نامه ۳۹ ترجمه شرح ابن میثم بحرانی

۳۹ از نامه ‏هاى امام ( ع ) به عمرو بن عاص

فَإِنَّکَ قَدْ جَعَلْتَ دِینَکَ تَبَعاً لِدُنْیَا اِمْرِئٍ ظَاهِرٍ غَیُّهُ مَهْتُوکٍ سِتْرُهُ یَشِینُ اَلْکَرِیمَ بِمَجْلِسِهِ وَ یُسَفِّهُ اَلْحَلِیمَ بِخِلْطَتِهِ فَاتَّبَعْتَ أَثَرَهُ وَ طَلَبْتَ فَضْلَهُ اِتِّبَاعَ اَلْکَلْبِ لِلضِّرْغَامِ یَلُوذُ بِمَخَالِبِهِ وَ یَنْتَظِرُ مَا یُلْقَى إِلَیْهِ مِنْ فَضْلِ فَرِیسَتِهِ فَأَذْهَبْتَ دُنْیَاکَ وَ آخِرَتَکَ وَ لَوْ بِالْحَقِّ أَخَذْتَ أَدْرَکْتَ مَا طَلَبْتَ فَإِنْ یُمَکِّنِّی اَللَّهُ مِنْکَ وَ مِنِ اِبْنِ ؟ أَبِی سُفْیَانَ ؟ أَجْزِکُمَا بِمَا قَدَّمْتُمَا وَ إِنْ تُعْجِزَا وَ تَبْقَیَا فَمَا أَمَامَکُمَا شَرٌّ لَکُمَا وَ اَلسَّلاَمُ

ترجمه

« پس تو اى عمرو ، دین خود را پیرو دنیاى کسى قرار دادى که گمراهى او آشکار و پرده حیایش دریده است ، او در محفل خود به افراد بزرگوار بدگویى مى‏کند و در اثر معاشرت خود ، دانا را به نادانى مى‏کشد ، تو از پى چنین کسى رفتى و به بخشش او چشم طمع دوختى ، مانند دنباله‏روى سگ از شیر ، که به چنگالهاى او چشم دارد و منتظر است تا از پس مانده طعمه ‏اش چیزى به سوى او بیندازد ، پس دنیا و آخرت خود را به باد دادى در صورتى که اگر به حقّ چنگ زده بودى ، به آنچه مى‏ خواستى مى‏ رسیدى ، حال اگر خداوند مرا بر تو و بر پسر ابوسفیان پیروز گرداند ، شما را به کیفر اعمالتان مى ‏رسانم ، و اگر شما مرا ناتوان ساختید و به جا ماندید ، پس آنچه پیش روى شماست [ عذاب اخروى ] براى شما بدتر است . و درود بر شایستگان . » .

شرح

مى‏گویم ( ابن میثم ) : بنا به روایتى ، این نامه بیش از این آمده است ، و آغاز آن چنین است : « از بنده خدا على ، امیر مؤمنان ، به ناخلف فرزند ناخلف ،عمرو بن عاص ، دشنام‏گوى حضرت محمّد و خاندان او ، هم در زمان جاهلیّت و هم در اسلام ، درود بر پیروان هدایت ، امّا بعد ، تو مردانگى خود را به خاطر مردى تبهکار پرده دریده از دست دادى ، مردى که در محفلش به شخص بزرگوار توهین مى‏کند و در اثر معاشرتش ، شخص بردبار را به نادانى مى‏کشد ، پس قلب تو پیرو قلب او گشته است چنان که باطن و سرشت تو هم سرشت اوست . در نتیجه دیندارى ، امانتدارى ، دنیا و آخرتت را به باد داد و خداوند از باطن تو آگاه است .

پس تو هم چون گرگى که به دنبال شیر حرکت مى‏کند ، به هنگام تاریکى شب از او مى‏خواهد پایمالش نکند . تو چگونه از دست مقدّرات خلاص مى‏شوى ، در صورتى که اگر در پى حق بودى ، به آنچه آرزو داشتى مى‏رسیدى ، و حقّ خود ،راهنماى کسى است که به آن پایبند باشد . و اگر خداوند مرا بر تو و پسر [ هند ] جگر خوار پیروز گرداند ، شما را به کسانى ملحق سازم که خداوند آنها را در حال جهل و گمراهى قریش در زمان پیامبر خدا ( ص ) هلاک کرد ، و اگر شما مرا مغلوب ساختید و یا پس از من ماندید ، خداوند شما را کفایت کند ، و انتقام و کیفر خاصّ او شما را بس است . » .

نامه بر محور سرزنش عمرو ، به سبب پیروى او از معاویّه در راه باطل و متنفّر ساختن او از آن حالتى که دارد و مورد تهدید قرار دادن آنان به خاطر این کار است . معناى قرار دادن عمرو ، دین خود را تابع دنیاى معاویّه آن است که وى دین خود را در راه رضاى معاویّه هر طور که او در راه رسیدن به دنیایش بخواهد ،صرف مى ‏کند ، چنان که قبلا ، به فروختن او دین خود را به طمع ریاست مصر ، در مصاف با على ( ع ) اشاره کردیم .

آنگاه امام ( ع ) ، معاویّه را به داشتن چهار صفت و با اظهار نهایت بیزارى از او ، نکوهش کرده است : یکى آن که : گمراهى آشکارو انحراف معاویّه از راه خدا واضحتر از آن است که نیازى به توضیح داشته باشد .

دوم : پرده دریده بودن معاویه ، این مطلب مشهور است که معاویّه خود پرده دین خدا را دریده و نسبت به دین خدا بى‏اعتنا و بى‏بند و بار بود ، شب‏نشینى و همنشینانى در بیهودگى و هرزه‏گرى و باده گسارى و آوازه خوانى داشت ، البتّه در زمان عمر ، از ترس او ، این کارها را پنهان مى‏داشت ، تنها جامه ابریشمى و حریر مى‏پوشید و از ظروف طلا و نقره استفاده مى‏کرد ، امّا در زمان عثمان ،بى‏شرمى را به نهایت رساند ، موقعى که در برابر حضرت على ( ع ) قیام کرد به خاطر احتیاج به گمراه سازى و فریب مردم به وسیله تظاهر به دیندارى ، ابهّت و وقارى تصنّعا به خود گرفت .

سوم : در مجلس خود شخص بزرگوار را به زشتى و پستى مى ‏کشاند ،توضیح این که ، کریم کسى است که خویشتندار باشد و خود را از پستیهایى که باعث بى‏آبرویى است برکنار دارد ، در صورتى که مجلس معاویّه پر از افراد بنى امیّه و آکنده از زشتیهاى آنها بود ، و همنشینى هر شخص بزرگوار با آنها باعث ارتباط آن نیکنام با آنها و اختلاطش بدانها بود ، و این خود سبب پستى و بدنامى او مى‏ شد .

چهارم : معاویه در مصاحبتها ، هر شخص بردبار را به گمراهى مى ‏کشانید ،توضیح آن که رسم او و همه بنى امیه ناسزا گویى به بنى‏هاشم و تهمت زدن بدانها و نام بردن از اسلام ، و نیش زدن به آن بود ، هر چند که در ظاهر خودشان را وابسته به اسلام مى‏دانستند ، امّا این خود از جمله چیزهایى بود که انسان بردبار را ناراحت مى‏کرد و اندیشه او را به هنگام آمیزش با آنان و شنیدن سخنان آنها ،متزلزل مى‏گرداند و به تیرگى و بى‏خردى مى ‏کشاند .

این سخن امام ، که عمرو عاص از روش معاویّه پیروى مى‏کند ، کنایه از ،متابعت او از کارهاى معاویّه است . و عبارت : « و طلبت فضله » : ( در پى بخشش او بودى ) ، اشاره دارد به هدف عمرو عاص از پیروى معاویّه ، امام ( ع ) پیروى او از معاویّه را تشبیه به پیروى سگ از شیر کرده است تا او را تحقیر کند و از عملش متنّفر سازد و به وجه شبه

در عبارت : « یلوذ . . . فریسته »

« چشم طمع دارد . . .طعمه ‏اش » اشاره کرده و منظورش این است که پیروى عمرو عاص از معاویّه از روى پستى و بى‏ارزشى و دون همّتى و به خاطر آنست که طمع دارد معاویّه از پسمانده مالش چیزى به او ببخشد . و این چشمداشت از وى مثل پیروى سگ از شیر است ، و این تشبیه نهایت نفرت و زشتى کار را به عمرو اگر او شخصیتى داشت مى‏رساند .

آنگاه عمرو را از پیامدهاى این پیروى آگاه ساخته با این عبارت : دنیا و آخرتت را به باد دادى ، مقصود امام ( ع ) از دنیاى عمرو ، آن چیزهاییست که به وسیله آنها مى‏توانست به زندگى خود ادامه دهد از قبیل روزى و بخشش حلال به نحوى که با آرامش خاطر ، به دور از جنگهایى که در صفین با آنها مواجه شد و بدون ترس و بیمهایى که در نتیجه همراهى با معاویّه دچار آنها شد ، از آنها بهره‏مند شود ، و همینها حقیقت دنیایى‏اند ، زیرا هدف از دنیا کامیابى و بهره‏بردارى است و عمرو به هیچ کدام از اینها دست نیافت ، و امّا به باد رفتن آخرتش که روشن و آشکار است .

مقصود از این سخن امام ( ع ) : « و لو بالحقّ اخذت . . . طلبت »

اگر به حق چنگ مى‏زدى . . . مى‏خواستى جذب عمرو عاص به جانب حق و تشویق اوست در یاد آورى آنچه لازمه حق است و دست یافتن وى به خواسته ‏هاى خود از دنیا و آخرت بدیهى است که اگر عمرو عاص همراه حق بود به دنیاى خود به طور کامل و به درجات عالى آخرت مى‏رسید .

گفته امام : فان یمکنّنى اللّه . . .

( اگر خداوند مرا پیروز گرداند تا آخر ) تهدید به عذاب آخرت است که هر کدام از دو نقیض [ چه امام پیروز شود و یا نشود ] آن عذاب حتمى است ، و این عذاب یا به وسیله امام ( ع ) به فرض پیروزى امام برآنان به صورت کیفر عملى است که آنها قبلا معصیت خدا را کرده‏اند ، و یا از جانب خدا در آخرت است به فرض این که آنها امام ( ع ) را ناتوان سازند و خود پس از آن حضرت باقى بمانند که همان عذاب آتش دوزخ خواهد بود .

و امام ( ع ) بدین مطلب در این گفتار اشاره کرده است : پس آنچه در پیش روى شماست ، براى شما بدتر است ، به دلیل قول خداى تعالى : وَ لَعَذابُ الاخِره اَشدٌ و ابْقَى‏ [ ۱ ] . کلمه امام ( پیش‏رو ) را استعاره براى آخرت آورده است ، به لحاظ پیشواز مردم از آخرت و توجّه آنها به آخرت ، توفیق از جانب خداست .

_________________________________________

[ ۱ ] سوره طه ( ۲۰ ) قسمتى از آیه ( ۱۲۷ ) یعنى : البته که عذاب آخرت سخت‏تر و بادوام است .

بازدیدها: ۳

نامه ۳۸ ترجمه شرح ابن میثم بحرانی

۳۸ از نامه ‏هاى امام ( ع ) به مردم مصر هنگامى که مالک اشتر ( خدایش بیامرزد ) را به فرمانروایى آنها تعیین کرد .

مِنْ عَبْدِ اَللَّهِ ؟ عَلِیٍّ أَمِیرِ اَلْمُؤْمِنِینَ ؟ إِلَى اَلْقَوْمِ اَلَّذِینَ غَضِبُوا لِلَّهِ حِینَ عُصِیَ فِی أَرْضِهِ وَ ذُهِبَ بِحَقِّهِ فَضَرَبَ اَلْجَوْرُ سُرَادِقَهُ عَلَى اَلْبَرِّ وَ اَلْفَاجِرِ وَ اَلْمُقِیمِ وَ اَلظَّاعِنِ فَلاَ مَعْرُوفٌ یُسْتَرَاحُ إِلَیْهِ وَ لاَ مُنْکَرٌ یُتَنَاهَى عَنْهُ أَمَّا بَعْدُ فَقَدْ بَعَثْتُ إِلَیْکُمْ عَبْداً مِنْ عِبَادِ اَللَّهِ لاَ یَنَامُ أَیَّامَ اَلْخَوْفِ وَ لاَ یَنْکُلُ عَنِ اَلْأَعْدَاءِ سَاعَاتِ اَلرَّوْعِ أَشَدَّ عَلَى اَلْفُجَّارِ مِنْ حَرِیقِ اَلنَّارِ وَ هُوَ ؟ مَالِکُ بْنُ اَلْحَارِثِ ؟

أَخُو ؟ مَذْحِجٍ ؟ فَاسْمَعُوا لَهُ وَ أَطِیعُوا أَمْرَهُ فِیمَا طَابَقَ اَلْحَقَّ فَإِنَّهُ سَیْفٌ مِنْ سُیُوفِ اَللَّهِ لاَ کَلِیلُ اَلظُّبَهِ وَ لاَ نَابِی اَلضَّرِیبَهِ فَإِنْ أَمَرَکُمْ أَنْ تَنْفِرُوا فَانْفِرُوا وَ إِنْ أَمَرَکُمْ أَنْ تُقِیمُوا فَأَقِیمُوا فَإِنَّهُ لاَ یُقْدِمُ وَ لاَ یُحْجِمُ وَ لاَ یُؤَخِّرُ وَ لاَ یُقَدِّمُ إِلاَّ عَنْ أَمْرِی وَ قَدْ آثَرْتُکُمْ بِهِ عَلَى نَفْسِی لِنَصِیحَتِهِ لَکُمْ وَ شِدَّهِ شَکِیمَتِهِ عَلَى عَدُوِّکُمْ

لغات

سرادق : خانه پنبه‏اى ، خیمه ، چادر .

نکول : بازگشت .

ظبه : تیزى شمشیر .

نبا السیف : وقتى که شمشیر مضروب خود را نبرد .

احجام : عقب نشینى ، واپس ایستادن .

فلان شدید الشکیمه : موقعى که خویشتن‏دار و داراى قوّت نفس باشد ،اصل الشکیمه آهنى است که در دهان اسب قرار داده مى‏شود ، ( دهانه اسب ) .

ترجمه

« این نامه از بنده خدا ، على امیر المؤمنین ، به گروهى که به خاطر خدا خشمگین شدند ، آنگاه که روى زمین معصیت و نافرمانى خدا به عمل آمد ، و حقّ او نادیده گرفته شد ، در نتیجه ، ظلم و ستم بر سر نیکوکار و بدکار ، و حاضر و مسافر خیمه زد ، تا آنجا که نه کار نیکى بود که روآوردن بدان باعث دلخوشى شود و نه کار زشتى بود که از آن منع کنند .

امّا بعد ، یکى از بندگان خدا را نزد شما فرستادم ، که در اوقات ترسناک خوابش نرباید ، و به هنگام بیم از دشمن ، هراسى به دل راه ندهد ، نسبت به تبهکاران از آتش سوزانتر است ، او مالک پسر حارث برادر مذحج ، است .

پس به سخن او گوش فرا دهید ، و فرمان او را تا آنجا که مطابق حق است اطاعت کنید ،زیرا او شمشیرى از شمشیرهاى خداست که هرگز کند نگردد ، و ضربتش بى‏اثر نماند ، بنابر این اگر به شما فرمان حرکت داد ، حرکت کنید ، و اگر فرمان ایست داد بایستید ، چه او ، اقدام نمى‏کند و بر نمى‏گردد ، تأخیر نمى‏اندازد ، و پیشروى نمى‏کند ،مگر با فرمان من .

شما را به داشتن چون او ، بر خود مقدّم داشتم ، از آن‏رو که او خیرخواه شما و در کوبیدن بر دهان دشمنتان پایدار مى‏باشد » .

شرح در این نامه چند مطلب است :

اوّل عبارت امام ( ع ) : من عبد اللّه . . . یتناهى عنه

تصویرى است از نامه و توصیف از اهل مصر که به خاطر خدا مطابق فطرتشان خشمگین شده‏اند ، و اشاره به مخالفت آنان با بدعتهایى است که به عثمان نسبت داده شده و بدان جهت آنها خشمگین به مدینه آمدند که مبادا حدود الهى تعطیل شود . اگر کسى بگوید که بنابر این امام ( ع ) راضى به قتل عثمان بوده است ، زیرا او قاتلان عثمان را براى آمدن به مدینه به منظور قتل عثمان ، ستایش کرده است .

پاسخ این است که چنین اشکالى وارد نیست ، زیرا ممکن است آمدن آنها به مدینه تنها براى اعتراض به عثمان بوده باشد ، نه براى کشتن او ، بنابر این ستایش امام ( ع ) از ایشان به خاطر اعتراض که آن اعتراضى بجا و قابل ستایش بوده است ، امّا قاتلان عثمان و کسانى که او را در خانه محاصره کردند ، که گروه کوچکى بودند شاید در آن میان از مردم مصر جز اندکى نبودند ، و در سخن امام ( ع ) چیزى که مشعر بر مدح قاتلان عثمان باشد وجود ندارد .

کلمه « سرادق » را براى ظلمى که فراگیر نیک و بد و حاضر و مسافر مى‏باشد ، استعاره آورده است ، همچون چادرى که در برگیرنده اهل چادر است ،امام در سخنان خود معروف و منکر را در مقابل هم آورده ، و مقصود نفى منکر نبوده است ، بلکه مقصود امام ( ع ) نفى خوددارى از منکر مى‏باشد .

دوم : عبارت : امّا بعد . . .

برادر مذحج سرآغاز نامه است : در این عبارت مردم را به طور اجمال از فرستادن اشتر مطّلع ساخته و او را به اوصافى معرّفى کرده که باعث میل و رغبت ایشان بدو گردد ، و از همّت والا و دلبستگى او به تدبیر جنگى و آمادگى‏اش در برخورد با دشمن ، به طور اشاره و کنایه با این عبارت بیان داشته است که او را به هنگام ترس خواب نمى‏رباید ، و در وقت بیم و هراس از دشمنان به دلیل شجاعت و بى‏باکى ، هراسى به دل راه نمى‏دهد ، و مطلب را با این تعریف مورد تأکید قرار داده و فرموده است که او بر تبهکاران از آتش سوزنده‏تر است . و این توصیف با همه مبالغه‏اى که دارد وصف درستى است .

زیرا برخورد او با تبهکاران باعث ظنّ آنان به نابودى و سالم نجستن از دست او مى‏شد در صورتى که وجود آتش سوزان چنین نیست چون امید به فرار از آتش و خاموش کردن آن وجود دارد آنگاه پس از شمردن اوصاف برجسته مالک ، نام او را ذکر کرده است که این روش رساتر مى‏باشد چون مهمترین هدف تعریف مالک بوده است ، نه تنها نام بردنش .

مذحج ، به فتح میم ، مانند مسجد : پدر قبیله‏اى از یمن ، مذحج بن جابر بن مالک بن نهلان بن سباست . نخع : بخشى از همین قبیله است ، و اشتر از قبیله نخعى است .

سوم : مردم را مأمور به هدف یعنى گوش فرا دادن به مالک و اطاعت از امر او کرده است ،نه بدون قید و شرط ، بلکه تا آنجا که اوامر او مطابق و موافق حق باشد . و به حسن امتثال امر وى به وسیله قیاس مضمرى اشاره فرموده که صغراى قیاس این گفتار امام ( ع ) است : « فانّه سیف الضّریبه . . . » ضربتش ، لفظ شمشیر را به اعتبار این که مالک ، بر دشمن حمله مى‏برد و همچون شمشیر نابودشان مى‏کرد ، استعاره آورده و با ذکر واژه « الظّبه » استعاره ترشیحى به کار برده است . و این تعبیر که « او شمشیرى است که کند نمى‏شود و ضربتش سخت مؤثّر است » کنایه از آن است که مالک با موفقیت حوادث را پشت سر مى‏گذارد بدون اینکه در آنها توقّف و یا عقبگرد کند . اضافه « نابى » به کلمه « الضّریبه » اضافه اسم فاعل به اسم مفعول است ، یعنى : آن شمشیر بى‏اثر نسبت به محلّ ورود و مضروب خود نیست . و کبراى قیاس در حقیقت چنین است : و هر کسى که چنان باشد لازم است مقدّم داشته شود و اگر در مورد جنگ و امثال آن فرمانى دهد ، باید فرمانش را اجرا کرد .

چهارم : امام ( ع ) به ایشان دستور داده است تا حرکتشان به سمت جبهه نبرد و باز ایستادن ایشان از جنگ ،بر طبق امر مالک باشد ، و بر این مطلب وسیله قیاس مضمرى توجّه داده است که صغراى آن عبارت است از گفته امام ( ع ) : فانّه امرى زیرا آن فرمان من است . و به کنایه این مطلب را بیان داشته است که مالک ،در جنگ و امثال آن دستورى نمى‏دهد ، مگر این که بجا و بموقع باشد ، زیرا اوامر امام ( ع ) این چنین بوده است ، بنابر این هر کسى که موافق آن دستورها حرکت کند پس دستورهاى امام ( ع ) نیز چنین است ، و مقصود امام ( ع ) این نیست که تمام اوامر مالک از کلّى و جزئى به طور معیّن و به تفصیل مطابق اوامر اوست ، بلکه مقصود امام ( ع ) این است که به مالک قوانین کلّى سیاسات و تدبیر مدن و فنون جنگ را آموخته و او را به حدّى آماده کرده است که مى‏ تواند اجتهاد کند و جزئیات امور را از روى آموخته‏ ها استخراج نماید .

پنجم : به مردم مصر اطّلاع داده است که ایشان را ،با همه نیازى که خود آن حضرت در مشورت و تدبیر امور به مالک داشته است ، بر خویش مقدّم داشته است ، و این مطلب را از باب منّتى بر آنها بیان داشته تا از وى قدردانى و سپاسگزارى کنند ، و به دلیل ایثار خود نسبت به آنها در فرستادن مالک نزد آنها به این بیان اشاره فرموده است که او خیرخواه ایشان ، داراى قوّت قلب و در مقابل دشمنان پایدار و نستوه است ، و در عبارت در کوبیدن دشمن استوار است ، به همین مطلب اشاره فرموده است امّا مصلحت امام ( ع ) در این ایثار ، همان پایدارى و بقاى حکومت به مصلحت مردم بوده است ، توفیق از جانب خداست .

بازدیدها: ۸

نامه ۳۷ ترجمه شرح ابن میثم بحرانی

۳۷ از نامه‏ هاى امام ( ع ) به معاویه

فَسُبْحَانَ اَللَّهِ مَا أَشَدَّ لُزُومَکَ لِلْأَهْوَاءَ اَلْمُبْتَدَعَهِ وَ اَلْحَیْرَهِ اَلْمُتَّبَعَهِ مَعَ تَضْیِیعِ اَلْحَقَائِقِ وَ اِطِّرَاحِ اَلْوَثَائِقِ اَلَّتِی هِیَ لِلَّهِ طِلْبَهٌ وَ عَلَى عِبَادِهِ حُجَّهٌ فَأَمَّا إِکْثَارُکَ اَلْحِجَاجَ فِی ؟ عُثْمَانَ ؟ وَ قَتَلَتِهِ فَإِنَّکَ إِنَّمَا نَصَرْتَ ؟ عُثْمَانَ ؟ حَیْثُ کَانَ اَلنَّصْرُ لَکَ وَ خَذَلْتَهُ حَیْثُ کَانَ اَلنَّصْرُ لَهُ

ترجمه

« اما بعد خدا را از هر عیب و نقصى منزه مى ‏دانم ، چه قدر تو پیرو خواهشهاى نفسانى تازه و گرفتار هوا و هوسهاى پیاپى هستى با تباه سازى حقیقتها و پشت پا زدن به پیمانهایى که خواست خدا و راهگشاى بندگان خداست .

امّا جار و جنجال فراوان تو در مورد عثمان و قاتلانش ، تو موقعى عثمان را یارى کردى که به نفع خودت بود ولى هنگامى که براى او سودى داشت ، او را خوار و تنها گذاشتى و یارى نکردى . » .

شرح

مى‏ گویم ( ابن میثم ) : آغاز این نامه چنین بوده است :

براستى دنیا ، موجودى شیرین ، سرسبز ، آراسته و خرّم است ، کسى به دنیا نرسیده مگر این که او را از هر چه براى او سودمندتر بوده بازداشته است ، در صورتى که ما را به آخرت فرمان داده و واداشته ‏اند .

اى معاویه آنچه را که ناپایدار است ترک کن و براى جاودانگى کار کن ، از مرگى که سر انجام با او روبه ‏رو مى‏ شوى ، و حسابى که پایان کارت با آن است ،برحذر باش ، و بدان که خداوند هرگاه خیر بنده‏ اى را بخواهد ، ناپسندى را از او دور و توفیق اطاعت خود را برایش فراهم مى ‏آورد ، هرگاه براى بنده‏ اى خواستار شرّ گردد ، او را فریفته دنیا مى ‏کند و آخرت را از یاد او مى ‏برد و میدان آرزوهاى او را گسترش مى‏ دهد و از آنچه به صلاح اوست باز مى ‏دارد .

نامه تو ، به من رسید ، تو را چنان یافتم که مقصود خود را به صراحت بازگو نمى‏کنى و چیزى را غیر از گم شده‏ ات مى‏ جویى ، و در اشتباهى کورکورانه و سرگردانى گمراهى به سر مى‏ برى و به چیزى غیر از برهان و دلیل دست مى ‏یازى و به ضعیف‏ترین شبهات پناه مى‏برى .

امّا درخواست شرکت تو در امور و واگذارى سرزمین شام به تو ، اگر من امروز این کار را مى‏کردم دیروز ( تا به حال ) این کار را کرده بودم . اما این که گفتى : عمر ، تو را والى شام کرده است ، کسانى را که همتایش ( ابوبکر ) ولایت داده بود ، عمر عزل کرد ، و همچنین کسانى را که عمر به فرماندارى تعیین کرده بود ، عثمان برکنار ساخت ، هیچ رهبرى براى مردم تعیین نشده است ، مگر آنکه صلاح امّت را در نظر بگیرد ، چه براى رهبران قبل از او آن مصلحت روشن بوده و یا از نظر آنها مخفى مانده باشد ، و هر کارى ، کار دیگرى را در پى دارد ، و هر زمامدارى نظر و اندیشه خاصّى دارد . آنگاه مى‏رسد به عبارت سبحان ا . . . تا آخر نامه .

این بخش از نامه دو مطلب را شامل است :

اوّل : تعجّب از زیادى دلبستگى معاویه به خواسته‏هایى که خود به وجود آورنده آنهاست و انحراف او از رفتن به جانب حق ، به دلیل پیروى از هوا و هوس .

توضیح آن که در هر زمانى ، معاویه شبهه‏اى ایجاد و نظر تازه‏اى القا مى‏کرد ، تا بدان وسیله یارانش را گمراه سازد و در ذهن آنها بیندازد که على ( ع ) براى رهبرى شایستگى ندارد ، یک بار مى‏ گفت : او قاتل عثمان است ، و یک مرتبه وانمود مى ‏کرد که او را یارى نکرده و خوار و تنها گذاشته ، و یک بار مى‏پنداشت که او قاتل صحابه پیامبر ( ص ) است و وحدت کلمه جامعه را به هم زده است ، یک بار با دادن پول و صرف مال مسلمانان برخلاف دستور شرع ، دیگران را از او برمى‏ گرداند ، و گاهى قبول مى ‏کرد که او شایسته رهبرى امّت است ، و از او درخواست تأیید حکومت خود بر سرزمین شام را داشت ، و افکار پوچى نظایر اینها را ، خود مى‏ساخت ، و در پى این اندیشه‏ هاى باطل ، سرگردان و حیرت زده مى‏ماند ، با تضییع حقایقى که باید پایبند آنها مى‏بود ، از قبیل اعتقاد بر این که على ( ع ) شایسته ‏ترین فرد به امر خلافت است ، و نسبت به عهد و پیمانهاى مطلوب و مورد رضاى پروردگار آگاهتر است ، آن نوع پیمان و عهدى که روز قیامت حجّت خدا بر بندگان است ، همان طور که خداى متعال مى‏فرماید : وَ اِذْ اَخَذَ رَبُّکَ مِنْ بَنى آدَمَ . . . [ ۱ ] دوم : پاسخ امام ( ع ) به سخن وى درباره عثمان و افتخار به یارى و کمک او ، و پرخاش وى در مورد این که ، امام ( ع ) عثمان را خوار گذارده است .

عبارت : فانّک . . . به منزله صغراى قیاس مضمر است . توضیح قیاس به این ترتیب است ، موقعى که عثمان از معاویّه کمک و یارى خواست ، معاویّه ،امروز و فردا مى‏کرد ، و وعده کمک مى ‏داد تا این که سخت در محاصره قرار گرفت آنگاه یزید بن اسد قسربى را به جانب مدینه فرستاد ، و به او گفت : هنگامى که به محلّ ذى خشب رسیدى ، همانجا توقّف کن و مگو : ( شخص حاضر در صحنه چیزى را مى ‏بیند که غایب نمى ‏بیند ، زیرا من حاضرم و تو غایب . ) یزید ،مى‏ گوید : من در ذى خشب ، توقّف کردم تا وقتى که عثمان به قتل رسید . آنگاه معاویه به وى دستور بازگشت داد ، و او با سپاهى که همراه داشت ، به شام برگشت پس در حقیقت یارى معاویه براى خودش بود در صورتى که براى یارى عثمان تنها به خاطر این که راه بهانه و عذرى برایش باشد سپاه خود را فرستاده بود ، و این خود دارى براى آن بود که عثمان کشته شود ، و مردم را به پشتیبانى خود دعوت کند ، پس در حقیقت این کمکى بود به خود معاویه . زیرا که این عمل او خود ، باعث قتل عثمان شده و بهره بردارى معاویه از این رویداد به نفع خواسته خود بوده است ، و خوار و تنها گذاشتن عثمان موقعى بود که او نیازمند به کمک بود .

کبراى قیاس نیز در حقیقت چنین است : و هر کس چنان باشد ، پس نباید افتخار به یارى عثمان کند و به دیگرى نسبت خوار ساختن عثمان را بدهد . توفیق از جانب خداست .

________________________

[ ۱ ] سوره اعراف ( ۷ ) آیه ( ۱۷۱ ) یعنى : هنگامى که پروردگارت از فرزندان آدم پیمان گرفت .

 

بازدیدها: ۴

نامه ۳۶ ترجمه شرح ابن میثم بحرانی

۳۶ از نامه ‏هاى امام ( ع ) به عقیل بن ابى طالب درباره لشکرى که به سوى گروهى از دشمنان فرستاده بود و این نامه در پاسخ نامه عقیل به امام ( ع ) است .

فَسَرَّحْتُ إِلَیْهِ جَیْشاً کَثِیفاً مِنَ اَلْمُسْلِمِینَ فَلَمَّا بَلَغَهُ ذَلِکَ شَمَّرَ هَارِباً وَ نَکَصَ نَادِماً فَلَحِقُوهُ بِبَعْضِ اَلطَّرِیقِ وَ قَدْ طَفَّلَتِ اَلشَّمْسُ لِلْإِیَابِ فَاقْتَتَلُوا شَیْئاً کَلاَ وَ لاَ فَمَا کَانَ إِلاَّ کَمَوْقِفِ سَاعَهٍ حَتَّى نَجَا جَرِیضاً بَعْدَ مَا أُخِذَ مِنْهُ بِالْمُخَنَّقِ وَ لَمْ یَبْقَ مَعَهُ غَیْرُ اَلرَّمَقِ فَلَأْیاً بِلَأْیٍ مَا نَجَا فَدَعْ عَنْکَ ؟ قُرَیْشاً ؟ وَ تَرْکَاضَهُمْ فِی اَلضَّلاَلِ وَ تَجْوَالَهُمْ فِی اَلشِّقَاقِ وَ جِمَاحَهُمْ فِی اَلتِّیهِ فَإِنَّهُمْ قَدْ أَجْمَعُوا عَلَى حَرْبِی کَإِجْمَاعِهِمْ عَلَى حَرْبِ ؟ رَسُولِ اَللَّهِ ص ؟

قَبْلِی فَجَزَتْ ؟ قُرَیْشاً ؟ عَنِّی اَلْجَوَازِی فَقَدْ قَطَعُوا رَحِمِی وَ سَلَبُونِی سُلْطَانَ اِبْنِ أُمِّی وَ أَمَّا مَا سَأَلْتَ عَنْهُ مِنْ رَأْیِی فِی اَلْقِتَالِ فَإِنَّ رَأْیِی قِتَالُ اَلْمُحِلِّینَ حَتَّى أَلْقَى اَللَّهَ لاَ یَزِیدُنِی کَثْرَهُ اَلنَّاسِ حَوْلِی عِزَّهً وَ لاَ تَفَرُّقُهُمْ عَنِّی وَحْشَهً وَ لاَ تَحْسَبَنَّ اِبْنَ أَبِیکَ وَ لَوْ أَسْلَمَهُ اَلنَّاسُ مُتَضَرِّعاً مُتَخَشِّعاً وَ لاَ مُقِرّاً لِلضَّیْمِ وَاهِناً وَ لاَ سَلِسَ اَلزِّمَامِ لِلْقَائِدِ وَ لاَ وَطِی‏ءَ اَلظَّهْرِ لِلرَّاکِبِ اَلْمُتَقَعِّدِ وَ لَکِنَّهُ کَمَا قَالَ أَخُو ؟ بَنِی سَلِیمٍ ؟

فَإِنْ تَسْأَلِینِی کَیْفَ أَنْتَ فَإِنَّنِی
صَبُورٌ عَلَى رَیْبِ اَلزَّمَانِ صَلِیبُ
یَعِزُّ عَلَیَّ أَنْ تُرَى بِی کَآبَهٌ
فَیَشْمَتَ عَادٍ أَوْ یُسَاءَ حَبِیبُ

لغات

طفّلت الشمس : هنگامى که خورشید به سمت غروب مایل شود .

آبت : لغتى است به معنى غابت ( پنهان شد ) 

لألى : دشوارى و سختى اجماع : تصمیم قاطع

جوازى : جمع جازیه : یعنى کسانى که

جریض : اندوهگینى که آب دهانش را از روى غم و اندوه به زحمت از گلو فرو مى‏برد ، به حدى که نزدیک است از غصه بمیرد .

مخنّق : قسمتى از گردن ، موضع خنق ،گلوگاه ،

رمق : باقیمانده جان ، نیمه‏ جان .

اشخاص را به علت کار بد ، کیفر مى‏ کنند .

محلّین : بیعت شکنان ، به کسى که عهد و بیعت خود را بشکند ، محلّ مى‏ گویند و در مقابل آن به کسى که حفظ عهد و پیمان کند محرم مى‏ گویند .

متقعّد : سواره ، به خاطر نشستن بر پشت شتر .

ترجمه

« پس ، سپاهى متراکم از مسلمانان به جانب او فرستادم ، و هنگامى که این خبر به او رسید ، با عجله گریخت و پشیمان بازگشت ، و آن سپاه در بین راه ، نزدیک غروب آفتاب با او روبه‏رو شد ، اندکى با هم به نبرد پرداختند چنانکه گویى جنگى در کار نبود . و ساعتى بیش به درازا نکشید که از تنگنایى که در آن گرفتار آمده بود ،غمگین و غصه‏دار رها شد ، در حالى که جز نیم جانى از او باقى نمانده بود ، پس با دشوارى و مشقّت زیاد نجات یافت .

بنابر این قریش و تاخت و تازشان را در گمراهى و میداندارى و جولانشان را در دشمنى و ستیز ، و جنب و جوششان را در سرگردانى ، به حال خود رها کن ،چه آنها در جنگ با من آن چنان متّحد شده‏اند که پیش از من در جنگ با رسول خدا ( ص ) . عقوبتگران به جاى من قریش را به کیفر رسانند ، زیرا آنان رشته خویشاوندى مرا ( با پیامبر ( ص ) بریدند ) و مقام خلافت پسر مادرم را از من ربودند .

و امّا آنچه درباره جنگ از نظر من جویا شدى ، نظر من آن است که جنگ با کسانى که جنگ را روا داشتند تا پاى مرگ و دیدار پروردگار سزاوار است ، نه انبوه مردم در اطراف من بر عزّتم مى‏افزاید ، و نه پراکندگى مردم از من خوف و ترسم را افزون مى‏کند . و گمان مبر که فرزند پدر تو ، هر چند مردم او را تنها بگذارند ، به خوارى و ذلّت تن دهد ، و یا از روى ضعف و ناتوانى زیر بار زور برود ، براى زمامدار ، رها کردن زمام ، و براى سوارى که بر مرکب نشسته ، فرود آمدن از پشت مرکب امکان ندارد ، امّا داستان من داستان برادر بنى سلیم است که گفته :

اگر از من بپرسى که چگونه ‏اى ؟ براستى من بر سختى روزگار بسیار شکیبا و استوارم .

گران است بر من که از خود غم و اندوهى نشان دهم ، تا در نتیجه دشمن شاد و دوست غمگین شود . »

شرح منظور و هدف این فصل چند مطلب است :

اوّل : عبارت : فسرّحت . . . مانجا

شرح حال دشمن است ، که بر یکى از کارگزارانش هجوم کرده بود و امام ( ع ) سپاهى از مسلمانان را به جانب او گسیل داشت ، دشمن پس از اطّلاع از روآوردن سپاه به طرف او فرار کرد ، امّا پس از این که سپاه امام ( ع ) رسید ، اندکى به نبرد پرداختند ، آنگاه با دشوارى و مشقّت زیادى توانستند نجات پیدا کنند و دور شوند . الفاظ این عبارت فصیحترین عبارتهاى این نامه است . کلمات : هاربا ، نادما ، حریضا ، حال مى‏ باشند .

عبارت : کلا و لا ، تشبیهى است به شیى‏ء اندک ناپایدار ، توضیح آن که :

لا و لا دو کلمه کوتاهى هستند که زود قطع مى‏شوند و کمتر در گفتگوى بین دو نفر شنیده مى‏شوند : بنابر این نبرد دشمن را با سپاهى که امام ( ع ) فرستاده بود ، به آن دو کلمه تشبیه کرده است ، مانند شعر ابن هانى مغربى که مى‏گوید : او در چشم از یک لحظه هم زودتر و در گوش از : لا و لا ، کوتاهتر است .

موقف ، مصدر میمى است ، یعنى آن نبرد ، نبرد یک ساعته‏اى بیش نبود .

بعضى عبارت را : لا و ذا نقل کرده ‏اند .

لأیا : مصدر ( مفعول مطلق ) و عامل آن محذوف ، و ماء مصدرى در محل فاعل است تقدیر جمله چنین است : فلأیى لأیانجاؤه ، یعنى دشوار و کند بود .

عبارت : بلأى : دشواریى مقرون به دشوارى .

دوم : عبارت : دع عنک . . . ابن امّى

به منزله پاسخ به جمله‏اى است که در آن از قریش و کسانى که از آن مردم به معاویه پیوستند یاد کرده است ، پس به عقیل از باب خشم بر آنها امر مى‏کند که از آنها نام نبرد . و او در عبارت : و ترکاضهم ، ممکن است به معنى مع باشد ، و احتمال دارد حرف عطف بوده باشد . کلمه : التّرکاض ، را براى آنها [ قریش ] استعاره آورده است ، از آن‏رو که اذهان ایشان در گمراهى از راه خدا و فرو رفتن ایشان در باطل ، بدون توقّف مى‏شتابد . و همچنین کلمات : النّجوال ، و اجماح ، استعاره است به اعتبار مخالفت زیاد آنان با حقّ و جنب و جوش در سرگردانى ، و بیرون رفتن از راه عدالت که مانند اسبى در حال تاخت و تاز بودند .

عبارت : فانّهم . . . رسول اللّه :

زیرا آنان . . . پیامبر خدا ( ص ) ، به منزله صغراى قیاس مضمرى است که بدان وسیله به عقیل توجّه داده است که خیرى در قریش نیست و باید از آنها دورى کرد ، و کبراى مقدّر نیز چنین است : و هر که این طور باشد ، واگذاشتن او و دورى از او واجب و لازم است ، زیرا امید خیرى در او نیست . امّا معنى حقیقى صغرى روشن است ، زیرا قریش از زمانى که مردم به آن حضرت بیعت کردند تصمیم قطعى به دلیل کینه ، حسد و بغضى که نسبت به امام داشتند بر نبرد با آن بزرگوار گرفته و بر ستیز با وى متّحد شده بودند ، همان طور در آغاز اسلام با پیامبر خدا ( ص ) چنین حالتى را داشتند ، و این دو حالت در هیچ جهتى با هم فرق و تفاوتى ندارند .

عبارت : فجزت قریشا علىّ الجوازى :

( عقوبتگران به جاى من ، قریش را به کیفر رسانند ، ) نفرینى است بر آنها که به مانند کارى که خود آنها کرده‏اند ، از قبیل قطع رحم ، و نفى امام از زمامدارى اسلام و خلافتى که او شایسته‏تر بود ،

کیفر داده شوند ، این عبارت به منزله ضرب المثلى درآمده است .

عبارت : فقد قطعوا رحمى

( آنان رابطه خویشاوندى مرا ( با پیامبر ( ص ) )نادیده گرفته و قطع کردند ) ، همچون علّت براى درستى نفرین بر قریش است ،و همین جمله به منزله صغراى قیاس مضمر نیز هست ، و کبراى مقدّر چنین است : و هر کس مرتکب چنین اعمالى شود ، او شایسته نفرین است .

مقصود امام ( ع ) از پسر مادرش ، پیامبر خدا ( ص ) است ، زیرا هر دو ،پسران فاطمه ، دختر عمرو بن عمران بن عائذ بن مخزوم ، مادر عبد اللّه و ابوطالبند . ولى امام ( ع ) نفرمود : پسر پدرم ، زیرا غیر از ابوطالب ، عموهاى دیگرش در نسبت به عبد المطّلب شرکت داشتند .

بعضى گفته‏اند : چون مادر امام ( ع ) ، فاطمه بنت اسد ، در زمان کودکى پیامبر ( ص ) موقعى که آن حضرت یتیم و در کفالت ابو طالب بود ، از او پرستارى مى‏کرد ، پس در حقیقت به منزله مادر او بوده ، از این‏رو به مجاز پیامبر ( ص ) به عنوان پسر به او نسبت داده شده است [ ۱ ] .

سوم : عبارت : « و امّا ما سئلت عنه . . . »

( و اما آنچه را که در مورد آن از من سؤال کردى ، تا آخر ) تقریر پرسش و پاسخ است و در این بخش از نامه به چند مورد از فضایل خود ، توجّه داده است :

۱ به نیروى دینى خود نسبت به کسانى که پیمان الهى را وقعى ننهاده و پیمان شکنى کرده‏اند .

۲ شجاعت خود را ، که نه انبوه مردم پیرامونش با وجود آن شجاعت ،

باعث زیادى عزّت ، و نه پراکنده شدن آنها موجب ترس و وحشت او خواهد شد ،

و با وجود چنان شجاعتى ، جایى براى ترس ، ناتوانى و تسلیم به دشمن نمى‏ماند ،

ولى با این همه ، آن بزرگوار همچون گوینده آن شعر است . شعر به عبّاس بن مرداس سلمى نسبت داده شده است ، و به منزله تمثیل و تشبیه است ، اصل ( مشبّه به ) گوینده شعر و فرع ( مشبّه ) امام ( ع ) است و انگیزه مقایسه ویژگیهاى نامبرده است ، و حکم ( وجه شبه ) شجاعت و دلیرى امام است که از صولت او باید بر حذر بود . توفیق از جانب خداست .

________________________________________________

[ ۱ ] نقل کرده ‏اند ، که چون فاطمه همچون مادر مهربانى از پیامبر ( ص ) پرستارى مى‏ کرد ، از آن‏رو ، پیامبر ( ص ) درباره او فرموده است : « فاطمه امّى بعد امّى » فاطمه : بنت اسد ، بعد از مادرم ( آمنه ) ، مادر من است م .

 

بازدیدها: ۰

نامه ۳۵ ترجمه شرح ابن میثم بحرانی

۳۵ از نامه‏ هاى امام ( ع ) به عبد الله بن عباس پس از کشته شدن محمد بن ابى بکر .

أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّ ؟ مِصْرَ ؟ قَدِ اِفْتُتِحَتْ وَ ؟ مُحَمَّدُ بْنُ أَبِی بَکْرٍ ؟ رَحِمَهُ اَللَّهُ قَدِ اُسْتُشْهِدَ فَعِنْدَ اَللَّهِ نَحْتَسِبُهُ وَلَداً نَاصِحاً وَ عَامِلاً کَادِحاً وَ سَیْفاً قَاطِعاً وَ رُکْناً دَافِعاً وَ قَدْ کُنْتُ حَثَثْتُ اَلنَّاسَ عَلَى لَحَاقِهِ وَ أَمَرْتُهُمْ بِغِیَاثِهِ قَبْلَ اَلْوَقْعَهِ وَ دَعَوْتُهُمْ سِرّاً وَ جَهْراً وَ عَوْداً وَ بَدْءاً فَمِنْهُمُ اَلْآتِی کَارِهاً وَ مِنْهُمُ اَلْمُعْتَلُّ کَاذِباً وَ مِنْهُمُ اَلْقَاعِدُ خَاذِلاً أَسْأَلُ اَللَّهَ تَعَالَى أَنْ یَجْعَلَ لِی مِنْهُمْ فَرَجاً عَاجِلاً فَوَاللَّهِ لَوْ لاَ طَمَعِی عِنْدَ لِقَائِی عَدُوِّی فِی اَلشَّهَادَهِ وَ تَوْطِینِی نَفْسِی عَلَى اَلْمَنِیَّهِ لَأَحْبَبْتُ أَلاَّ أَبْقَى مَعَ هَؤُلاَءِ یَوْماً وَاحِداً وَ لاَ أَلْتَقِیَ بِهِمْ أَبَداً

ترجمه

« اما بعد ، مصر را لشکریان معاویه گرفتند و محمد بن ابى بکر خدایش بیامرزد به شهادت رسید ، از خداوند اجر و پاداش براى او خواستارم که برایم فرزندى خیر اندیش و کارگزارى رنجکش و شمشیرى بران و رکنى مدافع بود .

