خطبه ۱۷۹ شرح ابن ابی الحدید (با ترجمه فارسی کتاب جلوه های تاریخ دکتر دامغانی)

۱۷۹ و من خطبه له ع

لَا یَشْغَلُهُ شَأْنٌ وَ لَا یُغَیِّرُهُ زَمَانٌ- وَ لَا یَحْوِیهِ مَکَانٌ وَ لَا یَصِفُهُ لِسَانٌ- لَا یَعْزُبُ عَنْهُ عَدَدُ قَطْرِ الْمَاءِ وَ لَا نُجُومِ السَّمَاءِ- وَ لَا سَوَافِی الرِّیحِ فِی الْهَوَاءِ- وَ لَا دَبِیبُ النَّمْلِ عَلَى الصَّفَا- وَ لَا مَقِیلُ الذَّرِّ فِی اللَّیْلَهِ الظَّلْمَاءِ- یَعْلَمُ مَسَاقِطَ الْأَوْرَاقِ وَ خَفِیِّ طَرْفِ الْأَحْدَاقِ- وَ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ غَیْرَ مَعْدُولٍ بِهِ- وَ لَا مَشْکُوکٍ فِیهِ وَ لَا مَکْفُورٍ دِینُهُ- وَ لَا مَجْحُودٍ تَکْوِینُهُ شَهَادَهَ مَنْ صَدَقَتْ نِیَّتُهُ- وَ صَفَتْ دِخْلَتُهُ وَ خَلَصَ یَقِینُهُ وَ ثَقُلَتْ مَوَازِینُهُ- وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ الَمْجُتْبَىَ مِنْ خَلَائِقِهِ- وَ الْمُعْتَامُ لِشَرْحِ حَقَائِقِهِ وَ الْمُخْتَصُّ بِعَقَائِلِ کَرَامَاتِهِ- وَ الْمُصْطَفَى لِکَرَائِمِ رِسَالَاتِهِ- وَ الْمُوَضَّحَهُ بِهِ أَشْرَاطُ الْهُدَى وَ الْمَجْلُوُّ بِهِ غِرْبِیبُ الْعَمَى‏

أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّ الدُّنْیَا تَغُرُّ الْمُؤَمِّلَ لَهَا وَ الْمُخْلِدَ إِلَیْهَا- وَ لَا تَنْفَسُ بِمَنْ نَافَسَ فِیهَا وَ تَغْلِبُ مَنْ غَلَبَ عَلَیْهَا- وَ ایْمُ اللَّهِ مَا کَانَ قَوْمٌ قَطُّ فِی غَضِّ نِعْمَهٍ مِنْ عَیْشٍ- فَزَالَ عَنْهُمْ إِلَّا بِذُنُوبٍ اجْتَرَحُوهَا- لِأَنَّ اللَّهَ لَیْسَ بِظَلَّامٍ لِلْعَبِیدِ- وَ لَوْ أَنَّ النَّاسَ حِینَ تَنْزِلُ بِهِمُ النِّقَمُ وَ تَزُولَ عَنْهُمُ النِّعَمُ- فَزِعُوا إِلَى رَبِّهِمْ بِصِدْقٍ مِنْ نِیَّاتِهِمْ وَ وَلَهٍ مِنْ قُلُوبِهِمْ- لَرَدَّ عَلَیْهِمْ کُلَّ شَارِدٍ وَ أَصْلَحَ لَهُمْ کُلَّ فَاسِدٍ- وَ إِنِّی لَأَخْشَى عَلَیْکُمْ أَنْ تَکُونُوا فِی فَتْرَهٍ- وَ قَدْ کَانَتْ أُمُورٌ مَضَتْ مِلْتُمْ فِیهَا مَیْلَهً- کُنْتُمْ فِیهَا عِنْدِی غَیْرَ مَحْمُودِینَ- وَ لَئِنْ رُدَّ عَلَیْکُمْ أَمْرُکُمْ إِنَّکُمْ لَسُعَدَاءُ- وَ مَا عَلَیَّ إِلَّا الْجُهْدُ- وَ لَوْ أَشَاءُ أَنْ أَقُولَ لَقُلْتُ عَفَا اللَّهُ عَمَّا سَلَف‏

مطابق خطبه ۱۷۸ نسخه صبحی صالح

شرح وترجمه فارسی

(۱۷۹) : از سخنان آن حضرت (ع )

در این خطبه که با عبارت لا یشغله شاءن و لا یغیره زمان و لا یحویه مکان و لا یصفه لسان (مشغول نکند او را کارى و زمان او را تغییر ندهد و احاطه نکند او را جایگاهى و توصیف نکند او را زبانى شروع مى شود، ابن ابى الحدید پس از توضیحات لغوى و آوردن شواهد قرآنى و بیان مطلب کلامى به این موضوع اشاره مى کند که امیرالمؤ منین على علیه السلام امام و پیشواى همه متکلمان است و علم کلام پیش از او از هیچ کس تراوش نکرده است به نکته یى تاریخى اشاره مى کند که چنین است .

امیرالمومنین علیه السلام این خطبه را در آغاز خلافت خود و پس از کشته شدن عثمان ایراد فرموده است . بخشى از این خطبه را در مباحث گذشته آوردیم و امورى را که موجب شد روز شورا عثمان را به خلافت برگزینند و از على (ع ) عدول کنند بازگو کردیم .
او ضمن این خطبه فرموده است اگر کار و احوال شما همان گونه که به روزگار رسول خدا (ص ) بود بازگردد و دلها و نیت ها اصلاح شود، بدون تردید نیکبخت و سعید خواهد بود. سپس گفته است : اگر مى خواستم بگویم مى گفتم که چرا بر من ستم شد و از دیگران عقب ماندم ولى نمى خواهم و بازگو کردن آن را مصلحت نمى دانم .

جلوه‏ تاریخ‏ درشرح‏ نهج‏ البلاغه ‏ابن‏ ابى‏ الحدید، ج ۵ //ترجمه دکتر محمود مهدوى دامغانى

بازدیدها: ۳۴

خطبه ۱۷۸ شرح ابن ابی الحدید (با ترجمه فارسی کتاب جلوه های تاریخ دکتر دامغانی)(حکمین)

۱۷۸ و من کلام له ع فی معنى الحکمین

فَأَجْمَعَ رَأْیُ مَلَئِکُمْ عَلَى أَنِ اخْتَارُوا رَجُلَیْنِ- فَأَخَذْنَا عَلَیْهِمَا أَنْ یُجَعْجِعَا عِنْدَ الْقُرْآنِ وَ لَا یُجَاوِزَاهُ- وَ تَکُونُ أَلْسِنَتُهُمَا مَعَهُ وَ قُلُوبُهُمَا تَبَعَهُ فَتَاهَا عَنْهُ- وَ تَرَکَا الْحَقَّ وَ هُمَا یُبْصِرَانِهِ- وَ کَانَ الْجَوْرُ هَوَاهُمَا وَ الِاعْوِجَاجُ دَأْبَهُمَا- وَ قَدْ سَبَقَ اسْتِثْنَاؤُنَا عَلَیْهِمَا فِی الْحُکْمِ بِالْعَدْلِ- وَ الْعَمَلِ بِالْحَقِّ سُوءَ رَأْیِهِمَا وَ جَوْرَ حُکْمِهِمَا- وَ الثِّقَهُ فِی أَیْدِینَا لِأَنْفُسِنَا حِینَ خَالَفَا سَبِیلَ الْحَقِّ- وَ أَتَیَا بِمَا لَا یُعْرَفُ مِنْ مَعْکُوسِ الْحُکْم‏

مطابق خطبه ۱۷۷ نسخه صبحی صالح

شرح وترجمه فارسی

(۱۷۸) : از سخنان على علیه السلام درباره حکمین

در این خطبه که با عبارت فاجمع راى ملئکم على ان اختاروا رجلین (راى جماعت اشراف شما بر این قرار گرفت که دو مرد را برگزینند) شروع مى شود.

ابن ابى الحدید پس از توضیح لغات و اصطلاحات به دو لطیفه تاریخى و نامه یى که معاویه براى عمروعاص نوشته است پرداخته و مى گوید:
ثورى ، از ابوعبیده نقل مى کند که مى گفته است : بلال پسر ابوبرده پسر ابوموسى اشعرى که قاضى بود حکم به جدایى زن و شوهرى داد. مرد گفت : اى خاندان ابوموسى ، همانا و جز این نیست که خداوند شما را براى ایجاد تفرقه میان مسلمانان آفریده است .

معاویه براى عمروعاص هنگامى که حاکم مصر بود و طبق شرطى که با معاویه کرده بود چنین نوشت :
اما بعد، گدایان حجازى و کسانى که از عراق براى دیدار مى آیند بسیارند و پیش من چیزى بیش از آنچه به حجازیان عطا کنم نیست ، امسال با فرستادن خراج مصر مرا یارى ده .

عمرو براى او این ابیات را در نامه نوشت :
… من به آسانى و بخشش حکومت مصر را بدست نیاورده ام بلکه در آن هنگام که جنگ دشوار چون آسیا در گردش بود شرط کردم ، وانگهى اگر دفاع من در قبال ابوموسى اشعرى و گروه او نبود تو در حالى با آن روبه رو مى شدى که چون کره شتر بانگ بر مى آوردى .

سپس در ظاهر نامه هم ابیات زیر را مى نوشت و من این ابیات را به خط ابوزکریا یحیى بن على خطیب تبریزى  که رحمت خدا بر او باد! دیده ام .
اى معاویه از بهره من غافل مباش و از راههاى حق ! باز مگرد، گویا فریب من ابوموسى اشعرى و آنچه را در دومه الجندل صورت گرفته است از یاد برده اى … سرانجام او سالار خود را از حکومت خلع کرد، همان گونه که کفش از پا بیرون مى آورند و من حکومت را در تو به صورت موروثى پایدار ساختم همان گونه که انگشترى در انگشتها پایدار است . به کسان دیگر همسنگ کوهها بخشیده اى و به من همسنگ خردل همانا که فرداى قیامت دشمن و مدعى ماست و بزودى با دلایل خداوند و پیامبر برهان خواهد آورد، و خون عثمان نجات دهنده ما نخواهد بود و از حق گریزگاهى نیست .

چون این پاسخ به معاویه رسید پس از آن درباره مصر و مطالبه چیزى از آن از عمروعاص هرگز سخنى نگفت .
عبدالملک بن مروان ، روح بن زنباع و بلال بن ابى برده بن ابوموسى را با پیامى پیش زفر بن حارث کلابى  گسیل داشت و آن دو را برحذر داشت که گول نخورند و در آن باره به روح بن زنباع  تاکید بیشترى کرد. روح گفت : اى امیرالمؤ منین ، در دومه الجندل پدربزرگ بلال فریب خورده است نه پدر من ، چرا مرا از گول خوردن مى ترسانى ، بلال خشم گرفت و عبدالملک خندید.

جلوه‏ تاریخ‏ درشرح‏ نهج‏ البلاغه ‏ابن‏ ابى‏ الحدید، ج ۵ //ترجمه دکتر محمود مهدوى دامغانى

بازدیدها: ۲۸

خطبه ۱۷۷ شرح ابن ابی الحدید (با ترجمه فارسی کتاب جلوه های تاریخ دکتر دامغانی)

۱۷۷ و من خطبه له ع

انْتَفِعُوا بِبَیَانِ اللَّهِ وَ اتَّعِظُوا بِمَوَاعِظِ اللَّهِ- وَ اقْبَلُوا نَصِیحَهَ اللَّهِ- فَإِنَّ اللَّهَ قَدْ أَعْذَرَ إِلَیْکُمْ بِالْجَلِیَّهِ وَ أَخَذَ عَلَیْکُمُ الْحُجَّهَ- وَ بَیَّنَ لَکُمْ مَحَابَّهُ مِنَ الْأَعْمَالِ وَ مَکَارِهَهُ مِنْهَا- لِتَتَّبِعُوا هَذِهِ وَ تَجْتَنِبُوا هَذِهِ- فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ ص کَانَ یَقُولُ- إِنَّ الْجَنَّهَ حُفَّتْ بِالْمَکَارِهِ- وَ إِنَّ النَّارَ حُفَّتْ بِالشَّهَوَاتِ- وَ اعْلَمُوا أَنَّهُ مَا مِنْ طَاعَهِ اللَّهِ شَیْ‏ءٌ إِلَّا یَأْتِی فِی کُرْهٍ- وَ مَا مِنْ مَعْصِیَهِ اللَّهِ شَیْ‏ءٌ إِلَّا یَأْتِی فِی شَهْوَهٍ- فَرَحِمَ اللَّهُ امْرَأً نَزَعَ عَنْ شَهْوَتِهِ وَ قَمَعَ هَوَى نَفْسِهِ- فَإِنَّ هَذِهِ النَّفْسَ أَبْعَدُ شَیْ‏ءٍ مَنْزِعاً- وَ إِنَّهَا لَا تَزَالُ تَنْزِعُ إِلَى مَعْصِیَهٍ فِی هَوًى- وَ اعْلَمُوا عِبَادَ اللَّهِ أَنَّ الْمُؤْمِنَ لَا یُمْسِی وَ لَا یُصْبِحُ- إِلَّا وَ نَفْسُهُ ظَنُونٌ عِنْدَهُ- فَلَا یَزَالُ زَارِیاً عَلَیْهَا وَ مُسْتَزِیداً لَهَا- فَکُونُوا کَالسَّابِقِینَ قَبْلَکُمْ وَ الْمَاضِینَ أَمَامَکُمْ- قَوَّضُوا مِنَ الدُّنْیَا تَقْوِیضَ الرَّاحِلِ وَ طَوَوْهَا طَیَّ الْمَنَازِلِ أعذر إلیکم-

وَ اعْلَمُوا أَنَّ هَذَا الْقُرْآنَ هُوَ النَّاصِحُ الَّذِی لَا یَغُشُّ- وَ الْهَادِی الَّذِی لَا یُضِلُّ وَ الْمُحَدِّثُ الَّذِی لَا یَکْذِبُ- وَ مَا جَالَسَ هَذَا الْقُرْآنَ أَحَدٌ إِلَّا قَامَ عَنْهُ بِزِیَادَهٍ أَوْ نُقْصَانٍ- زِیَادَهٍ فِی هُدًى أَوْ نُقْصَانٍ مِنْ عَمًى- وَ اعْلَمُوا أَنَّهُ لَیْسَ عَلَى أَحَدٍ بَعْدَ الْقُرْآنِ مِنْ فَاقَهٍ- وَ لَا لِأَحَدٍ قَبْلَ الْقُرْآنِ مِنْ‏ غِنًى- فَاسْتَشْفُوهُ مِنْ أَدْوَائِکُمْ- وَ اسْتَعِینُوا بِهِ عَلَى لَأْوَائِکُمْ- فَإِنَّ فِیهِ شِفَاءً مِنْ أَکْبَرِ الدَّاءِ- وَ هُوَ الْکُفْرُ وَ النِّفَاقُ وَ الْغَیُّ وَ الضَّلَالُ- فَاسْأَلُوا اللَّهَ بِهِ وَ تَوَجَّهُوا إِلَیْهِ بِحُبِّهِ- وَ لَا تَسْأَلُوا بِهِ خَلْقَهُ- إِنَّهُ مَا تَوَجَّهَ الْعِبَادُ إِلَى اللَّهِ تَعَالَى بِمِثْلِهِ- وَ اعْلَمُوا أَنَّهُ شَافِعٌ مُشَفَّعٌ وَ قَائِلٌ مُصَدَّقٌ- وَ أَنَّهُ مَنْ شَفَعَ لَهُ الْقُرْآنُ یَوْمَ الْقِیَامَهِ شُفِّعَ فِیهِ- وَ مَنْ مَحَلَ بِهِ الْقُرْآنُ یَوْمَ الْقِیَامَهِ صُدِّقَ عَلَیْهِ- فَإِنَّهُ یُنَادِی مُنَادٍ یَوْمَ الْقِیَامَهِ- أَلَا إِنَّ کُلَّ حَارِثٍ مُبْتَلًى فِی حَرْثِهِ وَ عَاقِبَهِ عَمَلِهِ- غَیْرَ حَرَثِهِ الْقُرْآنِ- فَکُونُوا مِنْ حَرَثَتِهِ وَ أَتْبَاعِهِ- وَ اسْتَدِلُّوهُ عَلَى رَبِّکُمْ وَ اسْتَنْصِحُوهُ عَلَى أَنْفُسِکُمْ- وَ اتَّهِمُوا عَلَیْهِ آرَاءَکُمْ وَ اسْتَغِشُّوا فِیهِ أَهْوَاءَکُم ثُمَّ إِیَّاکُمْ وَ تَهْزِیعَ الْأَخْلَاقِ وَ تَصْرِیفَهَا- وَ اجْعَلُوا اللِّسَانَ وَاحِداً وَ لْیَخْزُنِ الرَّجُلُ لِسَانَهُ- فَإِنَّ هَذَا اللِّسَانَ جَمُوحٌ بِصَاحِبِهِ- وَ اللَّهِ مَا أَرَى عَبْداً یَتَّقِی تَقْوَى تَنْفَعُهُ حَتَّى یَخْتَزِنَ لِسَانَهُ- وَ إِنَّ لِسَانَ الْمُؤْمِنِ مِنْ وَرَاءِ قَلْبِهِ- وَ إِنَّ قَلْبَ الْمُنَافِقِ مِنْ وَرَاءِ لِسَانِهِ- لِأَنَّ الْمُؤْمِنَ إِذَا أَرَادَ أَنْ یَتَکَلَّمَ بِکَلَامٍ تَدَبَّرَهُ فِی نَفْسِهِ- فَإِنْ کَانَ خَیْراً أَبْدَاهُ وَ إِنْ کَانَ شَرّاً وَارَاهُ- وَ إِنَّ الْمُنَافِقَ یَتَکَلَّمُ بِمَا أَتَى عَلَى لِسَانِهِ- لَا یَدْرِی مَا ذَا لَهُ وَ مَا ذَا عَلَیْهِ- وَ لَقَدْ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص- لَا یَسْتَقِیمُ إِیمَانُ عَبْدٍ حَتَّى یَسْتَقِیمَ قَلْبُهُ- وَ لَا یَسْتَقِیمُ قَلْبُهُ حَتَّى یَسْتَقِیمَ لِسَانُهُ- فَمَنِ اسْتَطَاعَ مِنْکُمْ أَنْ یَلْقَى اللَّهَ سُبْحَانَهُ- وَ هُوَ نَقِیُّ الرَّاحَهِ مِنْ دِمَاءِ الْمُسْلِمِینَ وَ أَمْوَالِهِمْ- سَلِیمُ اللِّسَانِ مِنْ أَعْرَاضِهِمْ فَلْیَفْعَل‏

وَ اعْلَمُوا عِبَادَ اللَّهِ أَنَّ الْمُؤْمِنَ یَسْتَحِلُّ الْعَامَ- مَا اسْتَحَلَّ عَاماً أَوَّلَ وَ یُحَرِّمُ الْعَامَ مَا حَرَّمَ عَاماً أَوَّلَ- وَ أَنَّ مَا أَحْدَثَ النَّاسُ لَا یُحِلُّ لَکُمْ شَیْئاً- مِمَّا حُرِّمَ عَلَیْکُمْ- وَ لَکِنَّ الْحَلَالَ مَا أَحَلَّ اللَّهُ وَ الْحَرَامَ مَا حَرَّمَ اللَّهُ- فَقَدْ جَرَّبْتُمُ الْأُمُورَ وَ ضَرَّسْتُمُوهَا- وَ وُعِظْتُمْ بِمَنْ کَانَ قَبْلَکُمْ وَ ضُرِبَتِ الْأَمْثَالُ لَکُمْ- وَ دُعِیتُمْ إِلَى الْأَمْرِ الْوَاضِحِ فَلَا یَصَمُّ عَنْ ذَلِکَ إِلَّا أَصَمُّ- وَ لَا یَعْمَى عَنْهُ إِلَّا أَعْمَى- وَ مَنْ لَمْ یَنْفَعْهُ اللَّهُ بِالْبَلَاءِ وَ التَّجَارِبِ- لَمْ یَنْتَفِعْ بِشَیْ‏ءٍ مِنَ الْعِظَهِ وَ أَتَاهُ التَّقْصِیرُ مِنْ أَمَامِهِ- حَتَّى یَعْرِفَ مَا أَنْکَرَ وَ یُنْکِرَ مَا عَرَفَ- فَإِنَّ النَّاسَ رَجُلَانِ مُتَّبِعٌ شِرْعَهً وَ مُبْتَدِعٌ بِدْعَهً- لَیْسَ مَعَهُ مِنَ اللَّهِ سُبْحَانَهُ بُرْهَانُ سُنَّهٍ وَ لَا ضِیَاءُ حُجَّه

فَإِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ لَمْ یَعِظْ أَحَداً بِمِثْلِ هَذَا الْقُرْآنِ- فَإِنَّهُ حَبْلُ اللَّهِ الْمَتِینُ وَ سَبَبُهُ الْأَمِینُ- وَ فِیهِ رَبِیعُ الْقَلْبِ وَ یَنَابِیعُ الْعِلْمِ- وَ مَا لِلْقَلْبِ جَلَاءٌ غَیْرُهُ مَعَ أَنَّهُ قَدْ ذَهَبَ الْمُتَذَکِّرُونَ- وَ بَقِیَ النَّاسُونَ أَوِ الْمُتَنَاسُونَ- فَإِذَا رَأَیْتُمْ خَیْراً فَأَعِینُوا عَلَیْهِ- وَ إِذَا رَأَیْتُمْ شَرّاً فَاذْهَبُوا عَنْهُ- فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ ص کَانَ یَقُولُ- یَا ابْنَ آدَمَ اعْمَلِ الْخَیْرَ وَ دَعِ الشَّرَّ- فَإِذَا أَنْتَ جَوَادٌ قَاصِد

أَلَا وَ إِنَّ الظُّلْمَ ثَلَاثَهٌ- فَظُلْمٌ لَا یُغْفَرُ وَ ظُلْمٌ لَا یُتْرَکُ- وَ ظُلْمٌ مَغْفُورٌ لَا یُطْلَبُ- فَأَمَّا الظُّلْمُ الَّذِی لَا یُغْفَرُ فَالشِّرْکُ بِاللَّهِ- قَالَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ إِنَّ اللَّهَ لا یَغْفِرُ أَنْ یُشْرَکَ بِهِ- وَ أَمَّا الظُّلْمُ الَّذِی یُغْفَرُ- فَظُلْمُ الْعَبْدِ نَفْسَهُ عِنْدَ بَعْضِ الْهَنَاتِ- وَ أَمَّا الظُّلْمُ الَّذِی لَا یُتْرَکُ- فَظُلْمُ الْعِبَادِ بَعْضِهِمْ بَعْضاً- الْقِصَاصُ هُنَاکَ شَدِیدٌ لَیْسَ هُوَ جَرْحاً بِاْلمُدَى- وَ لَا ضَرْباً بِالسِّیَاطِ وَ لَکِنَّهُ مَا یُسْتَصْغَرُ ذَلِکَ مَعَهُ- فَإِیَّاکُمْ وَ التَّلَوُّنَ فِی دِینِ اللَّهِ- فَإِنَّ جَمَاعَهً فِیمَا تَکْرَهُونَ مِنَ الْحَقِّ- خَیْرٌ مِنْ فُرْقَهٍ فِیمَا تُحِبُّونَ مِنَ الْبَاطِلِ- وَ إِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ لَمْ یُعْطِ أَحَداً بِفُرْقَهٍ خَیْراً مِمَّنْ مَضَى- وَ لَا مِمَّنْ بَقِیَ- یَا أَیُّهَا النَّاسُ- طُوبَى لِمَنْ شَغَلَهُ عَیْبُهُ عَنْ عُیُوبِ النَّاسِ- وَ طُوبَى لِمَنْ لَزِمَ بَیْتَهُ وَ أَکَلَ قُوتَهُ- وَ اشْتَغَلَ بِطَاعَهِ رَبِّهِ وَ بَکَى عَلَى خَطِیئَتِهِ- فَکَانَ مِنْ نَفْسِهِ فِی شُغُلٍ وَ النَّاسُ مِنْهُ فِی رَاحَه

مطابق خطبه ۱۷۶ نسخه صبحی صالح

شرح وترجمه فارسی

(۱۷۷) : از سخنان آن حضرت (ع )

در این خطبه که با عبارت انتفعوا ببیان الله و اتعظوا بمواعظ الله و اقبلوا نصیحه الله (از گفتار خداوند بهره مند شوید، و از پندهاى خداوند پند گیرید، و نصیحت خدا را فرا پذیرید) شروع مى شود هیچ گونه بحث تاریخى طرح نشده است . ابن ابى الحدید ضمن توضیح درباره لغات و اصطلاحات و ارائه شواهد از نثر و نظم چند بحث مستقل درباره چند موضوع ایراد کرده است که اشاره به آنها براى خواهنندگان گرامى سودبخش است و از هر بحث به ترجمه یکى دو روایت بسنده مى شود تا مایه زیور این کتاب باشد.

فصلى در قرآن و اخبارى که در فضیلت آن آمده است

 بدان این بخش از این خطبه از بهتر و نکوتر سخنانى است که در بزرگداشت و اکرام قرآن وارد شده است و مردم در این مورد فراوان سخن گفته اند. و از جمله سخنان دیگرى که از امیرالمؤ منین علیه السلام در مورد قرآن نقل شده است کلامى است که این قتیبه در کتاب عیون الاخبار آن را آورده است و چنین است :

مثل مؤ منى که قرآن مى خواند همچون نارنج است که مزه و بوى آن خوش و پسندیده است و مثل مؤ منى که قرآن نخواند چون خرماست که مزه اش نیکوست و بویى ندارد. و مثل تبهکارى که قرآن مى خواند چون ریحان خودروى است که بویش خوش ولى مزه اش تلخ است و مثل تبهکارى که قرآن نمى خواند همچون حنظل (هندوانه ابوجهل ) است که مزه اش تلخ و بویش گندناک است .
پیامبر (ص ) فرمود همانا که دلها زنگ مى زند همان گونه که آهن زنگ مى زند پرسیدند: اى رسول خدا، چه چیزى مایه زدودن آن زنگار است ؟ فرمود خواندن قرآن و یادآوردن مرگ .

فصلى درباره اخبارى که در شدت عذاب جهنم آمده است

اوزاعى ضمن اندرزهاى خود به منصور چنین گفت : براى من از رسول خدا (ص ) روایت شده که فرموده است : اگر جامه یى از جامه هاى دوزخیان میان آسمان و زمین ریخته شود و همه مردم زمین را مى سوزاند، پس چگونه خواهد بود حال آن کس که آن را بپوشانند، و اگر دلوى از آب سوزان دوزخ بر همه آبهاى زمین فرو ریزد همه آبها را چنان بدبو و بدمزه مى کند که هیچ آفریده را یاراى آشامیدن از آن نخواهد بود؛ پس چگونه است حال کسى که باید از حمیم جهنم بیاشامد؟ و اگر تنها حلقه یى از زنجیرهاى آتشین بر کوهى نهاده شود آن کوه را همچون سرب ذوب و گداخته خواهد ساخت ؛ پس چگونه است آن کسى که بر آن زنجیر درافتد و اضافه آنرا هم برگردنش نهند.

ابوهریره از پیامبر (ص ) نقل مى کند که فرموده است اگر در این مسجد صدهزار تن یا افزون از آن باشند و مردى از دوزخیان را پیش ایشان آورند و نفس بکشد و بازدم او به آنان برسد همانا که مسجد و هر کس را در آن باشد به آتش مى کشد.

ابن ابى الحدید سپس فصلى مفصل در هفده صفحه در مورد اجتماعى بودن و عزلت آورده است ، و پس از اینکه توضیح مى دهد که امیرالمؤ منین (ع ) همان گونه که گاه به عزلت تشویق کرده است گاه از آن نهى فرموده است مى گوید: همگى این فصل و مطالب عزلت را از سخنان ابوحامد غزالى در احیاء علوم الدین نقل کردیم و هر جا لازم بود آن را تهذیب کردیم .

جلوه‏ تاریخ‏ درشرح‏ نهج‏ البلاغه ‏ابن‏ ابى‏ الحدید، ج ۵ //ترجمه دکتر محمود مهدوى دامغانى

بازدیدها: ۵۹

خطبه ۱۷۶ شرح ابن ابی الحدید (با ترجمه فارسی کتاب جلوه های تاریخ دکتر دامغانی)(پاره یى از اخبار على علیه السلام به امور غیبى)

۱۷۶ من خطبه له ع

أَیُّهَا النَّاسُ غَیْرُ الْمَغْفُولِ عَنْهُمْ- وَ التَّارِکُونَ وَ الْمَأْخُوذُ مِنْهُمْ- مَا لِی أَرَاکُمْ عَنِ اللَّهِ ذَاهِبِینَ وَ إِلَى غَیْرِهِ رَاغِبِینَ- کَأَنَّکُمْ نَعَمٌ أَرَاحَ بِهَا سَائِمٌ إِلَى مَرْعًى وَبِیٍّ وَ مَشْرَبٍ دَوِیٍّ- وَ إِنَّمَا هِیَ کَالْمَعْلُوفَهِ لِلْمُدَى لَا تَعْرِفُ مَا ذَا یُرَادُ بِهَا- إِذَا أُحْسِنَ إِلَیْهَا تَحْسَبُ یَوْمَهَا دَهْرَهَا وَ شِبَعَهَا أَمْرَهَا- وَ اللَّهِ لَوْ شِئْتُ أَنْ أُخْبِرَ کُلَّ رَجُلٍ مِنْکُمْ- بِمَخْرَجِهِ وَ مَوْلِجِهِ وَ جَمِیعِ شَأْنِهِ لَفَعَلْتُ- وَ لَکِنْ أَخَافُ أَنْ تَکْفُرُوا فِیَّ بِرَسُولِ اللَّهِ ص- أَلَا وَ إِنِّی مُفْضِیهِ إِلَى الْخَاصَّهِ مِمَّنْ یُؤْمَنُ ذَلِکَ مِنْهُ- وَ الَّذِی بَعَثَهُ بِالْحَقِّ وَ اصْطَفَاهُ عَلَى الْخَلْقِ- مَا أَنْطِقُ إِلَّا صَادِقاً- وَ لَقَدْ عَهِدَ إِلَیَّ بِذَلِکَ کُلِّهِ وَ بِمَهْلِکِ مَنْ یَهْلِکُ- وَ مَنْجَى مَنْ یَنْجُو وَ مَآلِ هَذَا الْأَمْرِ- وَ مَا أَبْقَى شَیْئاً یَمُرُّ عَلَى رَأْسِی إِلَّا أَفْرَغَهُ فِی أُذُنِی- وَ أَفْضَى بِهِ إِلَیَّ- أَیُّهَا النَّاسُ إِنِّی وَ اللَّهِ مَا أَحُثُّکُمْ عَلَى طَاعَهٍ- إِلَّا وَ أَسْبِقُکُمْ إِلَیْهَا- وَ لَا أَنْهَاکُمْ عَنْ مَعْصِیَهٍ إِلَّا وَ أَتَنَاهَى قَبْلَکُمْ عَنْهَا

مطابق خطبه ۱۷۵ نسخه صبحی صالح

شرح وترجمه فارسی

(۱۷۶) : از سخنان آن حضرت (ع )

در این خطبه که با عبارت ایها الناس غیر المغفول عنهم ، و التارکون و الماءخوذ منهم هان ! اى مردمى که غافل اند و از ایشان غافل نیستند، فرمانهاى خدا را رها کرده اند و همه چیز از ایشان گرفته مى شود  شروع مى شود.

(ابن ابى الحدید) مى گوید: على علیه السلام پس از مقدمه خطبه موضوع دیگرى را مطرح کرده و فرموده است اگر بخواهد مى تواند به هر یک از ایشان خبر دهد که از کجا آمده و چگونه از منزل خود بیرون آمده است و کجا و چگونه خواهد رفت و از همه کارها و خوراک و آشامیدنى او و تصمیمى که در کارها گرفته است و آنچه در خانه خود اندوخته است آگاهش سازد. او سوگند مى خورد که در آیه ۴۹ سوره آل عمران آمده است : و مى توانم شما را از آنچه مى خورید و آنچه در خانه هایتان باقى مى گذارید خبر دهم .

آن گاه مى فرماید: همانا بیم دارم که در آن صورت با مبالغه و غلو درباره من به رسول خدا (ص ) کافر شوید و مرا بر آن حضرت برترى دهید، و بیم دارم که در آن صورت در مورد من مدعى الوهیت شوید همان گونه که مسیحیان در مورد مسیح ، پس از آنکه آنان را از امورى پوشیده آگاه ساخت ، مدعى شدند.

سپس مى فرماید: همانا برخى از این امور را به خواص یاران و اشخاص مورد اعتمادم که در مورد آنان از غلو در امانم و مى دانم به پیامبر (ص ) کافر نخواهند شد خواهم گفت و آنان مى دانند که این هم از نشانه هاى عظمت و معجزات رسول خدا (ص ) است که من ، که یکى از پیروان و یاران اویم ، به این منزلت بزرگ رسیده ام . آن گاه دوباره سوگند مى خورد که جز به راستى سخن نخواهد گفت و پیامبر (ص ) همه این امور را به او فرموده است و او را به درمانده و تباه شدن گروهى از صحابه و دیگر مردم و رستگارى کسانى که رستگار مى شوند و به سرانجام این امر، یعنى اسلام ، و اینکه حکومت و خلافت در آینده چه خواهد شد، خبر داده است و پیامبر (ص ) هیچ چیز از آنچه را که بر سر على علیه السلام خواهد آمد رها نکرده و او را از آن آگاه فرموده و رازش را با او در میان نهاده است .

درباره برخى از سخنان غلوکنندگان در مورد على (ع )

بدان که غیرممکن نیست که برخى از نفسها داراى ویژگیهایى باشد که با آن از امور پوشیده و غیبى آگاه شود. در این مورد در مباحث گذشته به حد کفایت بحث شده است . البته ممکن نیست که هیچ نفسى بتواند همه امور غیبى و پوشیده را درک کند زیرا نیروى متناهى نمى تواند به امور نامتناهى چیره و محیط شود و هر نیرویى در هر در نفسى حادث و متناهى است . بنابراین ، لازم است سخن امیرالمؤ منین علیه السلام را به این معنى ندانیم که مقصودش این است که به همه امور غیبى داناست ، بلکه منظور این است که امورى محدود از امور غیبى و پوشیده را که حکمت خداوند سبحان اقتضاى آن را دارد و او را براى دانستن آن شایسته دانسته است مى داند. در مورد رسول خدا (ص ) هم همین گونه است و آن حضرت هم امورى محدود و معدود را مى دانسته اند نه آنکه بر همه امور نامتناهى دانا باشد.

با آنکه على علیه السلام از بیم کافر شدن به رسول خدا بسیارى از آنچه را که مى دانست از مردم پوشیده داشت ، گروهى بسیار به کفر افتادند و در مورد على (ع ) مدعى پیامبرى شدند و ادعا کردند که او شریک رسالت پیامبر (ص ) است و سپس مدعى شدند که همو پیامبر بوده و فرشته ماءمور ابلاغ وحى اشتباه کرده است و پس از آن گفتند على (ع ) همان کسى است که براى مردم محمد (ص ) را مبعوث کرده است . و درباره او مدعى به حلول و اتحاد شدند و هیچ نوع از گمراهى را رها نکردند مگر اینکه درباره اش گفتند و به آنان اعتقاد پیدا کردند و شاعر غلات درباره على علیه السلام اشعارى سروده که ضمن آن چنین گفته است :
کسى که عاد و ثمود را با بلاهاى سخت خود نابود کرد و کسى که بر فراز طور با موسى سخن گفت هنگامى که او را ندا مى داد…
یکى دیگر از شاعران آنان چنین سروده است .

همانا و جز این نیست که آفریدگار همه آفریده ها کسى است که پایه هاى حصار خیبر را به لرزه درآورد و فرو کشید، آرى ما او را به امامت و مولایى پسندیده ایم و براى او به سمت خدایى و پروردگارى سجده مى کنیم .

پاره یى از اخبار على علیه السلام به امور غیبى

در مباحث گذشته برخى از اخبار على علیه السلام به امور غیبى را بیان داشتیم .  از جمله شگفت ترین آنها موضوعى است که آن را ضمن خطبه یى که در آن از خونریزى هاى آینده سخن مى گوید و اشاره به قرمطیان است . بیان کرده است .

آن حضرت چنین فرموده است مدعى عشق و محبت نسبت به ما هستند و حال آنکه بغض و کینه ما را در دل نهان دارند و نشانه این موضوع آن است که ایشان وارثان ما را مى کشند و از کارهاى ما رویگردانند، جوانان ما را از خود طرد مى کنند. و آنچه از آن خبر داده همان گونه بوده است ؛ چرا که قرمطیان گروهى بسیار از آل ابوطالب علیه السلام را کشتند و نامهاى آنان در کتاب مقاتل الطالبیین ابوالفرج اصفهانى آمده است . 

ابوطاهر سلیمان بن حسن جنابى سالار قرمطیان همراه لشکر خویش از نجف و کربلا گذشت و درنگ نکرد و براى زیارت به هیچیک از این دو مزار نرفت .

على (ع ) ضمن همین خطبه در حالى که به ستونى در مسجد کوفه که به آن تکیه مى داد اشاره مى کرد چنین فرموده است گویى مى بینم حجرالاسود اینجا نصب شده است . اى واى بر ایشان ! فضیلت حجرالاسود در خودش نیست بلکه در جایگاه و اساس آن است . آرى حجرالاسود مدتى اینجا خواهد بود و سپس مدتى آنجا و به بحرین اشاره فرمود و سپس به جایگاه اصلى خود بر مى گردد.
در مورد حجرالاسود همان گونه که على علیه السلام خبر داده بود اتفاق افتاد.

من به خطبه هاى مختلفى از على (ع ) دست یافته ام که در آنها پیشگویى هایى درباره خونریزى هاى آینده آمده است ، و آنها را چنان دیدم که مشتمل بر چیزهایى است که نسبت دادن آن به او جایز است و نیز مطالبى دارد که نسبت دادنش به او جایز نیست . البته در بسیارى از آنها دیدم که اختلال ظاهر است ولى این مطالبى که نقل مى کنم از آن خطبه هاى سست نیست بلکه از سخنان اوست که در کتابهاى مختلف آمده است و از آن جمله این موضوع است که على علیه السلام بر منبر خطبه مى خواند و ضمن آن فرمود پیش از آنکه مرا از دست بدهید از من بپرسید… 

تمیم بن اسمامه بن زهیر بن درید تمیمى بر او اعتراض و گفتارش را قطع کرد و گفت : چند تار موى در سر من موجود است ؟ على علیه السلام به او فرمود همانا به خدا سوگند این را مى دانم و بر فرض که تو را از آن آگاه کنم چه دلیلى بر آن خواهد بود چگونه مى شمارى و تو را از سبب این برخاستن و پرسیدنت خبر مى دهم که به من گفته شده است بر هر تار مویت فرشته یى است که تو را لعنت مى کند و شیطانى که تو را به جنبش وا مى دارد و نشانه این سخن آن است که در خانه ات پسرک شیرخوارى است که پسر رسول خدا (ص ) (امام حسین (ع )) را مى کشد و دیگران را بر کشتن او تحریک مى کند.

این موضوع همانگونه بود که او گفته بود. تمیم پسرى به نام حصین (با صاد بدون نقطه ) داشت که در آن هنگام نوزادى شیرخوار بود و چندان زیست که سالار شرطه ابن زیاد شد و ابن زیاد او را پیش عمر بن سعد فرستاد و فرمان داد با امام حسین (ع ) صبح روزى که در شب پیش از آن حصین به کربلا آمد به شهادت رسید.

همچنین از آن جمله است گفتار على علیه السلام بر براء بن عازب  که روزى به او فرمود اى براء ممکن است در حالى که تو زنده باشى حسین کشته شود و تو او را یارى نکنى ، براء گفت اى امیرالمؤ منین هرگز چنین مباد!

هنگامى که امام حسین علیه السلام کشته شد براء این موضوع را متذکر مى شد و مى گفت چه اندوه بزرگى که در رکاب او حاضر نشدم تا براى دفاع از او کشته شوم . 

از این پس هم به خواست خداوند به مطالبى که تذکرش مفید باشد و از اینگونه خبردادن از امور غیبى برسیم خواهیم نوشت .

