم ، مقابله کند و پاداش دهد تا در نتیجه خوشنودى و رضایت قبلى باز گردد و دوستى پایدار بماند ، و او را بر حذر داشته است که مبادا این دستور را در غیر مورد و یا در مورد نااهل از مردمان فرومایه به کار بندد ، زیرا آن نهادن چیزى در غیر مورد است و این کارى است بیرون از فرمان خرد ، و روشن شد که امور نامبرده از لوازم دوستى حقیقى است و به نظیر این مطلب سراینده اشعار زیر اشاره دارد :

و إنّ الذى بینى و بین بنى ابى
و بین امّى لمختلف جدّا

فان اکلوا لحمى و فرت لحومهم
و ان هدموا مجدى بنیت لهم مجدا

و ان زجروا طیرا بنحس تمرّ بى
زجرت لهم طیرا یمرّ بهم سعدا

و لا احمل الحقد القدیم علیهم
و لیس رئیس القوم من یحمل الحقدا [ ۳۱ ]

سى و نهم : او را از این که دشمن دوستش را به دوستى بگیرد ، بر حذر داشته است ، و زشتى این عمل را به وسیله قیاس مضمر استثنایى به او نمایانده است که در حقیقت چنین فرموده است : زیرا تو اگر چنین عملى را مرتکب شوى گویا با دوستت دشمنى کرده‏اى ، و در این گفتار از زشت بودن لازم بر زشتى ملزوم استدلال کرده است : یعنى دشمنى با دوست ، چون زشت و نهى شده است ، پس دشمن او را به دوستى گرفتن نیز ناپسند و زشت است ، و دلیل بر ملازمت آن دو ، این است که دوستى با دشمن دوست باعث بیزارى و انزجار دوست از آن کسى مى‏شود که با دشمن او دوست شده است ، چون او از دشمن خود بیزار است و تصوّر مى‏کند که دوستش با وى شریک و در همه حالات از جمله در عداوت با او ، موافق است ، و این تصوّر انگیزه تمایل او بر دشمنى این دوست مى‏شود و در نتیجه باعث نفرت و بیزارى از او مى‏گردد ، و شاعر نیز در شعر زیر به همین مطلب اشاره دارد :بعد از آنکه دشمن مرا دوست مى‏دارى گمان مى‏برى که من دوست توأم براستى که عقل از سرت پریده است .

چهلم : نصیحت خود را نسبت به برادر دینى در هر شرایطى که او باشد ،خالص گردان ، چه نصیحت تو در نظر او خوب باشد یا بد ، یعنى نصیحت تو در نظر کسى که نصیحت مى‏کنى به دلیل خجالت کشیدن و شرمنده شدن او از روبرو شدن با نصیحت ناپسند جلوه کند و در این دنیا او زیانبخش باشد . نظیر آن است آیه مبارکه زیر :وَ اِنْ تُصِبْهُمْ سَیِّئهٌ بِما قَدَّمَتْ اَیْدیهِمْ [ ۳۲ ] که خداوند متعال نسبت به خود آن اشخاص سیّئه ( بدى ) نامیده است .

چهل و یکم : او را مأمور به داشتن صفت پسندیده کظم غیظ ( فرو خوردن خشم ) فرموده و آن را چنین معرّفى کرده است : خوددارى از اقدام بر آنچه خواست قوّه غضب است در باره کسى که مرتکب جنایتى شده و زیانش به او رسیده است .

واژه‏هاى : حلم ، بزرگوارى ، گذشت ، بردبارى ، چشمپوشى ، گذشت و شکیبایى مرادف با کظم غیظ است و بسا که بعضى میان این واژه‏ها تفاوتهایى قائل شده‏اند .

صفت تجرّع ( جرعه جرعه نوشیدن ) را استعاره آورده است براى دشوارى تحمّل دردى که وجود دارد ، به لحاظ داروى تلخى که مى‏نوشد . آنگاه بر ارزش این عمل به وسیله قیاس مضمرى او را توجه داده است که صغراى آن عبارت :زیرا من نوشابه‏اى گواراتر از آن در نهایت ندیده‏ام مى‏باشد .