من مردم را براى رفتن به جانب او وادار ، و پیش از کشته شدنش به یارى او امر مى‏ کردم و از مردم نه یک بار ، بارها ، پنهان و آشکار دعوت کردم ، پس بعضى از مردم با بى‏میلى به یارى او مى‏رفتند ، گروهى به دروغ بهانه جویى مى‏ کردند و گروهى نیز سرافکنده مى‏ ماندند .

از خداوند خواهانم که مرا از این مردم هر چه زودتر نجات بخشد ، که به خدا سوگند اگر آرزویم به شهادت در هنگام رودررویى با دشمن ، و آمادگى ‏ام براى مرگ نبود ، دوست داشتم حتّى یک روز با اینها نباشم ، و با کسى از ایشان روبه‏رو نشوم . »

شرح

مى‏گویم ( ابن میثم ) : احتسبت کذا عند اللّه ، یعنى از او درخواست اجر و مزد مى‏کنم الحسبه ، به کسر حاء یعنى اجر و مزد .

الشّهاده : کشته شدن در راه خدا . استشهد : گویا او نزد خدا حضور یافته است . محور و هدف این نامه چند مطلب است :

اوّل : اطلاع دادن به ابن عباس ، از تصرّف مصر به وسیله سپاه معاویه .

دوم : خبر دادن به ابن عباس از کشته شدن محمد بن ابى بکر ، تا او نیز در اندوه این سوگ با امام شریک باشد ، و ابراز ستایش در ضمن اظهار غم و اندوه نسبت به او . واژه‏هاى ولدا ، عاملا ، سیفا و رکنا همگى نقش حال را دارند ، و نامیدن او [ محمد ] به عنوان فرزند به اعتبار تربیت وى در دامن خود همچون فرزند خود از باب مجاز است ، توضیح آن که وى ربیب امام ( پسر همسرش ) بود ، مادرش اسماء دختر عمیس خثعمىّ بود ، که قبلا همسر جعفر بن ابى طالب بود ، و با او به حبشه مهاجرت کرد ، و در حبشه ، محمّد ، عون و عبد اللّه از او به دنیا آمدند ، و پس از این که جعفر به شهادت رسید ، ابوبکر با وى ازدواج کرد ، و این محمد از او به دنیا آمد .

هنگامى که همسرش ابوبکر از دنیا رفت ، على ( ع ) او را به همسرى گرفت و از او یحیى بن على به دنیا آمد . کلمه : سیف ( شمشیر ) را به اعتبار نابود ساختن و حمله کردن او بر دشمن استعاره از وى آورده است . و با استعمال لفظ قاطع ( برّان ) ، و همچنین کلمه : رکن ( ستون ) ، صنعت ترشیح به کار برده است ، از آن رو که در پیشامدها به او مراجعه مى‏ کرد و بدان وسیله گرفتارى را برطرف مى‏ ساخت . و کلمه : دافعا ( برطرف کننده ) ، نیز از باب ترشیح است .

سوم : اطّلاع دادن به ابن عبّاس از وضع خود با مردم به عنوان شکوه و گله از ایشان ، زیرا آن بزرگوار ، آنان را به پیوستن بر محمد بن ابى بکر و یارى او ترغیب کرد ولى آنها گوش ندادند ، و نیز به دلیل و سبب کوتاهى کردن هر کدام از آنهااشاره فرموده است .

براستى ، وضع امام ( ع ) با مردم همانند پیامبر خدا ( ص ) با قوم خود بود ،که بعضى با بى ‏میلى [ به یارى پیامبر ] مى‏ آمدند به طورى که گویى به چشم خود مى‏ بینند که به طرف مرگ برده مى ‏شوند [ ۱ ] و بعضى بهانه‏ هاى دروغین مى‏ آوردند همچون کسانى که مى‏ گفتند : اگر قدرت بر کارزار داشتیم به همراه شما بیرون مى‏ آمدیم ، آنان خود را به هلاکت مى‏ اندازند ، در صورتى که خداوند آگاه است که آنها دروغ مى‏ گویند [ ۲ ] .

هر کس حالات و تاریخ زندگانى این دو بزرگوار را تا وقتى که از دنیا رفتند مورد بررسى قرار دهد ، جهت همگونى بین آن دو تن در بیشتر حالات برایش ثابت مى‏گردد ، این بخش از سخن امام ( ع ) مطابق دریافت وى از آن مردم مربوط به آنهاست .

چهارم : درخواست نجات هر چه زودتر از دست آنها از پیشگاه خداوند متعال ، در این جا نیز ، این درخواست به عنوان گله و شکوه است ، و همچنین امام به انگیزه توقّف خود با این حالت در بین آن مردم اشاره دارد ، یعنى آرزوى شهادت و آماده بودن براى مرگ به هنگام روبه‏رو شدن با دشمن ، که اگر چنین نبود از ایشان فاصله مى ‏گرفت . توفیق از جانب خداست .

___________________________________

[ ۱ ] اشاره به آیه مبارکه ( ۶ ) از سوره انفال ( ۸ ) است .

[ ۲ ] اشاره به آیه مبارکه ( ۴۲ ) از سوره توبه ( ۹ ) دارد .

 

بازدیدها: ۱۰

نامه ۳۴ ترجمه شرح ابن میثم بحرانی

۳۴ از نامه‏ هاى امام ( ع ) به محمد بن ابى بکر ، موقعى که از دلگیرى وى نسبت به برکنارى از حکومت مصر و نصب مالک اشتر به جاى او ، اطلاع یافت . و بعد مالک اشتر ، پیش از رسیدن به مصر در بین راه بدرود حیات گفت .

أَمَّا بَعْدُ فَقَدْ بَلَغَنِی مَوْجِدَتُکَ مِنْ تَسْرِیحِ ؟ اَلْأَشْتَرِ ؟ إِلَى عَمَلِکَ وَ إِنِّی لَمْ أَفْعَلْ ذَلِکَ اِسْتِبْطَاءً لَکَ فِی اَلْجَهْدَ وَ لاَ اِزْدِیَاداً لَکَ فِی اَلْجِدِّ وَ لَوْ نَزَعْتُ مَا تَحْتَ یَدِکَ مِنْ سُلْطَانِکَ لَوَلَّیْتُکَ مَا هُوَ أَیْسَرُ عَلَیْکَ مَئُونَهً وَ أَعْجَبُ إِلَیْکَ وِلاَیَهً إِنَّ اَلرَّجُلَ اَلَّذِی کُنْتُ وَلَّیْتُهُ أَمْرَ ؟ مِصْرَ ؟ کَانَ رَجُلاً لَنَا نَاصِحاً وَ عَلَى عَدُوِّنَا شَدِیداً نَاقِماً فَرَحِمَهُ اَللَّهُ فَلَقَدِ اِسْتَکْمَلَ أَیَّامَهُ وَ لاَقَى حِمَامَهُ وَ نَحْنُ عَنْهُ رَاضُونَ أَوْلاَهُ اَللَّهُ رِضْوَانَهُ وَ ضَاعَفَ اَلثَّوَابَ لَهُ فَأَصْحِرْ لِعَدُوِّکَ وَ اِمْضِ عَلَى بَصِیرَتِکَ وَ شَمِّرْ لِحَرْبِ مَنْ حَارَبَکَ وَ اُدْعُ إِلى‏ سَبِیلِ رَبِّکَ ۱ ۴ ۱۶ : ۱۲۵ وَ أَکْثِرِ اَلاِسْتِعَانَهَ بِاللَّهِ یَکْفِکَ مَا أَهَمَّکَ وَ یُعِنْکَ عَلَى مَا یُنْزِلُ بِکَ و السَّلاَم

لغات

موجده : خشم و ناراحتى که به انسان دست مى‏دهد

تسریح : فرستادن

إصحر له : به خاطر او از شهر بیرون شو

بصیره : ( در اینجا ) برهان و راهنمایى دینى .

ترجمه

« امّا بعد ، خبر دلگیر شدنت از فرستادن مالک اشتر به جاى تو به من رسید ،این عمل من نه به آن خاطر بود که تو کوشا نبودى و تلاش زیاد نداشتى ، اگر من حکومت مصر را از تو مى‏گیرم تو را به کارى مى‏گمارم که زحمت و رنجش کمتر و فرمانروایى آن براى تو گواراتر باشد .

کسى را که فرماندار مصر ساختم براى ما خیرخواه و بر دشمن ما غالب و توانا بود ، پس خدا بیامرزدش که روزگارش را به پایان رساند و با مرگ روبرو ، ما از او خوشنودیم ، خداوند او را غریق دریاى رحمت خود گرداند ، و بر او پاداشى دو چندان دهد ، حال به جانب دشمن حرکت کن و با بصیرت و بینش روانه شو ، و براى نبرد با دشمن دامن همّت بر کمر زن ، و به راه پروردگارت دعوت کن ، و از خداوند ، زیاد کمک بخواه تا او تو را از آنچه باعث اندوهت شده باز دارد و نسبت به آنچه بر تو وارد شده است یارى نماید ، اگر خدا بخواهد . »

شرح

مى‏گویم ( ابن میثم ) : علّت ( تغییر ) آن بود که محمد بن ابى‏بکر در روبرو شدن با دشمن از خود ضعف نشان مى‏داد ، و در میان یاران على ( ع ) براى نبرد با دشمن کسى پرجرأت‏تر و نیرومندتر از مالک اشتر خدایش بیامرزد وجود نداشت ، و معاویه پس از ماجراى صفّین براى یورش به اطراف شهرهاى اسلامى آماده مى ‏شد ، از طرفى ، مصر مورد توجّه عمرو بن عاص بوده است و امام ( ع ) مى‏ دانست که آن جا جز به وسیله مالک اشتر نمى‏تواند حفظ شود ، این بود که عهد و فرمانى به او نوشت ، که در آینده آن را نقل خواهیم کرد ، و او را به جانب مصر فرستاد ، از طرفى اطّلاع یافت که محمّد به خاطر این عمل افسرده شده است . پس از آن که مالک اشتر ، پیش از رسیدن به مصر ، بدرود زندگى گفت ، این نامه را امام ( ع ) به محمّد نوشت ، و در نامه کارى را که انجام داده است به اطّلاع او مى‏رساند و رضایت او را جلب مى‏کند و دلیل گماردن مالک اشتر را به جاى او بازگو مى‏نماید ، که نه از باب رنجش از وى و نه دلیل کوتاهى از جانب او بوده است .

خلاصه و نتیجه این بخش از نامه‏ هاى امام ( ع ) چند چیز است :

اوّل : سخن امام : فقد بلغنى . . . عملک

همچون اعتراف به چیزى شبیه رفتار بدى درباره اوست که چیزى همانند عذرخواهى را در پى دارد .

دوم : عبارت لم افعل ذلک . . . ناقما ،

چیزى شبیه به عذرخواهى از محمد بن ابى بکر است ، کوتاهى و سهل انگارى در تلاش و کوشش و نظایر آن را که شاید محمد بن ابى‏بکر تصوّر مى‏کرد باعث عزل او شده است ، از او نفى کرده ، و پس از آن به وى وعده داده است ، بر فرض پایان یافتن موضوع عزل وى ، او را به کارى برگمارد که زحمت و رنجش کمتر و فرمانروایى آن گواراتر از حکومت مصر باشد .

تا از طریق تشویق او را به کارى بهتر از حکومت مصر وادارد و آرامش قلبى به او دهد . آنگاه به انگیزه خود در فرستادن اشتر ، اشاره فرموده است ، که او به دلیل داشتن صفات پسندیده مذکور ، در خور ستایش امام ( ع ) بوده است ، و آن صفات عبارت از خیرخواهى وى براى امام ، و سختگیرى و پرخاشگرى و حمله‏ور بودن نسبت به دشمن است ، در صورتى که محمد هر چند در مورد اوّل در خور بوده است ، امّا در مورد دوم ، ضعیف بود .

سوم : عبارت : فرحمه اللّه . . . الثّواب له ،

اطّلاع از مرگ مالک اشتر و خورسندى امام ( ع ) از اوست ، از آن‏رو که مبادا ابراز سرزنشى نسبت به او نماید .

چهارم : جمله : فاصحر از شهر بیرون شو تا آخر نامه ،فرمان آمادگى براى مقابله با دشمن و دستور بیرون شدن او از شهر است ، تا او احساس توانمندى کند ، نه مخفى شدن در میان شهر که باعث احساس ناتوانى است ، دیگر این که در نبرد خود با دشمن از روى برهان و بینش در تشخیص حق باشد ، و صفت دامن به کمر زدن را کنایه از آمادگى براى نبرد آورده است ، و دیگر آن که با سخن دلاویز و پند و اندرز نیکو و به نیکوترین روش مجادله ، دیگران را به راه پروردگارش بخواند ، و زیاد از خداوند کمک بخواهد ، زیرا روى دل به جانب اوست ، و کمک طلبیدن از او براى یارى رساندن به او و دفع کردن مهمترین عمل دشمن از او و کمک به او در برابر سختیهایى که مبتلا مى‏شود ، باعث آمادگى و زمینه‏ساز است . توفیق و نگهدارى از لغزش از جانب خداست .

 

بازدیدها: ۲

نامه ۳۳ ترجمه شرح ابن میثم بحرانی

۳۳ از نامه‏ هاى امام علیه السلام به قثم [ ۱ ] بن عباس که از طرف آن بزرگوار فرماندار مکه بود .

أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّ عَیْنِی بِالْمَغْرِبِ کَتَبَ إِلَیَّ یُعْلِمُنِی أَنَّهُ وُجِّهَ إِلَى اَلْمَوْسِمِ أُنَاسٌ مِنْ أَهْلِ ؟ اَلشَّامِ ؟ اَلْعُمْیِ اَلْقُلُوبِ اَلصُّمِّ اَلْأَسْمَاعِ اَلْکُمْهِ اَلْأَبْصَارِ اَلَّذِینَ یَلْبِسُونَ اَلْحَقَّ بِالْبَاطِلِ وَ یُطِیعُونَ اَلْمَخْلُوقَ فِی مَعْصِیَهِ اَلْخَالِقِ وَ یَحْتَلِبُونَ اَلدُّنْیَا دَرَّهَا بِالدِّینِ وَ یَشْتَرُونَ عَاجِلَهَا بِآجِلِ اَلْأَبْرَارِ اَلْمُتَّقِینَ وَ لَنْ یَفُوزَ بِالْخَیْرِ إِلاَّ عَامِلُهُ وَ لاَ یُجْزَى جَزَاءَ اَلشَّرِّ إِلاَّ فَاعِلُهُ فَأَقِمْ عَلَى مَا فِی یَدَیْکَ قِیَامَ اَلْحَازِمِ اَلصَّلِیبِ وَ اَلنَّاصِحِ اَللَّبِیبِ اَلتَّابِعِ لِسُلْطَانِهِ اَلْمُطِیعِ لِإِمَامِهِ وَ إِیَّاکَ وَ مَا یُعْتَذَرُ مِنْهُ وَ لاَ تَکُنْ عِنْدَ اَلنَّعْمَاءِ بَطِراً وَ لاَ عِنْدَ اَلْبَأْسَاءِ فَشِلاً

لغات

عین : جاسوس

موسم : زمان اجتماع حاجیان

اکمه : کور مادرزاد .

بطر : شادى و خوشحالى زیاد

بأساء : سختى و مشقّت ، بر وزن فعلاء ساخته شده است در صورتى که وزن افعل ( براى مذکر ) ندارد ، زیرا اسم است نه صفت .

فشل : ترس و ناتوانى

ترجمه

« امّا بعد ، خبرگزار من در مغرب [ ۲ ] نامه نوشته و مرا آگاه ساخته است ،مردمانى کوردل از اهل شام به مکه آمده‏ اند ، از آن کسانى که حق را به باطل درآمیخته ‏اند به خیال خود ، مى‏ خواهند حق و باطل را بازشناسند در حالى که به اطاعت از مخلوق معصیت خالق مى‏ کنند و به نام دین از پستان دنیا شیر مى‏ نوشند و دنیاى حاضر را عوض آخرت نیکان پرهیزگار مى‏ طلبند ، در صورتى که هرگز جز نیکوکار به خیر و نیکى نمى‏ رسد و هرگز جز تبهکار به کیفر بدى نمى‏ رسد ،بنابر این نسبت به وظیفه خدمتى که دارى پایدار و نستوه باش همچون شخص دوراندیش ، کوشا و پند دهنده عاقلى که مطیع و فرمانبر امام و پیشواى خود است ،عمل کن و مبادا کارى کنى که سرانجام پوزش بخواهى ، به وقت فراوانى نعمت ،زیاد شادمان و در وقت سختیهاى زیاد ، سست و هراسان مباش ، و السّلام . »

شرح

شارح ( ابن میثم ) مى‏گوید : این شخص که امام بر او نامه نوشته است ،قثم به عباس بن عبد المطلب است ، که همواره تا وقتى که على ( ع ) به شهادت رسید از طرف آن بزرگوار فرماندار مکّه بود ، و در زمان معاویه در سمرقند به شهادت رسید .

علّت این که امام ( ع ) این نامه را نوشت آن بود که معاویه در موسم حجّ و هنگام اجتماع مردم براى اعمال ، گروهى را فرستاد تا مردم را به اطاعت از او دعوت کنند ، و مردم عرب را از یارى على ( ع ) متفرق کنند ، و به ذهن مردم القا کنند که على ( ع ) یا خود ، قاتل عثمان است و یا زمینه قتل او را فراهم آورده است ،در هر دو صورت شایسته امامت نیست ، و از طرفى به زعم خود ، فضایل و اخلاق و روش او را در بذل و بخشش در بین مردم شایع کنند ، این بود که امام ( ع ) این نامه را به فرماندارش در مکه نوشت و او را از این مطلب آگاه ساخت تا بر این اساس ، به آنچه سیاست ایجاب مى‏کند ، اقدام کند .

بعضى گفته ‏اند : کسانى را که معاویه فرستاده بود ، گروهى از مأموران مخفى او بودند که فرستاده بود تا اوضاع را بر فرمانداران على ( ع ) آشفته سازند .

خلاصه نامه : نخست ، امام ( ع ) به فرماندارش ، مطالبى را اعلام مى‏دارد که جاسوس آن بزرگوار در مغرب ( غرب حجاز ) نوشته است ، و مقصود امام از« مغرب » همان شام است ، زیرا شام از شهرهاى غربى حجاز است .

امام ( ع ) جاسوسهایى در شهرها داشته است که از رویدادهاى جدید در قلمرو معاویه خبر مى‏دادند ، و معاویه نیز همان‏طور که عادت سلاطین است در قلمرو امام جاسوسهایى داشته است .

آنگاه امام ( ع ) مردم شام را با ویژگیهایى معرفى کرده است که باعث دورى از خدا مى‏گردند ، تا فرماندارش را از آنها بیزار کند و بر حذر دارد :

۱ از جمله ویژگیهاى اهل شام فرو رفتن در غفلت و بى ‏توجّهى از هر جهت است ، نسبت به آنچه که به خاطر آن آفریده شده‏اند . کلمه « العمى » [ نابینایى ] را به اعتبار این که آنها حق و نیز راه آخرت را که شایسته درک است درک نمى‏ کنند ، استعاره براى دلهاى آنها آورده است ، همان طور که شخص نابینا هدف خود را درک نمى‏ کند .

و همچنین کلمه الصمّ ( کرى ) ، را براى گوشها و الکمه ( کورى ) مادرزاد را براى چشمهایشان ، به اعتبار استفاده نکردن آنها در جهت شنیدن از موعظه‏ها و یادآوریها ، و در جهت دیدن عبرت گرفتن از آثار قدرت خداوند بزرگ ، استعاره آورده است یعنى همان طور که فاقد این دو عضو بهره نمى‏گیرد ، آنان نیز از این دو عضو استفاده نمى‏کنند .

۲ آنان حق را با باطل اشتباه مى‏کنند : یعنى حق را مخلوط به باطل مى‏سازند و در باطل حق را مى‏جویند ، مقصود آن است که آنها مى‏ دانند که على ( ع ) بر حق و معاویه بر باطل است ، لکن آن را پنهان مى‏دارند و با شبهه قتل عثمان و خونخواهى او ، و دیگر دلایل بیهوده ، مخفى مى‏کنند . و بعضى [ به جاى یلبسون . . . ] یلتمسون [ ۳ ] الحقّ بالباطل نقل کرده‏اند ، از آن‏رو که آنان با حرکات بیهوده خود ( به زعم خود ) حق را مى‏ جستند .

۳ آنان از مخلوق یعنى معاویه در جهت نافرمانى آفریدگارشان اطاعت مى‏کنند .

۴ آنان به بهانه دین ، شیر دنیا را مى‏دوشند . لفظ : الدّر ( شیر ) را براى دنیا و خوشیهاى آن ، استعاره آورده است ، همچنین کلمه : احتلاب ( دوشیدن ) ،استعاره است براى به دست آوردن متاع دنیا از هر راهى که امکان دارد ، از آن جهت که دنیا همانند شتر است .

درّها به عنوان بدل از دنیا ، منصوب است . البتّه این هدف را به وسیله دین پى مى‏گرفتند ، از آن‏رو که اظهار شعار دینى و دست آویختن به ظاهر دستورهاى دینى براى تحصیل دنیا بود و به چنگ آوردن مال و منال دنیایى که استحقاق نداشتند ، زیرا نبرد ایشان با امام ( ع ) آن طورى که آنها تصور مى‏کردند تنها به خاطر گرفتن خون خلیفه عثمان و اثبات عمل زشت قاتلان و خوار کنندگان عثمان بود ، و بدین وسیله بود که توانستند دل مردم عرب و بسیارى از مسلمانان نادان را نسبت به نبرد با آن حضرت و گرفتن شهرها به دست آورند .

پنجم : خریدن آنان دنیاى حاضر را عوض آخرت نیکان ، یعنى اجر و مزد اخروى ، کلمه شراء خریدن استعاره براى به عوض گرفتن آنان دنیا را به جاى آخرت است ، و چون در شعار اسلامى این کار ، زیانى جبران ناپذیر است ،امام ( ع ) در موضع نکوهش آنها بیان کرده است ، آنگاه در مقام وعد و وعید به آنها یادآور شده است که رسیدن به نیکى منحصر به نیکوکاران است تا آنها تشویق به نیکوکارى شوند ، و کیفر به بدى منحصر به بدکاران است تا آنان از بدى دورى کنند .

و سپس نامه خود را با یک امر و یک نهى پایان داده است : امّا فرمان آن است که نسبت به کار و وظیفه‏اى که به عهده دارد ، خود را جاى کسى که شایسته آن است قرار دهد یعنى دوراندیش و استوار در عقیده و کوشاى در اطاعت خدا ،خیرخواه عاقل ، براى خود و دوستان خود ، فرمانبر امام و رهبر باشد ، و امّا هشداربه او این است که مبادا از جمله کسانى باشد که از کارى که کرده‏اند معذرت خواهى مى‏کنند . یعنى کارهایى که در شرع ، معصیت و کوتاهى از انجام وظیفه به حساب مى‏آید ، مرتکب نشود .

بعضى این کلمات را مرفوع خوانده‏اند . سپس از شادى زیاد در وقت رسیدن به ناز و نعمت و ترس و ضعف به هنگام سختى و شدّت برحذر داشته است ، زیرا این صفات باعث زوال نعمت و نزول بلا و گرفتارى مى‏شود .

شادى بیش از اندازه خوى ناپسندى است که مستلزم صفات ناپسند خودخواهى و خودبینى و نقطه مقابل صفت پسندیده فروتنى است . و ترس و ناتوانى ، صفت پست نسبت به خوى پسندیده شجاعت است . توفیق از جانب خداست .

_______________________________

[ ۱ ] به ضم قاف و فتح ثاد مثقلّه م .

[ ۲ ] ظاهرا منظور شام است که در غرب عربستان قرار گرفته است م .

[ ۳ ] چون در متن موجود : « یلتمسون . . . » مطابق این روایت ضبط شده بود ، در ترجمه فارسى نیز از متن موجود پیروى گردید م .

 

بازدیدها: ۴

نامه ۳۲ ترجمه شرح ابن میثم بحرانی

۳۲ از نامه ‏هاى امام ( ع ) به معاویه

وَ أَرْدَیْتَ جِیلاً مِنَ اَلنَّاسِ کَثِیراً خَدَعْتَهُمْ بِغَیِّکَ وَ أَلْقَیْتَهُمْ فِی مَوْجِ بَحْرِکَ تَغْشَاهُمُ اَلظُّلُمَاتُ وَ تَتَلاَطَمُ بِهِمُ اَلشُّبُهَاتُ فَجَازُوا عَنْ وِجْهَتِهِمْ وَ نَکَصُوا عَلَى أَعْقَابِهِمْ وَ تَوَلَّوْا عَلَى أَدْبَارِهِمْ وَ عَوَّلُوا عَلَى أَحْسَابِهِمْ إِلاَّ مَنْ فَاءَ مِنْ أَهْلِ اَلْبَصَائِرِ فَإِنَّهُمْ فَارَقُوکَ بَعْدَ مَعْرِفَتِکَ وَ هَرَبُوا إِلَى اَللَّهِ مِنْ مُوَازَرَتِکَ إِذْ حَمَلْتَهُمْ عَلَى اَلصَّعْبِ وَ عَدَلْتَ بِهِمْ عَنِ اَلْقَصْدِ فَاتَّقِ اَللَّهَ یَا ؟ مُعَاوِیَهُ ؟ فِی نَفْسِکَ وَ جَاذِبِ اَلشَّیْطَانَ قِیَادَکَ فَإِنَّ اَلدُّنْیَا مُنْقَطِعَهٌ عَنْکَ وَ اَلْآخِرَهَ قَرِیبَهٌ مِنْکَ وَ اَلسَّلاَمُ

لغات

سهیل : چیزى که آماده از هم پاشیدن و گسستن است ، از آن قبیل است ، ریگ شناور یعنى توده شنى که هجوم مى ‏آورد و سیل‏آسا حرکت مى‏کند .

اردیت : نابود ساختى

جیل : گروه و دسته ، بعضى جبل یعنى مردم نقل کرده‏اند

جازوا : عدول کردند ، منحرف شدند

وجهه : هدف نکوص : بازگشت

عوّل على کذا : بر او تکیه کرد

فاء : برگشت

موازره : همیارى و کمک به یکدیگر

ترجمه

« . . . و گروه زیادى از مردم را به پستى کشاندى ، و با گمراهى خود آنها را فریب دادى ، و آنان را در موج دریاى خود که پوشیده از تاریکیها و دستخوش امواج گمراهیهاست در افکندى ، تا این که از راه راست دور افتادند و به راه و روش جاهلیّت خود بازگشتند ، و به حق پشت کردند و به افتخارات و تعصّب خانوادگى خود ، تکیه کردند ، جز آنهایى که اهل بینش بودند که پس از شناخت چهره باطل تو برگشتند و از کمک تو رو بر تافته و به خدا رو آوردند ، چه آنها را تو بازور به سمت باطل کشاندى و از راه راست دور ساختى .

پس اى معاویه درباره خود از خدا بترس و زمام اختیارات را از دست شیطان بگیر ، زیرا دنیا از دست تو بیرون خواهد شد و آخرت نزدیک به تو است . والسلام »

شرح

مى‏گویم [ ۱ ] : این نامه چنین آغاز مى‏گردد : « از طرف بنده خدا امیر مؤمنان به معاویه پسر ابوسفیان . امّا بعد ، براستى دنیا جاى تجارت و سود آن همان آخرت است . بنابر این خوشبخت کسى که سرمایه‏اش در دنیا اعمال شایسته است و حقیقت دنیا را مى‏شناسد و ارزش آن را چنان که هست مى‏داند ،[ معاویه ] من تو را با شناختى که از قبل دارم ، نصیحت مى‏کنم با اینکه آنچه درباره تو مى‏دانم بیقین محقّق مى‏شود اما چه کنم که خداى متعال از عالمان پیمان گرفته است که امانت را به جاى آورند و گمراه و هدایت یافته هر دو را نصیحت کنند .

پس تو اى معاویه از خدا بترس و از آن کسانى مباش که براى خدا هیچ عظمتى قائل نیستند و عذاب خدا براى آنها مسلّم و حتمى شده است ،زیرا پروردگار در کمین ستمکاران است ، براستى دنیا بزودى از تو بر مى‏ گردد و آه و افسوس به تو رو آور مى ‏شود ، بنابر این در این وقت پیرى و سپرى شدن عمر از خواب گمراهى و ضلالت بیدار شو ، زیرا تو امروز مانند آن جامه کهنه‏اى هستى که اگر یک طرف آن را درست کنى ، طرف دیگر خراب مى‏شود . » پس از این مقدمه دنباله نامه مى‏آید : و قد اردیت . . . تا آخر در این نامه چند هدف مورد نظر است :

اوّل : نصیحت و حالت دنیا را به او خاطرنشان کردن است و این که دنیا جاى تجارت است و نتیجه آن یا سود آخرت است اگر سرمایه خوب باشد که همان اعمال شایسته است و یا از دست دادن آخرت است ، اگر سرمایه اعمال نادرست باشد .

دوم : هشدار به او که دنیا را چنان که هست بنگرد ، یعنى حقیقت دنیا را بشناسد ، یا به دنیا با چشم معرفت یعنى دیده بصیرت نگاه کند ، و از دگرگونیها و ناپایدارى آن آگاه شود ، و بداند که دنیا براى مقصدى دیگر آفریده شده است تا مقدار و ارزش واقعى آن را بشناسد و آن را در نظر خود مقدمه براى آخرت جلوه دهد .

سوّم : یادآور شده است که خداوند متعال داراى علمى است که به طور حتم درباره او تحقق مى‏یابد زیرا اگر علم خدا بر انجام کارى تعلّق بگیرد ، ناگزیر از انجام است ، البتّه او را از باب اطاعت امر خدا و وفاى به عهدى که خداوند از عالمان گرفته است تا اداى امانت کنند و احکام الهى را به مردم برسانند و گمراهان و هدایت یافتگان را نصیحت کنند ، موعظه و نصیحت مى‏کند .

چهارم : او را به ترس از خدا امر مى‏کند و از این که از جمله کسانى باشد که براى خدا عظمتى قائل نیستند تا او را بندگى و اطاعت کنند ، نهى مى‏کند .

کلمه وقار اسم مصدر توقیر به معنى تعظیم و بزرگداشت است . بعضى گفته‏اند : کلمه رجاء در اینجا به معنى ترس و بیم است ، بنابر این از باب مجاز ،استعمال شیئى به نام ضدّ شده است . و همچنین مبادا از کسانى باشد که عذاب خدا براى او حتمى و قطعى شده است .

عبارت : فان اللّه بالمرصاد همانا خدا در کمین است هشدارى براى اوست که خدا بر او و اعمال او آگاه است ، تا او را از نافرمانى خدا باز دارد .

پنجم : امام ( ع ) او را به پشت کردن دنیا و بازگشت آن در روز قیامت به صورت افسوس و حسرت به دلیل از دست دادن دنیا با عشق و دلباختگى که به آن داشته است و نیز دست نیازیدن او در روز قیامت به وسایل نجات و نابود شدن توشه او براى آخرت ، هشدار داده است .

ششم : به او دستور بیدارى از خواب غفلت و گمراهى در حال پیرى و پایان عمرش را داده است زیرا آن حالت مناسبترین حالات براى بیدارى از خواب غفلت است . و در ضمن به او یادآور شده است که وى در آن سنّ ، پس از استحکام پایه‏هاى جهل و پابرجا شدن هواى نفس در ارکان بدن و فرسودگى آن ،اصلاح پذیر نیست ، زیرا همچون لباس کهنه‏اى است که با دوختن اصلاح نمى‏شود ، بلکه اگر از یک طرف او را بدوزند از سوى دیگر پاره شود .

هفتم : معاویه را بابت آنچه نسبت به مردم شام مرتکب شده ، یعنى آنان را فریب داده و در امواج دریایى از گمراهیهاى خود افکنده است ، مورد سرزنش قرار داده است . و چون گمراهى وى از دین خدا و نادانى‏اش نسبت به آنچه که باید آگاه مى‏بود ، باعث فریب دادن مردم شده است ، از آن‏رو فریبکارى را به خود او نسبت داده و کلمه بحر ( دریا ) را براى حالات و اندیشه ‏هاى او در جستجوى به دست آوردن دنیا و انحراف از راه حق به سبب زیادى این حالات و دورى انتهاى آنها ، و کلمه موج را براى شبهه‏اى که در دل آنها ایجاد کرده و در هدفهاى باطل خود آنان را غرق کرده استعاره آورده است ، و شباهت این هدفها با موج در بازى با ذهن و اندیشه آنها و در نتیجه پریشان حالى آنان ، روشن است و نیاز به توضیح ندارد . همچنین کلمه ظلمات ( تاریکیها ) را براى آن شبهه‏ هایى که چشم بصیرت آنها را از درک حقیقت کور کرده و لفظ : « غشیان پوشش » را براى ورود شبهه ‏ها بر قلب و پوشاندن صفحه دل ، استعاره آورده است .

جمله : تغشاهم جمله حالیه و محلاّ منصوب است .

همچنین کلمه : التّلاطم ( امواج ) را استعاره براى بازى کردن این شبهه‏ها با عقل ایشان ، آورده است عبارت آن بزرگوار : فجازوا ، عطف بر : القیتهم ،است ، مقصود این است که آنان [ مردم شام ] به سبب شبهه‏ هایى که بر آنها القا کردى از حق عدول کردند و در مبارزاتشان به سبب تعصّب جاهلیت و جانبدارى از ریشه ‏هاى قومى و مفاخرشان ، بدون ملاحظه و دفاع از دین به جاه و مقام خود ، متّکى شدند به جز آن افراد عاقلى که به سمت حق بازگشتند ، زیرا آنان تو را و موضع گمراهى تو را شناختند و از تو بریدند و از یارى تو در هدف شومت که ویرانگرى بناى دین بود آنگاه که آنان را بر کارهاى دشوار و ویران کننده دین واداشته و آنان را از راه حق دور کرده بودى ، به خدا پناه بردند .

براستى او مردم عرب را با شبهه قتل عثمان و خونخواهى او به گمراهى کشید . همینکه خردمندان عرب و طرفداران دین آگاه شدند که این عمل فریبکارانه به خاطر ریاست و سلطنت است از معاویه دورى کردند و از او بریدند .

عبارت : على اعقابهم و على ادبارهم ،

استعاره ترشیحى الفاظ : اعقاب و « ادبار » از اشیاء محسوس به معقول است . استثناء [ الاّ من فاء ] از گروهى است که معاویه آنان را فریب داده است . کلمه الصّعب ( دشوار ) عاریه آورده شده است براى کارهایى که از نظر دین انجام آنها دشوار بوده است و معاویه مردم را به آن کارها وامى‏داشته است ، از آن‏رو که ارتکاب چنین اعمالى باعث انحراف آنان از راه حق و گرفتاریشان در گردابهاى هلاکت مى‏شد ، همان‏طورى که سوار شدن بر شتر ناهموار چموش باعث به بیراهه بردن شترسوار ، و انداختن وى در گرداب مهالک است ، و همچنین کلمه : القصد یعنى طریق محسوس ،استعاره آورده شده است از طریق معقول ، یعنى راه حق . آنگاه دوباره او را به تقواى الهى امر مى‏کند و این که مبادا شیطان زمام اختیار او را برباید . کلمه مجاذبه را استعاره آورده است براى خوددارى عقلانى و همچنین لفظ القیاد ( مهار ) را براى عقاید نادرست و آرمانهاى دروغین که شیطان به وسیله آنها معاویه را رهبرى مى‏کند ، و جلوگیرى شیطان از زمامدارى از طریق دست ردّ زدن بر نفس امّاره که او را به وسیله آن آرمانها وسوسه مى‏کند .

عبارت : فانّ الدنیا . . .

هشدارى است بر این که چون دنیا ناپایدار است پس آرزوهاى دنیوى نیز پایدار نیست ، و این عبارت به منزله صغراى دو قیاس مضمرى است که کبراى قیاس اوّل در حقیقت چنین است : و هر چه ناپایدار و فانى باشد ، پس به خاطر ناپایدارى آن و جذب شیطان [ انسان را ] بدان وسیله به سمت خود ، باید از آن ناامید شد . و کبراى قیاس دوم نیز چنین مى‏شود . و هر چه که نزدیک باشد ، شایسته است که با کار و کوشش جهت رسیدن به آن آماده شد .

فراهم آوردن وسیله به دست خداست .

_____________________________________

[ ۱ ] گوینده ابن میثم بحرانى شارح نهج البلاغه عقیده دارد که در آغاز نامه حدود هشت سطرى که در اینجا آورده وجود داشته است ، امّا مرجعى براى این عبارات نقل نکرده است م .

 

بازدیدها: ۳۴

نامه ۳۱ ترجمه شرح ابن میثم بحرانی(وصیتهاى حضرت على ( ع )به حسن بن على ( ع ))

۳۱ از جمله وصیتهاى على ( ع ) که به ( فرزندش ) حسن بن على ( ع ) پس از بازگشت از صفّین در محل حاضرین نوشت .

مى‏گویم : جعفر بن بابویه رحمه اللّه روایت کرده است ، که این وصیّت را به پسرش محمد بن حنفیّه رضى اللّه عنه نوشت ، و آن از شیواترین و رساترین سخن و بیش از هر کلامى بر دقایق و لطایف حکمت عملى مشتمل است و کاملترین عبارتى است که به راه خدا دعوت مى‏کند ، و حاضرین نام محلى در شام است ، در این چند بخش است :

بخش اوّل گفتار امام ( ع )

مِنَ اَلْوَالِدِ اَلْفَانِ اَلْمُقِرِّ لِلزَّمَانِ اَلْمُدْبِرِ اَلْعُمُرِ اَلْمُسْتَسْلِمِ لِلدَّهْرِ اَلذَّامِّ لِلدُّنْیَا اَلسَّاکِنِ مَسَاکِنَ اَلْمَوْتَى وَ اَلظَّاعِنِ عَنْهَا غَداً إِلَى اَلْمَوْلُودِ اَلْمُؤَمِّلِ مَا لاَ یُدْرِکُ اَلسَّالِکِ سَبِیلَ مَنْ قَدْ هَلَکَ غَرَضِ اَلْأَسْقَامِ وَ رَهِینَهِ اَلْأَیَّامِ وَ رَمِیَّهِ اَلْمَصَائِبِ وَ عَبْدِ اَلدُّنْیَا وَ تَاجِرِ اَلْغُرُورِ وَ غَرِیمِ اَلْمَنَایَا وَ أَسِیرِ اَلْمَوْتِ وَ حَلِیفِ اَلْهُمُومِ وَ قَرِینِ اَلْأَحْزَانِ وَ نُصُبِ اَلْآفَاتِ وَ صَرِیعِ اَلشَّهَوَاتِ وَ خَلِیفَهِ اَلْأَمْوَاتِ

لغات

رهینه : گروگان

رمیه : هدف ، تاء براى نقل اسم از وصفیت به اسم صرف است .

حلیف : هم قسم

نصب : چیزى که به جایى نصب شود ( نشانه ) .

ترجمه

« از پدرى در آستانه مرگ ، به ناهموارى زمان معترف ، پشت کرده به عمر ،تسلیم روزگار ، بدبین به دنیا ، ساکن خانه‏ هاى مردگان و آن که فردا از آن خانه‏ ها کوچ مى‏ کند ، به فرزندش که آرزومند چیزى است که نمى ‏رسد ، رونده راه نابود شدگان ، هدف بیماریها و گروگان روزگار و محل آماج مصیبتها و غمها و بنده دنیا و سوداگر غرور و بدهکار نابودیها ، گرفتار مرگ و هم قسم رنجها و همدم غمها و نشان ( تیر ) آفتها و زمین خورده خواهشهاى نفسانى و جانشینان مردگان » .

شرح

در این بخش که به منزله عنوان وصیّت است ، آن بزرگوار براى خود ،هفت ویژگى و براى فرزندش چهارده تا در زمینه دل نبستن بر دنیا بیان فرموده و ویژگیهاى فرزندشرا دو چندان آورده است ، زیرا هدف ، وصیّت و نصیحت اوست :

اوّل : من الفان ،

این لفظ به صورت مجاز از باب تسمیه شئ به اسم نتیجه آن ، به کار رفته است اسم منقوص الفانى را به جهت رعایت قرینه کلمه دوّم للزّمان با حذف یاى الفان وقف کرده است . و این عمل جایز است .

دوّم : المقرّ للزّمان :

یعنى بر اثر زور و جبر ، اقرار به ناتوانى خود در دست دگرگونیهاى آن دارد ، گویى روزگار را دشمنى پر قدرت فرض کرده است که هماوردان به قدرت او اعتراف مى‏کنند .

سوّم : « المدبر العمر »

از آن جهت که عمر آن بزرگوار قریب به شصت سال بود .

چهارم : المستسلم للدّهر

که این عبارت شیواتر از المقرّ للزّمان است .

پنجم : « الذّام للدّنیا »

چه پیوسته آن حضرت از دنیا بیزار بوده و با بیان زشتیهایش از آن دورى مى‏جسته است .

ششم : السّاکن مساکن الموتى

معنى این عبارت ترغیب به دورى از اعتماد و دلبستگى به دنیا و ماندن در آنست به وسیله یادآورى این مطلب که دنیا منزل مردگان است . زیرا هر کس در محلّ سکونت اموات قرار دارد ، دچار سرنوشت آنان خواهد شد ، و در جهت ایجاد نفرت [ از دنیا ] نظیر آیه مبارکه وَ سَکَنْتُم فى مَساکِنِ الّذینَ ظَلَموا اَنفُسَهُم است .

اوّل : المؤمّل ما لا یدرک ،

در این جمله به دورى جستن از طول آرزو امر شده ، زیرا آن باعث فراموش کردن آخرت است ، و دلیل دورى جستن از دنیا و آرزو داشتن چیزى است که به او نمى‏رسد . بدیهى است که انسان تا وقتى که در این دنیاست ، به خواسته‏هاى خود آرزومند است ، همان طورى که پیامبر ( ص ) فرموده است : فرزند آدم پیر مى‏شود ولى دو خصلت در او شدّت مى‏یابد :آزمندى و آرزو داشتن ، و بى ‏تردید عمر به سر مى ‏آید بى ‏آنکه اینها برآورده شوند .

دوّم : السالک سبیل من قد هلک ،

راه کسانى که هلاک شده‏اند همان مسافرت از دنیاست به سمت آخرت و طىّ منازل عمر . و این که راه را به کسانى که هلاک شده‏اند ، نسبت داده است براى یادآورى مرگ است .

سوّم : غرض الاسقام

از آن رو لفظ « الغرض » را استعاره براى فرزندش آورده که او به منزله نشانه‏اى مورد اصابت تیرهاى بیماریهاست .

چهارم : رهینه الایّام

لفظ الرّهینه را استعاره براى فرزند خود آورده است به اعتبار این که وجود او وابسته به اوقات و داخل در حکم آن‏ست چنانکه گروگان در اختیار گرودار است .

پنجم : و رمیّه المصائب

این عبارت نیز مثل عبارت غرض الأسقام [ استعاره است براى این که او هدف تیرهاى شداید است . ]

ششم : و عبد الدّنیا

لفظ عبد مستعار است ، زیرا که طالب دنیا در حقیقت مطیع دنیا و کارگزار اوست ، همچنان که بنده ، فرمانبردار و کارگر مولاى خویش است .

هفتم : و تاجر الغرور

یعنى تجارت او براى دنیا ، فریب و غفلت از کسب و کار حقیقى و جاودانه است . و کلمه تاجر استعاره از انسان است ، به دلیل صرف مال و فعالیّت خود در راه شرّ دنیا به گمان اینکه آنها همه خواستهاى مفیدند .

هشتم : و غریم المنایا

لفظ غریم کنایه از انسان است به اعتبار اینکه هر فرد بشر همچون مسافرى است و اجل در پى او بمانند طلبکارى در پى بدهکار خود است . نهم : لفظ اسیر را استعاره آورده است به لحاظ تسلیم بودن او به مرگ و خلاصى نداشتن از آن .

دهم : و حلیف الهموم :

همدم غمهاست .

یازدهم : و قرین الاحزان ،

الفاظ حلیف و قرین را استعاره آورده است به اعتبار انفکاک ناپذیرى او از غم و اندوهها همان طورى که دو هم‏پیمان از یکدیگر جدا نمى‏شوند .

دوازدهم : و نصب الافات ،

مثل و رمیّه المصائب ، است . یعنى در معرض آفتهاست .

سیزدهم : و صریع الشهوات ،

کلمه صریع استعاره آورده شده است به جهت مغلوب و مقهور بودن او در دست هواى نفس همچون قتیل به معناى مقتول .

چهاردهم : و خلیفه الاموات ،

در این عبارت با یادآورى مرگ ایجاد نفرت از دنیا مى‏فرماید ، زیرا که جانشین مردگان در معرض پیوستن به آنهاست ،نظیر سخن بعضى از حکما که گفته‏ اند : براستى که ما بین او و آدم جز پدرى مرده وجود ندارد ، نسبت اصولى با مرگ دارد .

 

 

بخش دوم

أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّ فِیمَا تَبَیَّنْتُ مِنْ إِدْبَارِ اَلدُّنْیَا عَنِّی وَ جُمُوحِ اَلدَّهْرِ عَلَیَّ وَ إِقْبَالِ اَلْآخِرَهِ إِلَیَّ مَا یَزَعُنِی عَنْ ذِکْرِ مَنْ سِوَایَ وَ اَلاِهْتِمَامِ بِمَا وَرَائِی غَیْرَ أَنِّی حَیْثُ تَفَرَّدَ بِی دُونَ هُمُومِ اَلنَّاسِ هَمُّ نَفْسِی فَصَدَفَنِی رَأْیِی وَ صَرَفَنِی عَنْ هَوَایَ وَ صَرَّحَ لِی مَحْضُ أَمْرِی فَأَفْضَى بِی إِلَى جِدٍّ لاَ یَکُونُ فِیهِ لَعِبٌ وَ صِدْقٍ لاَ یَشُوبُهُ کَذِبٌ وَ وَجَدْتُکَ بَعْضِی بَلْ وَجَدْتُکَ کُلِّی حَتَّى کَأَنَّ شَیْئاً لَوْ أَصَابَکَ أَصَابَنِی وَ کَأَنَّ اَلْمَوْتَ لَوْ أَتَاکَ أَتَانِی فَعَنَانِی مِنْ أَمْرِکَ مَا یَعْنِینِی مِنْ أَمْرِ نَفْسِی فَکَتَبْتُ إِلَیْکَ کِتَابِی هَذَا مُسْتَظْهِراً بِهِ إِنْ أَنَا بَقِیتُ لَکَ أَوْ فَنِیتُ

لغات

جمح الفرس : وقتى که اسب بر صاحبش غلبه کند و او قادر بر رام کردنش نباشد .