جلوه‏ تاریخ‏ درشرح‏ نهج‏ البلاغه ‏ابن‏ ابى‏ الحدید، ج ۵ //ترجمه دکتر محمود مهدوى دامغانى

بازدیدها: ۳۶۳

خطبه ۱۷۵ شرح ابن ابی الحدید (با ترجمه فارسی کتاب جلوه های تاریخ دکتر دامغانی)(طلحه)

۱۷۵ و من کلام له ع فی معنى طلحه بن عبید الله

قَدْ کُنْتُ وَ مَا أُهَدَّدُ بِالْحَرْبِ- وَ لَا أُرَهَّبُ بِالضَّرْبِ- وَ أَنَا عَلَى مَا وَعَدَنِی رَبِّی مِنَ النَّصْرِ- وَ اللَّهِ مَا اسْتَعْجَلَ مُتَجَرِّداً لِلطَّلَبِ بِدَمِ عُثْمَانَ- إِلَّا خَوْفاً مِنْ أَنْ یُطَالَبَ بِدَمِهِ لِأَنَّهُ مَظِنَّتُهُ- وَ لَمْ یَکُنْ فِی الْقَوْمِ أَحْرَصُ عَلَیْهِ مِنْهُ- فَأَرَادَ أَنْ یُغَالِطَ بِمَا أَجْلَبَ فِیهِ- لِیَلْتَبِسَ الْأَمْرُ وَ یَقَعَ الشَّکُّ- . وَ وَ اللَّهِ مَا صَنَعَ فِی أَمْرِ عُثْمَانَ وَاحِدَهً مِنْ ثَلَاثٍ- لَئِنْ کَانَ ابْنُ عَفَّانَ ظَالِماً کَمَا کَانَ یَزْعُمُ- لَقَدْ کَانَ یَنْبَغِی لَهُ أَنْ یُؤازِرَ قَاتِلِیهِ- وَ أَنْ یُنَابِذَ نَاصِرِیهِ- . وَ لَئِنْ کَانَ مَظْلُوماً- لَقَدْ کَانَ یَنْبَغِی لَهُ أَنْ یَکُونَ مِنَ الْمُنَهْنِهِینَ عَنْهُ- وَ الْمُعَذِّرِینَ فِیهِ- وَ لَئِنْ کَانَ فِی شَکٍّ مِنَ الْخَصْلَتَیْنِ- لَقَدْ کَانَ یَنْبَغِی لَهُ أَنْ یَعْتَزِلَهُ- وَ یَرْکُدَ جَانِباً وَ یَدَعَ النَّاسَ مَعَهُ- فَمَا فَعَلَ وَاحِدَهً مِنَ الثَّلَاثِ- وَ جَاءَ بِأَمْرٍ لَمْ یُعْرَفْ بَابُهُ وَ لَمْ تَسْلَمْ مَعَاذِیرُه‏

مطابق خطبه ۱۷۴ نسخه صبحی صالح

شرح وترجمه فارسی

(۱۷۵) : از سخنان على علیه السلام درباره طلحه بن عبیدالله 

این خطبه با عبارت قد کنت و ما اهدد بالحرب و لاارهب بالضرب (از هنگامى که بوده ام هیچ گاه از جنگ ترسانده نشده ام و از ضربه زدن بیم داده نشده ام ) شروع مى شود. (ابن ابى الحدید پس از توضیح ادبى مختصرى مى گوید:)

على علیه السلام سپس مى فرماید که او همچنان بر وعده یى که خداوندش به پیروزى داده معتقد و هم اکنون نیز به غلبه و پیروزى مطمئن است همچنان که در گذشته بر این حال بوده است . پس از آن شرح حال طلحه را بیان مى کند و مى گوید: این او بود که براى به اشتباه انداختن مردم و اینکه براى آنان چنین گمانى پیش آورد که از خون عثمان برى است و ایجاد شک و شبهه با تمام نیرو و کوشش ‍ مدعى خونخواهى عثمان شد.

و حال آنکه طلحه در مورد عثمان و اینکه مردم از هر سو بر او بشوراند و او را محاصره کند و براى چاره اندیشى در جمع کردن مردم بر ضد او خویشتن را سخت رنجه ساخت و به زحمت انداخت و به خود وعده رسیدن به خلافت مى داد و آماده مى شد و کلیدهاى انبارهاى بیت المال را تصرف کرد و با مردم دیدار مى کرد و دور او را گرفتند و چیزى نمانده بود، جز دست یازیدن به خلافت .

آنچه میان طلحه و عثمان بود

ابوجعفر محمد بن جریر طبرى در کتاب التاریخ چنین آورده است :
عمر بن شبه ، از على بن محمد، از عبدربه ، از نافع ، از اسماعیل بن ابى خالد، از حکیم بن جابر نقل مى کرد که على علیه السلام هنگامى که عثمان را محاصره کرده بودند به طلحه فرمود: تو را به خدا سوگند مى دهم که مردم را از عثمان و تعرض بر او باز دارى . طلحه گفت : نه ، به خدا سوگند مگر آنکه بنى امیه از خویشتن داد دهند.

طبرى همچنین روایت مى کند که عثمان پنجاه هزار درم از طلحه طلبکار بود، روزى عثمان به مسجد رفت ، طلحه به او گفت مال تو آماده است آن را بگیر. عثمان گفت : اى ابومحمد، آن مال به منظور کمک هزینه بر جوانمردى و مردانگى تو از آن خودت باشد.

وى گوید: عثمان در آن هنگام که در محاصره بود مى گفت پاداشى چون پاداش سنمار. طبرى همچنین روایت مى کند که طلحه زمینى را به هفتصدهزار درهم به عثمان فروخت ، عثمان آن را پول را فرستاد. طلحه گفت : کسى که این مقدار پول در خانه اش باشد و نداند که تقدیر خداوند نسبت به او چیست بدون تردید مغرور و شیفته خواهد بود؛ آن شب را بیدار ماند و نمایندگان او در کوچه هاى مدینه آمد و شد مى کردند و آن پول را تقسیم مى کرد آن چنان که شب را به صبح آورد، در حالى که یک درهم از آن باقى نماند.

طبرى مى گوید: این موضوع را حسن بصرى روایت مى کرده و مى گفته است . شگفتا که همین مرد سپس در جستجوى درهم و دینار، یا سیم و زر به دیار ما آمد.

طبرى همچنین مى گوید: ابن عباس که خدایش رحمت کناد! مى گفته است : هنگامى که عثمان در محاصره بود و من به نیابت از عثمان سرپرستى حج را برعهده داشتم در صلصل عایشه را دیدم ، به من گفت : اى ابن عباس ، تو را که مردى سخنور و خردمندى به خدا سوگند مى دهم که مبادا مردم را از یارى دادن طلحه بازدارى ، که بینش آنان در مورد عثمان آشکار و راه و روش ‍ ایشان روشن شده است و از همه شهرها براى کارى که شعله ور شده است آمده اند، و آن چنان که به من خبر رسیده طلحه کسانى را بر بیت المال گماشته و کلیدها را گرفته است و گمان مى کنم به خواست خداوند و به روش پسرعمویش ابوبکر، رفتار خواهد کرد. گفتم : مادرجان ، بر فرض که براى آن مرد (عثمان ) حادثه یى پیش آید مردم به کسى جز سالار ما على علیه السلام توجه نخواهند کرد و پناه نخواهند برد. عایشه گفت : اى ابن عباس ! سخنى دیگر گوى و خود را باش که من نمى خواهم با تو ستیز و بگو و مگو کنم . 

مدائنى در کتاب مقتل عثمان روایت مى کند که طلحه سه روز از دفن عثمان جلوگیرى کرد و على علیه السلام پنج روز پس از کشته شدن عثمان بیعت مردم را پذیرا شد و حکیم بن حزام یکى از افراد خاندان اسد بن عبدالعزى و جبیر بن مطعم بن حارث بن نوفل از على علیه السلام براى دفن عثمان یارى خواستند.

طلحه گروهى را با سنگریزه در راه آنان نشاند. تنى چند از وابستگان عثمان جنازه اش را بیرون آوردند و خواستند کنار محوطه یى در مدینه که به حش کوکب معروف بود به خاک بسپارند. یهودیان مردگان خود را آنجا دفن مى کردند، همین که جنازه را آوردند آن گروه شروع به ریگ زدن به تابوت کردند و مى خواستند جسد را بیرون بیندازند، در این هنگام على علیه السلام کسى را پیش مردم فرستاد و سوگندشان داد که از آن کار دست بردارند و آنان دست برداشتند و همراهان جسد عثمان را بردند و در حش کوکب به خاک سپردند.

طبرى هم نظیر این روایت را آورده است جز اینکه به نام طلحه تصریح نکرده است و افزوده است که چون معاویه بر مردم چیره شد دستور داد آن دیوار را ویران کردند تا متصل به بقیع شد و به مردم فرمان داد مردگان خود را کنار گور عثمان به خاک بسپرند و آن محوطه به محل گورهاى مسلمانان پیوسته شد.

مدائنى در همان کتاب روایت مى کند که عثمان در فاصله میان نماز مغرب و عشاء دفن شد و کسى در تشییع جنازه اش جز مروان بن حکم و دختر عثمان و سه تن از بردگان آزادکرده اش شرکت نکرد و دختر عثمان با صداى بلند شروع به نوحه گرى و گریستن کرد، طلحه گروهى را آنجا در کمین نشانده بود که ریگ در دست داشتند و فریاد کشیدند: نعثل ، نعثل ! همراهان جنازه گفتند: آهنگ آن محوطه کنید. و او را همانجا به خاک سپردند.

واقدى روایت مى کند که چون عثمان کشته شد درباره دفن او سخن گفتند، طلحه گفت باید در دیر سلع یعنى گورستان یهودیان به خاک سپرده شود.

طبرى در تاریخ خود این موضوع را آورده است ولى او از طلحه روایت مى کند که گفته است : مردى گفت باید در دیر سلع دفن شود. حکیم بن حزام گفت به خدا سوگند، تا هنگامى که یکى از اعقاب قصى بن کلاب زنده باشد این کار صورت نمى گیرد و نزدیک بود فتنه درگیرد. ابن عدیس بلوى به حکیم گفت اى شیخ ، هر جا که عثمان دفن شود به تو چه زیانى دارد؟ حکیم گفت او جاى دیگرى جز بقیع غرقد دفن نخواهد شد جایى که خویشاوندان و گذشتگان او دفن شده اند. حکیم بن حزام همراه دوازده مرد که زبیر بن عوام هم از ایشان بود جنازه عثمان را بیرون آوردند ولى مردم از دفن آن در بقیع جلوگیرى کردند، ناچار او را در حش کوکب به خاک سپردند.

طبرى همچنین در تاریخ خود نقل مى کند که به هنگام محاصره عثمان ، على علیه السلام در خیبر و مزارع خویش بود، چون به مدینه آمد عثمان کسى نزد وى فرستاد و او را فرا خواند. و هنگامى که پیش او آمد به او گفت : مرا بر تو حقوقى است ، حق اسلام و حق خویشاوندى و حق عهد و میثاق ، وانگهى به خدا سوگند بر فرض اگر هیچیک از این امور نبود و ما در دوره جاهلى مى بودیم باز هم براى بنى عبد مناف ننگ و عار است که این مرد تیمى یعنى طلحه حکومت را از چنگ ایشان بیرون بیاورد. على علیه السلام به او فرمود: بزودى خبرش به تو خواهد رسید.

 آنگاه على (ع ) برخاست و به مسجد رفت . اسامه بن زید را آنجا نشسته دید، او را فرا خواند و در حالى که آکنده از مردم بود. على علیه السلام برخاست فرمود اى طلحه این چه کارى است که پیش گرفته اى ؟ طلحه گفت : اى اباحسن ! پس از اینکه کار از کار گذشته ! على علیه السلام بدون اینکه چیزى بگوید بیرون آمد و خود را کنار بیت المال رساند و فریاد برآورد که این در را بگشایید، نتوانستند بگشایند.
فرمود آن را بشکنید و شکستند و فرمود این اموال را بیرون بیاورید و شروع به بیرون آوردن اموال کردند و على (ع ) به مردم عطا مى کرد، این خبر و کارى که على (ع ) انجام داده بود به کسانى که در خانه طلحه بود رسید و آنان شروع به آمدن پیش على کردند و چنان شد که طلحه تنها باقى ماند، و چون خبر به عثمان رسید شاد شد. آن گاه طلحه بیرون آمد و آهنگ خانه عثمان کرد و اجازه خواست و چون وارد شد خطاب به عثمان گفت : اى امیرالمؤ منین ، از خداوند آمرزش مى خواهم و توبه مى کنم . قصد کارى کرده بودم که خداوند میان من و آن حائل شد. عثمان گفت : به خدا سوگند که براى توبه و در حال آن نیامده اى بلکه شکست خورده آمده اى و اى طلحه خداوند به حساب تو خواهد رسید.

آن گاه امیرالمؤ منین على علیه السلام در دنباله این خطبه حال طلحه را تقسیم کرده و مى گوید:او در مورد عثمان از سه حال بیرون نیست : یا معتقد به حلال بودن ریختن خون او، یا معتقد به حرمت آن ، و یا در حال شک و تردید بوده است ؛ اگر معتقد به حلال بودن ریختن خون او بوده است اینک براى او جایز نیست که به طرفدارى از انسانى که ریختن خونش را حلال مى دانسته است بیعت را بشکند و پیمان گسلى کند، و اگر معتقد به حرمت خون او بوده است بر او واجب بود که مردم را از هجوم به عثمان بازدارد و در آن باره حجت و عذر آورد و اگر در آن مورد شک و تردید داشته بر او واجب بوده است از آن کار کناره گیرد و به گوشه یى برود و حال آنکه چنین نکرد بلکه نخست او آتش فتنه را برافروخت و دیگرى آن را تیزتر کرد.

اگر بگویى ممکن است طلحه نخست معتقد به حلال بودن ریختن خون عثمان بوده و پس از کشته شدن عثمان عقیده اش دگرگون شده و معتقد گردیده است که کشتن عثمان حرام بوده و واجب است قاتلان او را قصاص کنند.

مى گویم : اگر طلحه چنین اعترافى کرده بود على علیه السلام این گونه تقسیم نمى کرد، و این را از آن جهت گفته است که طلحه بر یک عقیده پایدار بوده است و این تقسیم با این فرض صحیح است و جاى هیچ گونه طعنه یى در آن نیست و طلحه بر همان حال بوده و هرگز از او نقل نشده است که بگوید از آنچه نسبت به عثمان کردم پشیمان شدم .

اگر بگویى چگونه امیرالمؤ منین علیه السلام فرموده است طلحه هیچیک از این سه حالت را نداشت و به آن عمل نکرد در صورتى که طلحه یکى از آن کارها را انجام داده است و آن یارى دادن قاتلان عثمان به هنگام محاصره اوست . مى گویم : مقصود على (ع ) این است که اگر عثمان ظالم بوده است بر طلحه واجب است که قاتلان او را پس از قتل عثمان یارى دهد و از آنان حمایت کند و از ایشان در قبال هر کس که به آنان حمله کند دفاع کند و معلوم است که طلحه چنین نکرده است و فقط هنگامى که عثمان زنده بود چنان کرد و این خارج از این تقسیم است .

جلوه‏ تاریخ‏ درشرح‏ نهج‏ البلاغه ‏ابن‏ ابى‏ الحدید، ج ۵ //ترجمه دکتر محمود مهدوى دامغانى

بازدیدها: ۷۴

خطبه ۱۷۴ شرح ابن ابی الحدید (با ترجمه فارسی کتاب جلوه های تاریخ دکتر دامغانی)

۱۷۴ و من خطبه له ع

أَمِینُ وَحْیِهِ وَ خَاتَمُ رُسُلِهِ- وَ بَشِیرُ رَحْمَتِهِ وَ نَذِیرُ نِقْمَتِهِ- أَیُّهَا النَّاسُ- إِنَّ أَحَقَّ النَّاسِ بِهَذَا الْأَمْرِ أَقْوَاهُمْ عَلَیْهِ- وَ أَعْلَمُهُمْ بِأَمْرِ اللَّهِ فِیهِ- فَإِنْ شَغَبَ شَاغِبٌ اسْتُعْتِبَ فَإِنْ أَبَى قُوتِلَ- وَ لَعَمْرِی لَئِنْ کَانَتِ الْإِمَامَهُ لَا تَنْعَقِدُ- حَتَّى تَحْضُرَهَا عَامَّهُ النَّاسِ مَا إِلَى ذَلِکَ سَبِیلٌ- وَ لَکِنْ أَهْلُهَا یَحْکُمُونَ عَلَى مَنْ غَابَ عَنْهَا- ثُمَّ لَیْسَ لِلشَّاهِدِ أَنْ یَرْجِعَ وَ لَا لِلْغَائِبِ أَنْ یَخْتَارَ- أَلَا وَ إِنِّی أُقَاتِلُ رَجُلَیْنِ- رَجُلًا ادَّعَى مَا لَیْسَ لَهُ وَ آخَرَ مَنَعَ الَّذِی عَلَیْه‏

أُوصِیکُمْ عِبَادَ اللَّهِ بِتَقْوَى اللَّهِ- فَإِنَّهَا خَیْرُ مَا تَوَاصَى الْعِبَادُ بِهِ- وَ خَیْرُ عَوَاقِبِ الْأُمُورِ عِنْدَ اللَّهِ- وَ قَدْ فُتِحَ بَابُ الْحَرْبِ بَیْنَکُمْ وَ بَیْنَ أَهْلِ الْقِبْلَهِ- وَ لَا یَحْمِلُ هَذَا الْعَلَمَ إِلَّا أَهْلُ الْبَصَرِ وَ الصَّبْرِ- وَ الْعِلْمِ بِمَوَاقِعِ الْحَقِّ- فَامْضُوا لِمَا تُؤْمَرُونَ بِهِ وَ قِفُوا عِنْدَ مَا تُنْهَوْنَ عَنْهُ- وَ لَا تَعْجَلُوا فِی أَمْرٍ حَتَّى تَتَبَیَّنُوا- فَإِنَّ لَنَا مَعَ کُلِّ أَمْرٍ تُنْکِرُونَهُ غِیَراً- أَلَا وَ إِنَّ هَذِهِ الدُّنْیَا الَّتِی أَصْبَحْتُمْ تَتَمَنَّوْنَهَا- وَ تَرْغَبُونَ فِیهَا وَ أَصْبَحَتْ تُغْضِبُکُمْ وَ تُرْضِیکُمْ- لَیْسَتْ بِدَارِکُمْ وَ لَا مَنْزِلِکُمُ الَّذِی خُلِقْتُمْ لَهُ- وَ لَا الَّذِی دُعِیتُمْ إِلَیْهِ- أَلَا وَ إِنَّهَا لَیْسَتْ بِبَاقِیَهٍ لَکُمْ وَ لَا تَبْقَوْنَ عَلَیْهَا- وَ هِیَ وَ إِنْ غَرَّتْکُمْ مِنْهَا فَقَدْ حَذَّرَتْکُمْ شَرَّهَا- فَدَعُوا غُرُورَهَا لِتَحْذِیرِهَا وَ أَطْمَاعَهَا لِتَخْوِیفِهَا- وَ سَابِقُوا فِیهَا إِلَى الدَّارِ الَّتِی دُعِیتُمْ إِلَیْهَا- وَ انْصَرِفُوا بِقُلُوبِکُمْ عَنْهَا- وَ لَا یَخِنَّنَّ أَحَدُکُمْ خَنِینَ الْأَمَهِ عَلَى مَا زُوِیَ عَنْهُ مِنْهَا- وَ اسْتَتِمُّوا نِعْمَهَ اللَّهِ عَلَیْکُمْ بِالصَّبْرِ عَلَى طَاعَهِ اللَّهِ- وَ الْمُحَافَظَهِ عَلَى مَا اسْتَحْفَظَکُمْ مِنْ کِتَابِهِ- أَلَا وَ إِنَّهُ لَا یَضُرُّکُمْ تَضْیِیعُ شَیْ‏ءٍ مِنْ دُنْیَاکُمْ- بَعْدَ حِفْظِکُمْ قَائِمَهَ دِینِکُمْ-أَلَا وَ إِنَّهُ لَا یَنْفَعُکُمْ بَعْدَ تَضْیِیعِ دِینِکُمْ شَیْ‏ءٌ- حَافَظْتُمْ عَلَیْهِ مِنْ أَمْرِ دُنْیَاکُمْ- أَخَذَ اللَّهُ بِقُلُوبِنَا وَ قُلُوبِکُمْ إِلَى الْحَقِّ- وَ أَلْهَمَنَا وَ إِیَّاکُمُ الصَّبْر

مطابق خطبه ۱۷۳ نسخه صبحی صالح

شرح وترجمه فارسی

(۱۷۴)از سخنان آن حضرت (ع )

(در این خطبه که آغاز آن در وصف رسول خدا (ص ) است و با عبارت( امین وحیه و خاتم رسله و بشیر رحمته و نذیر نقمته) (امین وحى خداوند و خاتم پیامبران او مژده دهنده رحمت و بیم دهنده عقوبت اوست ) شروع مى شود، ابن ابى الحدید پس از طرح مسائلى کلامى در مورد امامت و مسائلى فقهى در مورد کسى که بر امام خروج مى کند یکى دو نکته آورده که بیرون از بحث تاریخى نیست و چنین است .)