کلمه حلاوه شیرینى را براى آنچه از نتیجه خوب در پى دارد ، استعاره آورده است ، و جهت شباهت آن است که هر دو باعث لذّتند .

و ضمیر منها در سخن امام ( ع ) به مدلول کلمه تجرّع که همان مصدر یعنى جرعه باشد ، برمى‏گردد . کبراى قیاس در حقیقت چنین است : و هر نوشیدنى گواراتر و شیرینتر از آن نباشد ، سزاوار نوشیدن است . از وصیّتهاى زین العابدین ( ع ) به فرزندش باقر العلوم ( ع ) است : اى پسرک من ، خشمت را نسبت به اشخاص آهسته آهسته فرو خور ، زیرا پدر تو را هیچ یک از نعمتهاى رنگارنگ به قدر بهره‏اى که از فروخوردن خشم داشته ، خوشحال و مسرور نکرده است .

چهل و دوم : به او امر کرده است تا نسبت به کسى که به خشم و درشتى با او رفتار کرده است ، نرم باشد و با قیاس مضمرى بر خوبى این عمل او را توجّه داده است که صغراى قیاس این عبارت است : زیرا دیرى نخواهد پایید که او نیز با تو به نرمى رفتار کند ، یعنى به سبب نرمش و نسبت به او ، به هنگام درشتى او ،چنین خواهد شد .

و کبراى قیاس در حقیقت این طور است : و هر کس به علّت نرمش تو نسبت به او ، نرم شود پس سزاوار آن است که تو نسبت به او به نرمى رفتار کنى . از آن قبیل است این سخن بزرگان : هرگاه برادر دینى نسبت به تو سرسنگین شد پس چه کسى باید با وى ارتباط برقرار کند . هم‏چنین است آیه مبارکه : اِدْفَعْ بِالَّتى هِىَ اَحْسَنُ فَاِذَا الَّذى بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُ عَداوَهٌ کَانَّهُ وَلِىٌّ حَمیمٌ [ ۳۳ ]

چهل و سوم : او را سفارش کرده است تا نسبت به دشمنش به طریقى که مقرون به فضیلت است ، برخورد کند و او را به بهترین طریقى که لازمه یکى از دو پیروزى [ انتقام گذشت ] مى‏باشد توجه داده است ، زیرا پیروزى دو راه و دو وسیله دارد : یکى ترساندن و به زانو درآوردن دشمن از راه زور و چیرگى که بسیار روشن است . و راه دوم : اظهار علاقه و لطف بر اوست به طورى که او را رام سازد و بدان وسیله به موافقت خود درآورد .

عبارت : زیرا آن شیرین‏ترین نوع از دو پیروزى [ انتقام گذشت ] است ،صغراى قیاس مضمر است ، و کبراى مقدّر نیز چنین است : و هر چه که یکى از دو پیروزى بر آن صدق کند ، سزاوار انجام دادن است .

چهل و چهارم : به فرزندش دستور داده است که اگر خواست از برادر دینى‏اش ببرد ، به مقدارى راه دوستى را باز نگه دارد ، و به طور کلى از او نبرد . او را به وسیله قیاس مضمرى بر این مطلب آگاه ساخته است که به صغراى آن با این عبارت اشاره فرموده است : بتواند روزى از آن راه برگردد ، یعنى اگر تمایل به بازگشت پیدا کرد بتواند برگردد .

و در حقیقت کبراى آن نیز چنین است : پس لازم است از هر راهى که باید از آن برگردد مقدارى براى خود باز نگه دارد . این سخن نیز نظیر آن است : دوست خود را به اندازه‏اى دوست بدار که زیاده روى در آن نباشد ، شاید روزى از روزها با تو دشمن گردد ، و دشمنت را در آن حدّ دشمن بدار که شاید روزى دوست تو گردد [ ۳۴ ] . و این سخن دیگر نیز بدان مضمون است : هرگاه به دوستى کسى میل کردى زیاده‏روى مکن و اگر ترک دوستى گفتى باز در دشمنى تندرو مباش چهل و پنجم : گمان کسى را که به او گمان خیر و نیکى داشته باشد ،محقّق گرداند ، به این ترتیب که گمان خیر او را درباره خود ، با عمل به مرحله باور و تصدیق درآورد ، مثل این که اگر کسى درباره او گمان بخشندگى داشت ، به وى بذل و بخشش کند .