یزغنى : باز مى‏دارد مرا

محض : خالص .

افضى : پایان یافت .

شوب : آمیختگى و درهم شدن .

ترجمه

« امّا بعد ، در آنچه از پشت کردن دنیا از من ، و سرکشى روزگار بر من ، و رو آوردن آخرت به من ، آشکار شد مرا از یاد جز خودم و اهمیت دادن بدانچه در پشت سر من است باز مى‏دارد ، ولى چون غم خودم نه غم دیگران به خودم منحصر شد ، پس اندیشه‏ ام با من همسو شد و مرا از آرزو و خواهش نفسم بازداشت و حقیقت کار مرا بر من آشکار ساخته ، و مرا به کوششى که بازیچه نیست و راستیى که آمیخته به دروغ نیست واداشت . [ با این همه ] تو را پاره‏اى از تن خود یافتم ، بلکه تمام وجود خود احساس کردم ، بطورى که اگر مصیبتى به تو رو آورد مثل این است که به من رو آورده است ، و اگر مرگ گریبان تو را بگیرد گویا گریبان مرا گرفته است ، و من غم کار تو را همچون غم کار خود مى‏خورم .

پس این نامه را براى تو نوشتم در حالى که بدان پشت گرمم . چه من زنده بمانم و چه بمیرم ( اگر به آن عمل نمایى خاطرم آسوده است ) » .

شرح

امام ( ع ) بین کلمات : اقبال و ادبار ، آخره و دنیا ، صنعت تقابل به کار برده است . ما قبلا به معناى پشت کردن به دنیا و رو آوردن به آخرت در شرح عبارت : الا و انّ الدنیا قد ادبرت اشاره کردیم .

لفظ جموح را استعاره براى روزگار آورده است ، به لحاظ ناتوانى شخص از غلبه‏اش بر دگرگونیها و تغییرات آن ، که چون اسب سرکش از اختیارش بیرون است .

« ما » ى اوّلى به معنى الّذى و احتمال دارد ماى مصدرى باشد ، بنابر معناى اوّل من براى تبیین ، و بنابر معناى دوّم ، من براى ابتداى غایت خواهد بود .

« ما » ى دوم به معناى الّذى و در محلّ رفع است ، چون مبتداست و « فیما تبیّنت » خبر ما ، و مستظهرا حال مى‏باشد . محور جدایى بر طبق آنچه حضرت بیان مى‏کند این است که امام ( ع ) در معرض جدایى از فرزندش مى‏باشد و آن لحظات ، هنگام توجّه به حال خود و حال اوست تا او را به منزله خود فرض کند ، و نیز حضرت [ مى‏خواهد به فرزندش بفهماند ] که به وضع او بسیار اهمیت مى‏دهد تا بدین وسیله او براى پذیرش وصیّت آن حضرت آماده‏تر شود .

تا اینجا به منزله آماده‏سازى و مقدّمه وصیّت است . سپس آن حضرت با بیان مطالبى که ذکر شد ، نزدیک شدن رحلت خود را به سوى خدا ، به او اعلام داشته است و اینکه همین امر ، نزدیکى رحلت به سوى خدا او را از توجّه به ماسواى او و از مصالح مربوط به مصلحت مخلوق و نظام هستى بازداشته است . زیرا آن هنگام ، هنگامه سختى است براى انسان و آنچه در آن وقت برایش اهمّیّت دارد همان آراستگى به فضایل و آمادگى براى دیدار با خداست و آن غیر از زمان جوانى و اوایل عمر است که براى اصلاح حال دیگران و پرداختن به کارهاى عادى مجال دارد .

جز این که براى امام ، وقتى که هنگامه رحلت پدید آمد و معلوم شد که در آن حال باید تنها به خود بپردازد و اندیشه‏اش نیز آن را تأیید کرد که بدانچه سزاوار است و برایش اهمّیّت دارد توجّه کند و از آنچه دلخواه اوست چشم بپوشد .

زیرا بهترین و درست‏ترین اندیشه‏ ها از نظر امام ، آن اندیشه‏اى است که اهمیّت بیشترى به این امر دهد و حقیقت کار و آنچه را که شایسته است بر ملا سازد و سرانجام او را به تلاش و صداقتى دور از بازیچه و دروغ برساند امام علیه السلام ، فرزندش را پاره تن خود تعریف کرده است که کنایه از زیادى پیوند با آن حضرت و نزدیکى و محبّت به اوست ، چنانکه شاعر گوید :براستى که فرزندانمان پاره‏هاى جگر ما هستند که بر روى زمین راه مى‏ روند .

بلکه او فرزندش را ، تمام وجود خود یعنى عبارت از مجموع هستى خود دیده است ، زیرا که او خلیفه و جانشین وى و وارث دانش و فضایل اوست . دلیل بر قرب زیاد وى و این که او به منزله جان وى است یادآورى دو نتیجه است که در عبارت از حتّى تا « آتانى » وجود دارد . وجه تشبیه میان مصیبتى که به فرزندش مى‏ رسد و آن مصیبتى که به صورت غیر مستقیم به خود آن حضرت مى ‏رسد ، نهایت تأثر و دردناکى او به سبب آن مصیبت مى‏ باشد .

این احساس هر چند براى آن بزرگوار ، مانند هر پدرى نسبت به فرزندش ،امرى طبیعى بوده است ، لکن از چیزهایى است که انسان در پایان عمر و در آن هنگام که از قطع رابطه‏ اش با دنیا آگاه مى‏ شود باید به آن توجّه کامل داشته باشد زیرا انسان بطور طبیعى بقاى نام نیک را دوست دارد و بر دوام خیر و آثار نیک حریص است ، از این رو خود را تنها در اندیشه خویشتن منحصر مى‏ کند و به درستى نظرش در پند و نصیحت ، ملزم ساخته است .

کلمه محض را به حالت رفع بنا به فاعلیّت و به صورت نصب بنا بر حذف حرف جرّ [ منصوب به نزع خافض ] خوانده‏اند بنابر این ، تقدیر عبارت : عن محض امرى است .

سپس توجّه داده است که از لوازم وجدانى اوست آنچه را که مورد توجّه و اهمیّت است به فرزندش توجه دهد و اهمیتش را گوشزد کند ، بدان جهت این وصیت را نوشته است که پشتوانه و سندى باشد تا در هر حال ، چه او بماند و یا بمیرد سرمشق عمل او باشد . زیرا این وصیت مشتمل است بر سخنان دلاویز ،آداب زندگى ، اخلاق شایسته و رهنمودهاى خط مشى در راه خدا ، آنچه را که خود به پیروى و تقلید از پیامبر ( ص ) در طول عمر براى خویشتن پسندیده است عنایت و علاقه به فرزند ایجاب مى‏کند که او را نیز به انجام این کارها رهنمون شود . و توفیق عمل مربوط به خداست .

 

 

بخش سوم

فَإِنِّی أُوصِیکَ بِتَقْوَى اَللَّهِ أَیْ بُنَیَّ وَ لُزُومِ أَمْرِهِ وَ عِمَارَهِ قَلْبِکَ بِذِکْرِهِ وَ اَلاِعْتِصَامِ بِحَبْلِهِ وَ أَیُّ سَبَبٍ أَوْثَقُ مِنْ سَبَبٍ بَیْنَکَ وَ بَیْنَ اَللَّهِ إِنْ أَنْتَ أَخَذْتَ بِهِ أَحْیِ قَلْبَکَ بِالْمَوْعِظَهِ وَ أَمِتْهُ بِالزَّهَادَهِ وَ قَوِّهِ بِالْیَقِینِ وَ نَوِّرْهُ بِالْحِکْمَهِ وَ ذَلِّلْهُ بِذِکْرِ اَلْمَوْتِ وَ قَرِّرْهُ بِالْفَنَاءِ وَ بَصِّرْهُ فَجَائِعَ اَلدُّنْیَا وَ حَذِّرْهُ صَوْلَهَ اَلدَّهْرِ وَ فُحْشَ تَقَلُّبِ اَللَّیَالِی وَ اَلْأَیَّامِ وَ اِعْرِضْ عَلَیْهِ أَخْبَارَ اَلْمَاضِینَ وَ ذَکِّرْهُ بِمَا أَصَابَ مَنْ کَانَ قَبْلَکَ مِنَ اَلْأَوَّلِینَ وَ سِرْ فِی دِیَارِهِمْ وَ آثَارِهِمْ فَانْظُرْ فِیمَا فَعَلُوا وَ عَمَّا اِنْتَقَلُوا وَ أَیْنَ حَلُّوا وَ نَزَلُوا فَإِنَّکَ تَجِدُهُمْ قَدِ اِنْتَقَلُوا عَنِ اَلْأَحِبَّهِ وَ حَلُّوا دِیَارَ اَلْغُرْبَهِ وَ کَأَنَّکَ عَنْ قَلِیلٍ قَدْ صِرْتَ کَأَحَدِهِمْ فَأَصْلِحْ مَثْوَاکَ وَ لاَ تَبِعْ آخِرَتَکَ بِدُنْیَاکَ وَ دَعِ اَلْقَوْلَ فِیمَا لاَ تَعْرِفُ وَ اَلْخِطَابَ فِیمَا لَمْ تُکَلَّفْ وَ أَمْسِکْ عَنْ طَرِیقٍ إِذَا خِفْتَ ضَلاَلَتَهُ فَإِنَّ اَلْکَفَّ عِنْدَ حَیْرَهِ اَلضَّلاَلِ خَیْرٌ مِنْ رُکُوبِ اَلْأَهْوَالِ وَ أْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ تَکُنْ مِنْ أَهْلِهِ وَ أَنْکِرِ اَلْمُنْکَرَ بِیَدِکَ وَ لِسَانِکَ وَ بَایِنْ مَنْ فَعَلَهُ بِجُهْدِکَ وَ جَاهِدْ فِی اَللَّهِ حَقَّ جِهَادِهِ وَ لاَ تَأْخُذْکَ فِی اَللَّهِ لَوْمَهُ لاَئِمٍ وَ خُضِ اَلْغَمَرَاتِ لِلْحَقِّ حَیْثُ کَانَ وَ تَفَقَّهْ فِی اَلدِّینِ وَ عَوِّدْ نَفْسَکَ اَلصَّبْرَ عَلَى اَلْمَکْرُوهِ وَ نِعْمَ اَلْخُلُقُ اَلتَّصَبُرُ فِی اَلْحَقِّ وَ أَلْجِئْ نَفْسَکَ فِی أُمُورِکَ کُلِّهَا إِلَى إِلَهِکَ فَإِنَّکَ تُلْجِئُهَا إِلَى کَهْفٍ حَرِیزٍ وَ مَانِعٍ عَزِیزٍ وَ أَخْلِصْ فِی اَلْمَسْأَلَهِ لِرَبِّکَ فَإِنَّ بِیَدِهِ اَلْعَطَاءَ وَ اَلْحِرْمَانَ وَ أَکْثِرِ اَلاِسْتِخَارَهَ وَ تَفَهَّمْ وَصِیَّتِی وَ لاَ تَذْهَبَنَّ عَنْکَ صَفْحاً فَإِنَّ خَیْرَ اَلْقَوْلِ مَا نَفَعَ وَ اِعْلَمْ أَنَّهُ لاَ خَیْرَ فِی عِلْمٍ لاَ یَنْفَعُ وَ لاَ یُنْتَفَعُ بِعِلْمٍ لاَ یَحِقُّ تَعَلُّمُهُ

لغات

الغمرات : میخها .

المثنوى : جاى ماندن و اقامت .

ترجمه

« پس اى پسرک من تو را به پرهیزگارى و ترس از خدا و پیوسته امر و فرمان او را بردن ، و آباد ساختن خانه دل خود با یاد خدا ، و چنگ زدن به ریسمان او ،سفارش مى ‏کنم ، و کدام وسیله اطمینان بخش‏تر و استوارتر از رشته بین تو و خداست ، اگر تو آن را دستاویز قرار دهى ؟ دلت را به موعظه زنده‏دار و با پارسایى بمیران و بوسیله یقین نیرومند ساز و به نور حکمت روشن کن و با یاد مرگ ذلیل و خاشع گردان و به اعتراف بر نابودى و فنا وادار ساز ، و به بدیهاى دنیا بینایش گردان ، و از حمله روزگار و گردش ناهنجار شبانروز بترسان ، و با شرح احوال گذشتگان آشنا کن ، و آنچه را که بر سر آنها آمده است یادآور باش و در دیار و آثار ایشان گردش کن ، پس ببین آنان چه کرده‏ اند ، و از چه چیزها دست شسته ‏اند ، و کجا فرود آمده و منزل گرفته ‏اند ، در نتیجه خواهى دید که ایشان از دوستان جدا و در سراى غربت جایگزین شده‏ اند و گویا طولى نخواهد کشید که تو نیز یکى از آنان خواهى شد ، بنابر این ، جایگاه خود را با اعمال شایسته بیاراى و سراى آخرت خود را به دنیایت مفروش ، و درباره آنچه آگاهى ندارى سخن مگو ، و در چیزى که به تو مربوط نیست گفتگو نکن ، و از راهى که مى‏ترسى گمراه شوى مرو ، زیرا خوددارى به هنگام سرگردانى از گمراهى ،بهتر از انجام کارهاى ترسناک است .

و امر به معروف کن تا در جرگه آن باشى ، و با دست و زبان نهى از منکر نما ، و با تلاش و کوشش از بدکاران فاصله بگیر ، و آن طور که شایسته است در راه خدا جهاد کن ، و در راه خدا از سرزنش ملامتگران باکى نداشته باش ، و براى حق هر جا که باشد سختیها را تحمل کن ، در احکام دین بصیر و آگاه باش ، و خود را بردبارانه بر ناملایمات عادت ده ، نیکو صفتى است شکیبایى در راه حق ، و در همه کارها خود را به خدا واگذار ، زیرا در آن صورت به پناهگاهى پناه برده‏اى که نگهبان تو نگهدارى تواناست و در درخواست خود ، تنها از پروردگار مسألت نما ، زیرا بخشش و یا محروم ساختن به دست اوست ، و از خداوند بسیار طلب خیر و نیکى کن ، وصیّت مرا خوب درک کن ، و از آن روى مگردان ، زیرا نیکوترین سخن گفتارى است که سود دهد ، و بدان که دانش بى‏فایده را خیرى نیست ، و از علمى که شایسته آموختن نیست فایده و منفعتى عاید نمى‏ شود . »

شرح

این همان هنگامى است که شروع کرده است تا آنچه را مى‏خواهد وصیّت کند . این بخش از وصیّت مشتمل بر چند مطلب است :

اوّل : تقواى الهى ، که قبلا حقیقت تقوى را دانستى و ممکن است در اینجا مقصود از تقوى ، ترس از خدا باشد .

دوم : سر به فرمان او نهادن که خود لازمه تقوا داشتن است .

سوم : خانه دل را با یاد خدا آباد ساختن . لفظ العماره استعاره براى کامل ساختن قلب با یاد خدا و ذکر فراوان اوست ، زیرا که ذکر خدا روح عبادات و کمال نفس است ، همان طور که آبادى منزل ، کمال آن است و کمال نفس در ضمن ذکر مداوم است ، به دلیل آیه مبارکه : وَ اذکُرُو اللَّهَ کَثیراً لَعَلَّکُم تُفلِحُونَ [ ۲ ] .

چهارم : چنگ زدن به ریسمان او . لفظ الحبل را استعاره آورده است براى آنچه از امور دین که به آن دست مى‏یابد . و چنگ زدن به آن مانند ریسمانى وسیله نجات او مى‏گردد . مقصود از چنگ زدن ، نگهدارى خود از عذاب خدا به وسیله تمسّک به اوست . سپس از وسیله‏اى که مطمئن‏تر از آن باشد ، به طریق استفهام انکارى ، جویا شده است و اطمینان بخشى آن را در حدّى شگفت‏آور دانسته است . و این مطلب در معناى ملازمت امر خدا مندرج است به دلیل آیه مبارکه وَ اعتَصِمُوا بِحَبلِ اللَّه جمیعا [ ۳ ] .

پنجم : دستور داده است که قلب خود را با موعظه زنده بدارد ، صفت احیاء را براى قلب عاریه آورده است به اعتبار کامل ساختن وى خود را به وسیله علم و عبرتى که از موعظه به دست مى‏آید چنان که انسان به وسیله حیات به کمال مى‏رسد .

ششم : این سخن حضرت : فأمته بالزّهاده و آنچه را که او مى‏میراند همان نفس امّاره است که میراندن نفس عبارت از درهم شکستن و بازداشتن آن از خواهشهایى است که مخالف با عقل مى‏باشد ، و آن از طریق ترک دنیا و نیز مطیع ساختن نفس از این طریق به دست مى‏آید . و احتمال دارد که نفس عاقله مورد نظر باشد ، و میراندن نفس ، همان بریدن از هواى نفس است .

هفتم : أن یقوّیه بالیقین : یعنى دل را از ناتوانى جهل بیرون کند تا بتواند به سوى افق علیّین و جایگاه نیکان حرکت کند ، و چون مرحله یقین مرتبه قوى و نیرومند علم مى‏باشد ، مناسب بوده است که آن را وسیله تقویت قلب قرار دهد .

هشتم : به وسیله حکمت دل را نورانى سازد . امام ( ع ) در این عبارت کلمه ( تنویر را استعاره از حکمت آورده است . ) [ یعنى به گونه تشبیه استعارى حکمت را به نور تشبیه کرده است ، زیرا حکمت در تاریکیهاى جهل همچون کسى که مشعلى در دست دارد ، وسیله هدایت دل به راه خداست . قبلا با معناى حکمت و انواع آن آشنا شدیم .

نهم : با یاد مرگ دل را شکسته و خاشع گرداند ، به این ترتیب که زیاد به یاد مرگ بودن ، باعث ترس مى‏شود و دل را از چموشى در میدان خواستها باز مى‏دارد ، و آن را از اوج خودخواهى و لغزش خودپسندى و جانبدارى از خشم ، به خوارى و ذلّت مى‏کشاند .

دهم : او را وادار به اعتراف بر نابودى و مرگ سازد ، یعنى قلب را وادار به قبول حتمیّت مرگ ، یاد مرگ را ادامه دهد تا یقین به مردن در دل جایگزین شود .

یازدهم : چشم دل را به گرفتاریهاى دنیا بصیر و بینا گرداند : یعنى دل را وادار کند تا با چشم بصیرت و عبرت به مصیبتها و آفتهاى دنیا بنگرد .

دوازدهم : آن را از جمله روزگار و دگرگونى ساده شبانه روز بترساند ، کلمه صولت عاریه آورده شده به لحاظ شباهت روزگار به درنده ، در صید جانداران ،و نیز در آزار رساندن به دیگران .

سیزدهم : شرح حال گذشتگان را بر قلب خود عرضه بدارد و آنچه بر سر آنها آمده است متذکّر شود تا ببیند آنان چه کرده‏اند و از چه آثار بزرگ و قدرت گسترده‏اى دست شسته‏اند ، تا بدان وسیله عبرتى و حالت مقایسه‏اى از خودش با آنها حاصل گردد و در نتیجه نزدیکى پیوستن خود به ایشان و یکى از آنها شدن را یقین کند ، جهت شباهت حال خود را با فردى از آنان درک کند . و این آیه مبارکه نیز بدان اشاره دارد :

اَوَ لَم یَسیرُوا فِى الاَرضِ فَیَنظُرُوا [ ۴ ] تا آخر آیه چهاردهم : محلّ اقامت خود را بیاراید ، یعنى سراى آخرت را با انجام کارهاى شایسته بیاراید و آخرت و آنچه را که از خیرات جاویدان در آن وعده داده ‏اند ، به لذّتهاى خیالى ناپایدار نفروشد . لفظ فروش استعاره است .

پانزدهم : درباره آنچه آگاهى ندارد سخن نگوید . زیرا لازمه سخن گفتن بدون آگاهى ، صفات ناپسند دروغ و جهالت است ، و باعث نکوهش انسان مى‏شود . این گفتار نظیر سخن پیامبر ( ص ) است به بعضى از اصحابش که فرمود : « چگونه خواهى بود ، آنگاه که در میان جمعى از مردم فرومایه بمانى که وفا و امانت از بین آنها رفته باشد و این چنین بگردند انگشتانشرا داخل هم کرد راوى مى‏گوید : عرض کردم : یا رسول اللّه شما وظیفه مرا تعیین کنید .

فرمود : آنچه را خوب مى‏دانى انجام بده و آنچه را آگاه نیستى نپذیر ، و مبادا از حدّ خود تجاوز کنى . و همچنین ، این عبارت که فرمود : و سخنى را که موظّف به گفتن آن نیستى ،نظیر این گفته پیامبر ( ص ) است : از محسّنات اسلام هر شخص ، خوددارى او از سخنى است که به او مربوط نیست .

شانزدهم : از حرکت در راهى که ترس از گمراهى دارد ، خوددارى کند ،مقصود توقّف در برابر کارهاى شبهه ناک و شتاب نداشتن در حرکت از طریقى است که انجامیدن آن به حق مورد تردید است ، زیرا ایستادن و دقّت کردن او براى جستجوى حقیقت تا اینکه راه برایش روشن شود بهتر است از بیراهه رفتن و ارتکاب عملى که خطر گمراهى در آن باشد .

هفدهم : با رفتار و گفتار خود امر به معروف و نهى از منکر کند ، و از زشتکار تا حدّ امکان فاصله گیرد ، و این کار از جمله واجبات کفایى است ، و گردش نظام جهان بر محور امر به معروف و نهى از منکر است . از این رو قرآن کریم و سنّت پیامبر ( ص ) پر از دستور به امر و نهى است ، و با این عبارت مقام او را تا آنجا بالا برده است که مى‏فرماید : تا در زمره امر و نهى کنندگان باشى زیرا آنان از اولیاى شایسته خدایند که دل هواى در زمره ایشان بودن را دارد .

هیجدهم : در راه خدا ، با دشمنان دین خدا آن طور که شایسته است ،اقدام به جهاد کند . اضافه کلمه حقّ به جهاده از باب اضافه صفت به موصوف از لحاظ اهمیّت بیشتر صفت است .

نوزدهم : مبادا خود را در راه خدا مستحقّ ملامت گرداند . کنایه از منع او از کوتاهى در اطاعت خداست . زیرا از لوازم کوتاهى در طاعت ، استحقاق ملامت ملامتگران است .

بیستم : به خاطر رسیدن به حق در هر کجا که باشد ، سختیها را تحمّل کند ، کلمه « خوض » استعاره از مواجهه با سختیها و ورود در آن به خاطر رسیدن به حق است .

بیست و یکم : بصیرت و بینش در دین داشته باشد و احکام شرعى و مقدّمات آنها را بیاموزد .

بیست و دوم : خود را در مقابل ناملایمات به صبر و استقامت عادت دهد . و قبلا معلوم شد که تحمّل ناملایمات فضیلتى است که در سایه شجاعت به دست مى‏آید و از جمله صفات پسندیده است .

بیست و سوم : خود را در تمام کارها به خدا واگذارد ، این دستورى است که در هر کارى چه کار دلخواه و یا کار خطرناک توکّل و توجّه به خدا کند ،حقیقت توکّل و آنچه لازمه آن بود قبلا توضیح داده شد ، حضرت تا آنجا ارزش توکّل را بالا برده که فرموده است : زیرا تو خود را در پناهگاهى امن و سدّى ارزشمند قرار مى‏دهى ، و کلمه کهف را استعاره از خداى تعالى آورده است به این لحاظ که هر کس بر او توکّل کند ، خدا او را کفایت مى‏کند و از آنچه مى‏ترسد او را ایمن مى‏دارد ، همچون غارى که پناهنده خود را حفظ مى‏ کند .

بیست و چهارم : در دعا و درخواست خود تنها پروردگارش را منظور کند .

زیرا خلوص از جمله شرایط اجابت است . مرتبه اخلاص را با این گفتار بالا برده است : زیرا دادن و ندادن ، بخشش و حرمان در دست اوست ، تا توجّه به خدا را شدّت بخشد و از غیر خدا باز دارد .

حرف ف در هر سه مورد : فنعم فانّک و فانّ بیده ، جواب سه فعل امر مى‏باشد .

بیست و پنجم : از خداوند بسیار درخواست خیر کند . یعنى از خداوند بخواهد تا در آنچه انجام مى‏دهد و نمى‏دهد ، خیر پیش آورد .

بیست و ششم : وصیّت او را درک کند و از آن غفلت نکند . عبارت الذّهاب صفحا ، کنایه از روى گرداندن و عمل نکردن به آن است . کلمه صفحا را بنابر این که حال است ، منصوب آورده است : یعنى نباید به این وصیّت بى‏اعتنا باشى امام ( ع ) براى قانع کردن فرزندش و پایبندى او به این وصیّت این جمله را افزود : همانا بهترین سخن آن است که مفید باشد منظور این است که وصیّت من مفید است و هر چه مفید و سودمند باشد بهترین سخن است ، بنابر این وصیّت من بهترین سخن است .

سپس آن حضرت با این سخنان خود : و اعلم . . . تعلمه به وى هشدار داده است که پاره‏اى از علوم بى‏فایده هستند ، پس نباید میل به دانستن آنها کند ، زیرا او را از سیر و سلوک در راه خدا و علمى که مى‏تواند او را به خدا برساند ، باز مى‏دارد . البتّه مقصود از این علوم همانهایى هستند که شرع مقدّس از آموختن آنها نهى فرموده است مانند جادو و پیشگویى و ستاره شناسى [ ۵ ] و افسونگرى و امثال اینها که به هدفهاى عالى حقیقت نمى‏انجامد .

گویا چنین فرموده است : بدان که هر علمى که شایستگى آن را ندارد تا بیاموزى : یعنى در شرع مقدّس نه به صورت وجوب و نه استحباب آموختن آن به ثبوت نرسیده است ، پس آن علم در طریق آخرت بى‏فایده است ، در نتیجه خیرى در آن نیست ،زیرا خیر واقعى آن منفعتى است که در نزد خدا جاویدان است ، و آنچه منفعت جاودانه ندارد ، خیر نیست ، و بدان جهت پیامبر ( ص ) از چنان علمى به خدا پناه برده و گفته است : بار خدایا پناه مى‏برم به تو از علمى که منفعت ندارد . پس این نتیجه به دست مى‏آید ، هر علمى که شایستگى آموختن را ندارد ، بى‏خیر و بدون فایده است . توفیق از آن خداست .

____________________________

[ ۱ ] سوره ابراهیم ( ۱۴ ) آیه ( ۴۵ ) . یعنى : شما در جاى کسانى منزل گرفته‏اید که به خود ستم روا داشتند .

[ ۲ ] سوره جمعه ( ۶۲ ) آیه ( ۱۰ ) . یعنى : خدا را فراوان یاد کنید تا شاید رستگار شوید .

[ ۳ ] سوره آل عمران ( ۳ ) آیه ( ۱۰۳ ) یعنى : و همگان به ریسمان خدا چنگ بزنید .

[ ۴ ] سوره غافر ( ۴۰ ) آیه ( ۲۱ ) یعنى : آیا روى زمین گردش نمى‏کنند تا ببینند .

[ ۵ ] پر واضح است آن بخش از نجوم که در اصطلاح « نجوم ریاضى » مى‏گویند نه تنها نهى نشده بلکه مفید است امّا آن بخشى که مربوط به سرنوشت انسانها و آینده اشخاص و غیبگوئیها است یعنى « نجوم احکامى » در شرع مقدّس اسلام نهى شده است زیرا علم به غیب ویژه ذات اقدس او و کمّلین از اولیاى اوست . م .

 

بخش چهارم

أَیْ بُنَیَّ إِنِّی لَمَّا رَأَیْتُنِی قَدْ بَلَغْتُ سِنّاً وَ رَأَیْتُنِی أَزْدَادُ وَهْناً بَادَرْتُ بِوَصِیَّتِی إِلَیْکَ وَ أَوْرَدْتُ خِصَالاً مِنْهَا قَبْلَ أَنْ یَعْجَلَ بِی أَجَلِی دُونَ أَنْ أُفْضِیَ إِلَیْکَ بِمَا فِی نَفْسِی وَ أَنْ أُنْقَصَ فِی رَأْیِی کَمَا نُقِصْتُ فِی جِسْمِی أَوْ یَسْبِقَنِی إِلَیْکَ بَعْضُ غَلَبَاتِ اَلْهَوَى أَوْ فِتَنِ اَلدُّنْیَا فَتَکُونَ کَالصَّعْبِ اَلنَّفُورِ وَ إِنَّمَا قَلْبُ اَلْحَدَثِ کَالْأَرْضِ اَلْخَالِیَهِ مَا أُلْقِیَ فِیهَا مِنْ شَیْ‏ءٍ قَبِلَتْهُ فَبَادَرْتُکَ بِالْأَدَبِ قَبْلَ أَنْ یَقْسُوَ قَلْبُکَ وَ یَشْتَغِلَ لُبُّکَ لِتَسْتَقْبِلَ بِجِدِّ رَأْیِکَ مِنَ اَلْأَمْرِ مَا قَدْ کَفَاکَ أَهْلُ اَلتَّجَارِبِ بُغْیَتَهُ وَ تَجْرِبَتَهُ فَتَکُونَ قَدْ کُفِیتَ مَئُونَهَ اَلطَّلَبِ وَ عُوفِیتَ مِنْ عِلاَجِ اَلتَّجْرِبَهِ فَأَتَاکَ مِنْ ذَلِکَ مَا قَدْ کُنَّا نَأْتِیهِ وَ اِسْتَبَانَ لَکَ مَا رُبَّمَا أَظْلَمَ عَلَیْنَا مِنْهُ أَیْ بُنَیَّ إِنِّی وَ إِنْ لَمْ أَکُنْ عُمِّرْتُ عُمُرَ مَنْ کَانَ قَبْلِی فَقَدْ نَظَرْتُ فِی أَعْمَالِهِمْ وَ فَکَّرْتُ فِی أَخْبَارِهِمْ وَ سِرْتُ فِی آثَارِهِمْ حَتَّى عُدْتُ کَأَحَدِهِمْ بَلْ کَأَنِّی بِمَا اِنْتَهَى إِلَیَّ مِنْ أُمُورِهِمْ قَدْ عُمِّرْتُ مَعَ أَوَّلِهِمْ إِلَى آخِرِهِمْ فَعَرَفْتُ صَفْوَ ذَلِکَ مِنْ کَدَرِهِ وَ نَفْعَهُ مِنْ ضَرَرِهِ فَاسْتَخْلَصْتُ لَکَ مِنْ کُلِّ أَمْرٍ نَخِیلَهُ وَ تَوَخَّیْتُ لَکَ جَمِیلَهُ وَ صَرَفْتُ عَنْکَ مَجْهُولَهُ وَ رَأَیْتُ حَیْثُ عَنَانِی مِنْ أَمْرِکَ مَا یَعْنِی اَلْوَالِدَ اَلشَّفِیقَ وَ أَجْمَعْتُ عَلَیْهِ مِنْ أَدَبِکَ أَنْ یَکُونَ ذَلِکَ وَ أَنْتَ مُقْبِلُ اَلْعُمُرِ وَ مُقْتَبَلُ اَلدَّهْرِ ذُو نِیَّهٍ سَلِیمَهٍ وَ نَفْسٍ صَافِیَهٍ وَ أَنْ أَبْتَدِئَکَ بِتَعْلِیمِ کِتَابِ اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ تَأْوِیلِهِ وَ شَرَائِعِ اَلْإِسْلاَمِ وَ أَحْکَامِهِ وَ حَلاَلِهِ وَ حَرَامِهِ لاَ أُجَاوِزُ ذَلِکَ بِکَ إِلَى غَیْرِهِ ثُمَّ أَشْفَقْتُ أَنْ یَلْتَبِسَ عَلَیْکَ مَا اِخْتَلَفَ اَلنَّاسُ فِیهِ مِنْ أَهْوَائِهِمْ وَ آرَائِهِمْ مِثْلَ اَلَّذِی اِلْتَبَسَ عَلَیْهِمْ فَکَانَ إِحْکَامُ ذَلِکَ عَلَى مَا کَرِهْتُ مِنْ تَنْبِیهِکَ لَهُ أَحَبَّ إِلَیَّ مِنْ إِسْلاَمِکَ إِلَى أَمْرٍ لاَ آمَنُ عَلَیْکَ فِیهِ اَلْهَلَکَهَ وَ رَجَوْتُ أَنْ یُوَفِّقَکَ اَللَّهُ فِیهِ لِرُشْدِکَ وَ أَنْ یَهْدِیَکَ لِقَصْدِکَ فَعَهِدْتُ إِلَیْکَ وَصِیَّتِی هَذِهِ وَ اِعْلَمْ یَا بُنَیَّ أَنَّ أَحَبَّ مَا أَنْتَ آخِذٌ بِهِ إِلَیَّ مِنْ وَصِیَّتِی تَقْوَى اَللَّهِ وَ اَلاِقْتِصَارُ عَلَى مَا فَرَضَهُ اَللَّهُ عَلَیْکَ وَ اَلْأَخْذُ بِمَا مَضَى عَلَیْهِ اَلْأَوَّلُونَ مِنْ آبَائِکَ وَ اَلصَّالِحُونَ مِنْ أَهْلِ بَیْتِکَ فَإِنَّهُمْ لَمْ یَدَعُوا أَنْ نَظَرُوا لِأَنْفُسِهِمْ کَمَا أَنْتَ نَاظِرٌ وَ فَکَّرُوا کَمَا أَنْتَ مُفَکِّرٌ ثُمَّ رَدَّهُمْ آخِرُ ذَلِکَ إِلَى اَلْأَخْذِ بِمَا عَرَفُوا وَ اَلْإِمْسَاکِ عَمَّا لَمْ یُکَلَّفُوا فَإِنْ أَبَتْ نَفْسُکَ أَنْ تَقْبَلَ ذَلِکَ دُونَ أَنْ تَعْلَمَ کَمَا عَلِمُوا فَلْیَکُنْ طَلَبُکَ ذَلِکَ بِتَفَهُّمٍ وَ تَعَلُّمٍ لاَ بِتَوَرُّطِ اَلشُّبُهَاتِ وَ عُلَقِ اَلْخُصُومَاتِ وَ اِبْدَأْ قَبْلَ نَظَرِکَ فِی ذَلِکَ بِالاِسْتِعَانَهِ بِإِلَهِکَ وَ اَلرَّغْبَهِ إِلَیْهِ فِی تَوْفِیقِکَ وَ تَرْکِ کُلِّ شَائِبَهٍ أَوْلَجَتْکَ فِی شُبْهَهٍ أَوْ أَسْلَمَتْکَ إِلَى ضَلاَلَهٍ فَإِنْ أَیْقَنْتَ أَنْ قَدْ صَفَا قَلْبُکَ فَخَشَعَ وَ تَمَّ رَأْیُکَ فَاجْتَمَعَ وَ کَانَ هَمُّکَ فِی ذَلِکَ هَمّاً وَاحِداً فَانْظُرْ فِیمَا فَسَّرْتُ لَکَ وَ إِنْ أَنْتَ لَمْ یَجْتَمِعْ لَکَ مَا تُحِبُّ مِنْ نَفْسِکَ وَ فَرَاغِ نَظَرِکَ وَ فِکْرِکَ فَاعْلَمْ أَنَّکَ إِنَّمَا تَخْبِطُ اَلْعَشْوَاءَ وَ تَتَوَرَّطُ اَلظَّلْمَاءَ وَ لَیْسَ طَالِبُ اَلدِّینِ مَنْ خَبَطَ أَوْ خَلَطَ وَ اَلْإِمْسَاکُ عَنْ ذَلِکَ أَمْثَلُ فَتَفَهَّمْ یَا بُنَیَّ وَصِیَّتِی وَ اِعْلَمْ أَنَّ مَالِکَ اَلْمَوْتِ هُوَ مَالِکُ اَلْحَیَاهِ وَ أَنَّ اَلْخَالِقَ هُوَ اَلْمُمِیتُ وَ أَنَّ اَلْمُفْنِیَ هُوَ اَلْمُعِیدُ وَ أَنَّ اَلْمُبْتَلِیَ هُوَ اَلْمُعَافِی وَ أَنَّ اَلدُّنْیَا لَمْ تَکُنْ لِتَسْتَقِرَّ إِلاَّ عَلَى مَا جَعَلَهَا اَللَّهُ عَلَیْهِ مِنَ اَلنَّعْمَاءِ وَ اَلاِبْتِلاَءِ وَ اَلْجَزَاءِ فِی اَلْمَعَادِ أَوْ مَا شَاءَ مِمَّا لاَ تَعْلَمُ فَإِنْ أَشْکَلَ عَلَیْکَ شَیْ‏ءٌ مِنْ ذَلِکَ فَاحْمِلْهُ عَلَى جَهَالَتِکَ فَإِنَّکَ أَوَّلُ مَا خُلِقْتَ بِهِ جَاهِلاً ثُمَّ عُلِّمْتَ وَ مَا أَکْثَرَ مَا تَجْهَلُ مِنَ اَلْأَمْرِ وَ یَتَحَیَّرُ فِیهِ رَأْیُکَ وَ یَضِلُّ فِیهِ بَصَرُکَ ثُمَّ تُبْصِرُهُ بَعْدَ ذَلِکَ فَاعْتَصِمْ بِالَّذِی خَلَقَکَ وَ رَزَقَکَ وَ سَوَّاکَ وَ لْیَکُنْ لَهُ تَعَبُّدُکَ وَ إِلَیْهِ رَغْبَتُکَ وَ مِنْهُ شَفَقَتُکَ وَ اِعْلَمْ یَا بُنَیَّ أَنَّ أَحَداً لَمْ یُنْبِئْ عَنِ اَللَّهِ سُبْحَانَهُ کَمَا أَنْبَأَ عَنْهُ اَلرَّسُولُ ص فَارْضَ بِهِ رَائِداً وَ إِلَى اَلنَّجَاهِ قَائِداً فَإِنِّی لَمْ آلُکَ نَصِیحَهً وَ إِنَّکَ لَنْ تَبْلُغَ فِی اَلنَّظَرِ لِنَفْسِکَ وَ إِنِ اِجْتَهَدْتَ مَبْلَغَ نَظَرِی لَکَ

لغات

وهن : ناتوانى ، سستى .

مبادره : سرعت و پیشى گرفتن بر دیگرى .

افضى : پیوست .

بغیه : مطلوب ، مورد رغبت .

توخّى : قصد ، آهنگ .

اجمعت : تصمیم گرفتم .

اسلمته الى کذا : آزاد گذاشتم ، از بین آنها مانع را برداشتم .

امثل : به خیر نزدیکتر است .

ترجمه

« اى پسرک من ، چون من خود را سالخورده یافتم ، و دیدم سستى و ناتوانى ‏ام رو به فزونى است از این رو به نوشتن این وصیتها براى تو شتاب کردم ، و فضایلى را از آن جمله ایراد نمودم تا مبادا پیش از آن که آنچه را در دل دارم به تو بازگو کنم مرگ گریبان مرا بگیرد ، و یا همان طور که در تنم کاستى مى‏بینم در اندیشه ‏ام نقصى پدید آید و یا بعضى از خواهشهاى نفس تو و یا فتنه‏ هاى دنیا نسبت به تو بر من سبقت گیرد ، پس همچون شتر سرکش شوى ، زیرا دل شخص جوان همانند زمین خالى است ، هر تخمى که در آن بیفشانند مى‏ رویاند .

پس به آگاهانیدن تو اقدام کردم ، پیش از این که دلت سخت و عقلت سرگرم کارى شود تا با نهایت اندیشه خود ، با امور برخورد کنى ، در چیزهایى که آزمایش دیگران تو را از آزمودن بى‏نیاز ساخته است تا از رنج آزمایش برکنار و از کار آزمون معاف باشى ،پس از ادب به آنچه ما رسیدیم به تو رسید ، بسا نکته که براى ما تاریک بود امّا بر تو روشن شد .

اى پسرک من ، هر چند من به اندازه پیشینیان عمرى دراز نکردم ، ولى در کارهاى ایشان نگریستم و در شرح حال و اخبارشان اندیشیدم و در آثار باقیمانده از ایشان سیر کردم بطورى که همچون فردى از ایشان شدم ، بلکه به سبب آنچه از کارهاى ایشان دست یافتم چنان شدم که گویى با اوّلین تا آخرینشان زندگى کرده ‏ام ، پس پاکى اعمال آنان را از تیرگى با اوّلین تا آخرینشان زندگى کرده ام ، پس پاکى اعمال آنان را از ترگى و سود آن را از زیانش شناختم و از هر کارى پاکیزه آن را براى تو انتخاب کردم ، و شایسته آن را برایت برگزیدم ، و آنچه ناشناخته بود تو را از آن برحذر مى‏ دارم ، چنان یافتم ، که انگیزه من در مورد تو همان انگیزه پدرى مهربان درباره فرزند خود است ، و آنچه در ادب و تربیت تو لازم بود ،جمع آورى کردم تا تو را ادب نمایم در حالى که تو رو به زندگى آورده‏اى و تازه با روزگار روبرو شده ‏اى ، داراى نیّتى پاک و روانى پاکیزه هستى ، به تعلیم کتاب خدا و تأویل آن و راه و روشهاى اسلام و احکام حلال و حرام آن برایت آغاز مى‏ کنم ، و از آموزش قرآن براى تو به چیز دیگرى عدول نمى‏ کنم ، سپس ترسیدم آن چیزهایى که مردم از روى هوا و هوس و افکار خود در آنها اختلاف دارند همان طور که براى آنها اشتباه پیش آمده بر تو اشتباه بشود ، استوار نمودن آنها با این که میل نداشتم بر تو یادآورى کنم برایم نیکوتر است از واگذاشتن در کارى که از هلاکت و تباهى تو در آن کار ، ایمن و آسوده خاطر نیستم ، و امیدوارم خداوند تو را موفّق به رستگارى فرماید و به آرمانت رهنمون سازد ، از این رو تو را بدین وصیّت سفارش مى ‏کنم .

و بدان اى پسرک من ، بهترین چیزى را که تو از وصیّت من فرا مى ‏گیرى ،پرهیزگارى و ترس از خداست ، و بسنده کردن بر آنچه خداوند به تو واجب گردانیده است ، و رفتن بر آن راهى که پیشینیان از پدران و خویشاوندان صالح تو بر آن راه رفته‏ اند . زیرا ایشان تأمّل در وضع خود را ترک نکردند ، همان طور که تو در اندیشه خود هستى ، و چنان که تو مى ‏اندیشى آنان نیز در اندیشه بودند ، پس همین اندیشه آنها را به فرا گرفتن شناخته‏ هاى خود و خوددارى از آنچه به ایشان مربوط نبوده است وادار کرد ، حال اگر نفس تو وضعى را که خویشاوندانت بر آن وضع گذشتند پذیرا نیست ، بى‏ آنکه آگاه باشى چنان که آنان آگاهى داشتند ، باید در جستجوى آگاهى و تحصیل دانش و بینش باشى نه آنکه در مسائل شبهه ‏ناک بیفتى و در دشمنیها و خصومتها گرفتار شوى ، و قبل از توجّه و تفکّر در آن ابتدا از خداى خود کمک بخواه و براى نیکفرجامى خویش به او روى آور و هر بدى را که تو را در شک و شبهه اندازد و یا به ضلالت و گمراهى بکشاند ، ترک کن .

پس هر گاه باور کردى که قلبت پاک و وارسته و خاشع و اندیشه‏ات کامل شده و خاطر جمع شده ‏اى و همه کوششت یکسو شده است ، دقت کن و بیندیش در آنچه برایت بیان کردم و توضیح دادم و اگر تو آنچه دوست مى‏دارى از آسایش خاطر و فکر راحت برایت فراهم نیامد بدان ، تو همچون شترى که فقط پیش روى خود را ببیند در اشتباه هستى و در تاریکیها خواهى افتاد ، و آن کسى که در اشتباه باشد ، قدم در راهى ناآگاه بگذارد و یا حق و باطل را در هم بیامیزد ، طالب دین به حساب نمى‏آید بلکه درنگ و توقّف در این حال به حقیقت نزدیکتر است .

پس اى پسرک من وصیّتم را فراموش مکن و بدان که مرگ و زندگى در اختیار اوست ، او آفریننده ، میراننده و فانى کننده و بازگرداننده است ، و براستى که گرفتارى و عافیت در دست اوست ، و دنیا پایدار نیست مگر بر پایه ‏اى که خداوند بر آن پایه از بخششها ، آزمایشها و پاداش اخروى ، استوار نموده است و بر روى آنچه او خود خواسته و ما نمى‏دانیم پس اگر امرى از امور بر تو مشکل شد ، بر نادانى خود حمل کن زیرا تو در آغاز آفرینش خود نادان بودى ، پس دانا شدى ، و چه بسیار چیزها که تو از آنها آگاه نیستى و اندیشه ‏ات درباره آن سرگردان و بصیرت تو نسبت به آن ناچیز است ، و بعدها راجع به آن بینا گردى ، پس چنگ بزن به آفریدگار و روزیبخش و خالق اندام نیکویت . و باید پرستش و بندگى‏ات براى او و توجهت به او و ترست تنها از او باشد .

و اى پسرک من بدان که کسى از جانب خدا آن طورى که پیامبر ( ص ) پیام آورده است ، پیام نیاورده است ، پس تو او را پیشرو خود بدان ، و او را رهبر نجات خود شمار ، من از پند و اندرز به تو کوتاهى نکردم ، و تو در فکر و اندیشه براى خود هر چند سعى و کوشش کنى به حدّ فکر و اندیشه من براى تو ، نمى‏رسى » .