مى گویم : مسلمانان پیش از جنگ جمل احکام و چگونگى جنگ با اهل قبله و مسلمانان را نمى دانستند و فقه و احکام آن را از امیر المومنین علیه السلام آموختند.

شافعى مى گوید: اگر على (ع ) نبود احکام اهل بغى شناخته و دانسته نمى شد، و اینکه ضمن خطبه مى گوید: این علم را جز مردمى که اهل بصیرت و شکیبایى باشند نمى دانند) به این سبب است که در نظر مسلمانان جنگ با اهل قبله کارى بس بزرگ بود و هر کس به آن کار اقدام مى کرد با بیم و پرهیز به آن دست مى یازید و على (ع ) مى گوید، این علم را همه کس نمى داند و قومى مخصوص بر آن هستند.

سپس به آنان مى فرماید که به هر چه فرمان مى دهد عمل کنند و از هر کار که آنان را باز مى دارد باز ایستند و آنان را از صدور حکم و شتاب در آن باره به امورى که مشتبه است باز مى دارد تا آنکه خود توضیح دهد و روشن سازد. سپس در مورد دنیا و اینکه سراى جاودانه نیست و طریق وصول به سراى آخرت است و مدت توقف در آن بسیار اندک است توضیح داده است .

جزء نهم از شرح نهج البلاغه تمام شد و جزء دهم در پى آن خواهد آمد.
سپاس فراوان خداوند متعال را که توفیق ترجمه مطالب تاریخى تا پایان این جلد را به این بنده گنهکار ارزانى فرموده امیدوارم به عنایت و رحمت خویش توفیق ترجمه اجزاء دیگر را فراهم فرماید. بمنه و کرمه ، و صلى الله على سیدنا محمد النبى و آله الطیبین الاطهار.
مشهد مقدس : کمترین بنده درگاه علوى ؛ محمود مهدوى دامغانى بیستم رمضان ۱۴۱۰، بیست و هفتم فروردین ۱۳۶۹ شانزدهم آوریل ۱۹۹۰.

جلوه‏ تاریخ‏ درشرح‏ نهج‏ البلاغه ‏ابن‏ ابى‏ الحدید، ج ۴ //ترجمه دکتر محمود مهدوى دامغانى

بازدیدها: ۳۵

خطبه ۱۷۰ شرح ابن ابی الحدید (با ترجمه فارسی کتاب جلوه های تاریخ دکتر دامغانی)

۱۷۰ و من خطبه له ع عند مسیر أصحاب الجمل إلى البصره

إِنَّ اللَّهَ بَعَثَ رَسُولًا هَادِیاً بِکِتَابٍ نَاطِقٍ وَ أَمْرٍ قَائِمٍ- لَا یَهْلِکُ عَنْهُ إِلَّا هَالِکٌ- وَ إِنَّ الْمُبْتَدَعَاتِ الْمُشَبَّهَاتِ هُنَّ الْمُهْلِکَاتُ- إِلَّا مَا حَفِظَ اللَّهُ مِنْهَا- وَ إِنَّ فِی سُلْطَانِ اللَّهِ عِصْمَهً لِأَمْرِکُمْ- فَأَعْطُوهُ طَاعَتَکُمْ غَیْرَ مُلَوَّمَهٍ وَ لَا مُسْتَکْرَهٍ بِهَا- وَ اللَّهِ لَتَفْعَلُنَّ أَوْ لَیَنْقُلَنَّ اللَّهُ عَنْکُمْ سُلْطَانَ الْإِسْلَامِ- ثُمَّ لَا یَنْقُلُهُ إِلَیْکُمْ أَبَداً- حَتَّى یَأْرِزَ الْأَمْرُ إِلَى غَیْرِکُمْ- إِنَّ هَؤُلَاءِ قَدْ تَمَالَئُوا عَلَى سَخْطَهِ إِمَارَتِی- وَ سَأَصْبِرُ مَا لَمْ أَخَفْ عَلَى جَمَاعَتِکُمْ- فَإِنَّهُمْ إِنْ تَمَّمُوا عَلَى فَیَالَهِ هَذَا الرَّأْیِ- انْقَطَعَ نِظَامُ الْمُسْلِمِینَ- وَ إِنَّمَا طَلَبُوا هَذِهِ الدُّنْیَا حَسَداً لِمَنْ أَفَاءَهَا اللَّهُ عَلَیْهِ- فَأَرَادُوا رَدَّ الْأُمُورِ عَلَى أَدْبَارِهَا- وَ لَکُمْ عَلَیْنَا الْعَمَلُ بِکِتَابِ اللَّهِ تَعَالَى- وَ سُنَّهِ رَسُولِهِ ص- وَ الْقِیَامُ بِحَقِّهِ وَ النَّعْشُ لِسُنَّتِه‏

مطابق خطبه ۱۶۹ نسخه صبحی صالح

شرح وترجمه فارسی

(۱۷۰)از سخنان آن حضرت (ع ) هنگام حرکت اصحاب جمل به بصره

این خطبه با عبارت( ان الله بعث رسولا هادیا بکتاب ناطق و امر قائم … ) (بدرستى که خداوند رسولى راهنما با کتابى ناطق بر حق و فرمانى راست بفرستاد… )
(در این خطبه ابن ابى الحدید پس از شرح و توضیح برخى از لغات و اصطلاحات چنین آورده است :)
على علیه السلام سوگند خورده است که اگر آنان با خلوص و رغبت از حکومت اطاعت نکنند خداوند سلطان اسلام خلافت  را از ایشان منتقل خواهد کرد و هرگز به سوى ایشان برنخواهد گشت و حکومت براى دیگران فراهم خواهد شد.

(ابن ابى الحدید پس از آنکه لغت (ارز) را به معنى جمع شدن آورده به این حدیث استناد مى کند که (همانا اسلام در مدینه مجتمع مى شود و پناه مى گیرد آنچنان که مار در لانه خود ) )
اگر بگویى چگونه على علیه السلام فرموده است خلافت به ایشان برنخواهد گشت و حال آنکه با خلافت بنى عباس به آنان برگشته است ؟ مى گویم :

از این جهت است که آن شرط، یعنى عدم اطاعت ، صورت نگرفته است بلکه بیشتر ایشان از على (ع ) بدون آنکه اکراه داشته باشند خالصانه اطاعت کردند و چون شرط صورت نگیرد مشروط صورت نخواهد گرفت .

گروهى هم بر این اعتراض پاسخ دیگر داده و گفته اند: امیر المومنین شیعیان طالبیه و علویه را مورد خطاب قرار داده و فرموده است : اگر از من اطاعت محض نکنید خداوند خلافت را از این خاندان منتقل خواهد فرمود و براى خاندان دیگرى فراهم خواهد شد. و همین گونه شد و خلافت به خاندان دیگرى از بنى هاشم (یعنى عباسیان ) رسید.

گروهى دیگر به گونه یى متفاوت پاسخ داده و گفته اند منظور على علیه السلام از کلمه (ابدا) مبالغه بوده است ، آن چنان که گفته مى شود این وام دار را براى ابد زندانى کنید، و مقصود از گروه دیگرى که حکومت به آنان خواهد رسید بنى امیه است ، گویى على (ع ) فرموده است اگر چنان نکنید خداوند خلافت را از میان شما مى برد و در قومى دیگر که دشمنان شما از مردم شام و بنى امیه هستند قرار مى دهد و تا مدتى طولانى آن را به شما برنمى گرداند و همان گونه هم شد.

جلوه‏ تاریخ‏ درشرح‏ نهج‏ البلاغه ‏ابن‏ ابى‏ الحدید، ج ۴ //ترجمه دکتر محمود مهدوى دامغانى

بازدیدها: ۳۶

خطبه ۱۷۳ شرح ابن ابی الحدید (با ترجمه فارسی کتاب جلوه های تاریخ دکتر دامغانی)(جنگ جمل و حرکت عایشه براى جنگ)

۱۷۳ و من خطبه له ع 

الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی لَا تُوَارِی عَنْهُ سَمَاءٌ سَمَاءً- وَ لَا أَرْضٌ أَرْضاً

منها- : وَ قَدْ قَالَ قَائِلٌ إِنَّکَ عَلَى هَذَا الْأَمْرِ یَا ابْنَ أَبِی طَالِبٍ لَحَرِیصٌ- فَقُلْتُ بَلْ أَنْتُمْ وَ اللَّهِ لَأَحْرَصُ وَ أَبْعَدُ وَ أَنَا أَخَصُّ وَ أَقْرَبُ- وَ إِنَّمَا طَلَبْتُ حَقّاً لِی وَ أَنْتُمْ تَحُولُونَ بَیْنِی وَ بَیْنَهُ- وَ تَضْرِبُونَ وَجْهِی دُونَهُ- فَلَمَّا قَرَّعْتُهُ بِالْحُجَّهِ فِی الْمَلَإِ الْحَاضِرِینَ- هَبَّ کَأَنَّهُ بُهِتَ لَا یَدْرِی مَا یُجِیبُنِی بِهِ- اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْتَعْدِیکَ عَلَى قُرَیْشٍ وَ مَنْ أَعَانَهُمْ- فَإِنَّهُمْ قَطَعُوا رَحِمِی وَ صَغَّرُوا عَظِیمَ مَنْزِلَتِیَ- وَ أَجْمَعُوا عَلَى مُنَازَعَتِی أَمْراً هُوَ لِی- ثُمَّ قَالُوا أَلَا إِنَّ فِی الْحَقِّ أَنْ تَأْخُذَهُ وَ فِی الْحَقِّ أَنْ تَتْرُکَه‏

مِنْهَا فِی ذِکْرِ أَصْحَابِ الْجَمَلِ– فَخَرَجُوا یَجُرُّونَ حُرْمَهَ رَسُولِ اللَّهِ ص- کَمَا تُجَرُّ الْأَمَهُ عِنْدَ شِرَائِهَا-مُتَوَجِّهِینَ بِهَا إِلَى الْبَصْرَهِ- فَحَبَسَا نِسَاءَهُمَا فِی بُیُوتِهِمَا- وَ أَبْرَزَا حَبِیسَ رَسُولِ اللَّهِ ص لَهُمَا وَ لِغَیْرِهِمَا- فِی جَیْشٍ مَا مِنْهُمْ رَجُلٌ إِلَّا وَ قَدْ أَعْطَانِیَ الطَّاعَهَ- وَ سَمَحَ لِی بِالْبَیْعَهِ طَائِعاً غَیْرَ مُکْرَهٍ- فَقَدِمُوا عَلَى عَامِلِی بِهَا- وَ خُزَّانِ بَیْتِ مَالِ الْمُسْلِمِینَ وَ غَیْرِهِمْ مِنْ أَهْلِهَا- فَقَتَلُوا طَائِفَهً صَبْراً وَ طَائِفَهً غَدْراً- فَوَاللَّهِ إِنْ لَوْ لَمْ یُصِیبُوا مِنَ الْمُسْلِمِینَ- إِلَّا رَجُلًا وَاحِداً مُعْتَمِدِینَ لِقَتْلِهِ- بِلَا جُرْمٍ جَرَّهُ لَحَلَّ لِی قَتْلُ ذَلِکَ الْجَیْشِ کُلِّهِ- إِذْ حَضَرُوهُ فَلَمْ یُنْکِرُوا- وَ لَمْ یَدْفَعُوا عَنْهُ بِلِسَانٍ وَ لَا بِیَدٍ- دَعْ مَا إِنَّهُمْ قَدْ قَتَلُوا مِنَ الْمُسْلِمِینَ- مِثْلَ الْعِدَّهِ الَّتِی دَخَلُوا بِهَا عَلَیْهِمْ

مطابق خطبه ۱۷۲ نسخه صبحی صالح

شرح وترجمه فارسی

(۱۷۳)از سخنان آن حضرت (ع )

این خطبه با عبارت( الحمدلله الذى لاتوارى عنه سماء و لا ارض ارضا ) (سپاس خداوندى را که آسمان آسمانى را و زمین زمینى را از او پوشیده نمى دارد) شروع مى شود.

این سخن دلالت بر آن دارد که زمینهایى را بر فراز یکدیگر ثابت مى کند همان گونه که آسمانها چنان است و آیه (خداوندى که هفت آسمان آفریده و از زمین مانند آن آسمانها پدید آورده است ) شاهد این سخن است .

سپس امیر المومنین (ع ) مى فرماید: ( و قد قائل انک على هذا الامریا بن ابى طالب لحریص ، فقلت انتم و الله لا حرص و ابعد)  (همانا گوینده یى به من گفت : بدرستى که تو اى پسر ابى طالب ، بر این کار (خلافت ) حریصى . گفتم : به خدا سوگند که شما آزمند ترید و حال آنکه از آن دورترید).

این از خطبه یى است که على علیه السلام در آن موضوع روز شورا را که پس از کشته شدن عمر تشکیل شد طرح فرموده است . کسى که به او گفت (همانا که تو بر این کار حریصى ) سعد بن ابى وقاص بود و با توجه به اینکه همو در مورد على (ع ) روایت (تو نسبت به من به منزلت هارون از موسى هستى ) را روایت کرده است عجیب است ، و على علیه السلام به همه آنان فرمود (به خدا سوگند که شما حریص تر و دورترید) و این سخنى است که عموم مردم آن را روایت کرده اند.

امامیه مى گویند: این گفتار مربوط به روز سقیفه است و کسى که به على علیه السلام گفته است تو بر این کار حریصى ، ابو عبیده بن جراح بوده است و روایت نخست مشهورتر و آشکارتر است.

اما عبارت استعدیک یعنى پروردگارا، من از تو بر قریش و کسانى که آنان را یارى دادند انصاف و یارى مى طلبم .
على علیه السلام فرموده است (آنان تنها برگرفتن حق من و سکوت از ادعاى دیگرى قناعت نکردند بلکه حق مرا گرفتند و مدعى شدند که حق از ایشان است و بر من واجب است که نزاع در آن مورد را رها کنم . اى کاش با اعتراف به اینکه حق من است حق مرا مى گرفتند که در آن صورت مصیبت آن سبک و آسان مى بود).

بدان که اخبار متواتر از على علیه السلام رسیده که سخنان دیگرى نظیر این گفتار فرموده است ، چون این سخن او که گفته است (من همواره از هنگامى که خداوند رسول خویش را فرا گرفت و قبض روح کرد تا هنگامى که مردم این شخص را به امامت برگزیدند مظلوم بوده ام ) و این گفتارش که فرموده است (بار خدایا قریش را زبون فرماى ، که حق مرا از من باز داشتند و حکومت مرا غصب کردند!).
و این گفتار آن حضرت که (پروردگارا من قریش را از سوى من کیفر دهد که آنان در حق من ستم کردند و حکومت پسر مادرم (برادرم ) را از من به زور بازگرفتند).
و گفتار او هنگامى که شنید کسى بانگ برداشته است : من مظلومم . فرمود بیا با یکدیگر فریاد بر آوریم که من هم همواره مظلوم بوده ام ).

و این گفتارش که (و همانا که او (ابوبکر) به خوبى مى داند که منزلت و محل من در مورد خلافت همچون محور آسیا سنگ است ).
و این گفتارش که (میراث خود را تاراج شده مى بینم ).
و این گفتارش که (آن دو مرد ظرف ما را واژگون ساختند و مردم را بر دوشهاى ما سوار کردند).
و این سخن او (همانا ما را حقى است که اگر به ما داده شود مى گیریم و اگر از آن بازداشته شویم تحمل سختى مى کنیم اگر چه به درازا کشد).

و این گفتار آن حضرت که (همواره دیگرى را بر من برگزیدند و من از آنچه سزاوار و شایسته آن هستم بازداشته شده ام ).
و یاران (معتزلى ) ما همه این سخنان را بر آن حمل مى کنند که على علیه السلام با توجه و استناد به برترى و شایستگى در مورد حکومت ادعا مى فرموده است و همین توجیه درست و حق است زیرا معنى کردن این کلمات بر اینکه او با نص و تصریح استحقاق آن را داشته است موجب تکفیر یا فاسق شمردن سرشناسان مهاجران و انصار است . ولى امامیه و زیدیه این سخنان را بر ظاهر آن تحمل مى کنند و بر کارى دشوار دست مى یازند، و البته به جان خودم سوگند که این سخنان بسیار وهم انگیز است و چنین به گمان مى آورد که سخن درست همان است که شیعیان مى گویند؛ ولى بررسى اوضاع و احوال این گمان را باطل مى کند و این وهم را زایل مى سازد و واجب است که این سخنان را همچون آیات متشابه قرآنى دانست که گاهى چیزهایى را که براى خداوند متعال روا نیست به گمان مى آورد و معمولا این آیات را به ظاهرش معنى نمى کنیم و آن ها را مورد عمل قرار نمى دهیم زیرا با بررسى دلایل عقلى چنین اقتضاء مى شود که از ظاهر آن آیات عدول کنیم و با تاویلاتى که در کتابهاى مورد نظر آمده است تاویل کنیم .

یحیى بن سعید بن على حنبلى که معروف به ابن عالیه  و از ساکنان ناحیه قطفتا  در بخش غربى بغداد بود و یکى از شاهدان عادل آن منطقه به شمار مى رفت براى من نقل کرد و گفت : حضور فخر اسماعیل بن على حنبلى فقیه ، معروف به غلام ابن المنى ، بودم  این فخر اسماعیل بن على داناترین حنبلیان بغداد در فقه و مسائل مورد خلاف بود و تدریس مختصرى هم در منطق داشت و داراى بیانى شیرین بود من او را دیده بودم و حضورش رفته و سخنش را هم شنیده بودم ، به سال ششصد و ده درگذشت ، ابن عالیه مى گفت  در همان حال که ما پیش او بودیم و سخن مى گفتیم مردى از حنبلیان وارد شد، او طلبى از یکى از مردم کوفه داشته و براى وصول طلب خود به کوفه رفته بود و چنان اتفاق افتاده بود که رفتن او به کوفه مقارن با زیارت روز غدیر بود و در آن حال او در کوفه بوده است  زیارت غدیر یعنى روز هجدهم ذى حجه که در آن روز در مزار امیر المومنین علیه السلام آن چنان جمعیتى جمع مى شوند که بیرون از حد شمار است .

ابن عالیه مى گفت : شیخ فخر اسماعیل شروع به پرسیدن از آن مرد کرد که چه کسردى و چه دیدى ؟ آیا تمام طلب خود را گرفتى یا چیزى از آن بر عهده وام دار باقى ماند! و آن مرد پاسخ مى داد، تا آنکه به فخر اسماعیل گفت : اى سرور من ، اگر روز زیارتى غدیر حضور مى داشتى مى دیدى کنار آرامگاه على بن ابى طالب چه رسوایى به بار آوردند و چه سخنان زشت و دشنامها که به صحابه دادند آن هم آشکارا و با بانگ بلند و بدون هیچ گونه مراقبت و بیم و هراسى ! فخر اسماعیل گفت : آنان چه گناهى دارند؟ به خدا سوگند، کسى آنان را بر این کار گستاخ نکرد و براى آنان این در را نگشود مگر صاحب همان گور! آن مرد پرسید: صاحب آن گور کیست ؟ فخر اسماعیل گفت : على بن ابى طالب است . آن مرد گفت : اى سرور من ، یعنى على این سنت را براى آنان معمول داشته و ایشان را به آن راه برده و به آنان تعلیم داده است ؟ فخر گفت : آرى به خدا سوگند. آن مرد گفت : اى سرور من ، اگر على در این کار محق بوده است چه لزومى دارد که فلان و فلان (ابوبکر و عمر) را دوست بداریم و اگر على بر باطل بوده است چه لزومى دارد و بر عهده ما نیست که او را دوست میداریم ! به هر حال سزاوار است که یا از او یا از آن دو تبرى بجوییم ! ابن عالیه گفت : اسماعیل شتابان برخاست و کفشهایش را پوشید و گفت : خداوند اسماعیل را لعنت کناد اگر پاسخ این مساله را بداند و به اندرونى خود رفت . ما هم برخاستیم و برگشتیم .