چهل و ششم : او را از بد کردن نسبت به اعضاى خانواده‏اش منع کرده است [ ۳۵ ] . و به وسیله قیاس مضمرى او را از این کار برکنار داشته است که در حقیقت صغراى آن چنین است : زیرا در این صورت اعضاى خانواده تو از دیگران به دلیل پیوستگى و نزدیکى تو با ایشان چشم نیاز بیشترى به تو دارند .

و کبراى مقدّر آن نیز چنین است : و هر کس که چنین باشد ، پس او نکوهیده است .

چهل و هفتم : مبادا حق برادر دینى‏اش را به اعتمادى که بین آن دو وجود دارد ضایع گرداند ، و این مطلب را به وسیله قیاس مضمرى به اطّلاع او رسانده است که صغراى قیاس ، این جمله امام ( ع ) است : فانّه . . . حقّه ، مقصود این است : حقّ هر کس را که تو ضایع کنى ناگزیر به خاطر تضییع حقّش باید از تو جدا شود و در نتیجه برادر تو نخواهد بود .

و کبراى مقدّر نیز چنین است : و هر برادرى که به خاطر تضییع حقّش از تو دورى گزیند ، سزاوار نیست که تو حقّ او را ضایع گردانى تا دوستى و برادرى او نسبت به تو در امان بماند ، نظیر این مطلب است ، جمله زیر : تضییع حقوق دیگران باعث اختلاف و جدایى است .

چهل و هشتم : او را از ابراز علاقه نسبت به کسى که از وى فاصله گرفته است منع کرده است ، و مقصود از کسى که فاصله گرفته است آن شخصى است که جایى براى سازش نگذاشته و شایستگى براى دوستى ندارد ، بدیهى است که او دوست دیرین نبوده است ، اگر نه مطالب قبل و بعد در سخنان امام ( ع ) که دستور به پیوستن با کسى را مى‏دهد که از او بریده ، و نزدیک شدن نسبت به کسى که دورى گزیده و نیکى کردن نسبت به کسى که به او بدى کرده‏اند با یکدیگر تناقض مى‏داشت .

چهل و نهم : نباید گسستن برادر دینى‏ات از تو بر پیوستن تو با او بچربد و قویتر باشد ، تا عبارت : الاحسان نیکى کردن ، و به وسیله برحذر داشتن از نقیض آن به ضرورت این کار در ضمن قیاس مضمرى اشاره فرموده است که صغراى آن یک قضیّه شرطیّه متّصله و در حقیقت چنین است : زیرا تو اگر آن کار را نکنى بد کردن برادرت از نیکى کردن تو قویتر خواهد بود ، و توضیح رابطه و پیوستگى این دو عمل آن است که براى بدى و شرارت موانع زیادى هست که باعث پیشگیرى از آنست و براى نیکى و انجام کار خیر نیز انگیزه‏هاى زیادى است که محرّک آن است .

حال اگر تو با همه انگیزه‏ها نیکى نکنى و با همه موانع بدى ، برادرت به تو بدى کند پس او در بد کردنش از نیکى کردن تو قویتر است . کبراى مقدّر نیز چنین مى‏شود : هر کس این طور باشد پس ناتوان و نکوهیده است .

پنجاهم : او را از بزرگ جلوه دادن ستمى که ستمگران در حق او روا داشته و او را خوار شمرده‏اند ، منع کرده است . به وسیله قیاس مضمرى که صغرایش این جمله است : زیرا او در حقیقت به زیان خود و سود تو شتافته است یعنى شتاب در ظلم به تو موجب زیان او در آخرت است به دلیل وعده کیفرى که خداوند به ستمگران داده است ، و باعث سود تو در عالم آخرت است به دلیل وعده پاداش در مقابل گرفتارى که به صابران مرحمت کرده است . و کبراى مقدّر نیز چنین مى‏شود : و سزاوار نیست هر که در مورد زیان خود و سود تو بکوشد ، تو عمل او را درباره خود بزرگ و سنگین جلوه دهى .