شرح در این بخش چند مقصد است :

مقصد اوّل : آن بزرگوار به برخى از انگیزه‏هایى که او را بر این وصیّت واداشته ،اشاره فرموده است : رسیدن آن حضرت به سنّ بالا و احساس افزایش سستى و ضعف ، زیرا که عمر شریفش از شصت تجاوز کرده بود ، و لازمه این حدّ از عمر ، ترس از وقوع یکى از خصوصیّات مورد ذکر است ، بنابر این اقدام به وصیّت فرمود و به سفارش لازم بر او شتافت . کلمه خصالا مفعول به است .

حضرت ، سه مورد از آن خصلتها را بر شمرده است :

اوّل : مبادا مرگ پیش از آنکه وى آنچه در دل دارد از پند و حکمت بازگو کند ، گریبان او را بگیرد .

دوم : مبادا در اندیشه‏اش کاستى پدید آید ، زیرا موقع بالا رفتن عمر قواى نفسانى به علّت ضعف ارواحى که حامل این قواست کاهش مى‏یابد ، در نتیجه از فعالیّت عقل و کسب نظرات صحیح کاسته مى‏شود .

سوم : [ ترس آن حضرت از این بود که مبادا ] خواهشهاى نفسانى بر سفارشهاى او سبقت گیرند ، زیرا فرزند اگر در عنفوان جوانى تربیت نگردد و قواى نفسانى‏اش در جهت پیروى از عقل و همگامى با او ساخته نشود این آمادگى را خواهد داشت که قواى حیوانى‏اش او را به طرف خواستهاى خود متمایل سازد ، و به سمت به کار بردن قواى نفسش در راه هوا و هوس کشیده شود ،در نتیجه فریب مى‏خورد ، از راه حقیقت و آنچه شایسته اوست بازماند . در این صورت همچون شتر سرکشى ، رام نشدنى مى‏گردد . وجه تشبیه این است که واداشتن و جذب او به سمت حق و حقیقت دشوار مى‏گردد ، چنانکه راهبرى شتر سرکش و رام ساختن آن در جهت استفاده و بهره‏بردارى دشوار است .

سپس فرزند را بر ضرورت گرایش به ادب و افشاندن بذر ادب در دل وى به وسیله قیاس مضمرى توجه داده است که صغراى آن عبارت و انما قلب الحدث تا جمله ، قبلته ، مى ‏باشد .

و به وجه شبه با این گفته خود اشاره کرده است : و آنچه در دل زمین بیفشانند ، مى‏ پذیرد . توضیح مطلب از این قرار است که چون قلب نوجوان خالى از هر نوع نقش عقیدتى و غیر عقیدتى است و با این تربیت آماده پذیرش هر نوع نقشى از نیک و بد است که در آن ترسیم کنند ، آن را تشبیه فرموده به زمینى خالى از گیاه و زراعت که پذیراى هر نوع بذرى است که در آن بیفشانند . به این ترتیب کبراى قیاس چنین مى‏ شود :

هر دلى که آن‏طور باشد ، باید قبل از هر چیز بذر ادب بر آن افشاند و نهال حکمت را در آن غرس کرد . از این رو پیش از این که دل وى براى پیروى حق قساوت بگیرد و به امور باطل سرگرم شود ، باید اقدام به ادب او کرد .

سپس به انگیزه دیگرى از انگیزه‏هاى نهایى براى اقدام کردنش به ادب اشاره فرموده است ، و آن این است که با دقّت نظر و نهایت اندیشه خود از آنچه اهل تجربه آزموده‏اند استقبال کند تا براى وصول به هدفهاى علمى از رنج آزمایش و تجربه کارى معاف شود و از دانش تجربى ، به آنچه که اهل تجربه بدان رسیده‏اند ، برسد و بسا که چیزى براى آنها تاریک بوده است امّا براى او روشن گردد .

و فرق گذاشته است بین کسى که از زلال دانش برخوردار مى‏شود و دانشش به گونه‏اى روشن و آشکار در دسترس قرار مى‏گیرد که تنها زحمت کسب دانش در این مورد برایش کافى است ، و بین کسى که تلاش و کوشش نموده و در راه تحصیل علم متحمّل زحمت گشته و با امواج سهمگین تردیدها و تاریکى شبهات روبرو شده است .

تمام اینها مطالبى است که در پذیرش وصیّت و عمل به محتواى آن یعنى حکمت و ادب ، مؤثر است ، زیرا ارباب تجربه اگر با همه سختیهایى که در راه دانش وجود داشته ، در تحصیل آن تلاش و کوشش کرده‏ اند ،پس براى او شایسته ‏تر است که بکوشد و بدون زحمت آن را به دست آورد .

مقصد دوم : به برترى خویشتن و کمالات علمى خود پرداخته است . 

وانگهى به این مطلب که او [ یعنى : فرزندش ] مورد نهایت توجّه و محبّت اوست و نیز به علوم و معارفى که شایسته تعلیم به فرزندش مى‏باشد ، اشاره فرموده و بدان اکتفا مى‏کند و به چیز دیگرى نمى‏پردازد ، و در نهایت هدف او از تمام اینها آماده ساختن وى براى پذیرش سخن خویش است . همان طور که هدف یک سخنگو از ذکر فضیلت خود و سایر چیزهایى که براى پذیرش مقصود خود لازم مى‏داند ، آنست که شنوندگان را قانع کند ، از این رو حضرت على علیه السلام ، به فضیلت خود با عبارت اى بنىّ تا عبارت مجهوله اشاره کرده است .

عبارت : و ان لم اکن ( هر چند که من نبودم ) به منزله پاسخ اشکالى است که گویا کسى به او گفته است : چگونه علوم و معارف از تجربه‏ها به دست مى‏آید در صورتى که تجربه نیاز به عمر طولانى دارد تا انسان دگرگونیهاى امور و پست و بلندیهاى روزگار را مشاهده کند ؟ و آن بزرگوار در پاسخ فرموده است : هر چند که من مانند پیشینیان عمر زیادى نکرده و شاهد احوال آنها نبوده‏ام و لیکن در کارهاى آنها مطالعه کردم و در داستانهاى منقول از ایشان اندیشیدم و در آثار باقیمانده از آنها با چشم ظاهر و دیده عقل چنان سیر کردم که همچون فردى از ایشان ، بر امورشان آگاه گشتم .

عبارت : فعرفت [ پس آگاه شدم ] عطف است بر جمله : و سرت [ گشتم ] .

و کلمه ذالک اشاره به سرانجام کار ایشان است . واژه صفو کنایه از خیر ،و کدر کنایه از شرّ است : یعنى کارهاى خیر را از شرّ و سود را از زیان باز شناختم ، و از هر چیز ، برجسته یعنى خوب و از علوم و بینش آنچه را که سودمند و در پیشگاه خداوند مفید بود براى تو برگزیدم .

بعضى به جاى کلمه : جلیله ،نخیلته یعنى خلاصه آن ، نقل کرده‏اند و از هر کارى زیباى آن را براى تو انتخاب کردم : یعنى نیکو را انتخاب کردم نه زشت و ناپسند را . و آنچه ناشناخته بود از تو دور کردم : یعنى آنجا که امر مشتبه بود و حق از باطل ناشناخته بود .

و عبارت آن بزرگوار : و چنان یافتم که انگیزه من . تا آخر . . . اشاره است به کمال توجّه و محبّت نسبت به او و نیز به دلایل انتخاب وى علومى را که براى او سزاوارتر است .

اجمعت عطف است بر کلمه : یعنى ، و ان یکون در محل نصب است بنابر این که مفعول اوّل براى : رأیت است و کان تامّه است ، و واو در عبارت : و انت براى حال است ، و ان ابتدئک ، عطف بر : ان یکون است ، و مفعول دوم رأیت محذوف است و در تقدیر کلمه : انفع و اصلح است ، تقدیر عبارت چنین است : و رأیت حیث عنانى من امرک ما یعنى الوالد الشّفیق من امر ولده من النظر فى مصالحه و الاهتمام باحواله و ما صمّمت عزمى علیه من تأدیبک ، ان یکون ذلک التأدیب حال اقبال عمرک حال کونک ذانیّه سلیمه من الامراض النّفسانیه و الاخلاق الذّمیمه ، و کونک ذانفس صافیه من کدر الباطل و ان ابتدئک بتعلیم کتاب اللّه و تأویله و ما یشتمل علیه من شرایع الاسلام [ یعنى قوانین اسلام ] و احکامه و حلاله و حرامه ، و اقتصر بک على ذلک کما اقتصر علیه کثیر من السّلف .

و عبارت : « ثمّ اشفقت عطف بر رأیت است ، یعنى چنین مصلحت دیدم که اکتفا به آموزش قرآن کنم و به چیز دیگرى از علوم عقلى نپردازم ، وانگهى ترسیدم آن چیزهایى که مردم از روى هوا و هوس و افکار خود در آنها اختلاف نظر دارند ، همان‏طور که بر آنها امر مشتبه شده است براى تو نیز مشتبه گردد ،در نتیجه ، استوار ساختن آن : یعنى آنچه که مردم درباره آن اختلاف نظر دارند ،چون میل نداشتم تو گرفتار چنان اشتباهى شوى [ ۶ ] محبوبتر بود نزد من از واگذاشتن تو با امرى که از هلاکت و تباهى دین تو در آن آسوده خاطر نیستم ، و این همان چیزى است که مردم درباره آن اختلاف دارند یعنى مسائل عقلى خدا شناسى که اشتباه حق و باطل در این موارد براى مردم فراوان است و شبهات مغالطه آمیزى را در پى دارد ، که احتمال خطر و انحراف از راه حق به راه هلاکت در آن مى‏رود . و استوار کردن این امر عبارت است از بیان دلیل و برهان درباره آن و نشان دادن راه نجات از شبهه باطل و نیز از اختلاط حق و باطل .

و جمله و رجوت ان یوفقّک عطف بر اشفقت است ، و ضمیر مجرور به وسیله فى ، به جمله ما اختلف النّاس فیه بر مى‏گردد .

مقصد سوم : اشاره به جالبترین مطلب در نظر آن حضرت است که باید فرزندش از وصیّت نامه او فرا گیرد

و راهنمایى وى به کیفیّت فراگرفتن آن و آنچه را که شایسته است پیش از شروع انجام دهد ، یعنى یارى خواستن و توفیق جستن از خدا و دیگر آدابى که لازمه کمال آمادگى براى بحث و گفتگو و آموختن است .

از جمله محبوبترین مطالب نزد آن بزرگوار ، تقوا و پروا از خدا است ، یعنى همان توشه سفرى که وسیله رسیدن به خداست سپس اکتفا کردن بر آنچه خداوند بر او واجب و فرض کرده است ، یعنى دقّت در ظاهر دلایل وجود خدا نه فرو رفتن در ژرفاى اندیشه و غرق شدن در امواج شبهات و چیزهایى که او مکلّف بدانها نشده است زیرا ، این کار پیش گرفتن راهى است که پیشینیان صالح ، از خویشاوندان او همچون حمزه ، جعفر ، عبّاس ، عبیده بن حرث و دیگر بنى هاشم بر آن راه رفته‏ اند .

و عبارت : فانّهم تا جمله لم یکلّفوا تشویق و واداشتن او به در پیش گرفتن راه و روش نیاکان صالح و برحذر داشتن از تعمّق و دقّت بیش از اندازه است . در اینجا از قیاس ضمیر استفاده شده است که صغراى آن همین جمله مذکور است و کبراى آن نیز چنین است : و هر کس که این طور باشد در عمل کردن بر طبق شناخت او و خوددارى از آنچه که تکلیف ندارد شایسته پیروى است .

عبارت :فان ابت تا آخر ، توضیحى است براى کیفیّتى که سزاوار است پژوهندگان علوم عقلى بر آن منوال باشند ، و نیز اشاره است به این نکته که در صورت بسنده نکردن بر وظیفه‏اى که خداوند تعیین کرده است ، مى‏بایست دقّت لازم در مورد آن اعمال گردد : یعنى باید تلاش تو براى رسیدن بدانچه در پى تحصیل آنى از ویژگیهاى زیر برخوردار باشد :

اوّل : درک هدفها و آموختن به خاطر حق و کسب علم ، نه به منظور آموزش شبهات و تسلّط بر آنها و مغالطه و مجادله به وسیله آنها ، زیرا این قبیل هدفها ،مانع از آموختن به خاطر حقّ و پذیرش حق است .

دوم : پیش از توجّه به تحصیل ، اوّل از خداوند کمک بخواهد ، و براى قدم نهادن در راه راست و رسیدن به حق صمیمانه از خداوند توفیق بطلبد .

سوم : هر چیزى را که در دل او ایجاد شبهه مى‏کند همچون روشهایى که در میان طرفداران مذاهب باطل و انحرافى براى غلبه مذهب خودشان و به سبب پیروى از هواى نفس و افکار جاه طلبانه رایج است باید ترک گوید . زیرا اگر در جان انسان شائبه علایق مادّى باشد نه تنها راه حق برایش آشکار نمى‏شود ، بلکه به مسیر باطل و گمراهى که متناسب با مطالب بیهوده است نزدیکتر مى‏شود . و به دلیل وجود آن شائبه و تردیدى که در کار است راه باطل براى او روشنتر خواهد بود .

بنابر این شایسته است پوینده راه حق خود را از هر نوع شبهه‏اى که به گمراهى منتهى مى‏شود ، برکنار دارد . لفظ اسلام استعاره است از وانهادن امور گمراه کننده و مجذوب نشدن به آنها . سپس مى‏فرماید : فاذا ایقنت . . . ( هرگاه یقین پیدا کردى . . . ) یعنى هرگاه خود را براى جستجو و دقّت در آنچه یادآورى کردم آماده ساختى و مسلّم شد که دلت از زنگار هر نوع شائبه‏اى که باعث انحراف فکر است صیقلى شده و از خشیت الهى در خود حالت خشوع گرفته است که مبادا تو را به خاطر ترک وصیّت من مؤاخذه کند و نیز اندیشه و تصمیمت بر آن استوار گشته است پس طورى عزم خود را جزم کن که هیچ گونه لغزشى که سبب ترک آن شود نکنى و تمام همّتت تنها متوجه آن باشد در این صورت به آنچه توضیح دادم و از مسائل عقلى که پس از این خواهم گفت و تو را آگاه خواهم ساخت دقّت کن و امّا اگر برایت آنچه دوست مى ‏دارى ، یعنى آسایش خاطر و فراغت آن از شک و تردیدهایى که مخالف با علم و طلب دانش است فراهم نیامد ، پس بدان که تو در ورود به دریاى علم و جستن آن همچون شتر چموش که پیش روى خود را نبیند در اشتباه و گرفتار تاریکى هستى ، و هر کسى که چنین باشد ، او شایستگى تحصیل اصول دین را ندارد .

کلمه مضاف به عشواء [ ناقه ] حذف شده و مضاف الیه جانشین مضاف شده است ، و صفت الخبط از آن استعاره آورده شده است به لحاظ این که او بدون فراهم آوردن همه شرایط تحصیل و خارج از مسیر خود ، در پى تحصیل دانش است . بنابر این او همچون شترى که پیش روى خود را نبیند ، در بیراهه و از مسیرى جز راه مقصود حرکت مى‏کند . همچنین کلمه الظلماء براى تشبیه به کار رفته است ، از این جهت که ذهن ، مانند کسى که در تاریکى راه مى‏رود ، در جستجوى حق ، راه صحیح را در شبهات نمى‏ یابد .

مقصد چهارم : او را مأمور به توجّه و درک وصیّت خود کرده و به بخشى از صفات و افعال خداى متعال که در اسناد و ارتباط آنها به یک مبدأ ، احتمال تضاد و دوگانگى مى‏رود متوجّه ساخته ، و اشاره فرموده است که با توجه بر این که مبدأ همه آنها یکى است ، تضادّى با هم ندارند .

امّا آن صفات از این قرار است ، قادر بر میراندن است و قدرت دارد که بمیراند پس همو قادر بر حیات است و توانایى دارد که زنده کند از آن جهت که عوامل مرگ و زندگى به او منتهى مى‏شود . و همچنین آفریدگار همان است که مى‏میراند ، زیرا فاعل آفرینش همان است که مرگ را مقدّر فرموده و اسباب آفرینش و مرگ به دست اوست ، بر این دو جهت آیه مبارکه اشاره دارد یُحْیى و یُمیتُ رَبُّکُمْ وَ رَبُّ اَبائکُمْ الاوّلینَ [ ۷ ] زنده مى‏کند و مى‏میراند از آن جهت که او آغازگر فعل زنده کردن و میراندن است و به لحاظ این که او پروردگار على الاطلاق و نخستین مالک آنهاست ، و همچنین فانى کننده و هم دوباره زنده کننده است ، و گرفتارى و عافیت به دست اوست از آنجهت که تمام عوامل و اسباب فنا ، بازگشت ، گرفتارى و عافیت به او مى‏انجامد .

قبلا روشن شد که تمام این امور اعتبارات عقلى است که از راه مقایسه ذات واجب تعالى با مخلوقات و آثارش همان طور که در خطبه اوّل نهج البلاغه بررسى کردیم عقل آنها را به ذات مقدس حق مرتبط مى‏سازد امّا افعال حق تعالى چنین است که آنگاه که اراده آفرینش دنیا را کرد ، آفرینش و استقرار هستى آن جز بدین نحو که خداوند آن را آفرید ، امکان نداشت ، یعنى افاضه آنچه که در حق بعضى از بندگان نعمت شمرده مى‏شود ، مانند ثروت و تندرستى و امثال اینها ، و یا در حق بعضى دیگر گرفتارى محسوب مى‏شود از قبیل تهیدستى و بیمارى . هر چند که نعمتها نیز نوعى گرفتارى هستند .

چنانکه خداوند متعال فرموده است : وَ نَبْلُوَکُمْ بِالشَّرِ وَ الْخَیْرِ فِتْنَهً وَ اِلَیْنا تُرْجَعُونَ [ ۸ ] ضرورت پاداش در عالم معاد ، براى افراد گرفتار و نیز افراد برخوردار از نعمت ، مطابق فرمانبردارى و نافرمانیشان در حال نعمت و گرفتارى ، و همچنین آفرینش آنها بر طبق مشیّت حق ، از جمله مسائلى است که فلسفه آن بر ما روشن نیست .

البتّه در اصول و قوانین حکمت ثابت شده است که مقصود بالذّات از عنایت حقّ تعالى تنها خیر است و امّا شرهایى که در عالم هستى وجود دارد ،بالعرض موجودند ، به طورى که جداسازى و تهى کردن خیر از شرّ امکان ندارد . و چون در جهان هستى غلبه با خیر است و شرّ در اقلیّت و همراه خیر است ،نمى‏شود خیر زیاد را به خاطر آنها ترک کرد ، زیرا ترک خیر کثیر به خاطر شرّ قلیل ،خود در برابر جود و حکمت شرّ کثیر است ، و این است معناى عبارت امام علیه السلام که فرمود : زیرا دنیا جز بر امورى که خداوند مقرّر داشته ، استقرار و ثبات نیافته است و ما آن امور را چه آنها که خیر و یا شر بودنشان بر ما معلوم است و چه آنها که معلوم نیست برشمردیم یعنى آفرینش دنیا ممکن نبوده است ،مگر بر منوالى که هست با همان خیرى که مقصود با لذّات است و شرّى که مقصود بالعرض است ، و ضرورت کیفر اشخاص به خاطر گناهانى که مرتکب مى‏شوند در عالم قیامت ، گناهان همان شرّها است به طورى که در جاى خود ثابت شده است که ملازم با همان صورتهاى مادّى و صفات پست در دنیا هستند .

و عبارت امام ( ع ) : فان أشکل تا آخر : یعنى اگر در یافتن رازى از اسرار قدر بر تو مشکل شد ، و حکمت آن بر تو مخفى ماند ، نباید تصور کنى که آن خالى از حکمت است ، بلکه آن را بر نادانى خود حمل کن زیرا تو در آغاز آفرینش خود نادان بودى سپس دانا شدى ، چنان که خداى متعال فرموده است :وَ اللَّهُ اَخْرَجَکُمْ مِنْ بُطُونِ اُمِّهاتِکُمْ لا تَعْلَمونَ شیئاً [ ۹ ] .

کلمه اوّل : منصوب است چون ظرف است ، و جاهلا منصوب است بنابر آن که حال مى‏باشد . و اوّل به صورت مرفوع به عنوان مبتدا و جاهل هم مرفوع و خبر مبتدا ، نیز نقل شده است .

سپس او را متوجّه امور زیادى کرده است که در آغاز نسبت به آنها جاهل بوده و بعد آنها را درک کرده است تا وى امورى را که حکمت آن را هنوز دریافت نکرده است همانند آنها قرار دهد . [ یعنى روزى حکمت این امور را هم درک خواهد کرد ] .

و بعد به او فرمان داده که به خدا توکّل کند و در کارهایش به او پناه ببرد ، و بندگى او را به جا آورد و توجه قلبى و دلبستگى‏اش به او باشد زیرا او شایسته ‏ترین و سزاوارترین وجود بدان امور است .

مقصد پنجم : اشاره به برترى پیامبر ( ص ) بر سایر انبیاست ،به خاطر فزونى که بر آنها در بیان خبر از طرف خداى متعال دارد ، و نیز در بیان مطالب حقیقى که در قرآن مجید آمده است از قبیل اسرار توحید ، قضا و قدر ، و جریان رستاخیز ،زیرا هیچ یک از پیامبران پیشین همانند او این امور را روشن و روان نگفته است ، از این رو هدایت و رهبرى این امّت به تمام آنچه که آن بزرگوار از جانب خدا آورده است ، کاملتر و جامعتر از رهبرى سایر امّتهاى پیشین است نسبت به آنچه که پیامبرشان آورده‏اند ، و شعاع بینش این امّت گسترده‏تر و فراگیرتر است .

و هدف از بیان فضیلت پیامبر ( ص ) در این جا پذیرفتن روش او و راهنمائى‏اش در مسیر رستگارى در عالم آخرت است . کلمه الرائد را استعاره از پیامبر ( ص ) آورده است ، بدین لحاظ که او ، هر آنچه را که در آخرت از پاداش و اجر ، ماندنى و سعادت جاودانه است ، آزموده و امت خود را بدانها بشارت داده است ، چنان که پیشرو قبیله پس از آگاهى از وجود آب و علف ، مردم خود را آگاه مى‏سازد . آنگاه حضرت سخنانش را چنین ادامه مى‏دهد ، وى ( على ) پیوسته نصیحتگر اوست ، و این که اندیشه و فکر وى ( امام ( ع ) ) درباره خودش هر چند با تلاش و کوشش همراه باشد باز به پایه تفکرى که آن حضرت درباره فرزندش دارد نمى‏رسد . [ این سخن را حضرت فرموده است ] تا فرزندش را نسبت به نظریه و پیشنهاد خود قانع سازد . و کلمه نصیحه به عنوان تمیز منصوب است .

______________________________________________

[ ۶ ] احتمالا به جاى کلمه تنبهک ، در متن وصیّت در این جا غلط چاپى « شبهک » آمده باشد م .

[ ۷ ] سوره دخان ( ۴۴ ) آیه ( ۸ ) یعنى : او پروردگار شما و نیاکان اولیه شماست که زنده مى‏کند و مى‏میراند .

[ ۸ ] سوره انبیاء ( ۲۱ ) آیه ( ۳۵ ) یعنى : شما را براى آزمودن گرفتار بد و خوب مى‏سازیم و شما به سوى ما بازگشت دارید .

[ ۹ ] سوره نحل ( ۱۶ ) آیه ( ۷۸ ) یعنى : خداوند شما را از مادرانتان متولد ساخت در حالى که چیزى نمى‏دانستید .

 

 

بخش پنجم

وَ اِعْلَمْ یَا بُنَیَّ أَنَّهُ لَوْ کَانَ لِرَبِّکَ شَرِیکٌ لَأَتَتْکَ رُسُلُهُ وَ لَرَأَیْتَ آثَارَ مُلْکِهِ وَ سُلْطَانِهِ وَ لَعَرَفْتَ أَفْعَالَهُ وَ صِفَاتِهِ وَ لَکِنَّهُ إِلَهٌ وَاحِدٌ کَمَا وَصَفَ نَفْسَهُ لاَ یُضَادُّهُ فِی مُلْکِهِ أَحَدٌ وَ لاَ یَزُولُ أَبَداً وَ لَمْ یَزَلْ أَوَّلٌ قَبْلَ اَلْأَشْیَاءِ بِلاَ أَوَّلِیَّهٍ وَ آخِرٌ بَعْدَ اَلْأَشْیَاءِ بِلاَ نِهَایَهٍ عَظُمَ عَنْ أَنْ تَثْبُتَ رُبُوبِیَّتُهُ بِإِحَاطَهِ قَلْبٍ أَوْ بَصَرٍ فَإِذَا عَرَفْتَ ذَلِکَ فَافْعَلْ کَمَا یَنْبَغِی لِمِثْلِکَ أَنْ یَفْعَلَهُ فِی صِغَرِ خَطَرِهِ وَ قِلَّهِ مَقْدِرَتِهِ وَ کَثْرَهِ عَجْزِهِ و عَظِیمِ حَاجَتِهِ إِلَى رَبِّهِ فِی طَلَبِ طَاعَتِهِ وَ اَلرَّهبَهِ مِنْ عُقُوبَتِهِ وَ اَلْخَشْیَهِ مِنْ عُقُوبَتِهِ وَ اَلشَّفَقَهِ مِنْ سُخْطِهِ فَإِنَّهُ لَمْ یَأْمُرْکَ إِلاَّ بِحَسَنٍ وَ لَمْ یَنْهَکَ إِلاَّ عَنْ قَبِیحٍ

ترجمه

« و بدان اى پسرک من اگر پروردگارت شریک داشت ، پیامبران او براى راهنمایى تو مى‏آمدند و آثار قدرت و تسلّط او را مى‏دیدى و از افعال و صفات او آگاه مى‏شدى ، امّا او خداى یکتاست چنان که او خود را توصیف کرده است ، کسى در تسلّط و قدرت ، معارض او نیست و او هرگز زوال و فنا ندارد ، و همیشگى است ، او پیش از همه چیزها ، آغاز بى‏آغاز است و پس از همه چیزها ، آخر بى‏ پایان است ، بزرگتر از آن است که آفریدگارى‏اش در محدوده دل و یا چشمى ثابت و محدود شود ، حال که از اوصاف و عظمت او آگاه شدى ، آنچنان رفتار کن که فردى همانند تو با ارزش کم و توان اندک و عجز فراوان و حاجت بسیار خود به پروردگار در کسب طاعت ، و ترس از عقوبت و بیم از خشم و غضب او شایسته است رفتار کند ، زیرا او تو را فرمان نداده است مگر به نیکى و منع نکرده است جز از کار زشت و عمل قبیح . »

شرح

در این بخش از وصیّت به دلیل وحدانیّت آفریدگار بزرگ و قسمتى از صفات وى ، و بعد بر آنچه که شایسته انجام است با توجّه به عظمت پروردگار و با ملاحظه صفات یاد شده ، اشاره فرموده است ، بنابر این در اینجا بحثهاى مختلفى است :

بحث اوّل : استدلال بر وحدت آفریدگار است ،و آن از یک قضیه شرطیه متّصله تشکیل شده است که مقدّم آن : لو کان لربّک شریک « اگر براى پروردگارت شریکى بود و تالى آن : لأتتک رسله . . . و لعرفت افعاله و اوصافه هر آینه پیامبرانش مبعوث شده بودند ، . . . و تو از افعال و اوصاف او آگاه مى‏شدى » است و از آن قضیه شرطیّه ، استثناى نقیض اقسام تالى استنتاج مى‏شود تا نقیض مقدم ، به عنوان نتیجه به دست آید . توضیح ملازمه بین مقدم و تالى از این قرار است ، اگر خداوند داراى شریک باشد ، باید آن شریک خدا ، جامع جمیع شرایط خداوندى باشد ، وگرنه شایستگى شریک خدا بودن را نخواهد داشت ،

اما از جمله لوازم خدایى چند چیز است :

اوّل : مصلحت در ضرورت مبعوث کردن پیامبران به جانب مردم و رهنمود مردم به سوى او ، به دلیلى که در مورد لزوم بعثت در جاى خود ، بیان شد .

دوم : باید آثار قدرت و تسلّط او و صفات افعال وى روشن و محسوس باشد .

سوم : افعال و صفات ذات او مشخّص باشد . در صورتى که تمام این لوازم باطل است : امّا لازم اوّل باطل است ، زیرا پیامبرى صاحب معجزه بر ما مبعوث نشده است تا ما را بر دومى ( آثار قدرت و . . . ) راهنمایى کند و از آن آگاه سازد .

امّا دومى باطل است : از این رو که آثار قدرت و سلطنت و عظمت ملک و مملکت و پابرجایى آن دلیل بر یک وجود دانا و تواناست ، امّا دلالت بر چند قادر حکیم ندارد .

امّا بطلان مورد سوم ، بدین لحاظ است که تنها افعالى را که ما مشاهده مى‏کنیم ، بر یک فاعل دلالت دارند و بس ، امّا به وجود چند فاعل هیچ دلالتى ندارند . و همچنین صفات خدایى از قبیل علم ، قدرت اراده و امثال اینها که به واسطه افعال عاید مى‏شوند ، تنها بر یک صانع دلالت مى‏کنند که متّصف به آن صفات است ، امّا بر وجود دو صانع و یا بیشتر از دو صانع دلالت ندارند .

بنابر این ، این گفته که آفریدگار ما را شریکى است ، سخنى بیهوده و بى‏ دلیل است ، چنان که خداى متعال فرموده است : وَ مَنْ یَدْعُ مَعَ اللَّهِ اِلهاً آخَرَ لا بُرْهانَ لَهُ بِهِ [ ۱۰ ] .

عبارت امام : إله واحد کما وصف نفسه

( خدایى یگانه است چنان که او خود را توصیف کرده است ) ، از جمله لوازم نتیجه است ، زیرا هنگامى که قول به خداى دوم باطل شد ، ثابت مى‏شود که او خداى یکتاست ، چنان که او خود ،

خویشتن را وصف کرده است : بگو اى پیامبر ( ص ) او خداى یکتاست . و اوست خداوند یکتاى غالب و در سلطنت و قدرت کسى در برابر او نیست : یعنى کسى که در کارهاى او مخالفت کند و در قلمرو او به نزاع و دشمنى با او برخیزد ، چنان که راه و روش پادشاهان است .

بدان که این دلیل ، دلیلى اقناعى است ، چنان که هدف خطیب از خطابه همین است و این برهان نیست زیرا اگر در شرطیّه مقصود این باشد که وجود خداى دوّمى مستلزم وجود آثار و افعال و صفاتى است که ویژه او بوده و این ویژگى هم روشن و آشکار باشد پس ملازمه‏اى در کار نخواهد بود ، زیرا این دو خدا چه متّفق الحقیقه و چه مختلف الحقیقه باشند ، لازم نیست که افعال و لوازم آن ، اختلاف نوعى داشته باشند ، و هر کدام به لازم خاصّى و فعل خاصى ،تشخّص داشته باشد که در دیگرى نباشد ، بلکه جایز است در لوازم و آثار یکسان باشند و اگر مقصود این باشد که وجود خداى دوّم مستلزم این است که آثار و افعال و لوازمى شناخته شود که اختصاص به او نداشته باشد ، بلکه خداى دیگر هم بتواند با او در همه اینها شریک شود ، پس این ، مطلب درستى است . لکن این اشکال پیش مى‏آید که در این صورت براى بطلان تالى نمى‏توان استدلال کرد ، و دلیل این مطلب هم روشن است ، زیرا ما آثار قدرت و افعال و لوازم و صفاتى را مشاهده مى‏کنیم که نه بر یکتایى فاعل و موصوف خود دلالت دارند و نه بر دوگانه بودن آن و تنها بر وجود فاعل و ملزومى به طور اطلاق دلالت دارد .

پس بطلان و رفع تالى ممکن نیست ، زیرا رفع تالى مستلزم رفع وجود خدا به طور مطلق است به جهت اینکه عدم لازم ، مستلزم عدم مطلق ملزوم است نه تنها مستلزم رفع تالى .

بحث دوّم : درباره ازلى و ابدى بودن خداى متعال است ،و آن اشاره دارد به دوام و ثبوت وجود خدا براى همیشه . برهان مطلب این است که خداى متعال واجب الوجود است و هر واجب الوجود بالذّات ، از ازل وجودش استوار و براى ابد وجودش پایدار است امّا برهان صغرا یعنى واجب الوجود بودن حق تعالى قبلا گذشت و امّا برهان کبرا یعنى ازلیّت و ابدیّت واجب الوجود این است که اگر زوال و نیستى بر او روا باشد ، واجب الوجود بالذّات نخواهد بود چون نادرستى تالى مستلزم نادرستى مقدّم است ، بنابر این هستى او از ازل تا ابد پایدار است .

بحث سوّم : هستى او پیش از همه چیزها ، آغاز بى‏آغاز و پس از همه چیزها ،هستى او را پایانى نیست . امّا مطلب اوّل براى این است که اگر هستى‏اش را آغازى بود ، هر آینه مسبوق به نیستى مى‏بود در نتیجه پدیده و قهرا ممکن الوجود است و این خلاف اصل واجب الوجود بودن اوست . امّا مطلب دوّم : اگر آخر بودن او به پایانى بینجامد ، باید به نیستى بپیوندد . و در نتیجه واجب الوجود بالذّات نخواهد بود ، و این نیز خلاف مقصود است .

بحث چهارم : در بیان اینکه خدا بزرگتر از آن است که آفریدگارى‏اش در محدوده دل و یا دیده بگنجد ،

یعنى او بزرگتر از آن است که کسى به دل و یا دیده بر تمام صفات خداوندى و آنچه شایسته اوست آگاهى یابد . وجه شبه آن است که صفت پروردگارى و سایر اوصاف خداوندى چنان که قبلا معلوم شد به اعتبار خارج عین ذات حق تعالى است ، و به لحاظ عقلى تمام اینها امورى هستند که عقل از تعقّل ذات مقدّس او نسبت به مخلوقات و آثارش استنباط مى‏کند ، و در هر دو صورت او بزرگتر از آن است که آفریدگارى‏اش در محدوده دل و یا دیده‏اى بگنجد .

امّا در خارج از آن جهت که صفت آفریدگارى‏اش عین ذات اوست ،بنابر این احاطه آگاهى بدان مستلزم احاطه به حقیقت ذات اوست ، و قبلا ثابت شد که ذات مقدّس او دور از هر گونه ترکیبى است و در نتیجه احاطه دیگرى بر ذات او محال است .

و امّا در عقل از آن رو که اعتبار صفت ربوبى و احاطه عقول بر آن منوط بر احاطه بر تمامى اعتبارات از صفات جمال و کمال است ، زیرا ملحوظ کردن جهت ربوبیت مطلقه او مستلزم اعتبار الهیّت مطلقه اوست و این خود مستلزم اعتبار همه صفات خداوندى است ، و قبلا روشن شد که این اعتبارات نامتناهى‏اند . پس مقام ربوبى بالاتر از آن است که در محدوده عقل بشرى درآید تا چه رسد بر آن که در میدان دید انسان قرار بگیرد .

بحث پنجم : بدان که چون امام ( ع ) فرزندش را بر عظمت خداى سبحان و کمال ذات مقدّس او از جهات یاد شده متوجّه کرد ،

او را فرمان داد تا چنان رفتار کند که شایسته فردى است چون او که آن چنان در برابر عظمت خداى سبحان کوچک است و او را اطاعت کند چنان که در خور اطاعت اوست و با کمال پرستش او را عبادت کند و آنچنان که سزاوار است به خاطر کرامت ذات مقدّسش او را بپرستد . حضرت على ( ع ) جهات نقصان او [ فرزندش ] را بر شمرده است تا در هر موردى حالت خود را با کمال ذات مقدس خالق مقایسه کند براى این که از کمى منزلت خود ، نسبت به عظمت او و توان اندک و عجز فراوان خود ،

نسبت به کمال قدرت او آگاه شود . و همچنین نیاز فراوان خود را به پروردگارش در همه حال از قبیل درخواست توفیق ، آمادگى براى اطاعت ، ترس از عقوبت و بیم از غضب او ، تمام اینها را نسبت به بى‏نیازى مطلق او در هر کار و از همه چیز ، در نظر بگیرد .

عبارت : انّه . . . تا کلمه « قبیح »

هشدارى است به طور اجمال نسبت به لزوم اطاعت از خدا در همه مواردى که امر و یا نهى فرموده است . و تشویق بر انجام هر کارى که او امر فرموده است به این جهت که آن کار نیکوست ، و به خوددارى از هر چیزى که او نهى فرموده است از آن رو که زشت و ناهنجار است .

همان طورى که قبلا روشن شد ، هدف از بعثت پیامبران و وضع قوانین و سنّتها تنها سر و سامان دادن به احوال معاش و معاد مردم است . پس در این صورت ناگزیر در هر امر و یا نهیى رازى نهفته است و مصلحتى وجود دارد که باعث حسن مورد امر و قبح مورد نهى است .

و براى همین مطلب و نظایر آنست که معتزله به مسأله حسن و قبح عقلى ، گرایش یافته و عقیده‏مند شده‏اند توفیق از آن خداست

_______________________________________

[ ۶ ] احتمالا به جاى کلمه تنبهک ، در متن وصیّت در این جا غلط چاپى « شبهک » آمده باشد م .

[ ۷ ] سوره دخان ( ۴۴ ) آیه ( ۸ ) یعنى : او پروردگار شما و نیاکان اولیه شماست که زنده مى‏کند و مى‏میراند .

[ ۸ ] سوره انبیاء ( ۲۱ ) آیه ( ۳۵ ) یعنى : شما را براى آزمودن گرفتار بد و خوب مى‏سازیم و شما به سوى ما بازگشت دارید .

[ ۹ ] سوره نحل ( ۱۶ ) آیه ( ۷۸ ) یعنى : خداوند شما را از مادرانتان متولد ساخت در حالى که چیزى نمى‏دانستید .

[ ۱۰ ] سوره مؤمنون ( ۲۳ ) آیه ( ۱۱۷ ) یعنى : هر کسى خداوند دیگرى را به خدایى بخواند هیچ دلیلى بر این عقیده ‏اش نخواهد داشت .

 

 

بخش ششم

یَا بُنَیَّ إِنِّی قَدْ أَنْبَأْتُکَ عَنِ اَلدُّنْیَا وَ حَالِهَا وَ زَوَالِهَا وَ اِنْتِقَالِهَا وَ أَنْبَأْتُکَ عَنِ اَلْآخِرَهِ وَ مَا أُعِدَّ لِأَهْلِهَا فِیهَا وَ ضَرَبْتُ لَکَ فِیهِمَا اَلْأَمْثَالَ لِتَعْتَبِرَ بِهَا وَ تَحْذُوَ عَلَیْهَا إِنَّمَا مَثَلُ مَنْ خَبَرَ اَلدُّنْیَا کَمَثَلِ قَوْمٍ سَفْرٍ نَبَا بِهِمْ مَنْزِلٌ جَدِیبٌ فَأَمُّوا مَنْزِلاً خَصِیباً وَ جَنَاباً مَرِیعاً فَاحْتَمَلُوا وَعْثَاءَ اَلطَّرِیقِ وَ فِرَاقَ اَلصَّدِیقِ وَ خُشُونَهَ اَلسَّفَرِ وَ جُشُوبَهَ اَلمَطْعَمِ لِیَأْتُوا سَعَهَ دَارِهِمْ وَ مَنْزِلَ قَرَارِهِمْ فَلَیْسَ یَجِدُونَ لِشَیْ‏ءٍ مِنْ ذَلِکَ أَلَماً وَ لاَ یَرَوْنَ نَفَقَهً فِیهِ مَغْرَماً وَ لاَ شَیْ‏ءَ أَحَبُّ إِلَیْهِمْ مِمَّا قَرَّبَهُمْ مِنْ مَنْزِلِهِمْ وَ أَدْنَاهُمْ مِنْ مَحَلِّهِمْ وَ مَثَلُ مَنِ اِغْتَرَّ بِهَا کَمَثَلِ قَوْمٍ کَانُوا بِمَنْزِلٍ خَصِیبٍ فَنَبَا بِهِمْ إِلَى مَنْزِلٍ جَدِیبٍ فَلَیْسَ شَیْ‏ءٌ أَکْرَهَ إِلَیْهِمْ وَ لاَ أَفْظَعَ عِنْدَهُمْ مِنْ مُفَارَقَهِ مَا کَانُوا فِیهِ إِلَى مَا یَهْجُمُونَ عَلَیْهِ وَ یَصِیرُونَ إِلَیْهِ یَا بُنَیَّ اِجْعَلْ نَفْسَکَ مِیزَاناً فِیمَا بَیْنَکَ وَ بَیْنَ غَیْرِکَ فَأَحْبِبْ لِغَیْرِکَ مَا تُحِبُّ لِنَفْسِکَ وَ اِکْرَهْ لَهُ مَا تَکْرَهُ لَهَا وَ لاَ تَظْلِمْ کَمَا لاَ تُحِبُّ أَنْ تُظْلَمَ وَ أَحْسِنْ کَمَا تُحِبُّ أَنْ یُحْسَنَ إِلَیْکَ وَ اِسْتَقْبِحْ مِنْ نَفْسِکَ مَا تَسْتَقْبِحُهُ مِنْ غَیْرِکَ وَ اِرْضَ مِنَ اَلنَّاسِ بِمَا تَرْضَاهُ لَهُمْ مِنْ نَفْسِکَ وَ لاَ تَقُلْ مَا لاَ تَعْلَمُ وَ إِنْ قَلَّ مَا تَعْلَمُ وَ لاَ تَقُلْ مَا لاَ تُحِبُّ أَنْ یُقَالَ لَکَ وَ اِعْلَمْ أَنَّ اَلْإِعْجَابَ ضِدُّ اَلصَّوَابِ وَ آفَهُ اَلْأَلْبَابِ فَاسْعَ فِی کَدْحِکَ وَ لاَ تَکُنْ خَازِناً لِغَیْرِکَ وَ إِذَا أَنْتَ هُدِیتَ لِقَصْدِکَ فَکُنْ أَخْشَعَ مَا تَکُونُ لِرَبِّکَ

لغات

یحذو : پیروى مى‏ کند سفر : مسافران

أمّوا : قصد کردند

جناب : نابودى ، مرتبه و مقام

مریع : سرسبز و خرم

وعثاء السفر : دشوارى مسافرت

جشوبه المطعم : درشتى ، ناگوارى

هجم : ناگهانى اتفاق افتاد

کدح : کسب .

ترجمه

« اى پسرک من ، تو را از دنیا و کیفیّت آن و از بین رفتن و گذشتن آن آگاه ساختم ، همچنین از آخرت و سرنوشت اهل آخرت مطّلع کردم ، و براى عبرت و پیروى تو مثلهایى زدم ، براستى مثل آن کسى که دنیا را آزموده ، مثل آن گروه مسافرى است که در جاى خشک و بى‏ حاصل باشند [ که مطابق میل آنها نیست ] ولى جاى پر آب و علف و ناحیه سبز و خرّمى مورد نظر آنها باشد ، از این رو رنج و زحمت راه و فراق یار و دشوارى سفر و ناگوارى خوراک را تحمّل کنند تا به منزل فراخ و استراحتگاه خود برسند بنابر این آنان در تحمل هیچ یک از این سختیها احساس ناراحتى نمى‏ کنند و از دست دادن اندوخته‏ هاى خود را خسارت نمى‏دانند و چیزى نزد ایشان خوش آیندتر از آن نیست که آنان را به سر منزل مقصود نزدیک سازد .

و امّا داستان کسانى که فریب دنیا را خوردند ، بمانند داستان گروهى است که در منزل خوش و خرّمى باشند سپس به محلّى تنگ و بى‏ آب و علفى بیایند ،براى آنان هیچ چیز ناگوارتر و دشوارتر از مفارقت از جایى که در آن بودند و به طور ناگهانى به جاى دیگر رفتن ، نیست .

اى پسرک من خود را ما بین خود و دیگران ملاک سنجش قرار ده ، پس براى دیگران آنچه را بپسند که براى خود مى‏پسندى ، و بر دیگران مپسند آنچه را که برخود نمى‏پسندى ، بر دیگران ستم روا مدار همان طورى که نمى‏خواهى بر تو ستم شود ، و نیکى کن چنان که دوست دارى بر تو نیکى شود ، آنچه را که از دیگرى ناپسند مى‏شمارى ، از خود ناپسند شمار ، و از مردم خوشحال و خوشنود باش بدانچه که خوشنودى براى آنها از طرف خود ، آنچه را که نمى‏دانى مگو هر چند که دانسته‏هاى تو اندک است ، و آنچه را که دوست ندارى درباره تو بگویند تو نیز مگو .

بدان که خودخواهى بر خلاف حقّ و آفت خردهاست ، پس در کسب طاعت ( یا براى معاشت ) در تلاش باش و خزانه‏دار دیگران مباش ، و هنگامى که به هدف نائل شدى ، فروتن و خاضعترین فرد باش براى پروردگارت » .

شرح در این بخش دو مطلب است :

مطلب اوّل : امام ( ع ) فرزندش را از حالات دنیا و آخرت آگاه ساخته و به او چیزهایى را یادآور شده که وى را از حتمى بودن فنا و گذرا بودن دنیا ،و بقاى آخرت و آنچه براى آخرت در آنجا مهیّاست یعنى سعادت جاویدى که قرآن مجید و سنّت ، انواع آن را بر شمرده است با خبر مى‏سازد . و براى طالب دنیا و آخرت دو مثل آورده است تا او [ فرزند امام ( ع ) ] از جمله کسانى باشد که از دنیا روى‏گردان و به آخرت علاقه‏ مند است . مثل اوّل مثل کسى است که دنیا را آزموده و از ناپایدارى و گذران بودن آن آگاه شده است و همچنین آخرت را آزمایش کرده و به بقاى آخرت و نعمتهایى که براى اهل آن مهیّا شده پى برده است و آنان را به گروه مسافرانى تشبیه کرده که به قصد منزلگاهى پر آب و علف ، منزل تنگ و نامساعد را ترک گویند .