گوید: اینکه امیر المومنین فرموده است (حال این موضوع را کنار بگذار که آنان به شمار همان گروهى که وارد بصره شده اند از مسلمانان کشته اند) یعنى اگر فقط یک تن را کشته بودند براى من کشتن همه آنان روا بود تا چه رسد به شمار کسانى که وارد بصره شده اند کشته اند.
و على علیه السلام راست فرموده است چرا که آنان گروهى بسیار از دوستان على و گنجوران بیت المال را در بصره کشتند، نسبت به بعضى مکر ورزیدند و آنها را غافلگیر کردند و گروهى را پس از دستگیرى اعدام کردند.

جنگ جمل و حرکت عایشه براى جنگ

ابو مخنف روایت خود را از اسماعیل بن خالد، از قیس بن ابى حازم ، و کلبى روایت خود را از ابو صالح ، از ابن عباس ، و جریر بن یزید از عامر شعبى ، و محمد بن اسحاق از جبیب بن عمیر و همگى به اتفاق چنین نقل کرده اند که چون عایشه و طلحه و زبیر از مکه آهنگ بصره کردند از کنار آب حواب  که در منطقه سکونت بنى عامر بن صعصعه است  گذشتند و سگها چنان بر آنان پارس ‍ کردند که شتران سرکش و چموش هم رم کردند. یکى از آن میان گفت : نفرین خدا بر حواب باد که سگهایش چه بسیار است . همین که عایشه نام حواب را شنید گفت : آیا اینجا محل آب حواب است ؟ گفتند: آرى . گفت : مرا برگردانید، برگردانید. از او پرسیدند: به چه سبب ، چه پیش آمده است ؟ گفت : خودم از پیامبر (ص ) شنیدم که فرمود: (گویى مى بینم که سگهاى منطقه یى که نامش حواب است بر یکى از زنان من پارس مى کنند) و سپس به من فرمود: اى حمیراء بر حذر باش که تو آن زن نباشى ). زبیر گفت : خدایت رحمت کناد! آرام بگیر که ما فرسنگهاى بسیارى از آب حواب گذشته ایم . عایشه گفت : آیا گواهانى دارى که شهادت دهند که این سگهاى پارس کننده کنار آب حواب نیستند؟ طلحه و زبیر پنجاه اعرابى را که براى آنان جایزه یى تعیین کرده بودند فراخواندند که براى عایشه سوگند خوردند و گواهى دادند که آن آب ، آب حواب نیست . این نخستین گواهى دروغ در اسلام بود. و عایشه به حرکت خویش ‍ ادامه داد.

ابو مخنف مى گوید: عصام بن قدامه ، از عکرمه ، از ابن عباس نقل مى کند که روزى پیامبر (ص ) به زنانش که در محضرش حاضر بودند فرمود (اى کاش مى دانستم کدامیک از شما صاحب شتر پرمویى است که سگهاى حواب بر آن زن پارس مى کنند و گروهى بسیار در سمت راست و چپش کشته مى شوند و همگى در آتش خواهند بود و آن زن پس از آنکه نزدیک به هلاکت مى رسد نجات پیدا مى کند.) 

مى گویم : یاران معتزلى ، ما که خدایشان رحمت کناد! گفتار پیامبر (ص ) را که فرموده است (نجات پیدا مى کند) به نجات عایشه از آتش معنى مى کنند ولى امامیه آن را به نجات او از کشته شدن معنى مى کنند. معنى ما بهتر است زیرا جمله(در آتش خواهند بود) در عبارت به فعل (نجات پیدا مى کند) نزدیکتر است تا جمله (کشتگان برگرد او کشته مى شوند) و در این مورد نزدیکى آن جمله معتبرتر است . مگر نمى بینى که دانشمندان علم نحو بصره با توجه به نزدیکى عامل آن را معتبر مى شمرند.

ابو مخنف مى گوید: کلبى ، از ابو صالح ، از ابن عباس براى من نقل کرد که زبیر و طلحه شتابان عایشه را بردند تا به منطقه (حفر ابوموسى ) که نزدیک بصره بود رسیدند، و به عثمان بن حنیف انصارى که کارگزار على علیه السلام بر بصره بود نوشتند: دارالاماره را براى ما خالى کن . چون نامه ایشان به عثمان بن حنیف رسید کسى نزد احنف بن قیس فرستاد و به او پیام داد که این قوم آهنگ ما کرده اند و همسر رسول خدا (ص ) همراه ایشان است و همین گونه که مى بینى مردم شتابان در حال پیوستن به اویند (نظرت چیست ؟) احنف گفت : این گروه براى خونخواهى عثمان آهنگ تو کرده اند و حال آنکه همانها بودند که مردم را بر عثمان شوراندند و خونش را ریختند و به خدا سوگند چنین مى بینم که دست بردار نیستند تا آنکه میان ما دشمنى درافکنند و خون ما را بریزند وانگهى به خدا سوگند، چنین گمان مى کنم که بزودى در مورد تو کارهایى انجام خواهند داد که یاراى ایستادگى در برابر آن ندارى و باید که آماده شوى و همراه کسانى از بصره که همراه تو هستند آهنگ ایشان کنى که تو امروز والى ایشانى و تو را فرمانبردارند. بنابراین ، با مردم آهنگ ایشان کن و پیش از آنکه آنان با تو در یک خانه قرار گیرند به جنگ ایشان مبادرت ورز که در غیر این صورت مردم نسبت به ایشان فرمانبردارتر از تو خواهند بود.

عثمان بن حنیف گفت : اندیشه درست همین اندیشه توست ولى من شر را خوش ندارم و نمى خواهم جنگ با ایشان آغاز کنم و امیدوار به صلح و سلامت هستم تا آنکه نامه و راى و فرمان امیر المومنین به من برسد و طبق آن عمل کنم .

پس از احنف بن قیس ، حکیم بن جبله عبدى  که از خاندان عمرو بن ودیعه بود پیش عثمان بن حنیف آمد. عثمان نامه طلحه و زبیر را براى او خواند؛ او هم همان سخن احنف بن قیس را گفت و عثمان هم همان پاسخ را داد. حکیم گفت : اجازه بده تا من با مردم آهنگ ایشان کنم اگر در اطاعت امیر المومنین در آمدند چه بهتر وگرنه با آنان جنگ خواهم کرد.
عثمان گفت : اگر اعتقاد من به جنگ مى بود خودم آهنگ ایشان مى کردم .
حکیم گفت : همانا به خدا سوگند، اگر آنان در این شهر بر تو درآیند دلهاى بسیارى از مردم متوجه ایشان مى شود و تو را از این مجلس ‍ و جایگاه برمى دارند، و تو داناترى . عثمان سخنش را نپذیرفت . 

(ابو مخنف ) گوید: چون به على علیه السلام خبر رسید که آن قوم آهنگ بصره دارند و نزدیک آن رسیده اند براى عثمان بن حنیف چنین نوشت :
از بنده خدا على امیر المومنین به عثمان بن حنیف . اما بعد، همانا ستمگران نخست با خدا پیمان بستند و سپس آن را گسستند و آهنگ شهر تو دارند و شیطان ایشان را در جستجوى چیزى که خداوند بر آن راضى نیست کشانده است و خداوند نیرومندتر و سخت عقوبت تر است . چون پیش تو رسیدند نخست ایشان را به اطاعت و بازگشت به وفادارى نسبت به عهد و میثاقى که داشتند و با آن از ما جدا شدند، فراخوان ؛ اگر پذیرفتند تا هنگامى که پیش تو باشند با ایشان خوشرفتارى کن و اگر چیزى را جز دست یازیدن به ریسمان پیمان گسلى و ستیزه گرى نپذیرفتند با آنان جنگ کن تا خداوند میان تو و ایشان حکم کند و او بهترین حکم کنندگان است . من این نامه خویش را براى تو از ربذه نوشتم و به خواست خداوند متعال شتابان به سوى تو مى آیم . این نامه را عبیدالله بن ابى راقع به سال سى و شش نوشته است .

گوید: چون نامه على علیه السلام به عثمان بن حنیف رسید ابو الاسود دوئلى و عمران بن حصین خزاعى را فرا خواند و به هر دو فرمان داد پیش آن قوم بروند و خبر آنان را براى او بیاورند و بپرسند که چه چیز آنان را آنجا کشانده است ؟ آن دو حرکت کردند و به حفر ابوموسى که لشکرگاه قوم بود رسیدند و پیش عایشه رفتند و با او سخن گفتند و پندش دادند و به خداوند سوگندش دادند. عایشه به آنان گفت : با طلحه و زبیر دیدار کنید. آن دو از پیش او برخاستند و با زبیر دیدار و گفتگو کردند، زبیر به ایشان گفت : ما براى طلب خون عثمان اینجا آمده ایم و مردم را فرا مى خوانیم که خلافت را به شورا واگذارند تا مردم براى خود کسى را برگزینند. آن دو به زبیر گفتند: عثمان در بصره کشته نشده است که خونش آنجا مطالبه شود و تو بخوبى مى دانى قاتلان عثمان چه کسانى و کجا هستند! و تو و دوست تو و عایشه از همه مردم بر او سخت گیرتر بودید و از همگان بیشتر مردم را بر او شوراندید، اینک باید از خویشتن دادخواهى کنید؛ اما اینکه کار خلافت به شورا برگردد چگونه ممکن است و حال آنکه شما با على در حالى که مختار بودید و بدون زور و اجبار بیعت کرده اید، وانگهى تو اى ابا عبدالله ، هنوز چیزى نگذشته است که به هنگام رحلت رسول خدا (ص ) به دفاع از حق این مرد قیام کردى ، دسته شمشیرت را در دست گرفته بودى و مى گفتى هیچ کس سزاوار و شایسته تر از على براى خلافت نیست و از بیعت با ابوبکر خوددارى کردى ، آن کار تو را با این سخنت چه مناسبت است ؟
زبیر به آنان گفت : بروید با طلحه دیدار کنید.
آن دو برخاستند و پیش طلحه رفتند، او را سرسخت تر و خشمگین تر و در فتنه انگیزى و برافروختن آتش جنگ استوارتر دیدند.
آن دو پیش عثمان بن حنیف برگشتند و به او خبر دادند، و ابو الاسود این ابیات را براى او خواند.
(اى پسر حنیف به جنگ تو آمده اند، حرکت کن و به آن قوم نیزه بزن و دلیر و پایدار باش و سلاح پوشیده به مبارزه آنان برو و دامن بر کمر بزن )
عثمان بن حنیف گفت : آرى ، سوگند به دو حرم (مکه و مدینه ) که بدون تردید چنین خواهم کرد. و به منادى خود فرمان داد میان مردم فریاد برآورد که سلاح برگیرید، سلاح ! مردم پیش او جمع شدند و ابو الاسود ابیات زیر را سرود:
(زبیر پیش ما آمد و سخن نزدیک گفت و حال آنکه فاصله طلحه چون ستاره بلکه از آن هم دورتر است …)
گوید: آن قوم همچنان سوى بصره پیش آمدند تا آنکه به مربد  رسیدند.
مردى از بنى جشم برخاست و گفت : اى مردم ، من فلان کس جشمى هستم ، اینک این گروه سوى شما هجوم آورده اند، شگفت است که از جایى آمده اند که آنجا پرندگان و جانوران وحشى و درندگان در امان اند و شگفت تر آنکه به طلب خون عثمان پیش شما آمده اند و حال آنکه کس دیگرى غیر از ما عهده دار کشتن او بوده است . اینک از من فرمانبردارى کنید و آنان را به همانجا که از آن آمده اند برگردانید. و اگر چنین نکنید از جنگى تیز دندان و فتنه اى کر که هیچ چیز را رها نمى کند و باقى نمى گذارد در امان نخواهید بود.
گوید: گروهى از مردم بصره بر او ریگ زدند و او از سخن گفتن بازماند.

گوید: مردم بصره هم در مربد جمع شدند آن چنان که آکنده از پیادگان و سواران شد. طلحه برخاست و به مردم اشاره کرد سکوت کنند تا خطبه ایراد کند، مردم پس از کوشش بسیار سکوت کردند و طلحه چنین گفت :
همانا عثمان بن عفان از پیشگامان مسلمانان و اهل فضیلت و از مهاجران نخست بود که خداوند از ایشان خشنود و آنان از خداوند خشنود بودند و قرآن در مورد فضیلت آنان سخن گفته است ، و یکى از پیشوایان مسلمانان است که پس از ابوبکر و عمر، دو صحابى رسول خدا (ص )، بر شما حکومت کرد. او بدعتها و کارهایى انجام داده بود که بر او خشم گرفتیم و پیش او رفتیم و خواستیم از ما پوزش بخواهد و چنان کرد. آنگاه مردى که اینک حکومت این امت را بدون رضایت و مشورت غصب کرده است بر او ستم و شورش کرد و او را کشت و قومى که نه پرهیزگار بودند و نه نیکوکار او را بر آن کار یارى دادند و عثمان در حالى که توبه کرده و از اتهام برى بود ناروا کشته شد. اى مردم ! ما اینک پیش شما براى خونخواهى عثمان آمده ایم و شما را هم به خونخواهى او فرا مى خوانیم و اگر خداوند ما را بر قاتلان عثمان پیروزى دهد آنان را در قبال خون او مى کشیم و این حکومت را به شورایى میان مسلمانان وامى گذاریم و در آن صورت خلافت براى همه امت رحمت خواهد بود و هر کس حکومت را بدون رضایت عامه و مشورت با آنان در رباید باید حکومتش پادشاهى گزنده و بدعتى بزرگ است .
پس از او زبیر برخاست و سخنانى همچون او گفت .
گروهى از مردم بصره برخاستند و به طلحه و زبیر گفتند: مگر شما همراه کسانى که با على بیعت کرده اند بیعت نکرده اید؟ به چه سبب نسخت بیعت کردید و سپس آن را شکستید؟ گفتند: ما بیعت نکرده ایم و بیعت هیچ کس بر گردن ما نیست و ما مجبور به بیعت شدیم . گروهى گفتند: راست و سخن درست مى گویند و براى وصول به پاداش از بیعت خود را کنار کشیدند. گروهى هم گفتند: راست و درست نمى گویند. و چنان شد که هیاهو برپا خاست .

گوید: سپس عایشه در حالى که سوار بر شترش بود آمد و با صداى بلند گفت : اى مردم ، سخن کم گویید و سکوت کنید و مردم براى او خاموش شدند و او چنین گفت : همانا امیر المومنین عثمان دگرگون شده و تغییر کرده بود ولى همواره این گناه خود را با توبه مى شست تا آنجا که در حال توبه و مظلومیت کشته شد. همانا کارهایى که بر او عیب گرفتند این بود که تازیانه مى زند و جوانان را به امیرى مى گمارد و مراتع و چراگاهها را خالصه قرار مى دهد. او را در ماه حرام و در شهر حرام و به ناروا سر بریدند همچنان که شتر را مى کشند. همانا قریش تیرهاى خود را به هدف خود زد و با دستهاى خود دهان خویش را خون آلود کرد و از کشتن او به چیزى دست نیافت و راه درستى را در مورد او نپیمود. به خدا سوگند آن را به صورت بلاى سختى خواهند دید که خفته را بیدار مى کند و نشسته را برپا مى دارد و همانا قومى بر ایشان چیره مى شوند که بر آنان رحمت نخواهند آورد و آنان را با سختى عذاب خواهند کرد.

این مردم ، گناه عثمان به آن پایه نرسیده بود که ریختن خونش روا باشد. نخست او را همان گونه که جامه آلوده را مى شویند شستید (از او خواستید توبه کند و چنان کرد) سپس بر او ستم کردید و دست یازیدید و او را پس از توبه و بیرون شدنش از گناه کشتید و بدون اینکه با مردم مشورت شود از سر غصب و ربودن خلافت با پسر ابو طالب بیعت کردید. اى مردم ، مرا چنان مى پندارید که از تازیانه عثمان که بر شما فرود مى آمد خشمگین شوم ولى از شمشیرهاى شما که بر عثمان فرود آمد خشم نگیرم . همانا عثمان مظلوم کشته شد، در جستجوى قاتلانش باشید و چون بر آنان دست یافتید بکشیدشان سپس تعیین حکومت را به شورایى که آنان را امیر المومنین عمر بن خطاب برگزیده بود واگذار کنید و نباید کسى که شریک خون عثمان است عضو آن شورا باشد.

گوید: مردم نگران شدند و درهم آمیختند. برخى مى گفتند: سخن درست همان است که عایشه گفت و برخى مى گفتند: او را با این امور چه کار است ! او زن و فرمان یافته است که در خانه خود بنشیند. صداها برخاست و هیاهو در گرفت تا آنجا که کفش و ریگ به یکدیگر پرتاب کردند و مردم به دو گروه متمایز تقسیم شدند:
گروهى با عثمان بن حنیف همراه شدند و گروهى با عایشه و یاران او.

گوید: اشعث بن سوار، از محمد بن سیرین ، از ابو الخلیل براى ما نقل کرد که مى گفته است : چون طلحه و زبیر در مربد فرود آمدند پیش ایشان رفتم و دیدم پیش یکدیگرند، به آنان گفتم : شما را به خدا و حرمت مصاحبت پیامبر (ص ) سوگند مى دهم که چه چیزى شما را به این سرزمین ما آورده است ؟ نخست هیچ پاسخى ندادند؟ دوباره گفتم : به ما خبر رسیده است که در این سرزمین شما دنیا وجود دارد، به جستجوى آن آمده ایم .

گوید: محمد بن سیرین ، از احنف بن قیس هم روایت مى کند که مى گفته است : طلحه و زبیر را دیده است و گفتگو کرده و همین پاسخ را به او داده اند و گفته اند: ما به جستجوى دنیا آمده ایم .
مدائنى هم نظیر آنچه ابو مخنف روایت کرده آورده و گفته است که على علیه السلام به روز جنگ جمل ، پیش از آنکه جنگ در بگیرد، ابن عباس را نزد زبیر فرستاد: ابن عباس به او گفت : همانا امیر المومنین به تو سلام مى رساند و مى گوید: مگر تو با رغبت و بدون اجبار با من بیعت نکردى ؟ اینک چه چیز تو را در مورد من چنین به تردید انداخته است که جنگ با مرا روا مى شمرى ؟ ابن عباس مى گوید: پاسخى نداشت جز اینکه به من گفت ما با داشتن بیم بسیار طمع هم داریم . و چیز دیگرى نگفت .

ابو اسحاق مى گوید: از محمد بن على بن حسین (ع ) پرسیدم : به نظرت زبیر در این سخن خود چه مى خواسته است بگوید؟ فرمود: به خدا سوگند، ابن عباس را رها نکردم تا از او در این باره پرسیدم . گفت : مقصودش این بود که ما با همه ترس و بیمى که در آن هستیم طمع داریم عهده دار کارى شویم که شما عهده دار آن هستید.

محمد بن اسحاق مى گوید: جعفر بن محمد علیه السلام از قول پدرش ، از ابن عباس براى من نقل کرد که مى گفته است : روز جنگ جمل على علیه السلام مرا با قرآنى باز که نسیم ، برگ آن را حرکت مى داد پیش طلحه و زبیر فرستاد و به من گفت : به آن دو بگو این کتاب خدا میان ما و شما حکم باشد، چه مى خواهید؟ آن دو را پاسخى نبود جز اینکه گفتند: ما همان چیزى را مى خواهیم که او مى خواهد. گویى مى گفتند: حکومت مى خواهیم ، من پیش على (ع ) برگشتم و به او خبر دادم .

قاضى القضاه  که خدایش رحمت کناد، در کتاب المغنى از وهب بن جریر نقل مى کند که مردى از بصره به طلحه و زبیر گفت : شما داراى فضیلت و افتخار مصاحبت هستید به من بگویید آمدن شما به این راه و جنگ شما چیست ؟ آیا چیزى است که پیامبر (ص ) به شما فرمان داده است یا اندیشه یى است که خود دارید؟ طلحه خاموش ماند و به زمین نگاه مى کرد. زبیر گفت : اى واى بر تو! به ما گفته اند اینجا درم و دینار بسیار است آمده ایم که از آنها بگیریم و بهره مند شویم .