پنجاه و یکم : او را بر ضرورت مقابله نیکى به نیکى و نه کفران و بدى ، با این عبارت آگاه ساخته است : پاداش کسى که تو را خوشحال کرده آن نیست که تو او را غمگین سازى ، و آن جمله به منزله صغراى قیاس مضمر و در حقیقت چنین است : هر کس تو را خوشحال کند پاداشش آن نیست که تو او را غمگین سازى . و کبراى مقدّر چنین مى‏شود : و هر کس که پاداشش چنان نباشد پس شایسته غمگین کردن نیست .

بعضى گفته ‏اند ، این جمله پایان بخش جمله قبلى است ، و در حقیقت چنین است : نباید ستم کسى را که بر تو ستم روا داشته بزرگ بنمایى و در نتیجه مقابله به مثل کنى ، زیرا او به زیان خود و به سود تو شتافته است و هر کس که چنین باشد ، پاداشش آن نیست که تو در مقابل عمل او به وى بدى کنى .

________________________________________________

[ ۲۷ ] در سطر ۱۸ ص ۴۶ « و خیر خیره » نوشته است که غلط است . م .

[ ۲۸ ] سوره واقعه ( ۵۶ ) آیات ( ۵۴ ۵۵ ) یعنى : آنگاه همه از آب گرم جهنم مى‏آشامند ، همان طورى که شتران تشنه آب مى‏آشامند شما آن آب را از تشنگى مى‏آشامید .

[ ۲۹ ] هر چند که طعم ناامیدى تلخ است ، امّا لذّتبخش‏تر و شرینتر از درخواست از افراد پست است .

[ ۳۰ ] گیاهى است پیچنده مانند لبلاب که در کوهها و زمینهاى سنگلاخ مى‏روید و شاخه‏هاى درازى دارد که روى زمین مى‏خوابد ، بیخ آن درشت مانند زردک امّا مجوف و بدبوست ، از بیخ آن شیره‏اى به دست مى‏آید که در پزشکى براى معالجه بعضى امراض معده و دفع کرم روده به کار مى‏رود ، آن را محموده هم گفته ‏اند . نقل از فرهنگ عمید ج ۲ ص ۱۴۴۲ م .

[ ۳۱ ] براستى که بین من و فرزندان پدرم و من و پسران مادرم اختلاف جدى وجود دارد اگر آنان گوشت مرا بخورند بر گوشت آنها مى‏افزایم و اگر بنیان عظمت مرا ویران سازند معمار عظمت آنان خواهم شد و اگر پرنده‏اى را براى نحوست وادارند تا بر من بگذرد من پرنده خوشبختى را براى آنان به پرواز درآورم . و با کینه دیرین با آنها رفتار نخواهم کرد زیرا بزرگ یک قوم آن کسى نیست که با کینه‏ توزى رفتار کند .

[ ۳۲ ] سوره روم ( ۳۰ ) بخشى از آیه ( ۳۶ ) یعنى : و اگر رنج و بلایى از کرده خودشان ببینند . . .

[ ۳۳ ] سوره فصلّت ( ۴۱ ) قسمتى از آیه ( ۳۴ ) یعنى : همیشه بدى دیگران را به بهترین عمل پاداش ده تا همان کسى که با تو دشمنى دارد دوستى صمیمى گردد .

[ ۳۴ ] این سخن از جمله سخنان امام على ( ع ) و حکمت ۲۶۰ از حکم آن بزرگوار در نهج البلاغه آمده است . م .

[ ۳۵ ] با این که مطلب شماره بعدى ( ۴۷ ) در متن وصیّت امام ( ع ) مقدّم بر این مطلب بود ، لفّ نشر مشوش آورده است م .