وجه تشبیه این مثل آن است که نفوس بشرى ، وقتى در عالم مجرّدات بود و مصلحت و حکمت اقتضا کرد که در این عالم هبوط کرده و بر این کالبدهاى مادّى ، دور از عالم مأنوس خود در سراى غربت و جاى وحشت منزل گزیند ، تا بدان وسیله به کسب کمالات عقلى که تنها از طریق این عالم میسّر است ، نائل آید . آنگاه پس از کسب کمالات از این جا به همان عالم بالا و منزّه از وابستگیهاى این کالبدها و اشکال پست آنها ، باز گردد .

همان طور که در عهد پیشین از آنها چنین پیمان گرفته شده است و هر نفسى که پیمان آفریدگارش را حفظ کرده و بر راه راست او باقى باشد و توجه کند که او مدت معیّنى را در این عالم خواهد ماند و به چشم عبرت به دنیا بنگرد که همچون جایگاهى تنگ و خالى از غذاهاى حقیقى و آشامیدنیهاى زلال و گواراست و شایستگى براى وطن گزیدن و زندگى کردن را ندارد و نیز به جهان آخرت بنگرد که چون سرایى خوش و خرّم و ناحیه‏اى پر از آب و علف است و کسى که به آنجا برسد در حالى که به درستى اوامر و نواهى خداوندى را انجام داده باشد به هدفهاى والا و لذّتهاى جاودانه‏اى رسیده است . بنابر این چنین کسى در مسیر سفر در منزلگاههاى راه خدا و آماده شدن براى رسیدن شادمانه به محضر شریف پروردگار است .

او رنج این سفر را از قبیل سختى گرسنگى و تشنگى و بیدار خوابى ، به خاطر رسیدن به منزلى فراخ و جایگاهى آرام تحمل مى‏کند از این رو ، دردى را احساس نکرده و آنچه از مال و جان در این راه صرف مى‏کند ، غرامت به شمار نمى‏ آورد . و هیچ چیزى نزد او خوشایندتر از آن وسیله‏اى نیست که او را به منزل مقصود و ناحیه منظورش نزدیک سازد ، بالاخره ، نفوس بشرى در جهاتى که بیان شد ، تشبیه شده است به کسى که به منزلى تنگ و قحطى زده رسیده باشد ، آنگاه دریابد که منزلى خوش و خرّم ، در پیش است و اندیشه نیکویش چنین اقتضا کند که رنج و زحمت سفر بدانجا را تحمل کند تا بر آسایشى بزرگ دست یابد .

امّا مثل دوّم ، داستان دنیا دارانى است که نفس امّاره ، آنها را به سوى دنیا جلب کرده و آنان از ماوراى دنیا غافل گشته و عهد و پیمان پروردگارشان را فراموش کردند و از آیات حق که به خاطر داشتند روگرداندند ، آنان را به گروهى تشبیه کرده است که در منزلى خوش و خرّم بودند ، آنگاه به جایى خشک و تنگ منتقل شوند ، پس در این مثل منزلگاه خوش و خرّم همان دنیاست زیرا دنیا جاى خوشبختى و نعمت براى اهل دنیا و آخرت جاى تنگ و ناگوار براى آنهاست ،زیرا که آنان در دنیا براى درک سعادت آخرت آمادگى لازم را پیدا نکردند .

وجه تشبیه اهل دنیا به آن گروه ، همان است که حضرت در ضمن سخنان خود بیان داشته است ، و عبارت از این است که چیزى ناخوشایندتر از آن نزد ایشان نیست ، تا آخر مطلب : یعنى براى اهل دنیا چیزى ناخوش آیندتر و دشوارتر از مفارقت از آنچه که در دنیا داشتند و رسیدن به آن ترس و وحشتهایى که ناگهان بر آنان هجوم مى‏آورند و به صورت غل و زنجیرها متوجّه آنها مى‏شوند وجود ندارد ، همان طورى که هیچ چیز ناخوشتر از مفارقت جاى خوش و خرّمى که در آنجا بودند و انتقال به جاى تنگ و قحطى‏ زده‏ اى که به آن وارد مى‏شوند وجود ندارد . و بر این دو مثل پیامبر ( ص ) در بیان خود اشاره فرموده است : دنیا زندان مؤمن و بهشت کافر است .

مطلب دوم : به اصلاح رفتار خود با مردم توصیه کرده است .

به فرزندش امر فرموده است تا خویش را ملاک سنجش بین خود و دیگران قرار دهد . جهت این که امام ( ع ) لفظ « میزان » را براى فرزندش استعاره آورده است ، این است که وى همچون ترازو ، بین خود و دیگران عادلانه رفتار کند . سپس جهات عدالت و برابرى که امر فرموده است ، میزان را بر اساس آنها قرار دهد ، شرح داده است ،بعضى از آن جهات امور مثبت و برخى منفى ‏اند .

اوّل : براى دیگران آنچه را بپسندد که براى خود مى‏ پسندد ، و بر دیگران نپسندد آنچه را که بر خود نمى‏پسندد و در حدیث مرفوعى آمده است : ایمان بنده‏اى کامل نمى‏شود تا این که براى برادرش بپسندد آنچه را که بر خود مى‏پسندد ، و بر او نپسندد آنچه را که بر خود نمى‏پسندد . و راز حدیث این است که این کار از کمال فضیلت عدالت است عدالتى که باعث کمال ایمان مى‏شود .

دوم : بر کسى ستم نکند همان طور که مایل نیست کسى بر او ستم کند ، تا از دو صفت ناپسند ستمکارى و ستم پذیرى در امان بماند .

سوم : بر دیگران نیکى کند چنان که دوست دارد به او نیکى کنند . صفت احسان فضیلتى تحت الشّعاع عفّت است .

چهارم : از خود ناپسند بداند آنچه را که از دیگران ناپسند و زشت مى‏شمارد ، پس از همه موارد نهى الهى متنفّر باشد که این از لوازم جوانمردى است . از این رو وقتى که از احنف راجع به جوانمردى پرسیدند ، گفت : جوانمردى آن است که زشت بدانى از خود آنچه را که زشت مى‏شمارى از دیگران .

پنجم : از سوى مردم بپسندد آنچه را که از جانب خود بر آنان مى‏پسندد ،یعنى هر چه را که شایسته مى‏بیند نسبت به دیگران از خوب و بد انجام دهد ،شایسته است مثل آن را از ایشان براى خود بپذیرد ، در این عبارت هشدارى است بر این که روا نیست کار بد انجام دهد به دلیل فقدان لازم که عبارت از رضایت مردم بر بدى باشد .

ششم : چیزى را که نمى‏داند نگوید هر چند که دانسته‏هایش اندک است ،و فرمود : هر چند دانسته‏هایش اندک است ، زیرا کمى دانش براى بعضى از مردم گاهى انگیزه مى‏شود که ندانسته سخن بگویند تا مبادا دیگران به آنان نسبت نادانى دهند ، در نتیجه هم خود گمراه مى‏شوند و هم دیگران را به گمراهى مى‏کشند ، چنان که خداوند بزرگ فرموده است : وَ مِنَ النّاسِ مَنْ یُجادِلُ فِى اللَّهِ بِغَیْرِ عِلْمٍ وَ لا هُدىً وَ لا کتابٍ مُنیرٍ [ ۱۱ ] .

هفتم : آنچه درباره خود نمى‏پسندد ، درباره دیگرى نگوید ، مانند عیبجوئیها و گفتن القاب زشت و هر سخن که باعث رنجش شود .

هشتم : به او هشدار داده است تا خودخواهى را رها کند ، به این دلیل که آن خلاف حقّ است . چون حق عبارت است از حرکت در راه خدا با داشتن مکارم اخلاق ، و خودخواهى از جمله اخلاق پست و نارواست ، خودخواهى نقطه مقابل حق است مانند هر پستى که ضدّ فضیلت است و هم به دلیل این که خودخواهى آفت اندیشه و عقول است ، زیرا آن از بزرگترین بیماریهاى خرد و آفتهاى نابود کننده عقل است ، همان طورى که پیامبر ( ص ) اشاره فرموده است : « سه چیز باعث هلاکت است تا این که فرمود : خودبینى انسان » .

نهم : در کسب خود تلاش و کوشش کند . یعنى سزاوار است در کسب طاعت بکوشد و بعضى گفته‏اند . مقصود از کدح به دست آوردن مال است و اینکه شایسته است آن را در راه خدا انفاق کند .

دهم : هنگامى که پروردگار او را به سوى کمال و رشد هدایت مى‏فرماید خاشعترین فرد نسبت به پروردگار خود باشد ، توضیح آن که هدایت به رشد و کمال ، همان آگاهى از مسیر حق تعالى است در تمام آنچه که او از مکارم اخلاق مهیا ساخته است و آگاهى از راهى که رفتن از آن راه انسان را به خدا مى‏رساند مستلزم توجه به جلال و بزرگى اوست و آنجاست که تواضع و خشوع واقعى و خشیت کامل حاصل مى‏شود به دلیل آیه مبارکه اِنَّما یَخْشَ اللَّهُ مِنْ عِبادِهِ العُلماء [ ۱۲ ] .

_____________________________________

[ ۱۱ ] سوره لقمان ( ۳۱ ) آیه ( ۲۰ ) یعنى : بعضى از مردم بدون علم و هدایت و کتابى نوربخش در ذات خدا مجادله مى‏کنند .

[ ۱۲ ] سوره فاطر ( ۳۵ ) آیه ( ۲۸ ) یعنى : از بندگان خدا تنها دانشمندان از او ترس و خشیت دارند .

 

 

بخش هفتم

وَ اِعْلَمْ أَنَّ أَمَامَکَ طَرِیقاً ذَا مَسَافَهٍ بَعِیدَهٍ وَ مَشَقَّهٍ شَدِیدَهٍ وَ أَنَّهُ لاَ غِنَى بِکَ فِیهِ عَنْ حُسْنِ اَلاِرْتِیَادِ وَ قَدْرِ بَلاَغِکَ مِنَ اَلزَّادِ مَعَ خِفَّهِ اَلظَّهْرِ فَلاَ تَحْمِلَنَّ عَلَى ظَهْرِکَ فَوْقَ طَاقَتِکَ فَیَکُونَ ثِقْلُ ذَلِکَ وَبَالاً عَلَیْکَ وَ إِذَا وَجَدْتَ مِنْ أَهْلِ اَلْفَاقَهِ مَنْ یَحْمِلُ لَکَ زَادَکَ إِلَى یَوْمِ اَلْقِیَامَهِ فَیُوَافِیکَ بِهِ غَداً حَیْثُ تَحْتَاجُ إِلَیْهِ فَاغْتَنِمْهُ وَ حَمِّلْهُ إِیَّاهُ وَ أَکْثِرْ مِنْ تَزْوِیدِهِ وَ أَنْتَ قَادِرٌ عَلَیْهِ فَلَعَلَّکَ تَطْلُبُهُ فَلاَ تَجِدُهُ وَ اِغْتَنِمْ مَنِ اِسْتَقْرَضَکَ فِی حَالِ غِنَاکَ لِیَجْعَلَ قَضَاءَهُ لَکَ فِی یَوْمِ عُسْرَتِکَ وَ اِعْلَمْ أَنَّ أَمَامَکَ عَقَبَهً کَئُوداً اَلْمُخِفُّ فِیهَا أَحْسَنُ حَالاً مِنَ اَلْمُثْقِلِ وَ اَلْمُبْطِئُ عَلَیْهَا أَقْبَحُ حَالاً مِنَ اَلْمُسْرِعِ وَ أَنَّ مَهْبِطَکَ بِهَا لاَ مَحَالَهَ إِمَّا عَلَى جَنَّهٍ أَوْ عَلَى نَارٍ فَارْتَدْ لِنَفْسِکَ قَبْلَ نُزُولِکَ وَ وَطِّئِ اَلْمَنْزِلَ قَبْلَ حُلُولِکَ فَلَیْسَ بَعْدَ اَلْمَوْتِ مُسْتَعْتَبٌ وَ لاَ إِلَى اَلدُّنْیَا مُنْصَرَفٌ وَ اِعْلَمْ أَنَّ اَلَّذِی بِیَدِهِ خَزَائِنُ اَلسَّمَاوَاتِ وَ اَلْأَرْضِ قَدْ أَذِنَ لَکَ فِی اَلدُّعَاءِ وَ تَکَفَّلَ لَکَ بِالْإِجَابَهِ وَ أَمَرَکَ أَنْ تَسْأَلَهُ لِیُعْطِیَکَ وَ تَسْتَرْحِمَهُ لِیَرْحَمَکَ وَ لَمْ یَجْعَلْ بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُ مَنْ یَحْجُبُهُ عَنْهُ وَ لَمْ یُلْجِئْکَ إِلَى مَنْ یَشْفَعُ لَکَ إِلَیْهِ وَ لَمْ یَمْنَعْکَ إِنْ أَسَأْتَ مِنَ اَلتَّوْبَهِ وَ لَمْ یُعَیِّرْکَ بِالْإِنَابَهِ وَ لَمْ یُعَاجِلْکَ بِالنَّقْمَهِ وَ لَمْ یَفْضَحْکَ حَیْثُ اَلْفَضِیحَهُ بِکَ أَوْلَى وَ لَمْ یُشَدِّدْ عَلَیْکَ فِی قَبُولِ اَلْإِنَابَهِ وَ لَمْ یُنَاقِشْکَ بِالْجَرِیمَهِ وَ لَمْ یُؤْیِسْکَ مِنَ اَلرَّحْمَهِ بَلْ جَعَلَ نُزُوعَکَ عَنِ اَلذَّنْبِ حَسَنَهً وَ حَسَبَ سَیِّئَتَکَ وَاحِدَهً وَ حَسَبَ حَسَنَتَکَ عَشْراً وَ فَتَحَ لَکَ بَابَ اَلْمَتَابِ وَ بَابَ اَلاِسْتِعْتَابِ فَإِذَا نَادَیْتَهُ سَمِعَ نِدَاکَ وَ إِذَا نَاجَیْتَهُ عَلِمَ نَجْوَاکَ فَأَفْضَیْتَ إِلَیْهِ بِحَاجَتِکَ وَ أَبْثَثْتَهُ ذَاتَ نَفْسِکَ وَ شَکَوْتَ إِلَیْهِ هُمُومَکَ وَ اِسْتَکْشَفْتَهُ کُرُوبَکَ وَ اِسْتَعَنْتَهُ عَلَى أُمُورِکَ وَ سَأَلْتَهُ مِنْ خَزَائِنِ رَحْمَتِهِ مَا لاَ یَقْدِرُ عَلَى إِعْطَائِهِ غَیْرُهُ مِنْ زِیَادَهِ اَلْأَعْمَارِ وَ صِحَّهِ اَلْأَبْدَانِ وَ سَعَهِ اَلْأَرْزَاقِ ثُمَّ جَعَلَ فِی یَدَیْکَ مَفَاتِیحَ خَزَائِنِهِ بِمَا أَذِنَ لَکَ فِیهِ مِنْ مَسْأَلَتِهِ فَمَتَى شِئْتَ اِسْتَفْتَحْتَ بِالدُّعَاءِ أَبْوَابَ نِعْمَتِهِ وَ اِسْتَمْطَرْتَ شَآبِیبَ رَحْمَتِهِ فَلاَ یُقْنِطَنَّکَ إِبْطَاءُ إِجَابَتِهِ فَإِنَّ اَلْعَطِیَّهَ عَلَى قَدْرِ اَلنِّیَّهِ وَ رُبَّمَا أُخِّرَتْ عَنْکَ اَلْإِجَابَهُ لِیَکُونَ ذَلِکَ أَعْظَمَ لِأَجْرِ اَلسَّائِلِ وَ أَجْزَلَ لِعَطَاءِ اَلْآمِلِ وَ رُبَّمَا سَأَلْتَ اَلشَّیْ‏ءَ فَلاَ تُؤْتَاهُ وَ أُوتِیتَ خَیْراً مِنْهُ عَاجِلاً أَوْ آجِلاً أَوْ صُرِفَ عَنْکَ لِمَا هُوَ خَیْرٌ لَکَ فَلَرُبَّ أَمْرٍ قَدْ طَلَبْتَهُ فِیهِ هَلاَکُ دِینِکَ لَوْ أُوتِیتَهُ فَلْتَکُنْ مَسْأَلَتُکَ فِیمَا یَبْقَى لَکَ جَمَالُهُ وَ یُنْفَى عَنْکَ وَبَالُهُ فَالْمَالُ لاَ یَبْقَى لَکَ وَ لاَ تَبْقَى لَهُ

لغات

ارتیار : جستن

طوق و الطاقه : آنچه در توان دارى

وبال : هلاکت نابودى

کؤد : جایى که بالا رفتن از آن دشوار است

نزوع عن الذنب : بیرون شدن از گناه

افضا : رسیدن

بثّ : باز کردن ، کشف

شآبیب : جمع شؤبوب ، یک نوبت بارندگى

قنوط : ناامیدى

استعتاب : بازگشت به خرسندى .

ترجمه

« بدان که راهى در پیش رو دارى ، بسیار دور و بسى سهمگین ، و تو در آن راه از نیکخواهى و توشه بردارى به مقدارى که تو را با سبکبارى به سر منزل برساند ،بى ‏نیاز نیستى ، پس بیش از تاب و توانت بر پشت خود بار مکن تا از سنگینى ‏اش آزرده نشوى و هر گاه نیازمندى را یافتى که توشه تو را به سمت رستاخیز به دوش بکشد و فردا وقت نیازمندى‏ات آن را به تو برساند ، پس او را غنیمت شمار و بار توشه‏ات را بر دوش او قرار ده ، و تا توان دارى کمک بیشترى به او بکن که شاید زمانى فرا رسد که او را بجویى و نیابى . و همچنین غنیمت بدان آن کسى را که از تو وامى بطلبد تا روز درماندگى و تنگدستى‏ات آن را به تو باز پس دهد .

و بدان که در پیش روى تو گردنه‏اى است که بالا رفتن از آن بس دشوار است ، و در آنجا سبکبار از گرانبار خوشحالتر و کندرو از تندرو بد حالتر است ، و منزلگاه تو سرانجام بهشت و یا آتش دوزخ است . بنابر این پیش از رسیدن بدانجا پیشقراولى براى خود بفرست و قبل از ورود ، آن منزل را آماده ساز که پس از مرگ وسیله‏اى براى خوشحالى میسّر نیست ، و راهى براى بازگشت کسى به دنیا وجود ندارد .

و بدان آن خدایى که تمام خزانه‏هاى آسمانها و زمین به دست اوست ، تو را اجازه درخواست و دعا داده و خود نیز پذیرش آن را ضمانت فرموده است و تو را دستور داده است از او بخواهى ، تا ببخشد ، و رحمت و آمرزش بطلبى تا بیامرزدت ،و بین تو و خود کسى را حاجب قرار نداده است تا مانع تو شود ، و تو را مجبور و ناگزیر از آوردن واسطه نکرده است ، و در صورتى که مرتکب گناه شوى مانع بازگشت و توبه تو نیست ، و در کیفر و مجازات تو شتاب ندارد ، و آنجا که سزاوار رسوایى بودى ، رسوایت نساخته است ، و در پذیرش توبه تو سختگیرى نکرده است ، و به دلیل گناه در تنگنا قرارت نداده و از رحمت خود تو را ناامید نکرده است ، بلکه خوددارى تو را از گناه برایت حسنه و نیکى شمرده ، و هر کار بدت را یک گناه ولى هر کار نیکت را ده برابر به حساب آورده است ، و برایت در توبه و خرسندى را باز نگهداشته است ، پس هر گاه او را بخوانى ندایت را مى‏شنود ، و هر گاه با او راز و نیاز کنى از راز دلت آگاه است ، پس نیاز خود را به او عرضه مى‏کنى و آنچه را در دل دارى برملا مى‏سازى و از گرفتاریهایت با او درد دل مى‏کنى و از وى چاره غمهایت را مى‏طلبى ، و درباره کارهایت از او استمداد مى‏ کنى ، و از خزانه‏ هاى رحمت او که جز او را توانایى بخشش از آنها نیست از قبیل فزونى عمر و سلامت بدن و وسعت روزى درخواست بخشش مى‏کنى .

آنگاه در دستهایت کلیدهاى خزانه‏ ها را در مواردى از درخواست تو که مجازى قرار مى‏دهد ، پس هر گاه بخواهى به وسیله دعا درهاى نعمتش را بگشایى ، و نزول باران رحمتش را بطلبى ، با تأخیر پذیرش و اجابت درخواست ، تو را ناامید نگرداند ، زیرا بخشش به اندازه خلوص نیّت است ، چه بسا که تأخیر در اجابت باعث عطاى بیشتر و بخشش فزونتر براى آرزومند و درخواست کننده گردد .

بسا که تو چیزى را درخواست کنى و داده نشود و در مقابل بهتر از آن را در دنیا و یا آخرت به تو بدهند ، و یا اجابت نمى‏شود به خاطر آن که در آن مطلوب ، مصلحت تو نبوده و آنچه بهتر بوده به تو مى‏دهد ، چه بسا چیزى را تو درخواست مى‏کنى که باعث از بین رفتن دین تو است ، پس چیزى را بخواه که نیکى‏اش پایدار باشد و تو از رنج آن برکنار باشى ، ثروت دنیا براى تو نمى‏ماند و تو نیز براى او ماندنى نیستى . »

شرح در این بخش چند مقصد است :

اوّل : توصیه به تلاش در راه کسب کمالات نفسانى جاویدان دوم : ترک کارهاى زشتى که باعث نقصان و عقب ماندگى مى‏شود در مورد اوّل او را توجه داده است که در پیش رویش یعنى در سفر به جانب قرب خدا ،راهى دراز و دشوار وجود دارد . و روشن است کسى که مى‏خواهد چنین مسیرى را بپیماید باید هدفش رسیدن به مقصد باشد و نیز توشه لازم را آماده سازد .

کلمه الطّریق ( راه ) را استعاره آورده است از حالاتى که انسان در دنیا گرفتار آنها است و عبور از دنیا به سراى آخرت و منظور از درازى و سختى راه همان دشوارى رستگارى و ایمنى از خطرهاى آن است . زیرا این تنها با داشتن تصمیم و پایدارى بر سنّتهاى عدالت و استقامت بر حدّ میانه لازم از مکارم اخلاق ، میسّر است .

چون قبلا معلوم شد که هر یک از قواى تمیز ، شهوت و غضب داراى حد متوسّطى است که لازم است انسان در آن حدّ بایستد و عدالت هم همین است ، و روشن شد که حدّ عدالت باریکترین حدود و دشوارترین آنهاست ، زیرا آن حدّ از دو طرف محصور به افراط و تفریط است و کمتر انسانى از گرفتارى در یکى از آن دو در امان است ، و هر دوى آنها راه جهنّم است پس سزاوار است که این راه ، راهى طولانى باشد که انسان جز با پیمودن مسافتى دور به پایان آن نرسد و جز با کوشش فراوان آگاهى کامل از آن نیابد .

لفظ الزّاد ( توشه ) را استعاره از تقوا و کمالاتى آورده است که در این راه طولانى و پر خطر انسان را به قرب خدا مى‏رساند و بدین وسیله نجات و رستگارى در آن راه و رهایى از گرفتاریهاى آن به دست مى‏آید .

در مورد دوم ( از دو مقصد ) حضرت با این سخنان خود به او هشدار داده است : مع خفّه الظّهر تا عبارت وبالا علیک . . .

کلمه الخفّه را استعاره آورده است براى کم کردن ارتکاب گناه و بار کردن آن بر نفس خویش ، و لفظ الحمل را عاریه از تحصیل گناه آورده است . و جهت استعاره اوّلى آن است که مرتکب گناه اندک ، زودتر آن راه را طى مى‏کند و به نجات از خطرها و ترسهاى آنجا نزدیکتر است ، چنان که على ( ع ) فرموده است : سبکبار باشید تا زودتر به منزل برسید .

همان طور که پیامبر ( ص ) اشاره فرموده است : سبکباران رستگارند . و امّا جهت استعاره دومى این است که مرتکب گناهان ، به وسیله گناه سنگین بار شده و از پیوستن به سبکباران عقب مى‏ماند و در بین راه زیر بار سنگین از پا درمى‏آید و عقب ماندگى زیاد او نتیجه زیادى ارتکاب گناه اوست همچون حالت شخص سنگین بار در طىّ مسافتى دور . کلمه الظّهر ( پشت ) براى پرورش دادن مطلب و آماده ساختن آن است .

مقصد سوم : توجّه دادن بر ضرورت بخشش مال به گونه صدقه دادن و احسان به نیازمندان و فقراء .

و عبارت حاوى این معنى ، در سخنان امام ( ع ) از :و اذا وجدت ( اگر یافتى ) تا کلمه عسرتک ( سختى است ) است .

حضرت على ( ع ) با بیان دو نکته زیر فرزندش را به صدقه دادن و احسان به مستمندان علاقه‏ مند مى‏ سازد :

اول : بخشش و دادن صدقه توشه‏اى است که فقیر تا روز قیامت آن را بر دوش مى‏کشد و در آنجا به هنگام شدّت نیاز بدان ، به وى باز مى‏ دهد . و لفظ الزّاد در اینجا استعاره است از دو فضیلت بخشش و کرم که به وسیله انفاق حاصل مى‏ شود . و وجه استعاره ، وسیله بودن انفاق و صدقه براى ایمنى نفس از نابودى در بین راه آخرت و باعث رسیدن آن به سعادت دائمى است همان طور که توشه ، نجات بخش مسافر در بین راه و باعث رسیدن او به مقصد است .

و براى گیرنده صدقه صفت حامل توشه را به طور استعاره آورده است ، از آن رو که او وسیله پیدایش آن فضیلت به وسیله آن صدقه و رسیدن ثواب آن به صدقه دهنده در روز قیامت است ، و به دریافت صدقه دهنده این فضیلت را و ظهور و بروز آن ، روز قیامت در نامه عمل وى ، در این عبارت بدان اشاره شده است : فرداى قیامت آن را به تو باز پس دهد .

سپس دستور داده است که هر گاه نیازمندى را دید غنیمت شمارد و آن توشه را بر دوش وى قرار دهد و بیشتر به او کمک کند ، تا سر حدّ توان به او توشه بسپارد . او را به غنیمت شمردن و شتاب در صدقه دادن با این عبارت تشویق کرده است : شاید زمانى فرا رسد که او را بجویى و نیابى ، زیرا اگر وسیله یک کار مهم به گونه‏اى باشد که به هنگام جستجوى آن ، گاهى به دست آید و گاهى نیاید پس لازم است که به دست آوردن آن را غنیمت شمرد و در آن باره مسامحه نکرد .

دوم : صدقه دادن به فقیر در حقیقت وامى است از طرف صدقه دهنده که در حال بى‏نیازى مالى را مى‏دهد تا در روز فقر و تنگدستى‏اش به او باز پس دهد .

و صفت « وام گیرنده » را در اینجا استعاره براى خدا آورده است به اعتبار این که او پاداش ثواب را به کسى که در راه طاعت او مالش را انفاق کرده ، مى‏دهد ، و در این آیه مبارکه بدان اشاره کرده است : مَنْ ذَالّذى یُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً فَیُضاعِفَهُ لَهُ اَضْعافاً کَثیرهً [ ۱۳ ] حضرت وام دادن به هنگام بى‏نیازى و بازپرداخت وام در وقت تنگدستى را یادآور مى‏شود تا برترى بازپرداخت را بنمایاند و وام دهنده به خاطر سود دلخواهى که عاید او مى‏شود ، علاقه ‏مند به دادن وام گردد .

چهارم : توجّه دادن بر سختى راه آخرت و ضرورت آمادگى براى آن است ،با سبکبارى از گناهان و سرعت در این کار پیش از پایان فرصت . لفظ عقبه ( گردنه ) را عاریه آورده است از راه آخرت زیرا در این راه بالا رفتن از پله‏هاى مراتب کمال به وسیله فضایل از میان انبوه خصال نکوهیده وجود دارد . و این راه را از آن جهت به دشوارى در صعود وصف کرده است که مشقّت و موانع زیادى در ارتقاى بدانجا وجود دارد .

براى آمادگى این سفر نظر او را به سه امر جلب کرده است :

اوّل : سبکبار در آن سفر از آنکه بارش سنگین است ، خوشحالتر است ،همان طور که قبلا گفتیم این امر واضحى است .

دوم : کسى که کند حرکت کند ناراحت‏تر از کسى است که تند حرکت مى‏کند ، و این مطلب نیز روشن است . زیرا کندرو در یک جانب از دو طرف افراط و تفریط ایستاده ، سرگرم هواى نفس و غافل از مقصد اصلى است تا این که اجل گریبانش را مى‏گیرد و او اسیر گرداب هلاکت مى‏شود و بر فرصت از دست رفته حسرت مى‏خورد .

سوم : بیان دو نتیجه و سرانجام کار ، یکى بهشت و دیگرى دوزخ ، زیرا سرانجام آن راه ، رهرو خود را ناگزیر در یکى از آن دو فرود مى‏آورد ، و این نیز مطلب واضحى است ، زیرا گرفتارى انسان در امور دنیا عمل کردن در دنیا و پایان یافتن آن تا رسیدن به آخرت ، یا در جهت مقصد اصلى و به طرف قبله واقعى و دورى از راه افراط و تفریط است که به این ترتیب راه به سرعت طى مى‏شود و رهرو خود را به بهشت مى‏رساند ، و یا این که در جهت انحراف از مقصد اصلى است و به سمت آنچه در این راه از موارد نهى خدا و انواع حرامها وجود دارد ، متمایل مى‏شود . که به این ترتیب ، رهرو خود را بر آتش فرود مى ‏آورد .

نسبت دادن ، هبوط به راه دنیا [ طریق ] مجاز است از آن رو که این راه سرانجام بر یکى از دو مقصد مى‏رسد ، مانند کسى که چیزى را پایین مى‏آورد تا در جایى قرار دهد .

آنگاه دستور داده است تا پیش قراولى براى خود بفرستد و وسیله‏اى براى نجات خود و خوشحالى‏اش فراهم آورد پیش از آن که در یکى از آن دو منزل نهایى فرود آید ، تا بدان وسیله قرارگاهش بهشت باشد ، و آن منزلى را که قصد سکونت در آنجا را دارد ، به وسیله آماده کردن خود ، آماده سازد .

بعضى کلمه یوطّئ را یوطّن بان خوانده‏اند ، یعنى آنجا را وطن خود قرار دهد .

مطلب پنجم : توجّه دادن بر دعا و تشویق به آن است ، و سرّ مطلب توجه دائم به عظمت آفریدگار و بریدن از غیر اوست ، چه او منشأ هر چیز دوست داشتنى و بخشنده هر چیز دلخواهى است .

و به وسیله چند مطلب تشویق به دعا فرموده است :

اوّل : گنجهاى آسمانها و زمین در دست اوست ، این قسمت به منزله صغراست و کبرا در حقیقت چنین است : هر کس که گنجها به دست او باشد ، از هر کس براى رغبت و دل بستن سزاوارتر است .

دوّم : او خود اجازه دعا و درخواست داده و عهده‏دار اجابت شده و فرموده است : اُدْعُونى اَسْتَجِبْ لَکُمْ [ ۱۴ ] این در حقیقت صغراى قیاس است و کبراى آن نیز مثل مورد اوّل در تقدیر است .

سوّم : حق تعالى خود ، به مخلوق فرمان داده است که از او بخواهند تا به آنها مرحمت نماید ، در این آیه وَ اسْئَلُو اللَّه مِنْ فَضْلِهِ [ ۱۵ ] و همین طور دستور داده است ، از او طلب رحمت کنند تا بدیشان رحم کند . توضیح این که بخشش روزى ، رحمت ، و هر فضیلتى از جانب او ، تنها پس از آمادگى به وسیله اخلاص در طلب و تقاضاى بخشش و امثال اینها فراهم مى‏آید ، همان طورى که در جاى خود ثابت شد ، [ این مطلب به منزله صغراست ] و در حقیقت کبرا چنین است : و هر کسى که چنین باشد پس باید از او درخواست و تقاضاى بخشش کرد .

چهارم : خداى متعال بین خود و بنده علاقه‏مند به خود نگهبان و دربانى قرار نداده است ، چه او پاک و منزّه و بالاتر از جسم بودن ، جهت داشتن و صفات حادث مى‏باشد ، بلکه او در همه چیز و براى هر کس که چشم دل را باز دارد و به مطالعه کبریایى و عظمت او بپردازد متجلّى و هویداست و کبراى مقدّر چنین است : هر کس که چنان باشد ، به درخواست و طلب بخشش ،سزاوارتر است .

پنجم : او را مجبور به آوردن واسطه و شفیع نکرده است ، زیرا نیاز به واسطه موقعى ضرورت دارد که دسترسى به خواسته ، به جهت بخل کسى که کار در دست اوست و یا به خاطر جهل وى نسبت به استحقاق درخواست کننده ، غیر ممکن باشد .

در صورتى که خداى متعال نه بخیل است و نه از طرف او منعى وجود دارد . و تنها بخشش او در گرو آمادگى درخواست کننده است ، خداى منزّه و پاک ، مشتاقان را نیازمند به واسطه‏ها قرار نداده است ، زیرا به آنها توان آمادگى براى رسیدن به خواسته‏ هاى خود را داده و وسایل را براى ایشان آماده ساخته و درهاى رحمتش را به روى آنها باز گذاشته است . پس اگر آنان نیاز به واسطه و شفیع پیدا کنند از باب این نیست که خداوند آنان را براى داشتن شفیع مجبور و ملزم کرده است .

ششم : اگر مرتکب گناه شود مانع از توبه و بازگشت او نشده است بلکه او خود امر به توبه فرموده و وعده پذیرش داده و گفته است : یا ایُّهَا الّذینَ امَنُوا تُوبُوا اِلَى اللَّهِ تَوبَهً نَصُوحاً عَسى‏ رَبُّکُمْ أنْ یُکفِّرَ عَنْکُمْ سَیِّئاتِکُمْ وَ یُدْخِلَکُمْ جَنّاتٍ [ ۱۶ ] و پس از این که گناهان کبیره را برشمرده است و تهدید به مجازات کرده فرموده است : اِلاّ مَنْ تابَ وَ آمَنَ و عَمِلَ عَمَلاً صالِحاً فَاُولئکَ یُبَدِّلُ اللَّه سَیِئاتِهِمْ حَسَناتٍ [ ۱۷ ] .

هفتم : خداوند در عذاب و بلا با این که هنگام نافرمانى‏اش از عمل او آگاه است شتاب نکرده و او را در جایى که مرتکب عمل خلافى شده رسوا نمى‏کند ، بلکه او را بر رستگارى‏اش مهلت مى‏دهد و پرده بخشش و حلمش را بر روى او مى‏گستراند .

هشتم : خداوند در پذیرش توبه و بازگشت او به سوى خود ، اصرار مى‏ورزد ، همان طور که پادشاهان [ ۱۸ ] درباره کسانى که بدى کرده باشند و درخواست عفو نمایند ، رفتار مى‏کنند ، و خالق نه تنها به دلیل ارتکاب جرم و گناه با مخلوق مناقشه نمى‏کند و در محاسبه با او سخت نمى‏گیرد بلکه توبه او را مى‏پذیرد و بر او آسان مى‏گیرد . زیرا به خداى متعال نه از ناحیه گناهکار زیانى مى‏رسد ، و نه از بازگشت توبه کننده سودى عاید او مى‏شود ، چه او بى‏نیاز مطلق است .

نهم : خداوند متعال او را از رحمت و بخشش ناامید نکرده ، زیرا گفته است : یا عبادى الَّذین اَسْرَفُوا على اَنْفُسِهِم لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَهِ اللَّه [ ۱۹ ] .

دهم : خداوند دورى جستن او از گناه و بازگشتش از گناه را ، حسنه قرار داده است ، آنجا که پس از بیان توبه مى‏فرماید : « فَاُولئکَ یُبَدِّلُ اللَّه سِیّئاتِهِمْ حَسَناتٍ » و هر بدى او را یک بد و هر خوبى او را ده برابر به شمار مى‏آورد ، آنجا که فرموده است : مَن جاء بالحَسَنَهِ فَلَهُ عَشْرُ اَمْثالُها وَ مَنْ جاء بالسَّیِّئه فَلا یُجْزى‏ اِلاّ مِثْلُها [ ۲۰ ] .

یازدهم : اوست که در توبه را بر روى بنده‏اش باز گشوده است ، آنجا که فرموده است : غافِرِ الذَّنْبِ وَ قابِلِ التَّوبِ شَدیدِ العِقابِ ذى الطَّولِ [ ۲۱ ] ، وَ هُوَ الَّذى یَقْبِلُ التَّوبَهَ عَنْ عِبادِهِ وَ یَعْفُو عَنِ السَّیِّئاتِ [ ۲۲ ] .

همچنین در طلب بخشش و رضا را به روى او باز کرده است ، چون پس از بازگشت بنده به او فرمان داده است و راهنمایى به رضا و خوشنودى خود فرموده است .

دوازدهم : هر گاه خدا را بخواند ، ندایش را مى‏شنود ، به دلیل این آیه مبارکه : اِنَّ ربّى لَسَمیعُ الدُّعآء [ ۲۳ ] و هر گاه با او راز و نیاز کند ، از راز او آگاه است ،به دلیل آیه : یَعْلَمُ السٌّرَ و اَخْفى‏ [ ۲۴ ] پس نیازمندى خود را بر او عرضه کند چه مخفیانه و چه آشکارا ، و از او در کارها کمک بطلبد . و آنچه از گرفتاریها و مشکلات در دل دارد ، سفره دل را باز کند و از او رفع گرفتاریهاى خود را درخواست نماید ، تا از گنجهاى رحمت خود آنچه را که جز او کسى توان دادن آنها را ندارد ، مانند فزونى عمر و تندرستى و گشایش روزیها ، به وى مرحمت کند .

سیزدهم : با دادن اجازه درخواست و پرسش از او ، کلید گنجهاى نعمت خود را در اختیار او قرار داده است . لفظ مفاتیح ( کلیدها ) را استعاره آورده است براى دعاها ، به این دلیل که دعاها وسیله کسب نعمت و کمال رحمتند ،

هر گاه خدا بخواهد به وسیله دعا درهاى گنجهایش را باز مى‏گشاید ، و همچنین لفظ ابواب ( درها ) را عاریه آورده است براى وسایل جزئى نعمتهایى که به بنده مى‏رسد . مقصود از خزانه‏هاى نعمت پروردگار همان خزانه‏هاى آسمانها و زمین است .

زیرا همه نعمتها از آن او و به دست اوست . و احتمال دارد بدان وسیله اشاره کرده باشد به نعمت معقول از آسمان جود حق تعالى و آنچه در تحت قدرت او از خیرات ممکن وجود دارد . صفت استمطار ( طلب نزول باران ) را استعاره آورده است از درخواست نعمتهاى الهى از باب شباهت آنها به باران در این که هر دو وسیله حیات و به مصلحت حال انسانند در دنیا و درخواست کننده آنها به طالب باران مى‏ماند که امام علیه السلام با ذکر کلمه « شآبیب قطره‏هاى باران » زمینه این استعاره را در سخنان خود فراهم ساخته است .

در تمام این قیاسها کبراى مقدر چنین است : و هر کس که چنان باشد او سزاوارتر است براى این که روى دل را به جانب او گردانده ، از او درخواست نیاز شود . پس از آن که حضرت على ( ع ) فرزندش را با این جاذبه وادار به دعا و درخواست نموده است ، آنگاه او را متوجه ساخته است که اجابت دعا گاهى به کندى صورت مى‏پذیرد و به تأخیر مى‏افتد . و بعد اسباب تأخیر اجابت دعا را برشمرده است تا از اجابت دعا ناامید نگردد .

اوّل : بخشش به اندازه خلوص نیّت است : یعنى این که اجابت در گرو آمادگى به وسیله خلوص نیّت است ، پس هر گاه در اجابت تأخیر شد ، شاید علّت تأخیر ، خالص نبودن نیّت باشد .

دوم : بسا که تأخیر اجابت دعا به دلیلى است که خدا مى‏داند ، خود آن تأخیر از جمله اسباب آمادگى بیشتر درخواست کننده و آرزومند است ، براى بخشش آنچه که بالاتر و ارزشمندتر است از آنچه که او درخواست بخشش آن را دارد ، پس آن را وقتى مى‏دهد که وى آمادگى کامل پیدا کند ، زیرا به اندازه ارزش اهل تصمیم و اراده ، دعوتنامه‏ها مى‏آید ، و به مقدار زحمت و رنج ، مقامات والا به دست آیند .

سوم : گاهى مورد درخواست مصلحتى براى بنده خدا ندارد ، به خاطر این که اگر مثل ثروت ، مقام و سایر خواسته‏هاى دنیوى محض را به او بدهند باعث تباهى دین او خواهد شد ، بنابر این خداوند درخواست او را اجابت نمى‏کند ، بلکه بهتر از آن را در دنیا و یا در آخرت به وى مرحمت مى‏کند و این تغییر به خاطر مصلحت و یا خیر او است . آنگاه با تعریف موارد درخواست وى آنچه را که شایسته است از خدا بطلبد ، یعنى آنچه که نیکى‏اش پایدار و از گرفتارى‏اش در امان است ، از قبیل فراهم آمدن وسایل خوشبختى جاودانه و یادگار خوب میان بازماندگان ، نه ثروت مطلب را به پایان مى‏رساند .

_______________________________________

[ ۱۴ ] سوره مؤمن ( ۴۰ ) آیه ( ۶۰ ) یعنى بخوانید مرا تا اجابت کنم شما را .

[ ۱۵ ] سوره نساء ( ۴ ) آیه ( ۳۲ ) یعنى : از فضل خدا درخواست کنید .

[ ۱۶ ] سوره تحریم ( ۶۶ ) آیه ( ۸ ) یعنى : اى مؤمنان به درگاه خدا توبه نصوح کنید ، باشد که خداوند گناهانتان را محو گرداند و شما را به باغهاى بهشتى داخل گرداند .

[ ۱۷ ] سوره فرقان ( ۲۵ ) آیه ( ۷۰ ) یعنى بگو کسانى که از گناه توبه کنند و با ایمان به خدا عمل صالح به جاى آورند ، پس خداوند گناهان آنان را بدل به ثواب گرداند .

[ ۱۸ ] شاید مقصود شارح از پادشاهان ، ائمه ( ع ) و اولى الامر حقه باشد و گرنه رفتار دیگر پادشاهان چنین نیست ، م .

[ ۱۹ ] سوره زمر ( ۳۹ ) آیه ( ۵۳ ) یعنى : اى بندگانى که اسراف بر خویشتن روا داشتید از رحمت خدا ناامید نباشید .

[ ۲۰ ] سوره انعام ( ۶ ) آیه ( ۱۶۰ ) یعنى : هر کس کار نیکو انجام دهد ، او را ده برابر پاداش خواهد بود ،

و هر کس کار بد کند ، جز به اندازه همان کار بد مجازات نگردد .

[ ۲۱ ] سوره مؤمن ( ۴۰ ) آیه ( ۳ ) یعنى : خدایى که بخشنده گناه و پذیرنده توبه بندگان و صاحب رحمت و نعمت است .

[ ۲۲ ] سوره شورى ( ۴۲ ) آیه ( ۲۵ ) یعنى : اوست خدایى که توبه بندگانش را مى‏پذیرد و از گناهانشان مى‏گذرد .

[ ۲۳ ] سوره ابراهیم ( ۱۴ ) آیه ( ۳۹ ) یعنى : به راستى که پروردگار من شنونده دعاست .

[ ۲۴ ] سوره طه ( ۲۰ ) آیه ( ۷ ) یعنى : او نهان و مخفى‏ترین امور جهان را مى‏داند .

 

 

بخش هشتم

وَ اِعْلَمْ یَا بُنَیَّ أَنَّکَ إِنَّمَا خُلِقْتَ لِلْآخِرَهِ لاَ لِلدُّنْیَا وَ لِلْفَنَاءِ لاَ لِلْبَقَاءِ وَ لِلْمَوْتِ لاَ لِلْحَیَاهِ وَ أَنَّکَ فِی مَنْزِلِ قُلْعَهٍ وَ دَارِ بُلْغَهٍ وَ طَرِیقٍ إِلَى اَلْآخِرَهِ وَ أَنَّکَ طَرِیدُ اَلْمَوْتِ اَلَّذِی لاَ یَنْجُو مِنْهُ هَارِبُهُ وَ لاَ یَفُوتُهُ طَالِبُهُ وَ لاَ بُدَّ أَنَّهُ مُدْرِکُهُ فَکُنْ مِنْهُ عَلَى حَذَرِ أَنْ یُدْرِکَکَ وَ أَنْتَ عَلَى حَالٍ سَیِّئَهٍ قَدْ کُنْتَ تُحَدِّثُ نَفْسَکَ مِنْهَا بِالتَّوْبَهِ فَیَحُولَ بَیْنَکَ وَ بَیْنَ ذَلِکَ فَإِذَا أَنْتَ قَدْ أَهْلَکْتَ نَفْسَکَ یَا بُنَیَّ أَکْثِرْ مِنْ ذِکْرِ اَلْمَوْتِ وَ ذِکْرِ مَا تَهْجُمُ عَلَیْهِ وَ تُفْضِی بَعْدَ اَلْمَوْتِ إِلَیْهِ حَتَّى یَأْتِیَکَ وَ قَدْ أَخَذْتَ مِنْهُ حِذْرَکَ وَ شَدَدْتَ لَهُ أَزْرَکَ وَ لاَ یَأْتِیَکَ بَغْتَهً فَیَبْهَرَکَ وَ إِیَّاکَ أَنْ تَغْتَرَّ بِمَا تَرَى مِنْ إِخْلاَدِ أَهْلِ اَلدُّنْیَا إِلَیْهَا وَ تَکَالُبِهِمْ عَلَیْهَا فَقَدْ نَبَّأَ اَللَّهُ عَنْهَا وَ نَعَتْ لَکَ نَفْسَهَا وَ تَکَشَّفَتْ لَکَ عَنْ مَسَاوِیهَا فَإِنَّمَا أَهْلُهَا کِلاَبٌ عَاوِیَهٌ وَ سِبَاعٌ ضَارِیَهٌ یَهِرُّ بَعْضُهَا عَلَى بَعْضٍ وَ یَأْکُلُ عَزِیزُهَا ذَلِیلَهَا وَ یَقْهَرُ کَبِیرُهَا صَغِیرَهَا نَعَمٌ مُعَقَّلَهٌ وَ أُخْرَى مُهْمَلَهٌ قَدْ أَضَلَّتْ عُقُولَهَا وَ رَکِبَتْ مَجْهُولَهَا سُرُوحُ عَاهَهٍ بِوَادٍ وَعْثٍ لَیْسَ لَهَا رَاعٍ یُقِیمُهَا وَ لاَ مُسِیمٌ یُسِیمُهَا سَلَکَتْ بِهِمُ اَلدُّنْیَا طَرِیقَ اَلْعَمَى وَ أَخَذَتْ بِأَبْصَارِهِمْ عَنْ مَنَارِ اَلْهُدَى فَتَاهُوا فِی حَیْرَتِهَا وَ غَرِقُوا فِی نِعْمَتِهَا وَ اِتَّخَذُوهَا رَبّاً فَلَعِبَتْ بِهِمْ وَ لَعِبُوا بِهَا وَ نَسُوا مَا وَرَاءَهَا رُوَیْداً یُسْفِرُ اَلظَّلاَمُ کَأَنْ قَدْ وَرَدَتِ اَلْأَظْعَانُ یُوشِکُ مَنْ أَسْرَعَ أَنْ یَلْحَقَ

لغات

منزل قلعه : جایى که براى ساکن شدن شایستگى ندارد

بلغه : مقدارى از زندگى که انسان دسترسى ندارد

ازر : نیرو توان

یبهّره : پیروز گردید و او را رنجاند ، اصل بهر به معناى سرکشى و فرار نفس از رنج است .