قاضى القضاه این خبر را دلیل آن قرار داده که طلحه توبه کرده است و زبیر هم به جنگ اصرار نداشته است ، و حال آنکه احتجاج به این خبر در این مورد بسیار سست است و اگر این خبر و اخبار پیش درست باشد همانا که دلالت بر حماقتى سخت و ضعفى بزرگ و نقص آشکار دارد. اى کاش مى دانستم چه چیزى آنان را نیازمند به این گونه سخن گفتن کرده است ، و بر فرض که در دل خود چنین بودند اى کاش آن را پوشیده مى داشتند.

اینک به دنباله خبر طلحه و زبیر بازگردیم . ابو مخنف مى گوید: همین که طلحه و زبیر از مربد حرکت و آهنگ عثمان بن حنیف کردند دیدند که او و یارانش دهانه کوچه ها را گرفته اند، آنان رفتند تا آنکه به محله دباغ ها رسیدند آنجا یاران عثمان بن حنیف با ایشان رویاروى بودند. طلحه و زبیر و یارانشان با نیزه به آنان حمله کردند. ناچار حکیم بن جبله بر آنان حمله کرد و او و یارانش چندان با آنان جنگ کردند که ایشان را از همه کوچه ها بیرون کردند. زنها هم از فراز بامها بر آنان سنگ مى زدند. آنان آهنگ گورستان بنى مازن کردند و همانجا اندکى ایستادند تا سواران ایشان برسند سپس کنار بند آب بصره و از آنجا سوى زابوقه  رفتند و در شوره زارى که  (دارالرزق  آنجا ست  فرود آمدند.

گوید: عبدالله بن حکیم تمیمى با نامه هایى که طلحه و زبیر براى او نوشته بودند پیش آن دو آمد و به طلحه گفت : اى ابو محمد، مگر این ها نامه هاى تو نیست که به ما نوشته اى ؟ گفت : آرى . عبدالله بن حکیم گفت : دیروز ما را به خلع عثمان و کشتن او فرا مى خواندى تا سرانجام او را کشتى ، اینک به خونخواهى او آمده اى ؟ به جان خودم که هدف تو خونخواهى نیست چیزى جز این دنیا را نمى خواهى ، آرام بگیر، و اگر هدف تو این است پس چرا هنگامى که بیعت با على (ع ) بر تو عرضه شد با رضایت و رغبت با او بیعت کردى و اینک بیعت خود را مى شکنى و آمده اى تا ما را هم در فتنه خویش در آورى . طلحه گفت : على هنگامى مرا به بیعت با خود فرا خواند که مردم با او بیعت کرده بودند و دانستم که اگر آنچه را بر من عرضه مى کند نپذیرم کار من تمام نخواهد شد و کسانى که با اویند بر من هجوم خواهند آورد.

ابو مخنف گوید: بامداد فرداى آن روز طلحه و زبیر براى جنگ صف بستند، عثمان بن حنیف هم با یاران خود به مقابله آنان بیرون آمد، نخست آنان را به خدا و حق اسلام سوگند داد و بیعت آنان با على علیه السلام را فرا یادشان آورد. گفتند: ما خون عثمان را مطالبه مى کنیم . عثمان بن حنیف گفت : شما را با خونخواهى چه کار است ؟ پسران و پسرعموهاى او که از شما در این باره سزاوارترند کجایند؟ به خدا سوگند که چنین نیست و شما که امید به حکومت داشتید و براى رسیدن به آن کار مى کردید همین که دیدید مردم بر او جمع شدند بر او رشک بردید. مگر کسى از شما دو تن نسبت به عثمان زشت گفتارتر بوده است ؟ طلحه و زبیر او را دشنام هاى ناپسند دادند و از مادرش نام بردند. او به زبیر گفت : به خدا سوگند اگر حرمت صفیه و قرب منزلتش به پیامبر (ص ) نبود و همو بود که تو را به سایه پیامبر نزدیک ساخت پاسخت را مى دادم ، اما تو اى پسر زن تندخو و سرکش (یعنى طلحه ) کار میان من و تو سخت تر از مرحله گفتار است و همانا چیزهایى از کار شما را بازگو کردم که شما را ناخوش آمد و نتیجه کارتان را چنان که شما را درمانده سازد نشانتان خواهم داد. بار خدایا گواه باش که من حجت را بر این دو مرد تمام کردم .

سپس بر آنها حمله کرد و مردم جنگى سخت کردند و سپس از یکدیگر دست برداشتند و بر آن صلح کردند که میان ایشان پیمانى نوشته شود و چنین نوشته شد:
این صلحنامه یى است که عثمان بن حنیف انصارى و مومنانى که همراه او و از شیعیان امیر المومنین على بن ابى طالب هستند و طلحه و زبیر و مومنان و مسلمانانى که پیرو ایشانند بر آن صلح کردند، که دار الاماره و بخش عمده بصره و امور مسجد و منبر و بیت المال در اختیار و تصرف عثمان بن حنیف باشد و براى طلحه و زبیر و همراهان ایشان این حق محفوظ است که در هر جاى بصره که خواهند فرود آیند و هیچ گروه مزاحم گروه دیگر در راه و بازار و آب انبار و آبشخور و موارد استفاده از آنها نگردد تا آنکه امیر المومنین على بن ابى طالب برسد و آن گاه اگر خواستند در آن چیزى که مردم درآمده اند درآیند و اگر خواستند هر گروه به هر کس مى خواهند بپیوندند و هر چه مى خواهند از صلح و جنگ یا بیرون رفتن و اقامت انجام دهند، و بر هر دو گروه عهد و پیمان خدایى به همان گونه و استوارتر پیمانى که بر عهده پیامبرى از پیامبران است در مورد آنچه نوشته اند مى باشد.

چون صلحنامه نوشته و مهر شد، عثمان بن حنیف برگشت و داخل دارالاماره شد و به یارانش گفت : خدایتان رحمت کناد! به خانه هاى خود و به اهل خویش بپیوندید و سلاح بر زمین نهید و خستگان و زخمیهاى خویش را مداوا کنید و چند روز بر این حال درنگ کردند.
سپس طلحه و زبیر گفتند: اگر على برسد و ما بر این حال ضعف و شمار اندک باشیم گردن ما را خواهد گرفت ، و تصمیم گرفتند به قبایل پیام فرستند و از اعراب صحرانشین دلجویى کنند. به این منظور به سرشناسان مردم و کسانى که اهل شرف و ریاست بودند پیام فرستادند و آنان را به خونخواهى عثمان و خلع على از خلافت و بیرون کردن عثمان بن حنیف از بصره فرا خواندند. قبایل ازد و ضبه و قیس بن عیلان همگى جز یکى دو مرد از هر قبیله که کار آنان را خوش نداشتند و از طلحه و زبیر کناره گرفتند با آن دو بیعت کردند. طلحه و زبیر کسى را پیش هلال بن وکیع تمیمى  فرستادند که پیش ایشان نیامد. طلحه و زبیر به خانه اش رفتند، خود را از آن دو پوشیده داشت . مادرش به او گفت : کسى همچون تو ندیده ام ، دو پیرمرد قریش به دیدارت مى آیند و از آن دو خود را پوشیده مى دارى ؟ چندان گفت که هلال پیش آن دو رفت و بیعت کرد، همراه او قبایل عمرو بن تمیم همگى و بنى حنظله به جز بنى یرموع ، که همگان شیعه على علیه السلام بودند، بیعت کردند. همچنین همه افراد بنى دارم جز تنى چند از بنى مجاشع که اهل دین و فضیلت بودند بیعت کردند.

چون کار طلحه و زبیر استوار شد، در شبى تاریک و بارانى و طوفانى بیرون آمدند و یارانشان که برایشان زره پوشانده بودند و روى آن جامه بر تن داشتند همراهشان بودند. آنان هنگام نماز صبح و سحرگاه به مسجد رسیدند؛ عثمان بن حنیف پیش از ایشان به مسجد رسیده بود و صفهاى نماز برپا بود. عثمان پیش رفت تا با مردم نماز گزارد، یاران طلحه و زبیر او را کنار کشیدند و زبیر را براى نماز پیش انداختند، در این هنگام (سبابجه ) که پاسداران و نگهبانان بیت المال بودند آمدند و زبیر را از محراب بیرون کشیدند و خواستند عثمان بن حنیف را مقدم بدارند، یاران زبیر بر آنان چیره شدند و او را مقدم داشتند و این کار همچنان ادامه داشت تا نزدیک طلوع خورشید شد و مردمى که در مسجد حاضر بودند برایشان بانگ زدند که اى اصحاب محمد (ص )، آیا از خدا نمى ترسید که آفتاب بر آمد! زبیر چیره شد و با مردم نماز گزارد و چون نمازش تمام شد به یاران مسلح خود فریاد زد که عثمان بن حنیف را بگیرید و او را پس از اینکه با مروان بن حکم با شمشیر درگیر شده بود گرفتند، و چون گرفتار شد او را تا پاى مرگ زدند و موهاى ابروان و مژه ها و هر موى که بر سر و چهره اش بود از بن کندند. آن گاه سبابجه را که هفتاد مرد بودند بگرفتند و آنان و عثمان بن حنیف را پیش عایشه بردند او به ابان پسر عثمان گفت : برخیز گردن عثمان بن حنیف را بزن که انصار پدرت را کشتند و بر آن کار یارى دادند. عثمان بن حنیف گفت : اى عایشه و اى طلحه و زبیر! برادرم سهل بن حنیف کارگزار و جانشین على بن ابى طالب بر مدینه است و به خدا سوگند مى خورم که اگر شما مرا بکشید او میان برادران و خویشان و وابستگان شما شمشیر مى نهد و هیچیک از آنان را زنده نمى گذارد. ایشان از او دست بداشتند و ترسیدند که سهل بن حنیف به جان خویشان و خاندان ایشان که در مدینه اند درافتد.

آن گاه عایشه به زبیر پیام فرستاد که سبابجه را بکش که به من خبر رسیده است با تو چه کرده اند. گوید: به خدا سوگند، زبیر فرمان داد آنان را همان گونه که گوسپند را مى کشند سر ببرند و پسرش عبدالله آن را بر عهده گرفت و آنان را که هفتاد مرد بودند سر برید. گروهى از آن پاسداران براى نگهبانى و پاسدارى از بیت المال ماندند و پایدارى کردند و گفتند: بیت المال را به شما تسلیم نمى کنیم تا امیر المومنین بیاید، زبیر شبانه با گروهى آهنگ ایشان کرد و بر آنان حمله برد و پنجاه اسیر از آنان گرفت و همگى را اعدام کرد.
ابو مخنف مى گوید: صقعب بن زهیر براى ما نقل کرد که کشته شدگان از سبابجه در آن روز چهار صد تن بودند. این مکر و فریب طلحه و زبیر نسبت به عثمان بن حنیف نخستین فریب در تاریخ اسلام است و سبابجه نخستین قوم از مسلمانان اند که با زدن گردن اعدام شده اند. او مى گفت : عثمان بن حنیف را براى اینکه بماند یا به على بپیوندد آزاد گذاشتند و او کوچ کردن را برگزید، رهایش کردند و او به على علیه السلام پیوست و همین که او را دید گریست و گفت : اى امیر المومنین از تو جدا شدم در حالى که پیرمردى بودم و امروز با چهره بدون ریش نزد تو برگشتم . على (ع ) فرمود: انا لله و اناالیه راجعون و سه مرتبه تکرار کرد.

مى گویم : سبابجه کلمه یى معرب است که جوهرى آن را در کتاب الصحاح  خود آورده و گفته است آنان گروهى از مردم سند بودند که در بصره به پاسبانى و نگهبانى زندان اشتغال داشتند و حرف (ه ) براى بیان نسبت و عجمه بودن است و یزید بن مفرغ حمیرى هم آن را در شعر خود آورده است .

ابو مخنف همچنین مى گوید: چون به حکیم بن جبله خبر رسید که آن قوم نسبت به عثمان بن حنیف چه کردند بر آشفت و همراه سیصد تن از عبدالقیس براى مخالفت و جنگ با ایشان بیرون آمد. طلحه و زبیر و یارانشان به جنگ او بیرون آمدند، عایشه را هم بیرون آوردند. این روز به جنگ (جمل اصغر) و روز جنگ با على به جنگ (جمل اکبر) نام نهاده شد.

دو گروه با شمشیر جنگ کردند. مردى از قبیله ازد از لشکر عایشه بر حکیم بن جبله تاخت و شمشیرى بر پایش زد و آن را قطع کرد و آن مرد ازدى هم از اسب خود فرو افتاد، حکیم همچنان که بر یک پاى زانو بر زمین زده بود پاى بریده خود را بر آن مرد کوبید و او را بر زمین افکند و خود را به او رساند و او را کشت و همچنان از خشم بر او تکیه زد تا خودش هم مرد. در همان حال کسى از کنارش گذشت و گفت : چه کسى با تو چنین کرد؟ گفت : همین کس که متکاى من است و چون نگریست آن مرد ازدى را زیر او دید. حکیم شجاعى نام آور بود.

گوید: همراه حکیم سه برادرش و همه کسانى که همراهش بودند که سیصد مرد از قبیله عبدالقیس و اندکى از ایشان از قبیله بکر بن وائل بودند کشته شدند.
چون بصره پس از کشته شدن حکیم و یارانش و بیرون کردن عثمان بن حنیف براى طلحه و زبیر خالى و صاف شد آن دو براى اینکه کدامیک امام جماعت باشند اختلاف پیدا کردند و هر یک مى خواست خودش امام جماعت باشد و بیم آن داشت که اگر پشت سر دیگرى نماز بگزارد دلیل بر تسلیم شدن نسبت به او و رضایت به تقدم او باشد. عایشه میان آن دو را چنین اصلاح کرد که مقرر داشت یک روز عبدالله بن زبیر با مردم نماز بگزارد و یک روز محمد بن طلحه .

ابو مخنف مى گوید: طلحه و زبیر به بیت المال بصره درآمدند و چون اموال فراوانى را که در آن بود دیدند زبیر این آیه را خواند(خداوند غنیمتهاى بسیارى به شما وعده داده است که خواهید گرفت . اینک این غنیمت را با شتاب براى شما آورد) .
سپس گفت : ما به این اموال از مردم سزاوارتریم و همه آن اموال را گرفتند و چون على علیه السلام پیروز شد همه آن اموال را به بیت المال برگرداند و میان مسلمانان تقسیم کرد.

ما در مباحث گذشته چگونگى جنگ جمل و کشته شدن زبیر را در حالى که از بیم یا به قصد توبه از جنگ مى گریخت آورده ایم و ما مى گوییم به قصد توبه بوده است . همچنین چگونگى کشته شدن طلحه و چیره شدن على علیه السلام بر عایشه و احسان نسبت به او و کسانى که در جنگ اسیر شده بودند و پس از جنگ بر آنان دست یافت ، به تفضیل آورده ایم .

فخر فروشى میان دو تن از پسران على (ع ) و طلحه

قاسم بن محمد بن یحیى بن طلحه بن عبیدالله تیمى که ملقب به ابو بعره بود از سوى عیسى بن موسى بن محمد بن على بن عبدالله بن عباس  سرپرست شرطه کوفه بود، او با اسماعیل  پسر امام صادق علیه السلام گفتگو و بگو و مگویى کرد که منجر به فخر فروشى به یکدیگر و بیان کارهاى نیاکان شد. قاسم بن محمد گفت : اى بنى هاشم ، فضل و احسان ما همواره بر شما و بر همه افراد بنى عبد مناف ریزش داشته است . اسماعیل گفت : کدام فضل و احسان را نسبت به خاندان عبد مناف مبذول داشته اید؟

پدرت طلحه جد بزرگوارم را با این گفتار خود به خشم آورد که گفت : بدون تردید محمد خواهد مرد و ما میان خلخالهاى زنان او جولان خواهیم داد همان گونه که او نسبت به زنان ما این کار را کرد. و خداوند براى اینکه بینى پدرت را به خاک بمالد این آیه را نازل فرمود (شما را نرسد که پیامبر را رنجه سازید و نه آنکه زنان او را پس از او هرگز به همسرى بگیرید)  و پسر عمویت (ابوبکر) حق مادرم (فاطمه علیها السلام ) را از فدک و چیزهاى دیگر میراث او از پدرش را غصب کرد و او را محروم ساخت . و پدرت (طلحه ) مردم را بر عثمان شوراند و او را محاصره کرد تا کشته شود، سپس بیعت با على را شکست و شمشیر بر چهره اش ‍ کشید و دلهاى مسلمانان را بر او تباه ساخت .
اینک فدایت گردم ! اگر نسبت به گروهى دیگر از فرزندان عبد مناف غیر از اینان که گفتم احسان و فضیلتى ارزانى داشته اید بگو و مرا نسبت به آن آگاه کن .

بگو و مگو و فخر فروشى میان عبدالله بن زبیر و عبدالله بن عباس

عبدالله بن زبیر با ام عمرو دختر منظور بن زبان فزارى ازدواج کرد. شبى که براى زفاف پیش او رفت به او گفت : آیا مى دانى امشب چه کسى در حجله ات و پیش تو است ؟ ام عمرو گفت : آرى ، عبدالله بن زبیر بن عوام بن خویلد بن اسد بن عبدالعزى است . ابن زبیر گفت : چیزى دیگر جز این نیست ؟ ام عمرو گفت : چه مى خواهى بگویى ؟ گفت : همراه تو کسى است که میان قریش چنان است که سر نسبت به پیکر، یا دو چشم نسبت به سر. ام عمرو گفت : به خدا سوگند، اگر برخى از فرزندان عبد مناف اینجا حاضر مى بودند خلاف این سخن تو را مى گفتند. ابن زبیر خشمگین شد و گفت : خوراک و آشامیدنى بر من حرام است تا آنکه بنى هاشم و کسان دیگرى از بنى عبد مناف را پیش تو بیاورم که نتواند این موضوع را انکار کنند. ام عمرو گفت : اگر از من اطاعت مى کنى این کار را مکن وگرنه خود دانى .

ابن زبیر به مسجد رفت گروهى را دید گرد یکدیگر نشسته اند که تنى چند از قریش از جمله عبدالله بن عباس و عبدالله بن حصین بن حارث بن عبدالمطلب بن عبد مناف هم میان ایشان بودند. ابن زبیر به آنان گفت : دوست مى دارم همراه من به خانه ام بیایید. آنان همگى برخاستند و چون بر در خانه ابن زبیر رسیدند، ابن زبیر گفت : اى زن ، جامه خود را بپوش (پرده را بیفکن ). چون همگى بر جاى نشستند نخست سفره خواست و صبحانه خوردند و چون فارغ شدند ابن زبیر به آنان گفت : شما را براى سخنى که با زن پشت این پرده نشسته گفته ام فرا خوانده و جمع کرده ام ، این زن چنین گمان مى کند که اگر برخى از بنى عبد مناف پیش من باشند آنچه را گفته ام قبول نخواهند کرد و من همه شما را حاضر کرده ام و تو این ابن عباس چه مى گویى ؟ من به او گفته ام که در حجله اش همراه او کسى است که اینک در قریش به منزله سر از بدن است یا به منزله دو چشم از سر، و او سخن مرا رد کرد.

ابن عباس گفت : چنین مى بینم که مقصودت من هستم ، اگر مى خواهى بگویم مى گویم و اگر بخواهى خوددارى کنم خوددارى مى کنم . ابن زبیر گفت : بگو و حتما بگو مگر چه مى خواهى بگویى ؟ مگر نمى دانى که من پسر زبیر یار نزدیک رسول خدا (ص ) هستم و مادرم اسماء ذات النطاقین و دختر ابوبکر صدیق است و عمه ام خدیجه سرور زنان جهانیان است و صفیه عمه رسول خدا (ص ) مادر بزرگ من است و ام المومنین عایشه خاله من است ؟ آیا مى توانى این چیزها را انکار کنى ؟ ابن عباس گفت : شرفى گرانقدر و افتخارى بلند منزلت را گفتى ، جز اینکه مى خواهى به کسى فخر بفروشى که به فخر و برترى او فخر و برترى یافته اى . ابن زبیر گفت : چگونه ؟ ابن عباس گفت : زیرا تو فخرى جز به رسول خدا (ص ) ندارى و نگفتى و من به افتخار کردن به وجود او از تو سزاوارترم .