اخلد الى کذا : به او مربوط است .

تکالب : حمله بر یکدیگر .

مساوى : عیبها

ضراوه : زیر نظر گرفتن شکار و حمله بر او .

معقّله : دربند

مجهول و مجهل : کوره راهى که هیچ نشانه‏اى در آن نیست .

واد وعث : شنزار وسیعى که پاى انسان و حیوان بر روى آن استوار نماند ( بلکه در آن فرو رود ) المسیم : شبان

ترجمه

« و بدان که تو براى آخرت آفریده شده‏اى نه براى دنیا و براى فنا نه براى هستى ، براى مردن نه براى زندگى ، و تو در جایى هستى که باید کوچ کنى و در سرایى موقّت و در راهى به سوى آخرت هستى . و تو رانده مرگى هستى که گریزنده‏اش ، از آن رهایى ندارد و جوینده‏اش آن را از دست نمى‏دهد ، و بناچار آن را در مى‏یابد ، پس مبادا مرگ تو را در حال گناهى دریابد که تو با خود مى‏گفتى از آن توبه خواهم کرد و مرگ بین تو و آن اندیشه فاصله اندازد ، که در آن صورت خود را تباه کرده‏اى .

پسرک من ، بیشتر به یاد مرگ و پى‏آمدهاى پس از مرگ باش که ناگهان پس از مرگ با آنها درگیر مى‏شوى . تا مرگ نزد تو نیامده خود را آماده کن و کمرت راببند تا مبادا ناگهان مرگ تو را دریابد و بر تو غلبه کند . بترس از این که با دلبستگى و اعتماد به دنیا و حرص و آز دنیا داران نسبت به آن و دشمنى با هم بر سر دنیا فریب بخورى ، زیرا که خداوند به تو درباره آن خبر داده است و دنیا خود را برایت وصف کرده و بدیهایش را برملا ساخته است .

طالبان دنیا همانند سگان پارس کننده و درندگان در جستجوى شکارند ، بعضى از آنها بر بعضى دیگر پارس مى‏کنند ، و توانا ناتوان را مى‏خورد ، و بزرگ بر کوچک بازور صدمه مى‏زند ، بعضى همچون چهار پایانى دربند بسته و بعضى دیگر چون چهارپایانى هستند ، رها ، گم کرده خرد ، بى‏هدف ، چهار پایانى یله و بى‏لجام براى چریدن آفت و زیان در بیابانى سخت و سهمگین شبانى که نگهدارى آنها را عهده‏دار باشد و یا آنها را بچراند وجود ندارد دنیا آنان را به راه نابینایى مى‏برد ، و دیده‏شان را از دیدن نشان هدایت و رستگارى پوشانده است ، آنان در گمراهى سرگردان و در نعمت و خوشى دنیا فرو رفته‏اند و آن را معبود و پروردگار خود دانند ، پس دنیا آنان را بازیچه قرار داده و آنان هدف اصلى خود را از یاد برده‏اند اندکى مدارا کن و بگذار تا تاریکى برطرف شود ، گویى کاروان فرا رسید ، نزدیک است هر کس که بشتابد بدانها بپیوندد » .

شرح در این بخش از وصیّت ، امام ( ع ) به چند امر توجّه داده است :

اوّل : هدف از آفرینش و هستى ، آخرت است نه دنیا ،مرگ و نیستى است ،نه زندگى و بقاى در این عالم و این امور عوامل اسباب عرضى هستند نسبت به وجود انسان به خاطر این که آنها لازمه هستى و وجود مى‏باشند و اما نخستین علّت واقعى از وجود انسان ، همان رسیدن به کمال و پاک و وارسته بودن از وابستگیهاى دنیا و نیل به محضر پروردگار متعال است . امام على ( ع ) این هدفهاى نهایى را که وصول بدانها قطعى است براى او خاطرنشان ساخته است تا به خاطر آنها و براى پس از مرگ کار کند ، و کمتر بر دنیا و آبادانى دنیا اعتماد کند ، و نباید دل به ماندن در دنیا ببندد ، زیرا دنیا عارضى و از بین رفتنى است .

دوّم : او را هشدار داده است بر این که دنیا جاى ماندن نیست ،بلکه جاى عبور است و براى وطن گزیدن و زیستن آفریده نشده . دنیا جاى تلاش و کوشش است ، آفریده شده است تا انسان قوتى از آن براى رسیدن به آخرت گیرد و چون اینجا راهى است براى آخرت ، توشه‏اى برگیرد .

سوّم : او را متوجه ساخته است که رانده مرگ است ،لفظ الطّرید ( رانده شده ) را عاریه آورده است از او از نظر شباهت او به شکارى که درنده و غیر درنده او را به گوشه‏اى مى‏راند . آنگاه مرگ را معرفى کرده است به این ترتیب که هیچ کس نمى‏تواند با فرار از دست مرگ نجات یابد و ناگزیر مرگ او را در مى‏یابد تا او را هشدار دهد و او را به وسیله اطاعتش آماده مرگ سازد ، اطاعتى که باعث مقاومت در برابر ترس و بیمها و سختیهاى مرگ شود . از این‏رو فرموده است : از مرگ بترس . . . تا کلمه نفسک ( خودت را ) یعنى : بر حال گناه باقى ماندنت در حالى که با خود مى‏گفتى از آن توبه مى‏کنم ناگهان مرگ تو را دریابد و بین تو و اندیشه‏ات فاصله اندازد .و کلمه یحول عطف است بر یدرکک و اذا حرف مفاجاه است .

چهارم : دستور داده است که مرگ و آنچه از گرفتاریها را که ناگهان او را در میان گیرند ،بیشتر یاد کند ، زیرا این کار باعث عبرت و نفرت از امور دنیایى شده ، عظمت کار را درک کرده ، آماده براى مرگ و بعد از مرگ مى‏گردد . از این‏رو فرموده است : تا وقتى که مرگ نزد تو آید تو خود را آماده و کمر بسته کنى ، یعنى به وسیله کمالات آماده شوى ، مبادا مرگ ناگهانى فرا رسد و تو را دریابد .

عبارت : و لا یأتیک عطف بر جمله حتّى یأتیک ، است و واو در : وقد واو حال است و همچنین ، بغته حال است ، و یبهرک منصوب به أن مقدره پس از فاى در جواب نفى است .

پنجم : او را از گول خوردن به دلیل دلبستگى اهل دنیا به دنیا و خصومت و ستیز بر سر دنیا ، منع کرده است و هشدار داده است او را که سزاوار نیست او چنین گول و فریبى بخورد . این مطالب به صورت قیاسات مضمر آمده است :عبارت : فقد نبّأک اللّه ، تا : عنها ، صغراى قیاس اوّل است ، مثل قول خداى تعالى :وَ مَا الحَیوهُ الدُّنیا الاّ لَعبٌ و لَهْوٌ [ ۲۵ ] که در چند مورد از قرآن مجید آمده است و قول خداى متعال : اِنَّما مَثَلُ الحَیواهِ الدُّنیا کَماءٍ اَنْزَلْناهُ مِنَ السَّماءِ [ ۲۶ ] .

و گفته امام علیه السلام « و نعت لک نفسها » یعنى : دنیا خود را براى تو معرّفى کرده است صغراى قیاس دوم است ، و به صیغه مذکر نعت نیز نقل کرده‏اند ، به این معنى که خداوند دنیا را براى او معرّفى کرده است ، و معناى توصیف دنیا خودش را ، همان تعریف به زبان حال است ، با این بیان که آنجا محلّ غم و اندوهها و گرفتارى و بیماریهاى و سراى هر مصیبت و منزلگاه هر شرّ و فتنه است .

و گفتار امام ( ع ) : و انّما اهلها تا آخر ، صغراى قیاس سوم است .

کبراى مقدّر در قیاس اوّل چنین است : و هر کس را که خداى متعال از آن این چنین خبر دهد شایسته نیست فریب او را بخورند . تقدیر کبراى قیاس دوم این طور است : و هر کسى که خود را چنین معرّفى کند نباید گول او را خورد . و تقدیر کبرا در قیاس سوّم این است : و هر کس چنان باشد سزاوار نیست که فریب عمل او را بخورند .

بدان که امام ( ع ) در این دو مثل به تقسیم بندى مردم دنیا اشاره فرموده است که آنها به لحاظ قواى غضب و شهوت و پیروى از آن دو به دو دسته تقسیم مى‏شوند : یعنى بعضى از مردم دنیا از قوه غضب خود پیروى مى‏کنند و به خواست آن جامه عمل مى‏پوشانند ، و بعضى دیگر از قوه شهوت خود پیروى مى‏نمایند او را لجام گسیخته به حال خود رها کنند و از هدف خلقت خود غفلت ورزند ، و براى دسته اوّل به سگان پارس کننده و درندگان در پى طعمه ،مثل زده است و به مطابقت مثل به مورد تشبیه ، وسیله جمله : یهرّ فریاد مى‏کند تا کلمه : صغیرها کوچکشان اشاره فرموده است . و صفت فریاد برآوردن ،استعاره است براى درآویختن مردم دنیا با یکدیگر بر سر دنیا ، و همچنین لفظ :

اکل ( خوردن ) کنایه از غلبه بعضى بر بعضى دیگر است . و براى دسته دوم ، به چهارپایان مثل زده است به لحاظ غفلت آنها همچون چهارپایان از هدف اصلى ، آنگاه اینان دسته دوم را بر دو قسم تقسیم کرده است : بسته و رها و لفظ ، معقّله ( بسته ) را عاریه آورده است از کسانى که به ظاهر امور شرع و امام عادل تمسّک جسته‏اند ، پس وى آنان را پایبند به دیانت فرموده و بدین وسیله از رها گذاشتن در پیروى از خواستهاى نفس و فرو رفتن در آنها مانع شده است ،هر چند خود آنان اسرار شریعت را ندانسته‏اند ، بنابر این ، آنان در حقیقت همانند گوسفندانى هستند که چراننده ، آنها را بسته است .

و به وسیله کلمه : مهمله ( رها ) اشاره کرده است به کسانى که در پیروى از خواستهایشان ، رهایند و از فرمان امام خود بیرون رفته ، به اوامر او پاى بند نشده‏اند پس آنان همچون چهارپایانى رها و بى‏لجامند . و به وجه شبه با این عبارت اشاره کرده است :

کسانى که خودشان را گم کرده‏اند . . . تا آخر . و احتمال دارد مقصود از عقول ،همان عقل جمع عقال باشد ، پس ضمّه اشباع شده ، قلب به واو شده است به پیروى از کلمه مجهولها . و احتمال دارد که مقصود از آن « جمع عقل » به معنى پناهگاه باشد ، یعنى این که خواستهاى نفسانى ، آن کسانى را که به دنیا پناه ببرند و آن را پیشواى خود قرار دهند ، تباه مى‏سازد .

وجه تطبیق این مثل آن است که این دسته از مردم در سود نجستن از عقلها و اعتمادشان به خواستهاى ناهنجار و سرگرمى آنها به تمایلات دنیوى ،در حالى که پى اخلاق ناپسند و آلودگیهاى هوى و هوس هستند ، پیشوایى ندارند تا آنها را بر اطاعت خدا ، در راه هدایت به مکارم اخلاق رهنمود باشد ، آنان مانند چهارپایان رها شده‏اى هستند که فاقد عقلند و سر به بیابان مى‏گذارند در حالى که افسار گسسته و حیران در بیابان وحشتناکى سرگردانند بدون آن که شبانى باشد تا از آنها مراقبت کند و آنها را به چراگاه ببرد و بعضى گفته‏اند : سروح آفه ، صحیح است ، یعنى آفتى را چریده است که از امکان بهره بردارى خارج شده است و این روایت بدرستى و حقیقت نزدیکتر است .

مقصود از راههاى نابینایى ، راههاى نادانى و روشهاى باطل است که هیچ کس در آنها راه به جایى نمى‏برد ، همان طورى که نابینا راه را نمى‏یابد . در سخنان امام سلوک اهل دنیا به دنیا ، نسبت داده شده است ، از آن جهت که دنیا باعث فریب و غفلت آنان از آینده‏شان مى‏ گردد .

و همچنین عبارت چشمهایشان را از دیدن نشانه هدایت پوشانده است ، یعنى دیدگان عقلشان را از جایگاههاى هدایت که همان نشانه‏هاى خداوند و منزلگاههاى حرکت به سوى خداست ، پوشانده است . و سرگردان ماندن آنها در دنیا اشاره است به گمراهى ایشان از راههاى حقّ . و کلمه غرق شدن را به اعتبار تسلّط نعمتهاى دنیا بر عقول مردم و در اختیار گرفتن آنان ،استعاره آورده است ، همان طورى که آب بر شخص غرق شده تسلّط مى‏یابد .

همچنین عبارت : آن را پروردگار خود قرار داده‏اند استعاره است به اعتبار خدمت مردم به دنیا ، پس دنیا با آنان بازى مى‏کند ، چون آنان بندگان او هستند ، و آنها با دنیا بازى مى‏کنند ، زیرا بدون این که سودى ببرند سرگرم آن هستند ، و آنچه را که شایسته‏تر به انجام است ، ترک کرده‏اند ، و ماوراى دنیا ( رستاخیز ) را که به خاطر آن آفریده شده‏اند فراموش کرده‏اند .

____________________________________________

[ ۲۵ ] سوره انعام ( ۶ ) آیه ( ۳۲ ) یعنى : زندگى دنیا جز بازیچه کودکان و هوسرانى بى‏خردان چیزى نیست .

[ ۲۶ ] سوره یونس ( ۱۰ ) آیه ( ۲۴ ) یعنى : براستى زندگانى دنیا مانند آبى است که از آسمانها فرو فرستادیم .

 

 

بخش نهم

وَ اِعْلَمْ یَا بُنَیَّ أَنَّ مَنْ کَانَتْ مَطِیَّتُهُ اَللَّیْلَ وَ اَلنَّهَارَ فَإِنَّهُ یُسَارُ بِهِ وَ إِنْ کَانَ وَاقِفاً وَ یَقْطَعُ اَلْمَسَافَهَ وَ إِنْ کَانَ مُقِیماً وَادِعاً وَ اِعْلَمْ یَقِیناً أَنَّکَ لَنْ تَبْلُغَ أَمَلَکَ وَ لَنْ تَعْدُوَ أَجَلَکَ وَ أَنَّکَ فِی سَبِیلِ مَنْ کَانَ قَبْلَکَ فَخَفِّضْ فِی اَلطَّلَبِ وَ أَجْمِلْ فِی اَلْمُکْتَسَبِ فَإِنَّهُ رُبَّ طَلَبٍ قَدْ جَرَّ إِلَى حَرَبٍ وَ لَیْسَ کُلُّ طَالِبٍ بِمَرْزُوقٍ وَ لاَ کُلُّ مُجْمِلٍ بِمَحْرُومٍ وَ أَکْرِمْ نَفْسَکَ عَنْ کُلِّ دَنِیَّهٍ وَ إِنْ سَاقَتْکَ إِلَى اَلرَّغَائِبِ فَإِنَّکَ لَنْ تَعْتَاضَ بِمَا تَبْذُلُ مِنْ نَفْسِکَ عِوَضاً وَ لاَ تَکُنْ عَبْدَ غَیْرِکَ وَ قَدْ جَعَلَکَ اَللَّهُ حُرّاً وَ مَا خَیْرُ خَیْرٍ لاَ یُنَالُ إِلاَّ بِشَرٍّ وَ یُسْرٍ لاَ یُنَالُ إِلاَّ بِعُسْرٍ وَ إِیَّاکَ أَنْ تُوجِفَ بِکَ مَطَایَا اَلطَّمَعِ فَتُورِدَکَ مَنَاهِلَ اَلْهَلَکَهِ وَ إِنِ اِسْتَطَعْتَ أَلاَّ یَکُونَ بَیْنَکَ وَ بَیْنَ اَللَّهِ ذُو نِعْمَهٍ فَافْعَلْ فَإِنَّکَ مُدْرِکٌ قَسْمَکَ وَ آخِذٌ سَهْمَکَ وَ إِنَّ اَلْیَسِیرَ مِنَ اَللَّهِ سُبْحَانَهُ أَعْظَمُ وَ أَکْرَمُ مِنَ اَلْکَثِیرِ مِنْ خَلْقِهِ وَ إِنْ کَانَ کُلٌّ مِنْهُ وَ تَلاَفِیکَ مَا فَرَطَ مِنْ صَمْتِکَ أَیْسَرُ مِنْ إِدْرَاکِکَ مَا فَاتَ مِنْ مَنْطِقِکَ وَ حِفْظُ مَا فِی اَلْوِعَاءِ بِشَدِّ اَلْوِکَاءِ وَ حِفْظُ مَا فِی یَدَیْکَ أَحَبُّ إِلَیَّ مِنْ طَلَبِ مَا فِی یَدَیْ غَیْرِکَ وَ مَرَارَهُ اَلْیَأْسِ خَیْرٌ مِنَ اَلطَّلَبِ إِلَى اَلنَّاسِ وَ اَلْحِرْفَهُ مَعَ اَلْعِفَّهِ خَیْرٌ مِنَ اَلْغِنَى مَعَ اَلْفُجُورِ وَ اَلْمَرْءُ أَحْفَظُ لِسِرِّهِ وَ رُبَّ سَاعٍ فِیمَا یَضُرُّهُ مَنْ أَکْثَرَ أَهْجَرَ وَ مَنْ تَفَکَّرَ أَبْصَرَ قَارِنْ أَهْلَ اَلْخَیْرِ تَکُنْ مِنْهُمْ وَ بَایِنْ أَهْلَ اَلشَّرِّ تَبِنْ عَنْهُمْ بِئْسَ اَلطَّعَامُ اَلْحَرَامُ وَ ظُلْمُ اَلضَّعِیفِ أَفْحَشُ اَلظُّلْمِ إِذَا کَانَ اَلرِّفْقُ خُرْقاً کَانَ اَلْخُرْقُ رِفْقاً رُبَّمَا کَانَ اَلدَّوَاءُ دَاءً وَ اَلدَّاءُ دَوَاءً وَ رُبَّمَا نَصَحَ غَیْرُ اَلنَّاصِحِ وَ غَشَّ اَلْمُسْتَنْصَحُ وَ إِیَّاکَ وَ اَلاِتِّکَالَ عَلَى اَلْمُنَى فَإِنَّهَا بَضَائِعُ اَلنَّوْکَى وَ اَلْعَقْلُ حِفْظُ اَلتَّجَارِبِ وَ خَیْرُ مَا جَرَّبْتَ مَا وَعَظَکَ بَادِرِ اَلْفُرْصَهَ قَبْلَ أَنْ تَکُونَ غُصَّهً لَیْسَ کُلُّ طَالِبٍ یُصِیبُ وَ لاَ کُلُّ غَائِبٍ یَئُوبُ وَ مِنَ اَلْفَسَادِ إِضَاعَهُ اَلزَّادِ وَ مَفْسَدَهُ اَلْمَعَادِ وَ لِکُلِّ أَمْرٍ عَاقِبَهٌ سَوْفَ یَأْتِیکَ مَا قُدِّرَ لَکَ اَلتَّاجِرُ مُخَاطِرٌ وَ رُبَّ یَسِیرٍ أَنْمَى مِنْ کَثِیرٍ لاَ خَیْرَ فِی مُعِینٍ وَ لاَ فِی صَدِیقٍ ظَنِینٍ سَاهِلِ اَلدَّهْرَ مَا ذَلَّ لَکَ قَعُودُهُ وَ لاَ تُخَاطِرْ بِشَیْ‏ءٍ رَجَاءَ أَکْثَرَ مِنْهُ وَ إِیَّاکَ أَنْ تَجْمَحَ بِکَ مَطِیَّهُ اَللَّجَاجِ اِحْمِلْ نَفْسَکَ مِنْ أَخِیکَ عِنْدَ صَرْمِهِ عَلَى اَلصِّلَهِ وَ عِنْدَ صُدُودِهِ عَلَى اَللَّطَفِ وَ اَلْمُقَارَبَهِ وَ عِنْدَ جُمُودِهِ عَلَى اَلْبَذْلِ وَ عِنْدَ تَبَاعُدِهِ عَلَى اَلدُّنُوِّ وَ عِنْدَ شِدَّتِهِ عَلَى اَللِّینِ وَ عِنْدَ جُرْمِهِ عَلَى اَلْعُذْرِ حَتَّى کَأَنَّکَ لَهُ عَبْدٌ وَ کَأَنَّهُ ذُو نِعْمَهٍ عَلَیْکَ وَ إِیَّاکَ أَنْ تَضَعَ ذَلِکَ فِی غَیْرِ مَوْضِعِهِ أَوْ أَنْ تَفْعَلَهُ بِغَیْرِ أَهْلِهِ لاَ تَتَّخِذَنَّ عَدُوَّ صَدِیقِکَ صَدِیقاً فَتُعَادِیَ صَدِیقَکَ وَ اِمْحَضْ أَخَاکَ اَلنَّصِیحَهَ حَسَنَهً کَانَتْ أَوْ قَبِیحَهً وَ تَجَرَّعِ اَلْغَیْظَ فَإِنِّی لَمْ أَرَ جُرْعَهً أَحْلَى مِنْهَا عَاقِبَهً وَ لاَ أَلَذَّ مَغَبَّهً وَ لِنْ لِمَنْ غَالَظَکَ فَإِنَّهُ یُوشِکُ أَنْ یَلِینَ لَکَ وَ خُذْ عَلَى عَدُوِّکَ بِالْفَضْلِ فَإِنَّهُ أَحْلَى اَلظَّفَرَیْنِ وَ إِنْ أَرَدْتَ قَطِیعَهَ أَخِیکَ فَاسْتَبْقِ لَهُ مِنْ نَفْسِکَ بَقِیَّهً یَرْجِعُ إِلَیْهَا إِنْ بَدَا لَهُ ذَلِکَ یَوْماً مَا وَ مَنْ ظَنَّ بِکَ خَیْراً فَصَدِّقْ ظَنَّهُ وَ لاَ تُضِیعَنَّ حَقَّ أَخِیکَ اِتِّکَالاً عَلَى مَا بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُ فَإِنَّهُ لَیْسَ لَکَ بِأَخٍ مَنْ أَضَعْتَ حَقَّهُ وَ لاَ یَکُنْ أَهْلُکَ أَشْقَى اَلْخَلْقِ بِکَ وَ لاَ تَرْغَبَنَّ فِیمَنْ زَهِدَ عَنْکَ وَ لاَ یَکُونَنَّ أَخُوکَ أَقْوَى عَلَى قَطِیعَتِکَ مِنْکَ عَلَى صِلَتِهِ وَ لاَ تَکُونَنَّ عَلَى اَلْإِسَاءَهِ أَقْوَى مِنْکَ عَلَى اَلْإِحْسَانِ وَ لاَ یَکْبُرَنَّ عَلَیْکَ ظُلْمُ مَنْ ظَلَمَکَ فَإِنَّهُ یَسْعَى فِی مَضَرَّتِهِ وَ نَفْعِکَ وَ لَیْسَ جَزَاءُ مَنْ سَرَّکَ أَنْ تَسُوءَهُ

لغات

تعدوه : از آن حدّ تجاوز کنى

تخفیض : بر خویشتن آسان گرفتن

اوجفت : شتافتى

حرب : گرفتن ثروت و مال

اجمال فى الطّلب : به سهل و ساده گرفتن درخواست به حدّى که خوب و خوش گردد .

مناهل : جایگاههاى رفع تشنگى ، آبشخورها .

حرفه : تنگى روزى و محرومیّت و ناامیدى .

اهجر الرّجل : هنگامى که سخن ناروا بگوید .

رفق : نرمى و مدارا ، ضدّ درشتى .

نوکى : جمع انوک احمق ، نادان .

فرصه : وقت ممکن .

ظنین : متهم .

صرم : بریدن

محضه النصیحه : به او نصیحت صمیمانه و بى‏آلایش کن .

مغبّه : عاقبت ، نتیجه .

ترجمه

« و بدان اى پسرک من هر کس که مرکب سوارى او شب و روز باشد ، به وسیله آن سیر مى‏کند ، هر چند در حال توقف باشد و راه مى‏پیماید هر چند ایستاده و در آرامش باشد .

و به یقین بدان که تو هرگز به آرمانت نرسى ، و هرگز مرگ از تو دست بر نمى‏دارد ، و تو راهى همان راهى هستى که پیشینیانت رفتند ، پس زیاد در طلب مال دنیا تلاش مکن ، و در آنچه کسب مى‏کنى نیکو کار باش ، زیرا بسا پى‏گیرى و تلاش که باعث از دست رفتن سرمایه شود ، بنابر این هر تلاشگرى به روزى نمى‏رسد ، و هر معتدل و خوشرفتارى ناامید نمى‏گردد . خود را از هر نوع پستى و زبونى بالاتر بدان ، هر چند که تو را به نعمتهاى زیادى برساند ، زیرا هرگز برابر آنچه از جان خود مایه مى‏گذارى دست نخواهى یافت ، و بنده دیگرى مباش که خداوند تو را آزاد قرار داده است .

چه حسنى دارد آن خیرى که جز با بدى به دست نیاید ، و چه خوبى دارد آن آسایش و رفاهى که جز با دشوارى میّسر نگردد ؟ مبادا مرکبهاى سوارى طمع ، تو را با سرعت به سمت مراکز تباهى ببرند ، و اگر توانگرى ، بین تو و خداوند صاحب نعمت ، فاصله نمى‏افکند در پى مال برو ، زیرا تو نصیب خود را مى‏برى و به سهم روزى خود مى‏رسى ، و اندکى که از جانب خداوند پاک به تو برسد بزرگتر و ارزشمندتر از بسیارى است که از طرف خلق او برسد ، هر چند که همه چیز از آن اوست .

جبران آنچه بر اثر خاموشى و سکوت به تو نرسیده است آسانتر است از دریافتن چیزى که به علّت حرف زدن از دست داده‏اى ، و حفظ و نگهدارى محتواى ظرف در گرو محکم بودن بند آن است و نگهداشتن آنچه در دست دارى نزد من ،بهتر است از خواستن آنچه که در دست دیگران است ، و تحمّل تلخى ناامیدى بهتر است از امید بستن به مردم و تنگدستى همراه با پاکدامنى بهتر است از بى‏نیازى همراه با آلودگى به گناه ، و هر کسى سرّ خود را بهتر نگاه مى‏دارد .

بسا کسى که سعى در کارى مى‏کند که به ضرر اوست . پرگو ، یاوه‏گو باشد ، و هر که بیندیشد بینا و هوشیار گردد ، همدم نیکوکاران باش تا از ایشان باشى ، و از بدان فاصله بگیر تا از آنها نباشى ، بدترین خوراک ، لقمه حرام است و زشت‏ترین ستم ، بر ناتوان است ، آنجا که مدارا کردن ، سختگیرى به حساب آید ، درشتى و سختگیرى مدارا محسوب خواهد شد .

بسا دارویى که درد ، و بسا دردى که دارو باشد ، چه بسا کسى پند دهد که شایستگى ندارد و به طالب نصیحت خیانت کند . از امید بستن به آرزوها حذر کن ، زیرا تمنیّات سرمایه کم‏خردان و ابلهان است ، و عقل همان برخوردارى از تجربه‏هاست ، بهترین تجربه‏هایت همان است که تو را پند دهد ، از فرصت خود استفاده کن ، پیش از آن که باعث تأسّف و اندوه شود .

هر جوینده به مقصود خود نمى‏رسد ، و چنین نیست که هر مسافرى باز گردد ، از جمله تبهکاریها از دست دادن توشه سفر و ضایع کردن آخرت است . هر کارى پایانى دارد ، آنچه مقدّر باشد به تو خواهد رسید ، بازرگان خود را به زحمت و خطر مى‏اندازد بسا اندکى که پربرکت‏تر از بسیار است . یار و یاور فرد فرومایه و دوست شخص متّهم ،سودى نمى‏برد .

تا وقتى که روزگار بر وفق مراد تو است ، زمانه را آسان گیر ، و خود را به خاطر امید و طمع به بیشتر از آنچه دارى به خطر مینداز مبادا مرکب نفست سرکشى کند ، و خود را وادار کن تا با برادرت که از تو جدا شده بپیوندى ، و همچنین بر دوستى وى به هنگام دورى از او ، و بر بخشش به وقت خوددارى او ، و به نزدیکى هنگام دورى او ، و به نرمى در وقت درشتى او ، و بر پوزش و عذرپذیرى هنگام بدکارى او خود را وادار کن به طورى که گویا تو برده او هستى و او بر تو حق نعمت دارد ، مبادا آنچه را که گفتم در غیر مورد به کار بندى ، و یا آن که آنها را درباره کسانى که لایق نیستند انجام دهى .

با دشمن دوستت ، دوستى مکن که در حقیقت با دوست خود دشمنى کرده ‏اى ، برادر دینى‏ ات را چه خوب باشد یا بد صمیمانه نصیحت کن ، خشمت را آهسته آهسته فرو خور ، زیرا من نوشابه ‏اى شیرین‏تر و گواراتر از آن ، در نهایت ندیده ‏ام ، درباره کسى که با تو به خشم و درشتى برخورد کند ، نرم باش ، زیرا دیرى نخواهد گذشت که او نیز با تو نرم خواهد شد ، و با دشمنت نیکى کن ، که آن شیرین‏ترین نوع از دو پیروزى ( انتقام گذشت ) است .

و اگر خواستى از برادر دینى‏ات ببرى ، پس به مقدارى راه دوستى را باز نگهدار که او در صورت تمایل بتواند روزى از آن راه برگردد . و هر که به تو گمان خیر و نیکى داشته باشد ، در عمل به گمان او جامه عمل بپوشان ، و حق برادرت را مبادا ضایع گردانى ، به اعتماد دوستى که بین تو و او وجود دارد ، زیرا در حقیقت ،آن کسى که حقش را نادیده گرفته‏ اى برادر تو به حساب نیامده ، و مبادا اعضاى خانواده‏ات در اثر رفتار تو بدبخت‏ترین مردم باشند ، با کسى که از تو فاصله مى‏گیرد ، اظهار علاقه مکن ، و نباید گسستن برادر دینى از تو بر پیوستن تو با او ، و بدى کردنش بر خوشرفتارى تو با او بچربد و قویتر باشد .

و نباید ظلمى که ستمگر بر تو روا داشته است ، بزرگ جلوه کند ، زیرا او در حقیقت به زیان خود و سود تو شتافته ، و پاداش کسى که تو را خوشحال کرده آن نیست که تو او را غمگین سازى » .

شرح

این بخش مشتمل بر سفارش نسبت به لطایفى از حکمت عملى و مکارم اخلاقى است که امور مربوط به معاش و معاد به وسیله آنها سر و سامان مى‏یابد ،و در صدر همه آنها توجّه دادن بر ضرورت مرگ را قرار داده تا بر آن اساس آنچه را که مى‏خواهد از موارد نصیحت و حکمت ، سفارش و توصیه نماید . و آن هشدار به دو مطلب است .

اوّل آن که انسان در تمام مدّت عمرش در حال سفر به جانب آخرت است ، و این سفر با مرکبهاى سوارى محسوس و در راههاى محسوس نمى‏باشد ، بلکه مرکب این سفر ، شب و روز است ، و لفظ مطیّه ( مرکب سوارى ) را استعاره از شب و روز آورده است از این‏رو که آن دو اجزاى اعتبارى زمان هستند ، و در پى یکدیگر مى‏آیند و با پایان گرفتن این اجزاء ، زمان پایان مى‏ گیرد ،و شخص بر حسب اجزاى زمانى در جایگاههایى قرار مى‏ گیرد که مدّتش براى او تعیین شده است تا این دنیا پایان مى‏گیرد و سفر آخرت آغاز مى ‏شود ، همان طور که انسان در دنیا منازلى را طى مى‏کند تا به سر منزل مى‏ رسد ، همچنین در سخن امام ( ع ) ، المسافه ، استعاره است از مدّت مشخّصى که در دنیا زندگى مى‏کند ، ازاین‏رو که گذشت زمان نسبت به انسان گذشت اعتبارى است ، هر چند که او به نحو متعارف ایستاده باشد ، فاصله‏اش را تا لحظه اجل سوار بر آن مرکبها با این که او آرام و برقرار و در حالت آرامش حسّى است طىّ مى‏کند .

دوم : به وى مى‏فرماید ، بیقین بداند که هرگز به آرزویش نمى‏رسد . توضیح آن که انسان همواره چیزهاى دلخواه خود را آرزو مى‏کند هر چه از آنها به دست آید و یا آرزویش نسبت به آن نقش بر آب شود ، خواسته دیگرى را مى‏طلبد ، گر چه خواسته‏ها متفاوت باشد پس آرزو همواره متوجّه خواسته‏اى است که در حال حاضر دسترسى به آن ندارد که در این باره باید به وجدان مراجعه کند ، بنابر این تمام خواسته‏ ها به دست نمى‏آیند ، و همچنین امکان ندارد که اجل مقدّر انسان از حدّ معین تجاوز کند اگر نه ، اجل نخواهد بود . و این دو مطلب در حدّ دو صغراى قیاسهاى مضمر از نوع شکل اوّل است ، و تقدیر کبراى اوّل این است : و هر کس چنان حرکت کند ، بزودى مدّتش به سر مى‏آید و به سر منزل آخرت مى‏رسد .

و تقدیر کبراى دوم چنین است : و هر کس که به آرزویش نرسد و اجلش از مدّت مقرّر تجاوز نکند و در راه پیشینیان حرکت کند ، بزودى به آنها خواهد پیوست . و چون وى را بر قطعى بودن جدایى از دنیا و پیوستن به آخرت آگاه کرد ،به دنبال آن در این وصیّت حکمتهاى یاد شده را گنجانده و یادآور شده است ، از آن جمله :

اوّل : زیاد در پى دنیا نباشد و بر خود سخت نگیرد و حرص به دنیا نورزد ،بلکه به مقدار نیاز در پى آن باشد .

دوم : در کسب دنیا عملش را نیکو گرداند ، توضیح این که هر چیزى را به جاى خود قرار دهد ، و از کسب خود به مقدار ضرورت و نیاز نگه دارد و زیاده بر آن را در راههاى خیر و مصارفى که باعث قرب الهى است صرف کند ، و احتمال دارد که مقصود از مکتسب ، اشتغال به کسب باشد ، اسم مفعول را به طور مجاز برمصدر اطلاق کرده است مانند سخن پیامبر ( ص ) : روح القدس بر دلم انداخت که هرگز کسى نمى‏میرد مگر این که روزى خود را به تمام و کمال دریافت کرده باشد ، پس در طلب روزى بخوبى عمل کنید . گفتار امام ( ع ) : زیرا بسى جستن . . . تا کلمه : محروم ، هشدار و منع از فرورفتن در طلب دنیا به وسیله سه عامل است :

یکى آن که گاهى طلب دنیا به از دست دادن سرمایه منتهى مى‏شود ، چنان که در زمان ما دیده شده است بازرگانى که هفده دینار سرمایه داشته ، چندین بار با این مبلغ به هندوستان سفر کرده است تا آن مبلغ به هفده هزار دینار رسیده است ، آنگاه تصمیم گرفته مسافرت را ترک کند و به آنچه خداوند نصیب او ساخته است اکتفا کند .

امّا نفس کشنده به سمت بدیها او را فریب داد و به بازگشت دعوت نمود و افزون طلبى را بر او تحمیل کرد ، تا آن که دوباره به همان سفر رفت ، دزدان در دریا او را گرفتند و تمام موجودى او را ستاندند و او بى‏مال و سرمایه بازگشت ، و این نتیجه آزمندى نکوهش شده است . و آن در حقیقت صغراى قیاس مضمر است ، و تقدیر کبرایش چنین است : و هر چه منتهى به سلب مال و از دست رفتن سرمایه شود ، سزاوار حرص زدن نیست .

دوم : این گفتار است ، هر طالب روزى به روزى نمى‏رسد . این سخن به عنوان مثل است که على بن ابى طالب ( ع ) در آن جمله به محرومیّت بعضى از طالبان مال اشاره فرموده است تا او خود را با آنان مقایسه کند و در طلب مال حرص نورزد .

سوم : عبارت ، و نه هر خوشرفتارى محروم . توجّه دادن بر تمثیل دیگرى است که حضرت در این سخن او را آگاه ساخته از این که اعتدال در کسب و کار در بعضى از مردم ، علّت روزى آنهاست ، تا خود را با آنان مقایسه کند و در طلب روزى به نیکى عمل کند .

چهارم : هر چند که رسیدن او به خواستها و آرزوهایش در گرو نوعى پستى باشد ، خویشتن را بالاتر از آن بداند که تن به پستى دهد ، چنان که مثلا دروغ بگوید و یا دغل‏بازى کند تا به پادشاهى و امثال آن برسد .

گرامى داشت نفس و برى داشتن آن پستیها ، باعث پیدایش فضیلتهایى همچون سخاوت ، جوانمردى و بلند همّتى است . زیرا گرامى‏داشت نفس از پستیها مانند بخل ، ناجوانمردى و دون همّتى باعث دستیابى بر فضایل نفسانى مى‏شود . همچنین بر حذر داشته است او را از نزدیک شدن به پستى ، با این عبارت : فانک ( زیرا تو ) تا کلمه عوضا ( برابر ) یعنى هر فضیلتى را که تو از دست مى‏دهى و به جاى آن رذیلتى را انتخاب مى‏کنى آن فضیلت در پیشگاه خداوند و بندگان نیکوکارش آن قدر ارزش دارد که هیچ چیزى هر چند مهمّ با آن برابرى نمى‏کند و نمى‏تواند جاى آن را پر کند و عوض آن باشد . این عبارت به منزله صغراى قیاس مضمر است و کبراى مقدّر چنین است : و هر چه که برابر و عوض او میسّر نشود ، سزاوار نیست که آن را به خاطر نزدیک شدن به پستیها از دست داده باشد .

پنجم : این که برده دیگرى نشود : یعنى اجازه ندهد که با درخواست چیزى ،دیگران نسبت به او حق احسان پیدا کنند ، و بدان وسیله او را برده خود سازند ، و او هم بر خود خدمتگارى ایشان را لازم شمرد ، به جاى شکر خدا به سپاسگزارى آنها سرگرم شود .

این گفتار امام که خداوند او را آزاد قرار داده است ، به منزله صغراى قیاس ، و کبراى مقدّر چنین است : و هر کسى را که خداوند آزاد قرار داده باشد ،

زشت است که خود را برده دیگرى قرار دهد ، و همچنین گفته امام ( ع ) : و ما خیر خیر [ ۲۷ ] تا کلمه الا بعسر ، استفهام انکارى است ، یعنى آن خیرى که جز به وسیله شر ، و آسایشى که جز با دشوارى به دست نیاید ، حسنى ندارد و خیر به شمار نمى‏آید .

و مقصود امام ( ع ) از آن خیر و آسایش ، چیزى است که با تن دادن به پستیها در پى آن است ، و انسان بدان وسیله مثل ثروت و مانند آن برده دیگرى شود . و مقصود از شرّ و دشوارى مقرون به شرّ ، حالاتى مانند ریختن آبرو ، در مقام درخواست از دیگران ، و تن به ذلّت دادن و از این قبیل پستیهاست . این عبارت نیز به منزله صغراى قیاس است و کبراى مقدّر آن چنین است : و هر چیزى که خیرى نداشته باشد ، سزاوار نیست که انسان در پى آن رود و به خاطر آن طوق بردگى دیگران را به گردن اندازد .

ششم : او را از حرص و آز بر حذر داشته است ، و کلمه مطایا ( مرکبهاى سوارى ) را استعاره از قوایى آورده است که همچون قوه : وهم ، خیال ، شهوت و غضب او را به سمت بدى مى‏کشند و وجه شبه : چنان که این قوا چون مرکبى سرکش نفس عاقله او را حمل مى‏کنند به سمت خواسته‏ها و آنچه را که وى از متاع دنیا دل بدان بسته است ، مى‏برد . همچنانکه مرکبهاى سوارى ، شخص سوار را به مقصدش مى‏رسانند ، و همین طور ، صفت وجیف استعاره است از سرعت گردن نهادن وى به واسطه آن قوا ، به امور پست و ناروا .

در جمله فتوردک مناهل الهلکه ، کلمه مناهل ( آبشخورها ) استعاره است از موارد هلاکت در عالم آخرت مانند منازل و طبقات جهنّم و وجه شبه بودن آن موارد ، اینست که نوشیدنى اهل دوزخ مهلک است چنان که خداوند متعال فرموده است : فَشاربُونَ عَلَیْهِ مِنَ الحَمیمِ فَشارِبُونَ شُرْبَ الْهیم [ ۲۸ ] فاء ، در جواب نهیى است که از تحذیر مورد ذکر استفاده مى‏شود ، و این عبارت به منزله قضیّه شرطیه متّصله و صغراى قیاس مضمر است ، در حقیقت چنین فرموده است : اگر تو را مرکبهاى سوارى طمع به سرعت ببرند ، وارد منزلگاههاى هلاکت خواهند کرد ، کبراى آن نیز چنین است : و هر مرکب سوارى که چنان باشد ، سوار شدن بر آن روا نیست .

هفتم : او را منع کرده است از این که در صورت امکان بین خود و خدا ،در مورد رسیدن نعمت خدا چیزى را واسطه قرار دهد ، و آن منع از درخواست از دیگران و اظهار میل به الطاف اوست ، بلکه وى بدون درخواست از مالدارى که نتیجه‏اش در صورت بخشش و دادن مال ریختن آبرو و پذیرش خوارى و منّت است ، و در صورت محروم داشتن ، ناامیدى و ذلّت ، منتظر نصیب خود از روزیى باشد که خداوند براى او مقرر داشته است . و امام ( ع ) او را به وسیله دو عبارت مقدّر تشویق به این مطلب فرموده است :

اوّل در جمله ، زیرا تو نصیب خود را مى‏برى و به سهم خود مى‏رسى ،یعنى از روزى خدا . و کبراى مقدّر چنین است : و هر کس این چنین باشد ، سزاوار نیست که بین خود و خدا واسطه‏اى قرار دهد تا از او روزى خود را بطلبد .

دوم : گفته امام ( ع ) : براستى که اندک . . . تا کلمه : خلق او ، یعنى هر نعمتى که از جانبى برسد که مورد ستایش و پسندیده است ، همان جهتى که خداوند متعال طلب روزى را از آن جهت مقرّر داشته است ، اگر چه اندک باشد ، نزد خدا ارزشمندتر و والاتر از نعمت زیادى است که از راه دیگر نظیر درخواست از غیر خدا و تمایل به او مى‏طلبد . و کبرا در حقیقت چنین است : و هر چه مهمتر باشد ، شایسته است که انسان آن را بطلبد .

و گفته امام ( ع ) : هر چند که همه نعمتها از آن اوست ، یعنى ، اگر روزى از جانب مردم هم باشد ، باز از طرف خداست ، جز این که شایسته آن است که ابتدا به خدا توجّه قلبى پیدا شود نه غیر خدا ، زیرا او مبدأ همه چیز و عنایتش به همه یکسان است .

هشتم : عبارت امام ( ع ) : و تلافیک ( جبران کردن تو ) ، تا کلمه ، منطقک ( حرف زدن تو ) ، هشدارى است بر لزوم برترى دادن و ترجیح خاموشى بر پرگویى .

به صورت قیاس مضمرى که این عبارت صغراى قیاس است ، توضیح آن که خاموشى بسیار هر چند که مستلزم خطا باشد مانند دم‏فروبستن از گفتن آنچه که سزاوار گفتن است چون سخنان حکمت آمیز و یا سخنى که پاره‏اى از مصالح را در پى دارد و لیکن بیشتر اوقات ممکن است آن را با سخن بموقع جبران کرد ،امّا خطاى پرگویى را براستى که نمى‏ شود جبران کرد ، و اگر امکان داشته باشد ،در نهایت دشوارى خواهد بود . از این‏رو ، جبران خاموشى مفرط و زیان آن به وسیله گفتار ، آسانتر از جبران زیان پرگویى است . به دلیل زیادى خطا در گفتار است که مردم در مذمّت پرگویى و ستایش خاموشى سخنان بسیارى گفته‏اند .

کلمه المنطق ( سخن گفتن ) احتمال دارد ، مصدر میمى باشد ، در آن صورت ، من براى بیان جنس خواهد بود . و ممکن است اسم مکان یعنى جاى سخن گفتن باشد که در آنجا کلمه من براى ابتداى غایت در مکان خواهد بود . و در حقیقت کبراى قیاس چنین است : هر چه که آسانتر است براى تو شایسته‏تر است . و نتیجه قیاس آن است که جبران سکوت براى تو شایسته‏تر است ، و این خود مستلزم رجحان و برترى خاموشى است .

نهم : او را متوجّه ساخته بر حفظ مالى که در دست دارد ، آن نوع حفظ و نگهدارى که شایسته است ، و آن عبارت از حدّ وسط بین اسراف و بخل و پستى است . و این عبارت نیز در حقیقت صغراى قیاس مضمر است ، و تقدیر کبرا چنین است : و هر چه نزد من محبوبتر است نسبت به درخواست تو از مال دیگران ، پس آن براى تو شایسته‏تر است .

دهم : او را بر برترى و فضیلت بریدن طمع و نومیدى از آنچه در دست مردم است ، متوجّه ساخته است با قیاس مضمرى که صغراى قیاس ، عبارت و مراره الیأس ( تلخى نومیدى ) ، تا کلمه النّاس است و کبراى قیاس چنین است : و هر چه که نیک و خیر باشد ، سزاوارتر است که انسان پایبند به آن باشد و خود را بدان آراسته کند . لفظ مراره ( تلخى ) را بر ناراحتى و دردى اطلاق کرده است که روح انسانى به سبب نومیدى از خواسته‏ها احساس مى‏کند ، از باب اطلاق اسم سبب بر مسبّب ، و همان خود خیر است از آن جهت که لازمه تحمّل آن تلخى ،کرامت نفس و برى بودن آن از ذلّت و خوارى درخواست و کرنش است ، و به همین مطلب شاعر در این شعر خود اشاره دارد :

و ان کان طعم الیأس مرا فانّه
ألذو احلى من سؤال الارازل [ ۲۹ ]

یازدهم : او را بر لزوم پایدارى در هنگام تنگى رزق و محرومیّت در صورتى که همراه با فضیلت پاکى و آبرومندى باشد ، توجه داده است و این که پاى‏بند بودن به عفاف ، از طلب ثروتى که باعث خلاف و آلودگى شود ، بهتر است .

به وسیله قیاس مضمرى که صغرایش عبارت مورد ذکر است و کبراى آن نیز چنین است : و هر چه که از ثروت همراه با آلودگى و تبهکارى ، بهتر باشد ، پایبندى بدان ، از رفتن در پى چنان ثروتى بهتر است . و البتّه از آن جهت چنین است که شغل آبرومندانه [ با درآمد کم ] موجب فضیلت و چنان ثروتى توأم با رذیلت و پستى است . روشن است که عفاف و پاکدامنى همان حدى مى‏باشد که براى نیروى شهوت ، فضیلت محسوب مى‏شود و آن حدى است بین دو رذیلت یکى خاموشى شهوت که ناشى از تفریط و دیگرى فسق و فجور که ناشى از افراط است .

دوازدهم : امام ( ع ) با تمثیل به خود به عنوان یک شخص اصلى مخاطب خود را فرع ، منظور نموده و حکم بر اینکه او خود ، رازدارتر است ، از آن رو که وى به خود بیش از دیگران عنایت دارد ، به فرزندش هشدار داده است . [ چنان که شاعرى گفته است : ] اگر سینه انسان از نگهدارى راز خود به تنگ آمده ، پس سینه کسى که راز شرا به او مى‏سپارد ، تنگتر خواهد بود .

سیزدهم : همچنین او را از راه تمثیل و تشبیه متوجّه دورى از شتابزدگى و تأمل در جستن مصالح کرده است با این بیان ، که بسا کسى در انجام کارى شتاب مى‏کند که به زیان اوست . پس اصل ، شخص شتاب کننده و فرع ، همان مخاطب است ، و علّت ضرر و زیان ، همان شتابزدگى بوده ، و حکم عبارت از زیان بردن است .

چهاردهم : او را متوجّه ترک پرگویى کرده است با تشبیه دیگرى که اصل همان شخص پرگو ، و فرع آن طرف مخاطب ، علّت آن پرگویى و حکم آن یاوه گویى است . و هدف آن است که خود را در ارتباط با پرگوها که عمل آنها با یاوه‏گویى همراه است ، مورد توجّه قرار دهد ، و در نتیجه پرگویى را به دلیل همراه داشتن بیهوده‏گویى و به دنبال آن ، نکوهش باید ترک کند .

پانزدهم : او را به ارزش اندیشیدن در کارها متوجّه کرده با این عبارت : « هر که بیندیشد بینا و هوشیار گردد » ، یعنى با چشم بصیرت خود ، حقایق و سرانجام کارها را ببیند .

شانزدهم : به او دستور داده است تا با نیکان همدم شود ، به وسیله قیاس مضمرى که صغراى آن ، عبارت : « تکن منهم » تا از آنها باشى بر مى‏آید ، که در حقیقت چنین است : زیرا همدم بودن با ایشان موجب آن است که از آنها گردى . و کبراى مقدّر نیز چنین است : و هر چه را که باعث شود تا از زمره آنها گردى ، باید انجام دهى .

هفدهم : و همچنین او را مأمور کرده تا از اهل شرّ ، کناره گیرد و دورى گزیند ، زیرا دورى از آنها باعث مى‏شود تا در دنیا و آخرت در شمار آنها نیاید ، و روش استدلال مانند عبارت قبلى است .

هیجدهم : او را نسبت به زشتى خوردن مال حرام هشدار داده است ، تا نهایت اجتناب و دورى را بنماید . با نکوهشى که در ضمن قیاس مضمرى فرموده است که صغراى آن همان جمله‏اى است که ذکر شده است ، علّت این که آن زشت‏ترین نوع ستم است ، به جهت این که شخص ضعیف در موضع ترحّم است بنابر این ستمکارى نسبت به او ، جز از دل با قساوت و روحیّه‏اى به دور از رقّت و رحمت و عدالت ، برنمى‏خیزد ، و دیگر این که از طرف شخص ضعیف دفاع و جلوگیرى از آن ظلم به عمل نمى‏آید ، بنابر این چنین ظالمى بیش از هر کسى به دور از عدالت است . و کبراى مقدّر آن نیز چنین است : و هر چه که زشت‏ترین نوع ستم باشد ، دورى کردن از آن سزاوارتر است .

بیستم : به او هشدار داده است که مدارا کردن در پاره‏اى از موارد ، مانند سختگیرى و درشتى است از آن‏رو که غالبا به مصلحت زیان مى‏رساند و هدف را از بین مى‏برد ، بنابر این ، به کار بستن درشتى در چنین موردى غالبا مثل مدارا کردن در جهت ارتباط با مصلحت و رسیدن به هدف است ، پس درشتى در چنان موردى بهتر از مدارا کردن است . کلمه خرق ( درشتى ) اوّل ، و کلمه رفق ( مدارا ) در مرتبه دوّم استعاره براى مداراى اوّل و درشتى دوّم است ، به همان دلیل مشابهت که گفتیم ، و به همین معنى ابو الطیّب اشاره کرده است :

قرار دادن جود و بخشش به جاى شمشیر به همان اندازه ، به بزرگى انسان زیانبخش است ، که قرار دادن شمشیر در جاى لطف و بخشش .

بیست و یکم : توجّه داده است که بعضى از چیزهایى که داراى مصلحت ظاهرى است ، گاهى داراى مفسده نیز مى‏باشد ، با این بیان : بسا دارویى که خود درد است . بعلاوه ، بعضى چیزها که مفسده ظاهرى دارد ، گاهى همراه بامصلحت است ، با این عبارت : و دردى که خود درمان است . و در هر دو مورد ،کلمه دوا استعاره براى مصلحت و کلمه داء ( درد ) استعاره براى مفسده است و جهت هر دو استعاره آن است که مانند درد و دوا مصلحت باعث سر و سامان یافتن حال انسان و مفسده باعث تباهى اوست . و به همین معنى متنبّى اشاره کرده است : چه بسا که بدنها به وسیله بیماریها صحّت خود را باز یابند .

بیست و دوم : هشدار داده است که مبادا از مشورت با کسى ، به مطلبى که تنها احتمال مصلحت دارد روى گرداند ، هر چند که از طرف مشورت انتظار پند و نصیحت و خیر خواهى را ندارد ، بلکه نظر و پیشنهاد او را مورد دقّت و توجّه قرار دهد ، چه بسا که خیرخواهانه باشد ، و همچنین سزاوار نیست به حرف آن کس که او را خیرخواه مى‏داند اعتماد کند ، زیرا ممکن است در این مورد او را گول زده باشد .

بیست و سوم : او را از دلبستن بر آرزوها منع کرده و بر حذر داشته است ، با قیاس مضمرى که صغراى آن جمله : « زیرا آرمانها سرمایه کم خردان و ابلهان است » . [ . . . مردگان است . نسخه بدل ] مى‏باشد . کلمه بضائع ( سرمایه‏ها ) را استعاره از تمنیّات آورده است ، از آن جهت که شخص ابله ، نوعى لذّت خیالى از امور مورد آرزو مى‏برد . که به منزله سود آنهاست چنان که صاحب سرمایه ، از سرمایه‏اش سود مى‏برد . و آن را به کلمه نوکى ( ابلهان ) ، اضافه کرده است ، از آن‏رو که در آرزوها فایده‏اى وجود ندارد همانطور که ابلهان و کم‏خردان از سرمایه ‏ها سودى به دست نمى‏ آورند .

بیست و چهارم : عقل را به مثابه گرد آورنده تجربه‏ها ترسیم و به عقل عملى اشاره کرده است ، یعنى قوّه‏اى که نفس بر حسب نیاز به تدبیر بدنى که در اختیار دارد و براى تکمیل آن ، از این قوّه استفاده مى‏کند . و همان قوّه است که نظرات داراى مصلحت را از مواردى که باید کارى انجام بگیرد ، استنباط مى‏کند .

زیرا شروع به انجام کارى از روى اختیار که مخصوص انسان است ، تنها به وسیله دریافت این که در هر مورد چه باید کرد ، میسّر است ، و آن دریافت ، دریافت نظر کلّى و یا جزئى است که از روى مقدّماتى به دست مى‏آید که بعضى از آنها جزئى محسوسند و برخى کلیّاتى هستند از نوع اولیّات ، یا تجربیّات و یا مشهورات و یا ظنیّاتى است که عقل نظرى حاکم بر آن است بدون این که اختصاص به مورد خاصّى داشته باشد ، و عقل عملى نیز در این مورد از عقل نظرى کمک مى‏گیرد . آنگاه به مقدّمات جزئیّه مى‏پردازد تا در نتیجه به نظر و رأى جزئى مى‏رسد ، و بر طبق آن عمل مى‏کند ، بدین وسیله به هدفهاى معاش و معاد خود مى‏رسد . و مقصود وى از این عقل بسیار روشن است ، زیرا او شناخته شده است و همو دریافت کننده فرمان در مورد کسب مکارم اخلاقى یعنى کمال عقل عملى است .

حفظ تجارب ( برخوردارى از تجربه‏ها ) اشاره دارد به استفاده از این علومى که از روى مشاهدات مکرّر ما از موارد جزئى به دست آمده و در اثر تکرار باعث دریافت یک حکم کلّى گردیده است مانند حکم کلّى : سقمونیا [ ۳۰ ] ، باعث اسهال است . عقل را به برخوردارى از تجربه‏ها معرّفى فرموده است ، از آن‏رو که از جمله ویژگیها و کمالات عقل استفاده از تجربه‏ هاست .

بیست و پنجم : او را توجّه داده است به این که سزاوار آن است که از بین تجربه‏ها بر آنهایى بسنده کند که به او پند مى‏آموزند : یعنى در حدى باشد که باعث پند و عبرت است مانند توجّه و نگرش بر حال کسى که بارها ستم مى‏کند و در نتیجه بزودى دچار کیفر الهى مى‏شود ، و یا زیاد دروغ مى‏گوید ، و مورد غضب واقع مى‏شود .

این مطالب به صورت قیاس مضمرى است که صغراى قیاس همان است که ذکر شد و در حقیقت چنین است : آنچه باعث پند تو باشد ،بهترین تجربه است . و کبراى مقدّر آن نیز چنین مى‏شود : بهترین تجربه‏ها براى استفاده تو شایسته‏ ترند . نتیجه مى‏دهد : پس هر تجربه که باعث پند شود شایسته‏تر است ، مثل این سخن افلاطون : هر گاه تجربه‏اى باعث پند گرفتن تو نشود ، تجربه نیست ، بلکه تو همچنان که بودى بى‏تجربه و ساده مانده‏اى .

بیست و ششم : به او دستور داده است تا در کارى که شایسته انجام است فرصت را غنیمت شمارد و به دلیل پیآمد تأسّف غم‏انگیز ، از ترک چنان عملى بر حذر داشته است ، و نام غصّه را از باب نامیدن شى‏ء به اسم نتیجه‏اش به طور مجاز بر « فرصت » اطلاق کرده است .

بیست و هفتم : به او خاطر نشان کرده که شایسته نیست بر نرسیدن به خواسته‏ها و هدفهایش تأسّف بخورد . با استدلال به قیاس مضمرى که صغراى آن قضیّه موجبه‏اى است در قوّه سالبه ، و تقدیر آن چنین است : بعضى از جویندگان به مقصود خود نمى‏رسند ، و تقدیر کبراى آن نیز چنین : و هر کسى که به مقصود خود نرسد ، شایسته نیست که از بابت نرسیدن به هدف غصّه بخورد .

امام ( ع ) به این جهت این سخن را گفته است که شنونده خود را در زمره آنان فرض کند و در نتیجه بر نرسیدن به هدف خود غمگین نشود . و همچنین است سخن دیگر امام ( ع ) : و چنین نیست که هر مسافرى بازگردد .

بیست و هشتم : او را به ملازمت تقوى توجّه داده است ، به وسیله قیاس مضمرى که صغراى آن چنین است : از جمله تبهکاریها از دست دادن توشه سفر و ضایع کردن آخرت است . و کبراى آن نیز چنین است : و هر تبهکارى را باید ترک کرد . کلمه الزّاد ( توشه ) ، استعاره است براى تقوا همان طور که قبلا گذشت .

بیست و نهم : او را هشدار داده است که به سرانجام کارها باید توجه داشت ، و بهترین آنها را باید برگزید . به وسیله قیاس مضمرى که عبارت مورد ذکر در حکم صغراست ، که در حقیقت چنین مى‏شود : نتیجه هر کارى یا سودمند است و یا زیانبخش ، و کبراى آن نیز چنین است : هر کارى را که چنان پیآمدى داشته باشد لازم است مورد دقّت قرار دهد تا آن را انجام دهد و یا از آن دورى گزیند .

سى‏ام : او را توجّه داده است بر ضرورت ترک حرص و طمع ، و بر این که مبادا خود را در طلب مال و امثال آن به زحمت اندازد ، به وسیله قیاس مضمرى که صغرایش همان است که بیان داشته است ، و کبراى آن نیز چنین مى‏شود : و هر آنچه مقدر باشد ، به تو خواهد رسید ، بنابر این سزاوار نیست که در طلب آن حریص باشى .

سى و یکم : به او هشدار داده است که در معاملات همچون داد و ستد ،باید جانب احتیاط را در پیش بگیرد ، به وسیله قیاسى که جمله مذکور صغراى آن است ، و دلیل این که بازرگان خود را به زحمت و خطر مى‏اندازد این است که مال دنیا را دوست دارد و علاقه‏مند به کسب مال است ، بنابر این در مخاطره بى‏عدالتى نسبت به دیگران است با این که وظیفه او رعایت عدالت و پایدارى در راه راست است ، ممکن است جنس خوب را براى خودش بگیرد و ناقص را به دیگران بدهد ، پس ناگزیر در معرض خطر انحراف از راه راست به جانب تفریط و تقصیر است . و کبراى قیاس چنین مى‏شود : شخصى که خود را در مخاطره مى‏بیند باید جانب احتیاط را در کار مخاطره‏آمیز خود داشته باشد .

سى و دوم : پس از آن که او را به ضرورت احتیاط در تجارت و خوددارى از ظلم ظلم به منظور انباشته کردن ثروت متوجّه ساخته است ، در همین عبارت ،خاطر نشان کرده که ، بسا مال اندکى که پر برکت‏تر از مال بسیار است ، تا او براندک اکتفا کند ، و مقصود از اندک ، همان مال حلال است ، زیرا آن در آخرت براى شخص عاقل از مال فراوان بى‏نیاز کننده‏تر است ، چه آن باعث اجر و مزد فراوان است . این عبارت در حکم صغراى قیاس مضمرى است که در حقیقت چنین است : مال حلال اندک ، بى‏نیاز کننده‏تر از مال حرام بسیار است ، و کبراى مقدّر آن نیز چنین مى‏شود : و هر چه که باعث بى‏نیازى از مال حرام بسیار شود باید بدان اکتفا کرد .

سى و سوم : او را به وسیله قیاس مضمرى هشدار داده است تا مبادا در گرفتاریها از مردمان پست کمک بطلبد ، کبراى قیاس چنین است : و هر کس آن چنان باشد ، پس بهتر است از کمک خواستن از او پرهیز شود ، و همین که انتظار خیر از او نمى‏رود باعث نفى کمک خواستن از اوست ، بدیهى است که خیرى در اطراف او نیست زیرا پستى او مخالف اقدام وى به کارهاى مهمّ و والاست ، و هم از آن‏رو که خوار و زبون بودنش انگیزه شکست و ناتوانى او از مقاومت و پایدارى است . و نظیر آن است این سخن بزرگان : هر گاه دست نیاز به طرف شخصى بى‏کفایت دراز کنى خواهى دید که او مشکل‏گشاى تو نیست .

سى و چهارم : او را از دوست مورد تهمت به وسیله قیاس مضمرى ، بر حذر داشته است ، که صغراى آن مانند قیاس قبلى است ، و مقصود آن است که چنین کسى براى دوستش سودى ندارد ، زیرا در باطن وى احتمال شرّ و زیان رساندن به اوست .

سى و پنجم : به او دستور داده است تا بر آنچه اقتضاى روزگار است صبور باشد ، هر چند که بر خلاف میل او باشد و مبادا ناراحت و خشمگین شود .

زیرا آنچه در طبیعت لایق و درخور او بوده است همان است . کلمه « ما » به معنى مدّت و زمان است ، لفظ قعود استعاره براى زمانى است که روزى او فراهم و پاره‏اى از مشکلات او حلّ شده است . وجه شباهت آن است که در آن زمان وى به برخى از مشکلات و نیازمندیهایش دست یافته است . و رفتن در پى آنچه که در آن مدّت امکان ندارد و آرمانهایى را که مقدّمات رسیدن به آنها فراهم نیست ،بسا که باعث دگرگونى روزگار شده و جلوگیرى از انجام کارهاى ممکن گردد .

چنان که رام بودن [ مرکب ] و بر وفق مراد بودن لازمه‏اش سوارى بر پشت او و تسلیم بودن آن است ، در حالى که اگر افزون طلبى کند و بر او سخت بگیرد ،امکان آن را دارد که سرکشى و از صاحبش فرار کند .

کلمه الذّله استعاره است براى آرامش و امکان دست یافتن به هدف در آن بخش از زمان ، و مقصود از آسان گرفتن روزگار ، همگامى با او به مقدار گنجایش روزگار ، بدون سختگیرى و خشم گرفتن بر اوست ، زیرا آن براى انسان رنجى بى‏فایده است ، و به نظیر این مطلب شاعر اشاره دارد : هرگاه روزگار زمام خود را به تو سپرد ، آن را به آرامى حرکت ده ، و سخت نگیر که سرکش و چموش خواهد شد .

سى و ششم : او را بر حذر مى‏دارد از این که به شوق سود ، همه بود و وجود خود را به خطر اندازد ، زیرا ممکن است به جایى برود که بر نگردد یعنى سرمایه و جانش را نیز از دست بدهد ، این سخن حمل بر آن صورت مى‏شود که انسان با شک نسبت به در امان ماندن موجودى خود را به خطر اندازد ، امّا با ظنّ و امید به سلامت ، خطر محسوب نمى‏شود . نظیر آن است این سخن بزرگان : هر کس زیاده طلب باشد ، اصل سرمایه را از کف بدهد .

سى و هفتم : او را نسبت به لجاجت و پافشارى در پى کارى که وصول به آن دشوار است ، هشدار داده ، و با استعاره آوردن لفظ مرکب چموش براى آن ، وى را بر حذر داشته است ، و جهت شباهت همان است که لجاجت انسان را همچون مرکب چموش به سرانجامى ناپسند مى‏کشاند .

سى و هشتم : و به او امر کرده است که خود را ملزم کند تا در مقابل بدیهاى اخلاقى دوست واقعى‏اش مانند قطع رحم و سایر چیزهایى که نام برده است ، با فضایل اخلاقى مانند صله رحم ، مقابله کند و پاداش دهد تا در نتیجه خوشنودى و رضایت قبلى باز گردد و دوستى پایدار بماند ، و او را بر حذر داشته است که مبادا این دستور را در غیر مورد و یا در مورد نااهل از مردمان فرومایه به کار بندد ، زیرا آن نهادن چیزى در غیر مورد است و این کارى است بیرون از فرمان خرد ، و روشن شد که امور نامبرده از لوازم دوستى حقیقى است و به نظیر این مطلب سراینده اشعار زیر اشاره دارد :

و إنّ الذى بینى و بین بنى ابى
و بین امّى لمختلف جدّا

فان اکلوا لحمى و فرت لحومهم
و ان هدموا مجدى بنیت لهم مجدا

و ان زجروا طیرا بنحس تمرّ بى
زجرت لهم طیرا یمرّ بهم سعدا

و لا احمل الحقد القدیم علیهم
و لیس رئیس القوم من یحمل الحقدا [ ۳۱ ]

سى و نهم : او را از این که دشمن دوستش را به دوستى بگیرد ، بر حذر داشته است ، و زشتى این عمل را به وسیله قیاس مضمر استثنایى به او نمایانده است که در حقیقت چنین فرموده است : زیرا تو اگر چنین عملى را مرتکب شوى گویا با دوستت دشمنى کرده‏اى ، و در این گفتار از زشت بودن لازم بر زشتى ملزوم استدلال کرده است : یعنى دشمنى با دوست ، چون زشت و نهى شده است ، پس دشمن او را به دوستى گرفتن نیز ناپسند و زشت است ، و دلیل بر ملازمت آن دو ، این است که دوستى با دشمن دوست باعث بیزارى و انزجار دوست از آن کسى مى‏شود که با دشمن او دوست شده است ، چون او از دشمن خود بیزار است و تصوّر مى‏کند که دوستش با وى شریک و در همه حالات از جمله در عداوت با او ، موافق است ، و این تصوّر انگیزه تمایل او بر دشمنى این دوست مى‏شود و در نتیجه باعث نفرت و بیزارى از او مى‏گردد ، و شاعر نیز در شعر زیر به همین مطلب اشاره دارد :بعد از آنکه دشمن مرا دوست مى‏دارى گمان مى‏برى که من دوست توأم براستى که عقل از سرت پریده است .

چهلم : نصیحت خود را نسبت به برادر دینى در هر شرایطى که او باشد ،خالص گردان ، چه نصیحت تو در نظر او خوب باشد یا بد ، یعنى نصیحت تو در نظر کسى که نصیحت مى‏کنى به دلیل خجالت کشیدن و شرمنده شدن او از روبرو شدن با نصیحت ناپسند جلوه کند و در این دنیا او زیانبخش باشد . نظیر آن است آیه مبارکه زیر :وَ اِنْ تُصِبْهُمْ سَیِّئهٌ بِما قَدَّمَتْ اَیْدیهِمْ [ ۳۲ ] که خداوند متعال نسبت به خود آن اشخاص سیّئه ( بدى ) نامیده است .

چهل و یکم : او را مأمور به داشتن صفت پسندیده کظم غیظ ( فرو خوردن خشم ) فرموده و آن را چنین معرّفى کرده است : خوددارى از اقدام بر آنچه خواست قوّه غضب است در باره کسى که مرتکب جنایتى شده و زیانش به او رسیده است .

واژه‏هاى : حلم ، بزرگوارى ، گذشت ، بردبارى ، چشمپوشى ، گذشت و شکیبایى مرادف با کظم غیظ است و بسا که بعضى میان این واژه‏ها تفاوتهایى قائل شده‏اند .

صفت تجرّع ( جرعه جرعه نوشیدن ) را استعاره آورده است براى دشوارى تحمّل دردى که وجود دارد ، به لحاظ داروى تلخى که مى‏نوشد . آنگاه بر ارزش این عمل به وسیله قیاس مضمرى او را توجه داده است که صغراى آن عبارت :زیرا من نوشابه‏اى گواراتر از آن در نهایت ندیده‏ام مى‏باشد .

کلمه حلاوه شیرینى را براى آنچه از نتیجه خوب در پى دارد ، استعاره آورده است ، و جهت شباهت آن است که هر دو باعث لذّتند .

و ضمیر منها در سخن امام ( ع ) به مدلول کلمه تجرّع که همان مصدر یعنى جرعه باشد ، برمى‏گردد . کبراى قیاس در حقیقت چنین است : و هر نوشیدنى گواراتر و شیرینتر از آن نباشد ، سزاوار نوشیدن است . از وصیّتهاى زین العابدین ( ع ) به فرزندش باقر العلوم ( ع ) است : اى پسرک من ، خشمت را نسبت به اشخاص آهسته آهسته فرو خور ، زیرا پدر تو را هیچ یک از نعمتهاى رنگارنگ به قدر بهره‏اى که از فروخوردن خشم داشته ، خوشحال و مسرور نکرده است .

چهل و دوم : به او امر کرده است تا نسبت به کسى که به خشم و درشتى با او رفتار کرده است ، نرم باشد و با قیاس مضمرى بر خوبى این عمل او را توجّه داده است که صغراى قیاس این عبارت است : زیرا دیرى نخواهد پایید که او نیز با تو به نرمى رفتار کند ، یعنى به سبب نرمش و نسبت به او ، به هنگام درشتى او ،چنین خواهد شد .

و کبراى قیاس در حقیقت این طور است : و هر کس به علّت نرمش تو نسبت به او ، نرم شود پس سزاوار آن است که تو نسبت به او به نرمى رفتار کنى . از آن قبیل است این سخن بزرگان : هرگاه برادر دینى نسبت به تو سرسنگین شد پس چه کسى باید با وى ارتباط برقرار کند . هم‏چنین است آیه مبارکه : اِدْفَعْ بِالَّتى هِىَ اَحْسَنُ فَاِذَا الَّذى بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُ عَداوَهٌ کَانَّهُ وَلِىٌّ حَمیمٌ [ ۳۳ ]

چهل و سوم : او را سفارش کرده است تا نسبت به دشمنش به طریقى که مقرون به فضیلت است ، برخورد کند و او را به بهترین طریقى که لازمه یکى از دو پیروزى [ انتقام گذشت ] مى‏باشد توجه داده است ، زیرا پیروزى دو راه و دو وسیله دارد : یکى ترساندن و به زانو درآوردن دشمن از راه زور و چیرگى که بسیار روشن است . و راه دوم : اظهار علاقه و لطف بر اوست به طورى که او را رام سازد و بدان وسیله به موافقت خود درآورد .

عبارت : زیرا آن شیرین‏ترین نوع از دو پیروزى [ انتقام گذشت ] است ،صغراى قیاس مضمر است ، و کبراى مقدّر نیز چنین است : و هر چه که یکى از دو پیروزى بر آن صدق کند ، سزاوار انجام دادن است .

چهل و چهارم : به فرزندش دستور داده است که اگر خواست از برادر دینى‏اش ببرد ، به مقدارى راه دوستى را باز نگه دارد ، و به طور کلى از او نبرد . او را به وسیله قیاس مضمرى بر این مطلب آگاه ساخته است که به صغراى آن با این عبارت اشاره فرموده است : بتواند روزى از آن راه برگردد ، یعنى اگر تمایل به بازگشت پیدا کرد بتواند برگردد .

و در حقیقت کبراى آن نیز چنین است : پس لازم است از هر راهى که باید از آن برگردد مقدارى براى خود باز نگه دارد . این سخن نیز نظیر آن است : دوست خود را به اندازه‏اى دوست بدار که زیاده روى در آن نباشد ، شاید روزى از روزها با تو دشمن گردد ، و دشمنت را در آن حدّ دشمن بدار که شاید روزى دوست تو گردد [ ۳۴ ] . و این سخن دیگر نیز بدان مضمون است : هرگاه به دوستى کسى میل کردى زیاده‏روى مکن و اگر ترک دوستى گفتى باز در دشمنى تندرو مباش چهل و پنجم : گمان کسى را که به او گمان خیر و نیکى داشته باشد ،محقّق گرداند ، به این ترتیب که گمان خیر او را درباره خود ، با عمل به مرحله باور و تصدیق درآورد ، مثل این که اگر کسى درباره او گمان بخشندگى داشت ، به وى بذل و بخشش کند .

چهل و ششم : او را از بد کردن نسبت به اعضاى خانواده‏اش منع کرده است [ ۳۵ ] . و به وسیله قیاس مضمرى او را از این کار برکنار داشته است که در حقیقت صغراى آن چنین است : زیرا در این صورت اعضاى خانواده تو از دیگران به دلیل پیوستگى و نزدیکى تو با ایشان چشم نیاز بیشترى به تو دارند .

و کبراى مقدّر آن نیز چنین است : و هر کس که چنین باشد ، پس او نکوهیده است .

چهل و هفتم : مبادا حق برادر دینى‏اش را به اعتمادى که بین آن دو وجود دارد ضایع گرداند ، و این مطلب را به وسیله قیاس مضمرى به اطّلاع او رسانده است که صغراى قیاس ، این جمله امام ( ع ) است : فانّه . . . حقّه ، مقصود این است : حقّ هر کس را که تو ضایع کنى ناگزیر به خاطر تضییع حقّش باید از تو جدا شود و در نتیجه برادر تو نخواهد بود .

و کبراى مقدّر نیز چنین است : و هر برادرى که به خاطر تضییع حقّش از تو دورى گزیند ، سزاوار نیست که تو حقّ او را ضایع گردانى تا دوستى و برادرى او نسبت به تو در امان بماند ، نظیر این مطلب است ، جمله زیر : تضییع حقوق دیگران باعث اختلاف و جدایى است .

چهل و هشتم : او را از ابراز علاقه نسبت به کسى که از وى فاصله گرفته است منع کرده است ، و مقصود از کسى که فاصله گرفته است آن شخصى است که جایى براى سازش نگذاشته و شایستگى براى دوستى ندارد ، بدیهى است که او دوست دیرین نبوده است ، اگر نه مطالب قبل و بعد در سخنان امام ( ع ) که دستور به پیوستن با کسى را مى‏دهد که از او بریده ، و نزدیک شدن نسبت به کسى که دورى گزیده و نیکى کردن نسبت به کسى که به او بدى کرده‏اند با یکدیگر تناقض مى‏داشت .

چهل و نهم : نباید گسستن برادر دینى‏ات از تو بر پیوستن تو با او بچربد و قویتر باشد ، تا عبارت : الاحسان نیکى کردن ، و به وسیله برحذر داشتن از نقیض آن به ضرورت این کار در ضمن قیاس مضمرى اشاره فرموده است که صغراى آن یک قضیّه شرطیّه متّصله و در حقیقت چنین است : زیرا تو اگر آن کار را نکنى بد کردن برادرت از نیکى کردن تو قویتر خواهد بود ، و توضیح رابطه و پیوستگى این دو عمل آن است که براى بدى و شرارت موانع زیادى هست که باعث پیشگیرى از آنست و براى نیکى و انجام کار خیر نیز انگیزه‏هاى زیادى است که محرّک آن است .

حال اگر تو با همه انگیزه‏ها نیکى نکنى و با همه موانع بدى ، برادرت به تو بدى کند پس او در بد کردنش از نیکى کردن تو قویتر است . کبراى مقدّر نیز چنین مى‏شود : هر کس این طور باشد پس ناتوان و نکوهیده است .

پنجاهم : او را از بزرگ جلوه دادن ستمى که ستمگران در حق او روا داشته و او را خوار شمرده‏اند ، منع کرده است . به وسیله قیاس مضمرى که صغرایش این جمله است : زیرا او در حقیقت به زیان خود و سود تو شتافته است یعنى شتاب در ظلم به تو موجب زیان او در آخرت است به دلیل وعده کیفرى که خداوند به ستمگران داده است ، و باعث سود تو در عالم آخرت است به دلیل وعده پاداش در مقابل گرفتارى که به صابران مرحمت کرده است . و کبراى مقدّر نیز چنین مى‏شود : و سزاوار نیست هر که در مورد زیان خود و سود تو بکوشد ، تو عمل او را درباره خود بزرگ و سنگین جلوه دهى .

پنجاه و یکم : او را بر ضرورت مقابله نیکى به نیکى و نه کفران و بدى ، با این عبارت آگاه ساخته است : پاداش کسى که تو را خوشحال کرده آن نیست که تو او را غمگین سازى ، و آن جمله به منزله صغراى قیاس مضمر و در حقیقت چنین است : هر کس تو را خوشحال کند پاداشش آن نیست که تو او را غمگین سازى . و کبراى مقدّر چنین مى‏شود : و هر کس که پاداشش چنان نباشد پس شایسته غمگین کردن نیست .

بعضى گفته ‏اند ، این جمله پایان بخش جمله قبلى است ، و در حقیقت چنین است : نباید ستم کسى را که بر تو ستم روا داشته بزرگ بنمایى و در نتیجه مقابله به مثل کنى ، زیرا او به زیان خود و به سود تو شتافته است و هر کس که چنین باشد ، پاداشش آن نیست که تو در مقابل عمل او به وى بدى کنى .

________________________________________________

[ ۲۷ ] در سطر ۱۸ ص ۴۶ « و خیر خیره » نوشته است که غلط است . م .

[ ۲۸ ] سوره واقعه ( ۵۶ ) آیات ( ۵۴ ۵۵ ) یعنى : آنگاه همه از آب گرم جهنم مى‏آشامند ، همان طورى که شتران تشنه آب مى‏آشامند شما آن آب را از تشنگى مى‏آشامید .

[ ۲۹ ] هر چند که طعم ناامیدى تلخ است ، امّا لذّتبخش‏تر و شرینتر از درخواست از افراد پست است .

[ ۳۰ ] گیاهى است پیچنده مانند لبلاب که در کوهها و زمینهاى سنگلاخ مى‏روید و شاخه‏هاى درازى دارد که روى زمین مى‏خوابد ، بیخ آن درشت مانند زردک امّا مجوف و بدبوست ، از بیخ آن شیره‏اى به دست مى‏آید که در پزشکى براى معالجه بعضى امراض معده و دفع کرم روده به کار مى‏رود ، آن را محموده هم گفته ‏اند . نقل از فرهنگ عمید ج ۲ ص ۱۴۴۲ م .

[ ۳۱ ] براستى که بین من و فرزندان پدرم و من و پسران مادرم اختلاف جدى وجود دارد اگر آنان گوشت مرا بخورند بر گوشت آنها مى‏افزایم و اگر بنیان عظمت مرا ویران سازند معمار عظمت آنان خواهم شد و اگر پرنده‏اى را براى نحوست وادارند تا بر من بگذرد من پرنده خوشبختى را براى آنان به پرواز درآورم . و با کینه دیرین با آنها رفتار نخواهم کرد زیرا بزرگ یک قوم آن کسى نیست که با کینه‏ توزى رفتار کند .

[ ۳۲ ] سوره روم ( ۳۰ ) بخشى از آیه ( ۳۶ ) یعنى : و اگر رنج و بلایى از کرده خودشان ببینند . . .

[ ۳۳ ] سوره فصلّت ( ۴۱ ) قسمتى از آیه ( ۳۴ ) یعنى : همیشه بدى دیگران را به بهترین عمل پاداش ده تا همان کسى که با تو دشمنى دارد دوستى صمیمى گردد .

[ ۳۴ ] این سخن از جمله سخنان امام على ( ع ) و حکمت ۲۶۰ از حکم آن بزرگوار در نهج البلاغه آمده است . م .

[ ۳۵ ] با این که مطلب شماره بعدى ( ۴۷ ) در متن وصیّت امام ( ع ) مقدّم بر این مطلب بود ، لفّ نشر مشوش آورده است م .

 

 

بخش دهم

وَ اِعْلَمْ یَا بُنَیَّ أَنَّ اَلرِّزْقَ رِزْقَانِ رِزْقٌ تَطْلُبُهُ وَ رِزْقٌ یَطْلُبُکَ فَإِنْ أَنْتَ لَمْ تَأْتِهِ أَتَاکَ مَا أَقْبَحَ اَلْخُضُوعَ عِنْدَ اَلْحَاجَهِ وَ اَلْجَفَاءَ عِنْدَ اَلْغِنَى إِنَّمَا لَکَ مِنْ دُنْیَاکَ مَا أَصْلَحْتَ بِهِ مَثْوَاکَ وَ إِنْ کُنْتَ جَازِعاً عَلَى مَا تَفَلَّتَ مِنْ یَدَیْکَ فَاجْزَعْ عَلَى کُلِّ مَا لَمْ یَصِلْ إِلَیْکَ اِسْتَدِلَّ عَلَى مَا لَمْ یَکُنْ بِمَا قَدْ کَانَ فَإِنَّ اَلْأُمُورَ أَشْبَاهٌ وَ لاَ تَکُونَنَّ مِمَّنْ لاَ تَنْفَعُهُ اَلْعِظَهُ إِلاَّ إِذَا بَالَغْتَ فِی إِیلاَمِهِ فَإِنَّ اَلْعَاقِلَ یَتَّعِظُ بِالْآدَابِ وَ اَلْبَهَائِمَ لاَ تَتَّعِظُ إِلاَّ بِالضَّرْبِ . اِطْرَحْ عَنْکَ وَارِدَاتِ اَلْهُمُومِ بِعَزَائِمِ اَلصَّبْرِ وَ حُسْنِ اَلْیَقِینِ مَنْ تَرَکَ اَلْقَصْدَ جَارَ وَ اَلصَّاحِبُ مُنَاسِبٌ وَ اَلصَّدِیقُ مَنْ صَدَقَ غَیْبُهُ وَ اَلْهَوَى شَرِیکُ اَلْعَمَى وَ رُبَّ قَرِیبٍ أَبْعَدُ مِنْ بَعِیدٍ وَ رُبَّ بَعِیدٍ أَقْرَبُ مِنْ قَرِیبٍ وَ اَلْغَرِیبُ مَنْ لَمْ یَکُنْ لَهُ حَبِیبٌ مَنْ تَعَدَّى اَلْحَقَّ ضَاقَ مَذْهَبُهُ وَ مَنِ اقْتَصَرَ عَلَى قَدْرِهِ کَانَ أَبْقَى لَهُ وَ أَوْثَقُ سَبَبٍ أَخَذْتَ بِهِ سَبَبٌ بَیْنَکَ وَ بَیْنَ اَللَّهِ وَ مَنْ لَمْ یُبَالِکَ فَهُوَ عَدُوُّکَ قَدْ یَکُونُ اَلْیَأْسُ إِدْرَاکاً إِذَا کَانَ اَلطَّمَعُ هَلاَکاً لَیْسَ کُلُّ عَوْرَهٍ تَظْهَرُ وَ لاَ کُلُّ فُرْصَهٍ تُصَابُ وَ رُبَّمَا أَخْطَأَ اَلْبَصِیرُ قَصْدَهُ وَ أَصَابَ اَلْأَعْمَى رُشْدَهُ أَخِّرِ اَلشَّرَّ فَإِنَّکَ إِذَا شِئْتَ تَعَجَّلْتَهُ وَ قَطِیعَهُ اَلْجَاهِلِ تَعْدِلُ صِلَهَ اَلْعَاقِلِ مَنْ أَمِنَ اَلزَّمَانَ خَانَهُ وَ مَنْ أَعْظَمَهُ أَهَانَهُ لَیْسَ کُلُّ مَنْ رَمَى أَصَابَ إِذَا تَغَیَّرَ اَلسُّلْطَانُ تَغَیَّرَ اَلزَّمَانُ سَلْ عَنِ اَلرَّفِیقِ قَبْلَ اَلطَّرِیقِ وَ عَنِ اَلْجَارِ قَبْلَ اَلدَّارِ إِیَّاکَ أَنْ تَذْکُرَ مِنَ اَلْکَلاَمِ مَا یَکُونُ مُضْحِکاً وَ إِنْ حَکَیْتَ ذَلِکَ عَنْ غَیْرِکَ وَ إِیَّاکَ وَ مُشَاوَرَهَ اَلنِّسَاءِ فَإِنَّ رَأْیَهُنَّ إِلَى أَفْنٍ وَ عَزْمَهُنَّ إِلَى وَهْنٍ وَ اُکْفُفْ عَلَیْهِنَّ مِنْ أَبْصَارِهِنَّ بِحِجَابِکَ إِیَّاهُنَّ فَإِنَّ شِدَّهَ اَلْحِجَابِ أَبْقَى عَلَیْهِنَّ وَ لَیْسَ خُرُوجُهُنَّ بِأَشَدَّ مِنْ إِدْخَالِکَ مَنْ لاَ یُوثَقُ بِهِ عَلَیْهِنَّ وَ إِنِ اِسْتَطَعْتَ أَلاَّ یَعْرِفْنَ غَیْرَکَ فَافْعَلْ وَ لاَ تُمَلِّکِ اَلْمَرْأَهَ مِنْ أَمْرِهَا مَا جَاوَزَ نَفْسَهَا فَإِنَّ اَلْمَرْأَهَ رَیْحَانَهٌ وَ لَیْسَتْ بِقَهْرَمَانَهٍ وَ لاَ تَعْدُ بِکَرَامَتِهَا نَفْسَهَا وَ لاَ تُطْمِعْهَا فِی أَنْ تَشْفَعَ لِغَیْرِهَا وَ إِیَّاکَ وَ اَلتَّغَایُرَ فِی غَیْرِ مَوْضِعِ غَیْرَهٍ فَإِنَّ ذَلِکَ یَدْعُو اَلصَّحِیحَهَ إِلَى اَلسَّقَمِ وَ اَلْبَرِیئَهَ إِلَى اَلرِّیَبِ وَ اِجْعَلْ لِکُلِّ إِنْسَانٍ مِنْ خَدَمِکَ عَمَلاً تَأْخُذُهُ بِهِ فَإِنَّهُ أَحْرَى أَلاَّ یَتَوَاکَلُوا فِی خِدْمَتِکَ وَ أَکْرِمْ عَشِیرَتَکَ فَإِنَّهُمْ جَنَاحُکَ اَلَّذِی بِهِ تَطِیرُ وَ أَصْلُکَ اَلَّذِی إِلَیْهِ تَصِیرُ وَ یَدُکَ اَلَّتِی بِهَا تَصُولُ اِسْتَوْدِعِ اَللَّهَ دِینَکَ وَ دُنْیَاکَ وَ اِسْأَلْهُ خَیْرَ اَلْقَضَاءِ لَکَ فِی اَلْعَاجِلَهِ وَ اَلْآجِلَهِ وَ اَلدُّنْیَا وَ اَلْآخِرَهِ إِنْ شَاءَ اللَّهُ

لغات

مثوى : جایگاه

تفلّت : خلاصى یابد ، از دست بدهد .

عزائم الصبر : صبرى که مصمم بوده و پایبند آن باشى .

عوره : ( در اینجا ) اسم است از « اعور الصیدا ذا امکنک من نفسه » شکار خود را بر ملا کرد و در دسترس تو قرار گرفت . و از « اعور الفارس اذا بدأ منه موضع خلل الضرب » جاى نیزه زدن براى اسب سوار آشکار شد .

افن : سستى ، ناتوانى

قهرمانه : اصل واژه ، فارسى است به شکل عربى درآمده است ، یعنى پهلوان .

ترجمه

« بدان اى پسرک من ، روزى دو قسم است : روزیى که تو آن را مى‏جویى و روزیى که آن تو را مى‏جوید ، که اگر تو به طرف آن نرفته باشى ، او خود ، به تو خواهد رسید ، چه زشت است کرنش هنگام نیازمندى و سختگیرى به هنگام بى‏نیازى . بهره تو از دنیایت آن است که آرامگاه ابدیت را بدان وسیله اصلاح کنى ،و اگر بى‏تابى مى‏کنى به خاطر آنچه از دست داده‏اى ، پس براى تمام آنچه به دست نیاورده‏اى نیز بى‏تابى کن [ ۳۶ ] .

آن را که نبوده است دلیل براى آنچه بوده است ،شمار ، زیرا امور همسانند ، باید از کسانى نباشى که پند و اندرز به آنان سود نبخشد ، مگر وقتى که در آزار و رنج آنها بکوشى ، زیرا خردمند به ادب و موعظه پند گیرد و چهار پایانند که جز به کتک زدن رام نگردند .

غمهایى را که بر تو وارد مى‏شوند با سپر صبر و باورهاى نیکو از خود دور کن ، هر کس از راه مقصد عدول کند از حقّ دور شده و ستمکار است ، دوست به منزله خویشاوند است ، دوست آن کسى است که در غیاب دوست هم راست باشد و هواى نفس شریک کورى و نابینایى است ، بسا دور که نزدیکتر از نزدیک و بسا نزدیک که دورتر از دور است ، بیگانه و ناآشنا کسى است که دوست نداشته باشد ، کسى که از حقّ تجاوز کند رهگذرش تنگ است ، و هر که در حدّ و مقام خود قانع باشد مقام او پایدار مى‏ ماند ،محکمترین وسیله‏ اى که مى‏توانى به آن چنگ زنى وسیله مابین تو و خداست . هر که درباره تو بى‏پروا باشد ، دشمن تو است .

گاهى ناامیدى نوعى دریافتن است ، آن وقت که طمع باعث هلاکت شود . هر زشتى را نباید فاش کرد ، و هر فرصتى به دست نیاید . بسا بینا که راه راستش را گم کند و بسا نابینا که راه رستگارى را بیابد .

بدى را تأخیر انداز زیرا هر وقت بخواهى مى‏توانى بشتابى ، بریدن از نادان برابر است با پیوند با خردمند . هر کس زمانه را امین گیرد ، زمانه به او خیانت کند ، و هر کس آن را بزرگ و مهم پندارد ، زمانه او را خوار گرداند . تیر هر تیر اندازى به هدف نمى‏رسد . با تغییر حاکم و سلطان روزگار تغییر مى‏کند . قبل از راه از همراه و بیش از خانه از همسایه جویا باش .