ابن زبیر گفت : اگر بخواهى در مورد کسانى که پیش از پیامبرى بوده اند بر تو افتخار مى کنم . ابن عباس گفت : در این صورت انصاف دادى و (بیار آنچه دارى ز مردى و زور). اى حاضران شما را به خدا سوگند آیا میان قریش عبدالمطلب شریفتر بوده است یا خویلد! گفتند: عبدالمطلب . گفت : آیا هاشم شریفتر بوده است یا اسد! گفتند: بدون تردید هاشم . ابن عباس پرسید: آیا عبد مناف شریفتر بوده یا عبدالعزى ؟ گفتند: عبد مناف . ابن عباس این دو بیت را براى او سرود:
(اى پسر زبیر، با من در نسب و حسب فخر مى فروشى و حال آنکه رسول خدا در این مورد به زیان تو حکم فرموده است و این سخن شوخى نیست ، اى کاش بر کس دیگرى غیر از ما فخر مى فروختى ولى خواستى از خورشید همه نژادگان خود را فراتر بشمرى ).
پیامبر (ص ) به برترى و فضیلت ما حکم کرده آنجا که فرموده است (هیچ دو گروهى از یکدیگر جدا نشده اند مگر آنکه من در بهترین آن دو گروه قرار داشته ام ) و نسب ما از تو پس از قصى بن کلاب جدا شده است . آیا ما در گروه برتر قرار داریم ؟ اگر بگویى آرى ، پس مغلوب شده اى و اگر بگویى نه ، کافر شده اى .

برخى از حاضران خندیدند. ابن زبیر گفت : به خدا سوگند، اگر نه این بود که بر سفره و خوراک ما نشسته و حرمت یافته اى پیش از آنکه از اینجا برخیزى چهره ات را به عرق مى نشاندم ! ابن عباس گفت : به چه مناسبت و با چه چیز؟ اگر به باطل باشد بر حق غلبه نخواهد کرد و اگر به حق باشد که حق از باطل بیمى ندارد.

آن زن پس پرده گفت : به خدا سوگند که من ابن زبیر را از چنین مجلسى نهى کردم ، نپذیرفت و چنین کرد که مى بینید.
ابن عباس گفت : اى زن ، خاموش باش و به شوى خویش بنگر که چه گرانقدر و چه خبرى گرامى است !
در این هنگام آن گروه دست ابن عباس را که در آن هنگام کور شده بود گرفتند و گفتند: اى مرد برخیز که او را چند بار درمانده کردى . ابن عباس برخاست و این شعر را خواند.
(اى قوم ما، کوچ کنید و بروید که اگر مرغ قطا را به حال خود بگذارند همانا آرام مى گیرد و مى خوابد) .

ابن زبیر گفت : اى صاحب قطا (خطاب به ابن عباس است ) پیش من بیا که دست از من برنمى دارى تا آنکه این سخن را بگویم ، و به خدا سوگند همه اقوام مى دانند که من پیشگامى هستم که وامانده نیستم و پسر حوارى (زبیر) و صدیق (ابوبکر) و آن کس هستم که در شرف عمیق سرافراز و شاد است و بهتر از برده آزاد شده است . ابن عباس گفت : آنچه در چنته داشتى بیرون افکندى ، آیا چیز دیگرى باقى نگذاشته اى ؟ این سخن مردود از ناحیه مردى حسود است . اگر تو پیشگام هستى به سوى چه کسى پیشى گرفته اى و اگر افتخار مى کنى به چه کسى فخر مى کنى ؟ اگر این افتخار را از خانواده خودت بدون در نظر گرفتن خاندان ما بدست آورده اى درست خواهد بود که باید بر ما فخر کنى و اگر این افتخار را در پناه خاندان ما بدست آورده اى براى ما بر تو افتخار خواهد بود، و خاک بر دستها و دهانت باد! اما آنچه در مورد برده آزاد شده گفتى به خدا سوگند که او گرفتار و آزموده شد و پایدارى و شکیبایى کرد و نعمت به او ارزانى شد و سپاس داشت و به خدا سوگند که مردى باوفا و گرامى بود و چنان نبود که بیعتى را پس از استوارى بشکند و لشکرى را پس از آنکه به فرماندهى آن گماشته شود رها کند.

ابن زبیر گفت : آیا زبیر را به ترس و جبان بودن سرزنش مى کنى ! به خدا سوگند که تو خود در مورد او خلاف این مطلب را مى دانى .
ابن عباس گفت : به خدا سوگند من جز این نمى دانم که گریخت و حمله نکرد و جنگ را آغاز کرد و پایدار نماند و بیعت کرد و آن را به پایان نبرد و پیوند خویشاوندى را گسیخت و فضیلت را منکر شد و آهنگ کارى کرد که شایسته آن نبود.

(اندکى از آنچه را که امید داشت به چنگ آورد و از راه و روش کریمان کوتاهى کرد و سرگشته شد…)
ابن زبیر گفت : اى بنى هاشم ، چیزى جز دشنام دادن و ضربه زدن باقى نمانده است . عبدالله بن حصین بن حارث گفت : اى پسر زبیر، او را بلند کردیم و تو چیزى جز ستیز با او را نمى خواهى . به خدا سوگند، اگر از هم اکنون تا پایان زندگانى ات با او بگو و مگو کنى جز تشنه و گرسنه یى نخواهى بود که دهانش را براى فرو بردن هوا مى گشاید نه از گرسنگى سیر مى شود و نه از تشنگى رهایى مى یابد. حال اگر مى خواهى بگو یا دست بردار.و آن قوم برگشتند و رفتند.

جلوه‏ تاریخ‏ درشرح‏ نهج‏ البلاغه ‏ابن‏ ابى‏ الحدید، ج ۴ //ترجمه دکتر محمود مهدوى دامغانى

بازدیدها: ۷۶

خطبه ۱۶۹ شرح ابن ابی الحدید (با ترجمه فارسی کتاب جلوه های تاریخ دکتر دامغانی)

۱۶۹ و من کلام له ع بعد ما بویع له بالخلافه

و قد قال له قوم من الصحابه- لو عاقبت قوما ممن أجلب على عثمان فقال ع: یَا إِخْوَتَاهْ إِنِّی لَسْتُ أَجْهَلُ مَا تَعْلَمُونَ- وَ لَکِنْ کَیْفَ لِی بِقُوَّهٍ وَ الْقَوْمُ الْمُجْلِبُونَ- عَلَى حَدِّ شَوْکَتِهِمْ یَمْلِکُونَنَا وَ لَا نَمْلِکُهُمْ- وَ هَا هُمْ هَؤُلَاءِ قَدْ ثَارَتْ مَعَهُمْ عِبْدَانُکُمْ- وَ الْتَفَّتْ إِلَیْهِمْ أَعْرَابُکُمْ- وَ هُمْ خِلَالَکُمْ یَسُومُونَکُمْ مَا شَاءُوا- وَ هَلْ تَرَوْنَ مَوْضِعاً لِقُدْرَهٍ عَلَى شَیْ‏ءٍ تُرِیدُونَهُ- إِنَّ هَذَا الْأَمْرَ أَمْرُ جَاهِلِیَّهٍ- وَ إِنَّ لِهَؤُلَاءِ الْقَوْمِ مَادَّهً- إِنَّ النَّاسَ مِنْ هَذَا الْأَمْرِ إِذَا حُرِّکَ عَلَى أُمُورٍ- فِرْقَهٌ تَرَى مَا تَرَوْنَ وَ فِرْقَهٌ تَرَى مَا لَا تَرَوْنَ- وَ فِرْقَهٌ لَا تَرَى هَذَا وَ لَا هَذَا- فَاصْبِرُوا حَتَّى یَهْدَأَ النَّاسُ وَ تَقَعَ الْقُلُوبُ مَوَاقِعَهَا- وَ تُؤْخَذَ الْحُقُوقُ مُسْمَحَهً- فَاهْدَءُوا عَنِّی وَ انْظُرُوا مَا ذَا یَأْتِیکُمْ بِهِ أَمْرِی- وَ لَا تَفْعَلُوا فَعْلَهً تُضَعْضِعُ قُوَّهً وَ تُسْقِطُ مُنَّهً- وَ تُورِثُ وَهْناً وَ ذِلَّهً وَ سَأُمْسِکُ الْأَمْرَ مَا اسْتَمْسَکَ- وَ إِذَا لَمْ أَجِدْ بُدّاً فَآخِرُ الدَّوَاءِ الْکَی‏

مطابق خطبه۱۶۸ نسخه صبحی صالح

شرح وترجمه فارسی

(۱۶۹)از سخنان على علیه السلام پس از اینکه به خلافت با او بیعت شد و گروهى ازصحابه به او گفتند: مناسب و شایسته است گروهى که مردم را براى کشتن عثمان جمع کردند عقوبت فرمایى ، و در پاسخ ایشان چنین فرمود:

( یا اخوتاه ان لست اجهل ما تعلمون و لکن کیف لى بقوه ) (اى برادران من ، چنان نیستم که آنچه را شما مى دانید ندانم ولى چگونه مرا توان و یاراى آن است …)مى گویم : بدان که این سخن دلالت بر آن دارد که در نفس على علیه السلام چنین بوده است تا محاصره کنندگان عثمان را عقوبت و کشندگان او را قصاص فرماید، البته به شرطى که کسى از آنان که به کشتن او مباشرت داشته اند زنده باقى مانده باشد. و به همین جهت فرموده است (چنین نیست که آنچه را شما مى دانید من ندانم ) و اعتراف کرده است که او هم به وجوب آن دانا است و متعذر شده است که آن چنان تمکن و قدرتى ندارد و درست هم فرموده است ، زیرا بیشتر مردم مدینه در آن کار شرکت داشتند و از مردم مصر و کوفه گروهى بزرگ از سرزمینهاى خود آمده بودند و راههاى بسیار دور را به آن منظور پیموده بودند و گروهى از اعراب سبک سر صحرانشین هم به آنان پیوسته بودند و همچنان که على (ع ) گفته است کارى چون کارهاى جاهلى بود و اگر موضوع آرامى را دوباره برمى انگیخت مردم اختلاف پیدا مى کردند و مضطرب مى شدند.

گروهى مى گویند على (ع ) درست رفتار کرده است و گروهى مى گویند خطا کرده است و گروهى هم در این مورد متوقف اند و به صواب و خطاى آن حکم نمى کنند.

اگر على (ع ) شروع به عقوبت مردم و گرفتن ایشان مى کرد در امان نبود که فتنه یى دیگر و بزرگتر از فتنه نخست پدید آید، و از لحاظ تدبیر و آنچه که شرع و عقل بر آن مقتضى است خوددارى از عقوبت تا آرام گرفتن فتنه و پراکنده شدن مردم و برگشتن هر قوم به سرزمین خودشان است . وانگهى على علیه السلام در آن موضوع تامل مى فرمود تا معاویه و دیگران به اطاعت او درآیند و پسران عثمان پیش او حاضر شوند و خون پدر خویش را مطالبه کنند و گروهى را مشخص کنند و بگویند چه کسانى عهده دار کشتن و چه کسانى عهده دار محاصره و چه کسانى عهده دار بالا رفتن از دیوار بوده اند؛ همان گونه که به طور معمول دادخواهان در حضور امام و قاضى دادخواهى مى کنند و در آن هنگام امکان عمل کردن به حکم خداوند متعال فراهم مى بود. و کار بدین گونه انجام نپذیرفت ، بلکه معاویه و مردم شام از فرمان او سرپیچى کردند، وارثان عثمان هم به او پناهنده شدند و از حوزه حکومت امیر المومنین جدا شدند و قصاص را نه از راه شرع بلکه آن را از راه زور مطالبه کردند و معاویه هم آن را همراه با تعصب دوره جاهلى قرار داد و هیچ یک از ایشان از راه درست وارد نشدند.

در همان حال یا پیش از آن موضوع طلحه و زبیر و پیمان شکنى آن دو در مورد بیعت و غارت کردن آن دو اموال مسلمانان را در بصره و کشتن آن دو اشخاص صالح آن شهر را پیش آمد و کارهایى صورت گرفت که همه آن امور امام (ع ) را از اینکه قصاص را انجام دهد باز داشت و اعتماد لازم فراهم نشد و حال آنکه اگر کار بر قاعده درستى استوار مى شد و با آرامش و پذیرفتن اصل حکومت در طلب خونخواهى برمى آمدند، اصلاح مى شد (همان گونه که ) امیر المومنین علیه السلام به معاویه فرمود (اما این که تو قاتلان عثمان را مطالبه مى کنى نخست در اطاعت من در آى و سپس درباره آن قوم پیش من محاکمه طرح کن تا من تو و ایشان را به آنچه کتاب خدا و سنت رسول خدا حکم مى کند در آورم ).

یاران معتزلى ما که خدایشان رحمت کند! گفته اند که این پیشنهاد و گفتار على علیه السلام عین حق و صواب محض است زیرا لازم است نخست مردم به اطاعت امام در آیند و پیش او محاکمه برند؛ اگر بر حق حکم کند امامت او پابرجا باقى مى ماند و اگر به ستم حکم کند حکومت او در هم مى شکند و خلع او لازم مى شود.

اگر بگویى معنى این گفتار على چیست که فرموده است (و این کار را با مدارا تا آنجا که ممکن باشد اصلاح مى کنم و چون چاره نیابم آخرین دوا داغ کردن است ) . مى گویم : معناى این سخن آن نیست که از عقوبت قاتلان عثمان تا آنجا که ممکن باشد خوددارى مى کنم و چون چاره یى نیابم آنان را عقوبت مى کنم . بلکه این سخن را در آغاز حرکت طلحه و زبیر به بصره فرموده است ، در همان حال گروهى به او پیشنهاد کردند تا کسانى که مردم را بر عثمان شورانده اند عقوبت فرماید، على علیه السلام نخست همان عذرى را که طرح فرموده است آورد و سپس گفت : من از جنگ با این پیمان گسلان که بیعت را درهم شکسته اند تا آنجا که برایم ممکن باشد خویشتندارى مى کنم و با پیام دادن و ترساندن ایشان و کوشش در برگرداندن ایشان به اطاعت با بیم و امید درنگ مى کنم و اگر چاره یى از جنگ نیابم آخرین دارو داغ کردن (جنگ ) است  که آخرین اقدام است که چاره کار عاصیان است .

جلوه‏ تاریخ‏ درشرح‏ نهج‏ البلاغه ‏ابن‏ ابى‏ الحدید، ج ۴ //ترجمه دکتر محمود مهدوى دامغانى

بازدیدها: ۵۰

خطبه ۱۶۷ شرح ابن ابی الحدید (با ترجمه فارسی کتاب جلوه های تاریخ دکتر دامغانی)

۱۶۷ و من خطبه له ع

لِیَتَأَسَّ صَغِیرُکُمْ بِکَبِیرِکُمْ- وَ لْیَرْأَفْ کَبِیرُکُمْ بِصَغِیرِکُمْ- وَ لَا تَکُونُوا کَجُفَاهِ الْجَاهِلِیَّهِ- لَا فِی الدِّینِ یَتَفَقَّهُونَ وَ لَا عَنِ اللَّهِ یَعْقِلُونَ- کَقَیْضِ بَیْضٍ فِی أَدَاحٍ- یَکُونُ کَسْرُهَا وِزْراً وَ یُخْرِجُ حِضَانُهَا شَرّا

مِنْهَا- افْتَرَقُوا بَعْدَ أُلْفَتِهِمْ وَ تَشَتَّتُوا عَنْ أَصْلِهِمْ- فَمِنْهُمْ آخِذٌ بِغُصْنٍ أَیْنَمَا مَالَ مَالَ مَعَهُ- عَلَى أَنَّ اللَّهَ تَعَالَى سَیَجْمَعُهُمْ لِشَرِّ یَوْمٍ لِبَنِی أُمَیَّهَ- کَمَا یَجْتَمِعُ قَزَعُ الْخَرِیفِ- یُؤَلِّفُ اللَّهُ بَیْنَهُمْ ثُمَّ یَجْمَعُهُمْ رُکَاماً کَرُکَامِ السَّحَابِ- ثُمَّ یَفْتَحُ اللَّهُ لَهُمْ أَبْوَاباً- یَسِیلُونَ مِنْ مُسْتَثَارِهِمْ کَسَیْلِ الْجَنَّتَیْنِ- حَیْثُ لَمْ تَسْلَمْ عَلَیْهِ قَارَهٌ- وَ لَمْ تَثْبُتْ عَلَیْهِ أَکَمَهٌ- وَ لَمْ یَرُدَّ سُنَنَهُ رَصُّ طَوْدٍ وَ لَا حِدَابُ أَرْضٍ- یُذَعْذِعُهُمُ اللَّهُ فِی بُطُونِ أَوْدِیَتِهِ- ثُمَّ یَسْلُکُهُمْ یَنَابِیعَ فِی الْأَرْضِ- یَأْخُذُ بِهِمْ مِنْ قَوْمٍ حُقُوقَ قَوْمٍ- وَ یُمَکِّنُ لِقَوْمٍ فِی دِیَارِ قَوْمٍ- وَ ایْمُ اللَّهِ لَیَذُوبَنَّ مَا فِی أَیْدِیهِمْ بَعْدَ الْعُلُوِّ وَ التَّمْکِینِ- کَمَا تَذُوبُ الْأَلْیَهُ عَلَى النَّارِ- أَیُّهَا النَّاسُ لَوْ لَمْ تَتَخَاذَلُوا عَنْ نَصْرِ الْحَقِّ- وَ لَمْ تَهِنُوا عَنْ تَوْهِینِ الْبَاطِلِ- لَمْ‏یَطْمَعْ فِیکُمْ مَنْ لَیْسَ مِثْلَکُمْ- وَ لَمْ یَقْوَ مَنْ قَوِیَ عَلَیْکُمْ- لَکِنَّکُمْ تِهْتُمْ مَتَاهَ بَنِی إِسْرَائِیلَ- وَ لَعَمْرِی لَیُضَعَّفَنَّ لَکُمُ التِّیْهُ مِنْ بَعْدِی أَضْعَافاً- بِمَا خَلَّفْتُمُ الْحَقَّ وَرَاءَ ظُهُورِکُمْ- وَ قَطَعْتُمُ الْأَدْنَى وَ وَصَلْتُمُ الْأَبْعَدَ- وَ اعْلَمُوا أَنَّکُمْ إِنِ اتَّبَعْتُمُ الدَّاعِیَ لَکُمْ- سَلَکَ بِکُمْ مِنْهَاجَ الرَّسُولِ وَ کُفِیتُمْ مَئُونَهَ الِاعْتِسَافِ- وَ نَبَذْتُمُ الثِّقْلَ الْفَادِحَ عَنِ الْأَعْنَاق‏

مطابق خطبه ۱۶۷ نسخه صبحی صالح

شرح وترجمه فارسی

(۱۶۷)از سخنان آن حضرت (ع )

این خطبه با عبارت( لیناس صغیرکم یکبیرکم و لیراف کبیرکم بصغیرکم ) (باید خرد و کوچک شما به بزرگ شما تاسى کند و باید بزرگ شما به خرد شما مهر ورزد)  شروع مى شود، (ابن ابى الحدید ضمن شرح جملات و کلمات آن چند نکته تاریخى را روشن ساخته است ).

گوید: على علیه السلام احوال یاران و شیعیان خود را پس از خود بیان مى کند و مى گوید: آنان پس از اجتماع و الفت پراکنده مى شوند و از اصل خود جدا مى گردند. یعنى پس از جدا شدن از من برخى از آنان به همان شاخه ها از ذریه رسول خدا که من پس از خود به خلافت مى گمارم چنگ مى زنند و با آنان به هر راهى که بروند مى روند و برخى این چنین نخواهند بود. البته على علیه السلام فقط همان نوع اول را گفته است و نوع دوم را بیان نکرده است که همان نوع اول دلالت بر وجود نوع دوم دارد.

سپس فرموده است : همانا تمام آن قوم را، چه آنان که در عقیده خود نسبت به ما پایدار باشند و چه آنان که پایدار نباشند، خداوند متعال براى روزى که بدترین روز بنى امیه است جمع خواهد کرد. و همین گونه شد که تمام شیعیان بنى هاشم چه آنانى که بر دولت و ولایت على بن ابى طالب علیه السلام باقى و پایدار بودند و چه آنان که از آن عقیده برگشته بودند همگى هنگام ظهور دولت هاشمى (یعنى عباسیان ) در اواخر حکومت مروان حمار متحد شدند. سپس على علیه السلام سوگند مى خورد که به ناچار آنچه در دست بنى امیه است پس از حکومت و برترى آنان آب خواهد شد همان گونه که دنبه بر آتش ذوب مى شود.
آن گاه مى فرماید: اگر سستى و فروگذارى شما نباشد هرگز کسانى که فروتر از شمایند در شما طمع نمى بندند.