از گفتن سخن مضحک بپرهیز هر چند که از دیگران نقل کنى ، از مشورت با زنها خوددارى کن ، زیرا اندیشه ایشان ناتوان و اراده‏شان سست و ضعیف است ،و به وسیله حجاب و پوشش از دیدار حجاب براى ایشان نتیجه پایدار دارد ، و بیرون رفتن ایشان از خانه کم زیانتر نیست از وارد کردن کسى که در مورد ایشان اطمینانى به او نیست ، اگر مى‏توانى کارى کن که زنان مردان دیگر را نشناسند ، و زن را بر آنچه به او مربوط نیست مسلّط مگردان ،زیرا زن همچون گیاهى است خوشبو نه انسانى قهرمان ، و در بزرگداشت او از آنچه در حدّ اوست تجاوز مکن ، او را به طمع مینداز که واسطه دیگران شود ، و از اظهار غیرت و بدگمانى در آن جایى که نباید چنین باشى ، بپرهیز زیرا این کار ، زن خوب را به نادرستى و زن درستکار و پاک را به بداندیشى وامى‏دارد .

براى هر یک از زیردستانت کارى را تعیین کن که او را نسبت به همان کار مؤاخذه کنى ، زیرا این روش بهتر است تا این که کسى از آنها وظیفه خود را به دیگرى وانگذارد . و خویشاوندانت را گرامى بدار ، زیرا آنان به منزله بال و پر تو هستند که بدان وسیله پرواز مى‏کنى و اصل نسب تو هستند که به آنها باز مى‏گردى و دست قدرت تو هستند که به وسیله ایشان به دشمن حمله مى‏برى .

دین و دنیایت را به امانت نزد خدا مى‏سپارم ، و بهترین مقدّرات را هم در این دنیا و هم در عالم آخرت براى تو از خداوند درخواست مى‏کنم . اگر خواست او بر اینها تعلق بگیرد . » .

شرح

در این بخش توجه دادن به چند لطیفه از لطایف حکمت و اخلاق پسندیده است :

اوّل : امام ( ع ) ، مطلق روزى را به دو قسم ، جسته و جوینده تقسیم فرموده و مقصود از روزى جسته آن است که در قضاى الهى نرفته است که روزى اوست ، و هدف از روزى جوینده آن است که خداوند مى‏داند که آن روزى متعلّق به این شخص است و ناگزیر باید به او برسد . و احکام این دو قسم روزى را به خاطر رعایت اختصار چون واضح بوده است بیان نکرده است .

و در حقیقت فرموده است : امّا روزیى که تو آن را مى‏جویى و به او نمى‏رسى ، چون در قضاى الهى نرفته است ، و هر چیزى را که تو به آن نمى‏رسى سزاوار نیست که حریص بر آن باشى ، و امّا روزیى که آن تو را مى‏جوید ، ناگزیر به تو مى‏رسد هر چند که تو در پى آن نرفته باشى ، و این خود صغراى قیاس مضمر است که کبراى مقدّر آن چنین مى‏شود : و هر چیزى که ناچار به تو مى‏رسد ، سزاوار آن است که تو در رسیدن به آن آزمند نباشى .

دوّم : او را بر ارزش عزّت نفس به هنگام نیازمندى و احتیاج ، و همچنین بر پیوند با برادران دینى به هنگام بى‏نیازى با اظهار شگفتى از زشتى ضدّ آنها توجه داده است ، ضدّ آنها عبارت است از فروتنى در وقت حاجت و ستمکارى هنگام بى‏نیازى ، به جهت نفرت از آنها ، چون این هر دو فرومایگى و پستى هستند . این قسمت به منزله قیاس مضمرى است که در حقیقت چنین است :فرومایگى به هنگام حاجت و ستم بر دوستان در وقت بى‏نیازى براستى که زشت است [ ۳۷ ] ، و کبراى مقدّر نیز چنین مى‏شود : و هر چیزى که این طور باشد باید از آن دورى کرد .

سوم : او را متوجّه بر صرف مال در راههاى خیر و تقرّب به خدا به منظور اصلاح آخرت خود ساخته است با این عبارت : انّما لک ( همانا براى تو است ) ،تا کلمه مثواک ( خانه ابدى‏ات را ) .

و مقصود امام ( ع ) : از دارایى دنیا ، چیزى است که سود آن را همیشه مالک است و به همین دلیل با حرف حصر انّما محصور کرده است ، زیرا آن مقدارى که براستى سود مى ‏برد ، و نتیجه‏اش مى‏ماند ، همان است و بس چون خرج و صرف آن باعث کسب خصلتهاى نیکى است که موجب اجر دائمى و نعمتهاى جاودانه اخروى است .

عبارت بالا صغراى قیاس مضمرى است که در حقیقت چنین است : آنچه از مال دنیا باعث اصلاح آرامگاه ابدى‏ات گردد ، همان است که براى تو مى‏ماند ، و کبراى مقدّر نیز چنین است : و هر مقدارى که از دنیا براى تو مى‏ ماند شایسته است که توجّه به بهره‏بردارى از آن داشته باشى ، و احتمال مى‏رود که این جمله تذکّرى باشد در مورد مطلب قبلى یعنى دخالت ثروت در اصلاح خانه آخرت ، به وسیله همان مالى که در این جا مورد نظر است .

چهارم : او را متوجّه تأسّف نخوردن و بى‏تابى نکردن به خاطر مالى که از دست داده ، به وسیله یک قیاس استثنایى فرموده است با این عبارت : فان جزعت ( اگر بى‏تابى کنى ) ، تا کلمه الیک و توضیح ملازمه و شرطى بودن آن است که هر چه از دستش رفته است مانند آنچه که به دست نیاورده ، روزى او نبوده و قضاى الهى بر این که مال او شود تعلّق نگرفته است .

پنجم : او را مأمور کرده است تا با مقایسه کردن آنچه از امور و احوال و دگرگونیهاى دنیا که اتّفاق نیفتاده است با آنچه پیش آمده و اتّفاق افتاده است استدلال کند ، توضیح این که خویشتن و آنچه را که از متاع دنیا علاقه دارد با گذشتگان و متاع دنیایى مورد علاقه‏شان مقایسه کند ، خود را مثل آنها خواهد دید آنگاه به همسانى خود با آنها یعنى دگرگونى و ناپایدارى حکم خواهد کرد ، و این عبرت ، خود باعث بى‏میلى نسبت به دنیا و متاع دنیایى خواهد شد . و او را به امکان چنین مقایسه‏اى به وسیله قیاس مضمرى توجّه داده است که صغراى آن عبارت : زیرا امور همسانند و کبراى آن نیز چنین است : و هر چه که همسان باشد ، مقایسه قسمتى با قسمت دیگر امکان پذیر است ، گویى چنین گفته‏ اند :هرگاه مایلى که دنیاى پس از خود را مشاهده کنى به دنیاى پس از دیگران نگاه کن .

ششم : او را برحذر داشته است از این که مبادا از جمله کسانى باشد که چون پندشان دهند ، بهره نگیرند ، مگر نصیحت و سرزنش با آزار و اذیت همراه باشد . این عبارت به صورت مخاطب با لغت نیز نقل شده است : یعنى به وسیله گفتار و غیر گفتار باعث آزار او شوى .

خردمند را در پندگیرى به وسیله ادب و بیدارى با نصیحت ، مثال براى او آورده است تا خود را با او مقایسه کند و به ادب پند و اندرز گیرد ، و چهار پایان را نیز که جز با کتک زدن پند نگیرند ، و با نصیحت رام نگردند ، مثال زده ، تا با مقایسه خویش با آنها عبرت گیرد ، در حالى که خداوند وى را وسیله عقل از چهارپایان برترى داده است بنابر این باید خود را از لازمه حیوانیّت منزّه بدارد و نیازى به آزار و اذیّت قولى و عملى نداشته باشد . مثل این که بگویند : فرومایه همچون برده است و برده چون چهارپایى است که سرزنش و ملامت آن به صورت کتک زدن است .

هفتم : غم و اندوه و مصیبتهاى دنیایى را که بر او وارد مى‏شوند با بردبارى استوار ، برخاسته از نیک باورى به خدا و اسرار حکمت و قضا و قدر او ، از خود دور کند ، توضیح آن که باور کند هر کارى از جانب خدا صادر شود از قبیل تنگى و یا گشایش در روزى و هر کار خوف انگیز یا دلپسند که بندگان خدا گرفتار آن شوند ، در اصل ذات بر طبق حکمت و مصلحت بوده است ، و آنچه به صورت شرّ و خلاف مصلحت در مى ‏آید امرى است عرضى که بهره‏بردارى خیر از آن میسّر نیست ، زیرا انسان هرگاه یقین و باور داشته باشد ، به دلیل علم و آگاهى که دارد ، خویشتن را براى صبر و شکیبایى و دورى از غم و زارى و امثال آن آماده مى‏ سازد .

مقصود امام ( ع ) از این عبارت ، دستور به شکیبایى و بردبارى است و همین جمله در حکم صغراى قیاس مضمرى است که در حقیقت چنین است :براستى اندیشه صبر و نیک باورى به خدا باعث رفع غمها و برطرف ساختن آنها از خویشتن است ، و کبراى مقدّر نیز چنین است : و هر چه باعث رفع اندوه شود سزاوار است که بدان مجهّز شوى و خویشتن را به وسیله آن کامل سازى .

هشتم : او را بر ضرورت میانه‏روى و اعتدال در رفتار و گفتارش ، به وسیله قیاس مضمرى توجه داده است که صغراى آن همان است که بیان داشته و کبراى مقدّر آن نیز چنین است : و هر کس راه اعتدال را گذاشت ، از حق دور شده و ستمکار است .

نهم : او را بر نگهدارى و مراقبت دوست واقعى ، به وسیله قیاس مضمرى ،هشدار داده است که صغرایش را بیان داشته است و کلمه نسبت و خویشاوندى را به اعتبار دوستى زیاد و حسن یاورى وى همانند یک خویشاوند استعاره آورده است . و کبراى مقدّر آن نیز چنین است : و خویشاوند سزاوار حمایت و اعتماد است . دهم : دوست واقعى را با نشانیى ، معرّفى کرده است تا بدان وسیله وى را بشناسد و با او دوستى کند ، و مقصود از صداقت در غیاب همان دوستى قلبى و راستى در نهان است .

یازدهم : او را به وسیله قیاس مضمرى بر اجتناب از هواى نفس و خواستهاى طبیعى ، توجه داده است ، که صغراى آن عبارت : هواى نفس شریک کورى و نابینایى است ، و وجه اشتراکش با کورى ، همان باعث شدن به گمراهى و ترک اعتدال بمانند کورى است ، و کبراى مقدّر آن نیز چنین است : و هر چه با کورى جهت مشترک داشته باشد ، شایسته اجتناب است . همانند این گفته است که : دلبستگى تو به هر چیز ، کور و کرت مى‏کند .

دوازدهم : بر این مطلب توجه داده است که در میان بیگانگان کسانى هستند که نزدیکتر و سودمندتر از خویشاوند و در میان خویشان کسانى هستند که دورتر از دورند ، و این سخن مشهورى است : و به معناى جمله دوّم ، قرآن کریم در این آیه اشاره دارد : یا ایُّهَا الّذینَ آمَنُوا اِنَّ مِنْ ازْواجِکُمْ وَ اَوْلادِکُمْ عَدُوّاً لَکُمْ فَاحْذَروُهُمْ [ ۳۸ ]

سیزدهم : توجّه داده است که کسى سزاوار نام بیگانه و غریب است که دوستى براى خود ندارد ، گوینده شعر زیر نیز به همین مطلب اشاره دارد :فامیل شخص ، پدر و مادر اوست که در زیر سایه آنها زندگى خوشایند است .

اگر روزى پدر و مادر از انسان روى گردانند در آن صورت او بیگانه و غریب و تنهاست . توضیح آن که این مطلب به لحاظ محبّت پدر و مادر به اوست .

چهاردهم : او را متوجّه بر ملازمت و طرفدارى از حق نموده است ، از آن رو که نقیض آن ، یعنى تعدّى و تجاوز از حقّ به باطل ، رهگذرى تنگ و گذرگاهى باریک دارد . توضیح آن که راه حقّ آشکارا و انسان مأمور به پیروى از آن است ، و نشانه‏هاى هدایت روى آن نصب شده است ، امّا راه باطل ، براى رهگذر ، راهى تنگ و باریک است ، از جهت سرگردانى و گمراهى و راه نیافتن به مصلحت و منفعت ، با وجود جلوگیرى که وسیله پاسداران راه حقّ از کسانى که مقصدشان باطل است به عمل آمده ، راه را بر او مى‏گیرند و گذرگاه را بر او تنگ مى‏کنند تا به راه حق برگردد . این بخش از سخن امام ( ع ) صغراى قیاس مضمر است ، کبراى آن نیز همانند این عبارت است : هر کس راه اعتدال را گذاشت از حق دور شده و ستمکار است .

پانزدهم : او را متوجّه بر ضرورت قناعت بر حدّ خود یعنى مقدار و جایگاهش در میان مردم ، ساخته است . و اکتفا و قناعت بر آن نیز بستگى به شناخت آن دارد ، یعنى فطرتى را که آدمى ، از قبیل ناتوانى ، ستمکارى و کاستى ، بر آن فطرت آفریده شده است بشناسد ، آنگاه خواهد دانست که او خود نیز چنین است و در آن حال خود را از برترى‏جویى نسبت به همنوعان و زورگویى بر کسى به دلیل داشتن زور بیشتر ، و یا خودبینى به خاطر نیروى جسمى ، یا روحى باز خواهد داشت و به رفتارى جز آن یعنى فروتنى و خوشرفتارى و اقرار بر ناتوانى و کاستى که در سرشت اوست ، اکتفا خواهد کرد .

این بخش از بیان امام ( ع ) به منزله صغراى قیاس مضمرى است که در حقیقت چنین است : هر که بر حدّ و اندازه خود اکتفا کند ، این قدر و اندازه براى او پایدار ماند . توضیح آن که ،

متجاوز به ارزش دیگران و آن که از گلیم خود پا بیرون نهد در معرض نابودى است زیرا مردم او را به دیده بدى و زشتى بنگرند . گویند : هر که قدر و منزلت خود را نشناسد ، خویشتن را هلاک ساخته است . و بر حدّ و اندازه خود اکتفا کردن باعث آن است که این ناگواریها پیش نیاید و در نتیجه صاحب آن منزلت ، پایدار و سالمتر مى‏ماند . کبراى مقدّر چنین است : و هر که بر حدّ و مقدار خود بسنده کند پایدار ماند پس اکتفا کردن بر حدّ و مقدار ضرورى و لازم است .

شانزدهم : او را بر ضرورت داشتن وسیله‏اى بین خود و خداى متعال آگاه ساخته است ، یعنى هر چه از دانش ، گفتار و رفتارى که باعث نزدیکى به درگاه الهى شود . کلمه « سبب » را از آن رو براى آنها استعاره آورده که همچون ریسمانى که بدان خود را به مقصود رسانند ، او را به سوى خدا و نزدیکى به وى مى‏رساند ، بدیهى است که آن استوارترین وسیله است ، زیرا ثابت و پایدار است و هر که را که بدان چنگ زند در دنیا و آخرت نجات بخشد . همین عبارت صغراى قیاس مضمرى است که در حقیقت چنین است : وسیله‏اى که بین تو و خداست مطمئن‏ترین وسیله‏اى است که در دست دارى . و کبراى مقدّر نیز چنین است : و هر چه که داراى این ویژگى باشد شایسته چنگ زدن است . چنان که در آیه مبارکه آمده است :

فَمَنْ یَکْفُرْ بالطَّاغُوتِ وَ یُؤمِنْ بِاللَّهِ فَقَدِ اسْتَمْسَکَ بِالْعُرْوَهِ الوُثْقى‏ لا انْفِصامَ لَها [ ۳۹ ] هفدهم : او را از دوستى با کسى که نسبت به او بى‏پرواست بر حذر داشته است و این مطلب را به وسیله قیاس مضمرى بیان داشته که صغراى آن درحقیقت چنین است : هر که به هنگام نیازمندى تو و توانایى او ، بر سود رسانى به تو بى‏پروا باشد ، او دشمن تو است ، کلمه دشمن را از آن‏رو که بى‏پروایى از لوازم دشمنى است از چنان کسى استعاره آورده است ، و کبراى مقدّر آن نیز چنین است : هر دشمنى سزاوار اجتناب و دورى است .

هیجدهم : او را متوجّه ساخته است که ناامیدى از بعضى خواستهاى دنیایى ، گاهى وسیله‏اى است براى ایمنى از نابودى و نجات از هلاکت ، آنجا که طمع در چنان خواسته‏اى مانند طمع رسیدن به سلطنت و نظایر آن باعث هلاکت مى‏گردد .

نوزدهم : با عبارت : لیس کل عوره ( هر زشتى نباید ) تا کلمه رشده ، او را بر این مطلب توجّه داده است که پاره‏اى از امور ممکن و فرصتها باعث غفلت جوینده بینا از حرکت به جانب هدف خود و مانع راه بردن به سوى آن و رسیدن به آن مى‏شوند ، در صورتى که یک فرد نابینا به هدف مى‏رسد . کلمه « بصیر بینا » را براى خردمند زیرک ، و نابینا را براى نادان ابله استعاره آورده است هدف از این گفتار ، منع از افسوس خوردن و بى‏تابى کردن نسبت به خواسته‏هایى است که وصول به آنها ممکن بوده اما از دست رفته ‏اند .

بیستم : او را سفارش کرده است تا کار بد را تأخیر اندازد و در آن شتاب نکند ، و بر این مطلب به وسیله قیاس مضمرى توجه داده و صغراى آن را چنین ذکر فرموده است : زیرا تو هر وقت بخواهى مى‏توانى بر انجام آن شتاب ورزى ، و کبراى آن نیز در حقیقت چنین است : و هر چیزى که چنان باشد شایسته شتاب نیست ، چون از بین رفتنى نیست ، و نظیر آن است از سخنان حکمت‏آمیز عبارت زیر : « پیش از کار بد به کار نیک اقدام کن ، زیرا تو همیشه بر کار نیک قادر نیستى در صورتى که به کار بد هرگاه بخواهى توانایى » .

بیست و یکم : او را بر ضرورت بریدن از نادان به وسیله قیاس مضمرى توجه داده است که صغراى آن را ذکر کرده و کبراى مقدّر آن نیز چنین است : و هر چه معادل پیوند با خردمند باشد سزاوار است به آن تمایل پیدا کنى و آن را انجام دهى ، و بریدن از نادان به لحاظ منفعتى که دارد معادل پیوند با خردمند است ، و سودمندى بریدن از نادان همسنگ با زیانى است که در رفاقت با او وجود دارد .

بیست و دوم : او را توجّه داده است که باید از روزگار بر حذر باشد و دگرگونیهاى آن را همواره مد نظر گیرد و پیش از رویدادها با اعمال شایسته خود ،آماده باشد . لفظ خیانت را به لحاظ دگرگونى آن ، آن هم به هنگام غفلت و ایمنى و اعتماد بدان ، استعاره آورده است ، زیرا دنیا در چنین شرایطى همچون دوست خیانتکار است . این جمله صغراى قیاس مضمرى است که کبراى مقدّر آن چنین مى‏شود : و هر که روزگار به وى خیانت کند ، سزاوار است که از آن برحذر باشد . و در سخنان حکمت آمیز آمده است : هر کس روزگار را ایمن پندارد ، مرز خطرناکى را نادیده گرفته است .

بیست و سوّم : با این بیان خود : « هر که روزگار را بزرگ و مهمّ پندارد ،روزگار او را خوار گرداند » . او را توجّه داده است که نباید زمانه را مهمّ شمرد ،مقصود آن بزرگوار روزگار تنها نیست ، بلکه از آن‏رو که روزگار شامل خوبیها و لذّتهاى دنیایى است و به وسیله تندرستى و جوانى و امنیّت و نظایر اینها انسان را آماده براى خوشگذرانى مى‏سازد ، در نتیجه انسان آن را بزرگ و مهمّ مى‏شمارد ،

در چنین شرایطى عرفا مى‏گویند روزگار خوش و زمان مهمّى بود . امّا لازمه چنین تصوّرى ، خوار شمردن صاحب چنان پندارى است ، از آن‏روست که بزرگ شمردن روزگار باعث دل بستن بدان و سرگرم شدن به لذّتهاى دنیوى مى‏شود و در نتیجه به خاطر دلبستگى بدان از آمادگى براى آخرت غافل مى‏گردد . آنگاه روزگار به اقتضاى طبیعتش او را فریب مى‏دهد و بین او با آنچه از ثروت و مقام و افرادى که مورد علاقه او بوده‏اند جدایى مى‏اندازد ، در نتیجه او که مهمّ و بزرگ صاحب مال و منال بوده است ، ناچیز و کوچک و خوار مى‏گردد . این جمله به منزله صغراى قیاس مضمرى است که کبراى مقدّر آن چنین است : و هر کس را روزگار خوار سازد ، شایسته است که او نیز روزگار را خوار شمارد و بزرگ و مهمّ نپندارد .

بیست و چهارم : این جمله تیر هر تیر اندازى به هدف نمى‏رسد ، نظیر عبارت دیگرى است که گذشت : چنین نیست که هر خواستارى به خواسته خود برسد . مقصود امام ( ع ) توجه دادن برین است که سزاوار است افسوس نخوردن برخواسته‏هایى که از دست مى‏رود و نیندیشیدن نسبت به آنچه در طلب آن راه خطا پیموده و یا دیگران او را سرزنش مى‏کنند که او شایسته چنین خواسته‏اى نیست بلکه دیگران لایق آنند . ابو الطیّب [ از شعراى عرب ] به همین مطلب اشاره دارد :نه هر که در پى هدفهاى والاست به هدفهایش مى‏رسد و نه همه افراد مردان مردند .

بیست و پنجم : این نکته را یادآور است که تغییر راه و روش و اندیشه و رفتار پادشاه درباره رعیّت و عدول از داد به بیدادگرى باعث دگرگونى روزگار مردم است . زیرا زمینه عدالت به زمینه جور و ستم دگرگون مى‏شود .

نقل کرده‏اند ،کسرى انوشیروان کارگران شهر را جمع کرد در حالى که خود درّى شاهوار را در دست مى‏گرداند . پس رو به مردم کرد و گفت چه چیز براى پیشبرد کارها زیانبخش‏تر است و بیشتر آن را به نابودى مى‏کشاند ؟ هر که پاسخ مورد نظر مرا بدهد ، این درّ را در دهان او قرار مى‏دهم . هر کدام از آنها سخنى ، از قبیل نیامدن باران و آمدن ملخ و نامساعد شدن هوا ، گفتند . آنگاه رو به وزیرش [ ۴۰ ] گفت : تو بگو من گمان کنم که عقل تو برابر عقل همه رعیّت بلکه هنوز بیشتر است ، او در جواب گفت : چیزى که در پیشرفت کارها اثر زیان بخشى دارد ، برگشتن راه و روش پادشاه نسبت به ملّت ، و روا داشتن ظلم و جور بر آنهاست

انوشیروان گفت :رحمت خدا بر پدرت با این عقل ، تو پادشاهان را شایسته آن دیدى که آنها تو را بدان شایسته دیدند ، و آن درّ را به وى داد و او گرفت در دهان خود نهاد .

بیست و ششم : او را توصیه کرده است که اگر قصد رفتن به راهى را دارد ،از احوال رفیقى که در آن راه است جویا شود به این منظور که اگر او شخص بدى است از او دورى کند ، و اگر فرد خوبى است با او همراه شود . زیرا همراه یا صمیمى و خالص است و یا چون آتشى سوزان است ، و همچنین ، موقعى که قصد سکونت در منزلى را دارد ، به خاطر همان منظور ، از همسایه جویا شود . این مطلب را به صورت روایت مرفوعه [ ۴۱ ] نقل کرده‏اند .

بیست و هفتم : او را از گفتن سخن مضحک ، از خود یا از قول دیگران ،بر حذر داشته است از آن‏رو که این کار باعث خوارى و کاستى هیبت و شکوه انسان در برابر دیگران است .

بیست و هشتم : او را در مورد زنان به چند چیز سفارش کرده است :

اوّل : زنهار از مشورت با آنها ، و بر ضرورت این زنهار به وسیله قیاس مضمرى توجّه داده است که صغراى آن عبارت : زیرا اندیشه آنان . . . سست است مى‏باشد . از آن رو که در خردهایشان کاستى است ، و کبراى مقدّر آن نیز چنین است : و هر که چنین باشد شایسته است از مشورت با او پرهیز شود ، زیرا سستى اراده باعث اشتباهکارى و نرسیدن به جهت مصلحت در مورد مشورت است .

دوم : چشمهاى آنان را به وسیله حجاب و پوشش از دیدار نامحرمان باز دارد ، و این سخن از فصیحترین کنایه‏ها در مورد پوشش است . « من » زاید و شاید براى تبعیض باشد . و بر ضرورت پوشش آنها به وسیله قیاس مضمرى توجّه داده است که صغراى آن جمله : زیرا سختگیرى حجاب براى ایشان نتیجه پایدار دارد ، یعنى براى پوشش و پاکدامنى پایدارتر است تا بیرون رفتن از خانه و آرایش کردن و براى حفظ آنها استوارتر مى‏ باشد ، و کبراى مقدّر آن چنین است : و هر چه این طور باشد باید انجام داد .

سوم : او را هشدار داده است تا مبادا در وارد کردن کسى که در مورد ایشان [ زنان ] به او اطمینان ندارد ، سهل انگارى کند ، و در این مورد تفاوتى میان مرد و زن نیست ، این جمله به منزله صغراى قیاس مضمرى است که از آن جلوگیرى و ممانعت مستفاد مى‏ شود ، و در حقیقت چنین است : اجازه ورود دادن به کسانى که اطمینان به آنها نیست ، برابر گرایش دادن زنان به فساد یا بدتر از آن است ، و کبراى مقدّر نیز چنین مى‏ شود : و هرگاه این طور باشد ، اجازه ورود نباید داد . علت اینکه در بعضى از موارد ورود افراد نامطمئن بیشتر موجب فساد مى‏شود ، آن است که در این صورت ، مجال بیشترى مى‏یابند تا با زنان خلوت کنند و درباره خواسته فاسد خود همصحبت شوند .

چهارم : او را امر کرده است تا وسایل آشنایى میان زن و دیگران را نابود سازد ، زیرا آشنایى آنها با دیگران زمینه‏ساز فساد است . البته به قرینه حالیه درمى‏یابیم که کسانى مانند پدر و . . . محرم و از شمول سخن امام خارجند . و این که این دستور را مشروط بر توانایى کرده ، از آن روست که گاهى به هیچ نوع امکان ندارد ، جلو آشنایى آنها را با دیگران گرفت .

پنجم : او را از سپردن اختیار امور زن در مورد خوردنى ، پوشیدنى و نظایر آن ، بیش از اندازه به دست خود ، و بالاتر از اینها مانند واسطه شدن و شفاعت براى دیگران ، نهى کرده است . و براى صلاحیّت نداشتن زن نسبت به چنین کارى به وسیله قیاس مضمرى هشدار داده است که صغراى آن عبارت است : زیرا زن گیاه خوشبویى است نه انسانى نیرومند . کلمه « ریحانه گیاه خوشبو » را استعاره براى زن آورده است از آن‏رو که او مورد کامیابى و بهره‏بردارى است ، و شاید انتخاب کلمه ریحانه به جاى زن ، از آن‏رو باشد که زنان عرب بوى خوش ، فراوان به کار مى‏برند . غیر قهرمان ، کنایه از آن است که زن براى حکمرانى و تسلّط آفریده نشده است بلکه شأن زن فرمانبرى است . و کبراى مقدّر چنین است : و هر کس این طور باشد سزاوار نیست کار او را به خود واگذارند ، و دست او در کار دیگران باز باشد .

ششم : و همچنین او را از احترام بیش از حدّ مانع شده است . یعنى نباید تا آنجا زن را گرامى بدارى که به مصلحت خود پشت پا بزند ، و این عبارت مانند جمله قبلى است .

هفتم : و همچنین او را از این که کارى کند تا زن به طمع در شفاعت دیگران بیفتد ، منع کرده است زیرا این خود نوعى پا از گلیم خود بیرون نهادن است ، و مطلب را به این ترتیب بیان کرده است که او به دلیل نقصان غریزى و کاستى فکرى ، شایستگى آن را ندارد .

هشتم : او را از اظهار غیرت و بدگمانى در جایى که نباید چنان باشد ، منع کرده و بر نتیجه بدى که بر آن مترتّب است به وسیله قیاس مضمرى توجّه داده است که صغراى آن عبارت : زیرا آن . . . نادرستى ، است ، کلمه الصّحیحه کنایه از آلوده نبودن به خیانت و فساد ، و السّقم کنایه از آلودگى بدانهاست .

براستى چنین است ، زیرا زن موقعى که دور از فساد است ، آن را بد مى‏داند و از روبرو شدن با فساد بیزار است ، و بیم رسوایى و کیفر را احساس مى‏کند ، ولى در صورتى که او پاک است ، اگر به او نسبت نادرستى بدهند ، در آغاز کار بر او گران آید ، و اگر این نسبت تکرار شود ، سخن مرد در مقابل او بى‏ارزش مى‏شود و سرزنش کردن او به منزله وادار ساختن به فساد مى‏گردد .

این مطلب روشنى است که در طبیعت حیوانى نسبت به کارى که ممنوع است ، یک نوع آزمندى وجود دارد . بنابر این غیرت در چنین موردى بى‏جاست و سرزنش به دلیل خیالى پوچ و به خاطر کارى که انجام نشده است خود ، نوعى انگیزه است . و کبراى مقدّر نیز چنین است و هر کارى که آن طور باشد ، انجام آن روا نیست .

بیست و نهم : او را مأمور ساخته است تا براى هر کدام از خدمتگزاران خود کارى را تعیین کند و او را نسبت به همان کار مؤاخذه کند و نسبت به کار دیگر مؤاخذه نکند ، و این از جمله امور مربوط به تدبیر منزل است . و بر راز این سخن به وسیله قیاس مضمرى توجّه داده است که صغراى آن جمله : زیرا او سزاوارتر است . . . به خدمتگزارى تو . توضیح آن که هرگاه آنها مشترکا بر انجام کارى مکلّف باشند تا هر کدام از آنها به انجام آن کار اقدام کند ، بیشتر وقتها هر یک کار خود را به دیگرى وامى‏گذارد و این خود باعث انجام نگرفتن کار مى‏شود .

کسرى انوشروان به فرزندش شیرویه گوید : در میان کاتبان خود ، دقّت کن هر کدام صاحب باغ و ملکند و آنها را خوب آباد کرده‏اند ، او را متولّى مالیات کن ، و هر که بردگان زیادى دارد او را سرپرست سپاه کن و هر کدام از آنها عائله‏مندتر است و آنها را خوب اداره مى‏کند ، مخارج و وظیفه درآمد و هزینه را به او بسپار و همچنین نسبت به تمام خدمتگزاران سرایت همین رفتار را بکن و کارى را بى‏حساب میان خدمتگزاران مگذار که نظام حکومتت از هم خواهد پاشید .

سى‏ام : او را سفارش به گرامى داشت خویشاوندان کرده و بر این مطلب به وسیله قیاس مضمرى هشدار داده است که صغراى آن عبارت : زیرا آنان . . .

حمله مى‏برى ، است . کلمه الجناح ( بال ) را استعاره از خویشاوندان آورده است ،از آن‏رو که آنها چون پر و بالى مبدأ حرکت و توانایى او بر پرواز به سمت هدفهاهستند ، و به خاطر آماده‏سازى بیشتر ، اصطلاح پرواز را به کار برده است و همچنین کلمه ید ( دست ) را از آن‏رو که آنها وسیله حمله بردن وى بر دشمن مى‏باشند . امّا کبراى مقدّر چنین است : و هر کس این چنین باشد ، گرامى داشت او لازم است .

آنگاه وصیّت را با خداحافظى و به امانت سپردن دین و دنیاى او نزد خدا و تقاضاى بهترین سرنوشت براى او در دنیا و آخرت بر طبق اراده و خواست خدا ،پایان برده است .

کلمه : استیداع ( به امانت گذاردن ) ، چون او را نزد خدا به امانت مى‏گذارد ،به طور مجاز در مورد درخواست نگهدارى او از خدا به کار رفته است . توفیق و برى بودن از گناه در دست خداست .

______________________________________

[ ۳۶ ] یعنى در هر دو مورد غم خوردن بیهوده است ، به قول رودکى شاعر :

اى آن که غمگینى و سزاوارى
اندر نهان سرشک همى بارى . . .

شو تا قیامت آید زارى کنى
کى رفته را به زارى باز آرى م .

[ ۳۷ ] صغراى قیاس م .

[ ۳۸ ] سوره تغابن ( ۶۴ ) ، قسمتى از آیه ( ۱۴ ) یعنى : اى کسانى که ایمان آورده‏اید برخى از زنان و فرزندان شما دشمنان شمایند ، از آنان حذر کنید .

[ ۳۹ ] سوره بقره ( ۲ ) بخشى از آیه ( ۲۵۶ ) یعنى هر که از اطاعت طاغوت برگردد و به خدا گراید ، به رشته محکم و استوارى چنگ زده است که هرگز گسستنى نیست .

[ ۴۰ ] بوذرجمهر ( بزرگمهر ) وزیر کسرى انوشیروان ، مشهور به هوش و کیاست است مورخین از ذکاوت او داستانها نوشته و او را به نبوغ و زیرکى فوق العاده ستوده‏اند م .

[ ۴۱ ] روایت مرفوعه روایتى است که اسامى راویان آن در سلسله سند ذکر نشده و نام برده نشده‏اند م .

 

بازدیدها: ۳۰

نامه ۳۰ ترجمه شرح ابن میثم بحرانی

۳۰ از نامه‏ هاى امام ( ع ) به معاویه :

فَاتَّقِ اَللَّهَ فِیمَا لَدَیْکَ وَ اُنْظُرْ فِی حَقِّهِ عَلَیْکَ وَ اِرْجِعْ إِلَى مَعْرِفَهِ مَا لاَ تُعْذَرُ بِجَهَالَتِهِ فَإِنَّ لِلطَّاعَهِ أَعْلاَماً وَاضِحَهً وَ سُبُلاً نَیِّرَهً وَ مَحَجَّهً نَهْجَهً وَ غَایَهً مُطَّلَبَهً یَرِدُهَا اَلْأَکْیَاسُ وَ یُخَالِفُهَا اَلْأَنْکَاسُ مَنْ نَکَبَ عَنْهَا جَارَ عَنِ اَلْحَقِّ وَ خَبَطَ فِی اَلتِّیهِ وَ غَیَّرَ اَللَّهُ نِعْمَتَهُ وَ أَحَلَّ بِهِ نِقْمَتَهُ فَنَفْسَکَ نَفْسَکَ فَقَدْ بَیَّنَ اَللَّهُ لَکَ سَبِیلَکَ وَ حَیْثُ تَنَاهَتْ بِکَ أُمُورُکَ فَقَدْ أَجْرَیْتَ إِلَى غَایَهِ خُسْرٍ وَ مَحَلَّهِ کُفْرٍ فَإِنَّ نَفْسَکَ قَدْ أَوْلَجَتْکَ شَرّاً وَ أَقْحَمَتْکَ غَیّاً وَ أَوْرَدَتْکَ اَلْمَهَالِکَ وَ أَوْعَرَتْ عَلَیْکَ اَلْمَسَالِکَ

لغات

عضیهه : تهمت و افترا طمس : از بین بردن اثر نهجه : روشن و واضح مطلّبه به تشدید طاء و فتح لام : آنچه بطور جدى از آنها طلب شده باشد اکیاس : خردمندان أنکاس : جمع نکس : مرد پست نکب : منحرف شد خبط : در راه نادرست گام برداشتن خسر : زیانکارى اقتحام : با شدت در امرى داخل شدن وعر : سخت ، شدید مهطع : شتاب کننده بهضه الامر : آن کار بر او گران آمد ، بارش را سنگین کرد .

ترجمه

« پس درباره نعمتهایى که نزد توست از خدا بترس و در حقى که بر تو داردبنگر و از شناخت آنچه که در ندانستن آن معذور نیستى خوددارى مکن چرا که براى اطاعت و پیروى نشانه‏هاى آشکار و راههاى روشن و جاده‏هاى پهن و پایانى مطلوب است ، که زیرکها در آن وارد مى‏شوند و سفلگان از آن ، سرباز مى‏زنند ، آن که از آن راه منحرف شود از حق روى گردانده و در بیابان گمراهى و سرگردانى قدم گذارده ، و خداوند نعمت خود را از او مى‏گیرد و عذاب خود را بر او گسیل مى‏دارد ، پس به خود آى و خویشتن را دریاب که خدا راه خود را براى تو روشن کرده است و چون کارهایت تو را به این مرحله کشانده است پس به آخرین حدّ زیان و جایگاه کفر و شرک پایین آمدى و خواهشهاى دلت ، تو را به شرارت وادار کرده و در گمراهى افکنده و در تباهکاریها وارد ساخته و راهها را بر تو سخت بسته است . »

شرح

آنچه مرحوم سید در این مورد از نهج البلاغه آورد . قسمتى از نامه حضرت به معاویه است که آغاز آن چنین بوده : پس از حمد خدا و نعت پیامبر ،نامه‏ات به من رسید که در آن فتنه‏انگیزى مرا خاطر نشان کردى ، و کیفر مجازاتى که انجام مى‏دهم زشت شمردى و مرا ستمگر و در ادا کردن حقوق الهى کوتاهى کننده به حساب آوردى ، سبحان اللَّه چگونه به خود اجازه غیبت کردن مى‏دهى و دروغگویى را نیکو مى‏دانى ؟

من جز براى امر به معروف و نهى از منکر هرگز آشوب و ستیز به پا نکردم ، و جز بر بدعتگذار ، و از دین برگشته ، یا منافق بر کسى نشوریدم و راهنمایم در این امور آیه قرآن است که مى‏فرماید : « وَ لَوْ کانُوا آبائهم أوْ أبنائهم [ ۱ ] . . . » . مرا تقصیر کننده در حق خدا دانستى ، به خداى بزرگ پناه مى‏برم از آن که حقوق تاکید شده او را رها و تعطیل کنم ، و به سوى هوا و هوسى مایل شوم و در گمراهى حیرتزا براى همیشه بمانم ، عجیب است اى معاویه ، که تو احسان کردن را مى‏ستایى ، اما با دلیل و برهان مخالفى ، و پیمانهاى الهى را که خواسته وى و حجت بر بندگانش مى‏باشد درهم مى‏شکنى ،اسلام را بدور انداختى و احکامش را تباه و آثارش را محو کردى ، جامه هوسبازى به تن کردى و به دنبال خواستهاى پست نفسانى مى‏روى ، ( این بود قسمتهاى اول این نامه که در نهج البلاغه ذکر نشده و از این به بعد جمله‏ هایى است که در اول ترجمه شده و به این عبارت آغاز مى‏شود )

فاتق اللَّه . . . که شرحشى بعدا مى ‏آید ، و جملات دیگرى نیز از این نامه حذف شده است که چنین است : گروهى براى خدا وجود دارند که دست خدا بالاى سر آنها و خشم او بر مخالفانشان حتمى است ، بنابراین پیش از آن که در تنگناى قبر وارد شوى به فکر خود باش و خویشتن را مواظبت کن که بازگشتت به سوى خداست و در پیشگاه او محشور مى‏شوى سختیهاى آن روز گریبانگیرت خواهد شد و اندوهش بر تو وارد مى‏شود ، روزى که پشیمانى سودى ندارد و عذر معذرتخواه پذیرفته نمى‏شود ، « یَوْمَ لا یُغْنى مَوْلىً عَنْ مَوْلىً شَیْئاً وَ لاهُم یُنْصَرُوْنَ . [ ۲ ] »

در این نامه امام ( ع ) مخاطب خود را موعظه فرموده و او را پند و اندرز داده است که تقواى الهى را پیشه کند و درباره اموال مسلمین و ثروت آنان که ترد او قرار دارد از خدا بترسد و حق نعمتهاى خدا را بر خود ادا کند و به منظور سپاسگزارى ، دستورهاى وى را پیروى و اطاعت کند و به سوى شناخت آنچه که براى نادانى آن وى را عذرى نیست بر گردد یعنى بداند که اطاعت از فرمانهاى خدا و پیامبر و امام بر حق واجب و لازم است .

فانّ للطاعه اعلاما واضحه ،

براى اطاعت خدا نشانه ‏هاى روشن است ،کلمه اعلام کنایه از امورى است که آدمى را به راه خداوند راهنمایى مى‏کنند یعنى کتاب خداوند و سخنان پیامبر ( ص ) و اعمال او ، و همچنین پیشوایان حق و راستین ، که اصل و ریشه این آثار و حاملان آن مى‏باشند ، و منظور از راههاى روشن و جاده آشکار همان راههایى است که به خدا منتهى مى‏شود که مدلول همان آثار است ، و مراد از هدفى که بطور جدى مطلوب خلق است آن است که با حالتى پاک و برهنه از آلودگیهاى جسمانى پست و زینت یافته با کمالات نفسانى و انسانى ، به پیشگاه قدس الهى راه یابند .

طاعه اسم مصدر و منظور هدفى است که مورد نظر أعلام است و براى رسیدن به آن هدف این راه باید پیموده شود ، و ضمیر در کلمات : یردها و یخالفها و عنها ، بر مى‏گردد به جمله المحجّه و الأعلام الواضحه علیها و بدیهى است که خردمندان آنانند که ورود در این جاده را برمى‏ گزینند و نشانه‏هاى آن را طلب مى‏ کنند ، و اما دون همتان به راههاى دیگر انحراف مى‏یابند و از مسیر حق سر بر مى‏ تابند و در کویر جهل و نادانى سرگردان مى‏ شوند و در پى آن خداوند ،نعمت خود را بر آنان دگرگونه کرده و در سراى آخرت کیفر و عذاب را به آنان عوض مى ‏دهد .

آنگاه امام ( ع ) پس از آن که قدرى معاویه را پند و اندرز داد و راههاى درست را برایش روشن کرد و به او گوشزد فرمود که اگر از این راهها انحراف یابد سزایش تغییر یافتن نغمت الهى و تبدیل آن به نعمت و عذاب مى‏باشد ، به او چنین دستور مى‏دهد که با پیش گرفتن این راههاى هموار و نجات بخش ، نفس خود را از هر چه موجب عدول از این راه و مخالف این امور است حفظ و نگهدارى نماید .

این بیان اخیر امام ( ع ) در حکم نخستین مقدمه از یک قیاس مضمرى است که حضرت به ترتیب شکل اوّل ، استدلال فرموده است که رفتن از این راه امرى لازم و ضرورى است ، و مقدمه دوّمش این است : هر کسى را که خداوند راه سلوکش را معین کرده باشد بر او ، واجب است که پاى در آن مسیر بگذارد .

و حیث تناهت بک امورک ،

بس است این همه جنایت که تو را به این مرحله رساند امام ( ع ) در این مرحله معاویه را امر به توقف مى‏کند و شرح مى‏دهد که اکنون تو به آخرین منزلگاه خسران که یکى از منازل کفر و شرک است رسیده‏اى دیگر بس است توقف کن .

فقد اجریت الى غایه خسر ،

کلمه اجراء ، در اصل به معناى دوانیدن اسب براى مسابقه است یعنى با سرعت تا این حدّ از زیانکارى تاختى ، واژه ( خسر ) کنایه از فقدان رضایت و نبودن کمالاتى است که آدمى را به خدا نزدیک مى‏کند ،و این که امام این مرحله را منزلگاه کفر دانست به این دلیل است که اساسا سرانجام کارهاى زشت که انسان از رو آوردن به آنها منع شده ، از مواضع و منزلگاههاى کفر و شرک مى‏باشد و هر کس با قصد و اختیار از آن راه برود به آن منزلگاهها ملحق شده است .

و انّ نفسک قد اولجتک شرّا ،

نفست تو را در شرور و بدیهاى دنیا و آخرت افکنده است ، منظور نفس اماره است که به سبب جلوه دادن نافرمانى از دستورات خداوند و خوب نشان دادن مخالفت با امام بر حق ، انسان را وادار به این کارهاى ناپسند مى‏کند ، جمله بالا به روایت دیگر بدون نقطه قد اوحلتک خوانده شده ، یعنى نفست تو را به گل فرو برده که استعاره از گناهان و آلودگى به جهل و نادانى است که مانند توده‏اى از گل او را در خود فرو برده است .

و اقحمتک غیّا ،

و در ورطه گمراهى و هلاکتت انداخته است ، و در جایگاههاى هلاکت که امور شبهه‏ناک و گناهان است واردت کرده است .

و اوعرت علیک المسالک ،

راههاى هدایت و روشهاى خیر و خوبى را بر تو ناهموار و سخت و صعب العبور کرد ، زیرا نفس امّاره هنگامى که با نشان دادن اهداف باطل و وسوسه‏هاى فریبکارانه‏اش رفتن به راههاى تاریک گمراهى و گناه را براى آدمى هموار کرد و او را در آن مسیر به راه انداخت ، خود به خود از راه سعادت و مسیر خیر و اطاعت دور مى‏شود و دیگر افتادن در آن جاده و گام نهادن در آن برایش مشکل و سخت مى‏نماید .

در خاتمه از خداوند متعال موفقیت در انجام دادن اعمال خیر و نگهدارى از گناهان و خطایا را خواستار و به کمک گرفتن از نیروى پایدارش امیدوارم .

پایان شرح و تفسیر نامه امام به معاویه شماره ۳۰ و آخر جلد چهارم از کتاب شرح ابن میثم بحرانى .

_____________________________________

[ ۱ ] سوره مجادله ( ۵۸ ) آیه ( ۲۱ ) یعنى : اگر چه پدرها ، یا فرزندانشان باشند ، این آیه درباره مؤمنان مى‏فرماید : دشمنان خدا را دوست نمى‏دارند اگر چه پدران یا فرزندان یا برادران یا خویشاوندانشان باشند .( مترجم )

[ ۲ ] سوره دخان ( ۴۴ ) آیه ( ۴۰ ) یعنى : روزى که هیچ دوستى ، از دوستش رفع نیاز نکند و نه آنان نصرت و یارى شوند .

 

بازدیدها: ۱۴