جلوه‏ تاریخ‏ درشرح‏ نهج‏ البلاغه ‏ابن‏ ابى‏ الحدید، ج ۴ //ترجمه دکتر محمود مهدوى دامغانى

بازدیدها: ۱۲۹

خطبه ۱۶۶ شرح ابن ابی الحدید (با ترجمه فارسی کتاب جلوه های تاریخ دکتر دامغانی)(شگفتیهاى آفرینش طاووس)

۱۶۶ و من خطبه له ع یذکر فیها عجیب خلقه الطاوس

ابْتَدَعَهُمْ خَلْقاً عَجِیباً مِنْ حَیَوَانٍ وَ مَوَاتٍ- وَ سَاکِنٍ وَ ذِی حَرَکَاتٍ- وَ أَقَامَ مِنْ شَوَاهِدِ الْبَیِّنَاتِ عَلَى لَطِیفِ صَنْعَتِهِ- وَ عَظِیمِ قُدْرَتِهِ- مَا انْقَادَتْ لَهُ الْعُقُولُ مُعْتَرِفَهً بِهِ وَ مَسَلِّمَهً لَهُ- وَ نَعَقَتْ فِی أَسْمَاعِنَا دَلَائِلُهُ عَلَى وَحْدَانِیَّتِهِ- وَ مَا ذَرَأَ مِنْ مُخْتَلِفِ صُوَرِ الْأَطْیَارِ- الَّتِی أَسْکَنَهَا أَخَادِیدَ الْأَرْضِ- وَ خُرُوقَ فِجَاجِهَا وَ رَوَاسِیَ أَعْلَامِهَا- مِنْ ذَاتِ أَجْنِحَهٍ مُخْتَلِفَهٍ وَ هَیْئَاتٍ مُتَبَایِنَهٍ- مُصَرَّفَهٍ فِی زِمَامِ التَّسْخِیرِ- وَ مُرَفْرِفَهٍ بِأَجْنِحَتِهَا فِی مَخَارِقِ الْجَوِّ الْمُنْفَسِحِ- وَ الْفَضَاءِ الْمُنْفَرِجِ- کَوَّنَهَا بَعْدَ إِذْ لَمْ تَکُنْ فِی عَجَائِبِ صُوَرٍ ظَاهِرَهٍ- وَ رَکَّبَهَا فِی حِقَاقِ مَفَاصِلَ مُحْتَجِبَهٍ- وَ مَنَعَ بَعْضَهَا بِعَبَالَهِ خَلْقِهِ أَنْ یَسْمُوَ فِی الْهَوَاءِ خُفُوفاً- وَ جَعَلَهُ یَدِفُّ دَفِیفاً- وَ نَسَقَهَا عَلَى اخْتِلَافِهَا فِی الْأَصَابِیغِ بِلَطِیفِ قُدْرَتِهِ- وَ دَقِیقِ صَنْعَتِهِ- فَمِنْهَا مَغْمُوسٌ فِی قَالَبِ لَوْنٍ لَا یَشُوبُهُ غَیْرُ لَوْنِ مَا غُمِسَ فِیهِ-

وَ مِنْهَا مَغْمُوسٌ فِی لَوْنِ صِبْغٍ قَدْ طُوِّقَ بِخِلَافِ مَا صُبِغَ بِه‏- وَ مِنْ أَعْجَبِهَا خَلْقاً الطَّاوُسُ- الَّذِی أَقَامَهُ فِی أَحْسَنِ تَعْدِیلٍ- وَ نَضَّدَ أَلْوَانَهُ فِی أَحْسَنِ تَنْضِیدٍ- بِجَنَاحٍ أَشْرَجَ قَصَبَهُ وَ ذَنَبٍ أَطَالَ مَسْحَبَهُ- إِذَا دَرَجَ إِلَى الْأُنْثَى نَشَرَهُ مِنْ طَیِّهِ- وَ سَمَا بِهِ مُطِلًّا عَلَى رَأْسِهِ- کَأَنَّهُ قِلْعُ دَارِیٍّ عَنَجَهُ نُوتِیُّهُ- یَخْتَالُ بِأَلْوَانِهِ وَ یَمِیسُ بِزَیَفَانِهِ- یُفْضِی کَإِفْضَاءِ الدِّیَکَهِ- وَ یَؤُرُّ بِمَلَاقِحِهِ أَرَّ الْفُحُولِ الْمُغْتَلِمَهِ لِلضِّرَابِ- أُحِیلُکَ مِنْ ذَلِکَ عَلَى مُعَایَنَهٍ- لَا کَمَنْ یُحِیلُ عَلَى ضَعِیفٍ إِسْنَادُهُ- وَ لَوْ کَانَ کَزَعْمِ مَنْ یَزْعُمُ- أَنَّهُ یُلْقِحُ بِدَمْعَهٍ تَسْفَحُهَا مَدَامِعُهُ- فَتَقِفُ فِی ضَفَّتَیْ جُفُونِهِ- وَ أَنَّ أُنْثَاهُ تَطْعَمُ ذَلِکَ- ثُمَّ تَبِیضُ لَا مِنْ لِقَاحِ فَحْلٍ سِوَى الدَّمْعِ الْمُنْبَجِسِ- لَمَا کَانَ ذَلِکَ بِأَعْجَبَ مِنْ مُطَاعَمَهِ الْغُرَاب‏

 تَخَالُ قَصَبَهُ مَدَارِیَ مِنْ فِضَّهٍ- وَ مَا أُنْبِتَ عَلَیْهَا مِنْ عَجِیبِ دَارَاتِهِ- وَ شُمُوسِهِ خَالِصَ الْعِقْیَانِ وَ فِلَذَ الزَّبَرْجَدِ- فَإِنْ شَبَّهْتَهُ بِمَا أَنْبَتَتِ الْأَرْضُ- قُلْتَ جَنِیٌّ جُنِیَ مِنْ زَهْرَهِ کُلِّ رَبِیعٍ- وَ إِنْ ضَاهَیْتَهُ بِالْمَلَابِسِ فَهُوَ کَمَوْشِیِّ الْحُلَلِ- أَوْ کَمُونِقِ عَصْبِ الْیَمَنِ- وَ إِنْ شَاکَلْتَهُ بِالْحُلِیِّ فَهُوَ کَفُصُوصٍ ذَاتِ أَلْوَانٍ- قَدْ نُطِّقَتْ بِاللُّجَیْنِ الْمُکَلَّلِ- یَمْشِی مَشْیَ الْمَرِحِ الْمُخْتَالِ وَ یَتَصَفَّحُ ذَنَبَهُ وَ جَنَاحَهُ- فَیُقَهْقِهُ ضَاحِکاً لِجَمَالِ سِرْبَالِهِ وَ أَصَابِیغِ وِشَاحِهِ- فَإِذَا رَمَى بِبَصَرِهِ إِلَى قَوَائِمِهِ- زَقَا مُعْوِلًا بِصَوْتٍ یَکَادُ یُبِینُ عَنِ اسْتِغَاثَتِهِ- وَ یَشْهَدُ بِصَادِقِ تَوَجُّعِهِ- لِأَنَّ قَوَائِمَهُ حُمْشٌ کَقَوَائِمِ الدِّیَکَهِ الْخِلَاسِیَّه

وَ قَدْ نَجَمَتْ مِنْ ظُنْبُوبِ سَاقِهِ صِیصِیَهٌ خَفِیَّهٌ- وَ لَهُ فِی مَوْضِعِ الْعُرْفِ قُنْزُعَهٌ خَضْرَاءُ مُوَشَّاهٌ- وَ مَخْرَجُ عَنُقِهِ کَالْإِبْرِیقِ- وَ مَغْرِزُهَا إِلَى حَیْثُ بَطْنُهُ کَصِبْغِ الْوَسْمَهِ الْیَمَانِیَّهِ- أَوْ کَحَرِیرَهٍ مُلْبَسَهٍ مِرْآهً ذَاتَ صِقَالٍ- وَ کَأَنَّهُ مُتَلَفِّعٌ بِمِعْجَرٍ أَسْحَمَ- إِلَّا أَنَّهُ یُخَیَّلُ لِکَثْرَهِ مَائِهِ وَ شِدَّهِ بَرِیقِهِ- أَنَّ الْخُضْرَهَ النَّاضِرَهَ مُمْتَزِجَهٌ بِهِ- وَ مَعَ فَتْقِ سَمْعِهِ خَطٌّ کَمُسْتَدَقِّ الْقَلَمِ فِی لَوْنِ الْأُقْحُوَانِ- أَبْیَضُ یَقَقٌ فَهُوَ بِبَیَاضِهِ فِی سَوَادِ-مَا هُنَالِکَ یَأْتَلِقُ- وَ قَلَّ صِبْغٌ إِلَّا وَ قَدْ أَخَذَ مِنْهُ بِقِسْطٍ- وَ عَلَاهُ بِکَثْرَهِ صِقَالِهِ وَ بَرِیقِهِ- وَ بَصِیصِ دِیبَاجِهِ وَ رَوْنَقِهِ- فَهُوَ کَالْأَزَاهِیرِ الْمَبْثُوثَهِ لَمْ تُرَبِّهَا أَمْطَارُ رَبِیعٍ- وَ لَا شُمُوسُ قَیْظ-وَ قَدْ یَنْحَسِرُ مِنْ رِیشِهِ وَ یَعْرَى مِنْ لِبَاسِهِ- فَیَسْقُطُ تَتْرَى وَ یَنْبُتُ تِبَاعاً- فَیَنْحَتُّ مِنْ قَصَبِهِ انْحِتَاتَ أَوْرَاقِ الْأَغْصَانِ- ثُمَّ یَتَلَاحَقُ نَامِیاً حَتَّى یَعُودَ کَهَیْئَتِهِ قَبْلَ سُقُوطِهِ- لَا یُخَالِفُ سَالِفَ أَلْوَانِهِ- وَ لَا یَقَعُ لَوْنٌ فِی غَیْرِ مَکَانِهِ- وَ إِذَا تَصَفَّحَتْ شَعْرَهً مِنْ شَعَرَاتِ قَصَبِهِ- أَرَتْکَ حُمْرَهً وَرْدِیَّهً وَ تَارَهً خُضْرَهً زَبَرْجَدِیَّهً- وَ أَحْیَاناً صُفْرَهً عَسْجَدِیَّهً- فَکَیْفَ تَصِلُ إِلَى صِفَهِ هَذَا عَمَائِقُ الْفِطَنِ- أَوْ تَبْلُغُهُ قَرَائِحُ الْعُقُولِ- أَوْ تَسْتَنْظِمُ وَصْفَهُ أَقْوَالُ الْوَاصِفِینَ- وَ أَقَلُّ أَجْزَائِهِ قَدْ أَعْجَزَ الْأَوْهَامَ أَنْ تُدْرِکَهُ- وَ الْأَلْسِنَهَ أَنْ تَصِفَهُ- فَسُبْحَانَ الَّذِی بَهَرَ الْعُقُولَ عَنْ وَصْفِ خَلْقٍ جَلَّاهُ لِلْعُیُونِ- فَأَدْرَکَتْهُ مَحْدُوداً مُکَوَّناً وَ مُؤَلَّفاً مُلَوَّناً- وَ أَعْجَزَ الْأَلْسُنَ عَنْ تَلْخِیصِ صِفَتِهِ- وَ قَعَدَ بِهَا عَنْ تَأْدِیَهِ نَعْتِهِ- وَ سُبْحَانَ مَنْ أَدْمَجَ قَوَائِمَ الذَّرَّهِ- وَ الْهَمَجَهِ إِلَى مَا فَوْقَهُمَا مِنْ خَلْقِ الْحِیتَانِ وَ الْفِیَلَهِ-وَ وَأَى عَلَى نَفْسِهِ أَلَّا یَضْطَرِبَ شَبَحٌ مِمَّا أَوْلَجَ فِیهِ الرُّوحَ- إِلَّا وَ جَعَلَ الْحِمَامَ مَوْعِدَهُ وَ الْفَنَاءَ غَایَتَهُ

مِنْهَا فِی صِفَهِ الْجَنَّهِ- فَلَوْ رَمَیْتَ بِبَصَرِ قَلْبِکَ نَحْوَ مَا یُوصَفُ لَکَ مِنْهَا- لَعَزَفَتْ نَفْسُکَ عَنْ بَدَائِعِ مَا أُخْرِجَ إِلَى الدُّنْیَا- مِنْ شَهَوَاتِهَا وَ لَذَّاتِهَا وَ زَخَارِفِ مَنَاظِرِهَا- وَ لَذَهِلَتْ بِالْفِکْرِ فِی اصْطِفَافِ أَشْجَارٍ- غُیِّبَتْ عُرُوقُهَا فِی کُثْبَانِ الْمِسْکِ عَلَى سَوَاحِلِ أَنْهَارِهَا- وَ فِی تَعْلِیقِ کَبَائِسِ اللُّؤْلُؤِ الرَّطْبِ فِی عَسَالِیجِهَا وَ أَفْنَانِهَا- وَ طُلُوعِ تِلْکَ الثِّمَارِ مُخْتَلِفَهً فِی غُلُفِ أَکْمَامِهَا- تُجْنَى مِنْ غَیْرِ تَکَلُّفٍ فَتَأْتِی عَلَى مُنْیَهِ مُجْتَنِیهَا- وَ یُطَافُ عَلَى نُزَّالِهَا فِی أَفْنِیَهِ قُصُورِهَا- بِالْأَعْسَالِ الْمُصَفَّقَهِ وَ الْخُمُورِ الْمُرَوَّقَهِ- قَوْمٌ لَمْ تَزَلِ الْکَرَامَهُ تَتَمَادَى بِهِمْ- حَتَّى حَلُّوا دَارَ الْقَرَارِ وَ أَمِنُوا نُقْلَهَ الْأَسْفَارِ- فَلَوْ شَغَلْتَ قَلْبَکَ أَیُّهَا الْمُسْتَمِعُ- بِالْوُصُولِ إِلَى مَا یَهْجُمُ عَلَیْکَ مِنْ تِلْکَ الْمَنَاظِرِ الْمُونِقَهِ- لَزَهِقَتْ نَفْسُکَ شَوْقاً إِلَیْهَا- وَ لَتَحَمَّلْتَ مِنْ مَجْلِسِی هَذَا- إِلَى مُجَاوَرَهِ أَهْلِ الْقُبُورِ اسْتِعْجَالًا بِهَا- جَعَلَنَا اللَّهُ وَ إِیَّاکُمْ مِمَّنْ یَسْعَى بِقَلْبِهِ- إِلَى مَنَازِلِ الْأَبْرَارِ بِرَحْمَتِهِ قال الرضی رحمه الله تعالى- تفسیر بعض ما فی هذه الخطبه من الغریب- قوله ع یؤر بملاقحه الأر کنایه عن النکاح- یقال أر الرجل المرأه یؤرها إذا نکحها- . و قوله ع کأنه قلع داری عنجه نوتیه- القلع شراع السفینه- و داری منسوب إلى دارین- و هی بلده على البحر یجلب منها الطیب- و عنجه أی عطفه- یقال عنجت الناقه أعنجها عنجا إذا عطفتها- و النوتی الملاح- .

مطابق خطبه ۱۶۶ نسخه صبحی صالح

شرح وترجمه فارسی

(۱۶۶)از سخنان آن حضرت (ع ) در بیان شگفتیهاى آفرینش طاووس

این خطبه با عبارت( ابتدعهم خلقا عجیبا من حیوان و مولت ) (خداوند متعال موجودات را از جانور و جماد زنده و مرده بیافرید)، شروع مى شود.
(اگر چه هیچ بحث تاریخى مطرح نشده است ولى چند نکته در آن آمده است .)
مى گویم : طاووس در مدینه نبوده است و امیر المومنین علیه السلام آن را در کوفه دیده است که در آن هنگام هر چیز گزینه را به کوفه مى آورده اند و هدایاى ارسالى پادشاهان از گوشه و کنار در آن جمع مى شده است .

(ابن ابى الحدید سپس از کتابهاى الحیوان جاحظ و شفاء ابن سینا پاره یى از ویژگیهاى این پرنده را نقل کرده است که از جمله عمر متوسط و چگونگى تخمگذارى آن است .

در دنباله همین خطبه که در وصف بهشت است او روایتى درباره امیر المومنین علیه السلام آورده که چنین است :)
زمخشرى در کتاب ربیع الابرار این چنین روایت کرده است  و مذهب زمخشرى در اعتزال و نصرت او در مورد عقاید یاران معتزلى ما معلوم است و انحراف او از شیعه و بى ارزش شمردن گفته هاى آنان نیز آشکار است ، او مى گوید: پیامبر (ص ) فرموده است (هنگامى که مرا به معراج بردند جبریل دست مرا گرفت و بر فرشى از فرشهاى بهشت نشاند و گلابى یا بهى به من داد، همانگونه که من آن میوه را در دست خود مى چرخاندم از هم گشوده شد، دوشیزه یى از آن بیرون آمد که زیباتر و نکوتر از آن ندیده بودم ، بر من سلام داد. گفتم : تو کیستى ؟ گفت : راضیه مرضیه ام که خداوند جبار مرا از سه آفریده است : بخش بالاى بدنم از عنبر و بخش وسط از کافور و بخش پایین از مشک است ، آنگاه مرا با آب حیات در آمیخت و فرمود: چنین باش و چنان شدم و مرا براى برادر و پسر عمویت على بن ابى طالب آفریده است .)

جلوه‏ تاریخ‏ درشرح‏ نهج‏ البلاغه ‏ابن‏ ابى‏ الحدید، ج ۴ //ترجمه دکتر محمود مهدوى دامغانى

بازدیدها: ۳۲

خطبه ۱۶۵ شرح ابن ابی الحدید (با ترجمه فارسی کتاب جلوه های تاریخ دکتر دامغانی)

۱۶۵ و من کلام له ع لعثمان بن عفان

– قالوا لما اجتمع الناس إلى أمیر المؤمنین ع- و شکوا إلیه ما نقموه على عثمان- و سألوه مخاطبته و استعتابه لهم- فدخل ع على عثمان فقال: إِنَّ النَّاسَ وَرَائِی- وَ قَدِ اسْتَسْفَرُونِی بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُمْ- وَ وَ اللَّهِ مَا أَدْرِی مَا أَقُولُ لَکَ- مَا أَعْرِفُ شَیْئاً تَجْهَلُهُ- وَ لَا أَدُلُّکَ عَلَى أَمْرٍ لَا تَعْرِفُهُ- إِنَّکَ لَتَعْلَمُ مَا نَعْلَمُ- مَا سَبَقْنَاکَ إِلَى شَیْ‏ءٍ فَنُخْبِرَکَ عَنْهُ- وَ لَا خَلَوْنَا بِشَیْ‏ءٍ فَنُبَلِّغَکَهُ- وَ قَدْ رَأَیْتَ کَمَا رَأَیْنَا وَ سَمِعْتَ کَمَا سَمِعْنَا- وَ صَحِبْتَ رَسُولَ اللَّهِ ص کَمَا صَحِبْنَا- وَ مَا ابْنُ أَبِی قُحَافَهَ- وَ لَا ابْنُ الْخَطَّابِ بِأَوْلَى بِعَمَلِ الْخَیْرِ مِنْکَ- وَ أَنْتَ أَقْرَبُ إِلَى رَسُولِ اللَّهِ ص وَشِیجَهَ رَحِمٍ مِنْهُمَا- وَ قَدْ نِلْتَ مِنْ صِهْرِهِ مَا لَمْ یَنَالَا فَاللَّهَ اللَّهَ فِی نَفْسِکَ- فَإِنَّکَ وَ اللَّهِ مَا تُبَصَّرُ مِنْ عَمًى- وَ لَا تُعَلَّمُ مِنْ جَهْلٍ- وَ إِنَّ الطُّرُقَ لَوَاضِحَهٌ وَ إِنَّ أَعْلَامَ الدِّینِ لَقَائِمَهٌ- فَاعْلَمْ أَنَّ أَفْضَلَ عِبَادِ اللَّهِ عِنْدَ اللَّهِ إِمَامٌ عَادِلٌ- هُدِیَ وَ هَدَى فَأَقَامَ سُنَّهً مَعْلُومَهً- وَ أَمَاتَ بِدْعَهً مَجْهُولَهً- وَ إِنَّ السُّنَنَ لَنَیِّرَهٌ لَهَا أَعْلَامٌ- وَ إِنَّ الْبِدَعَ لَظَاهِرَهٌ لَهَا أَعْلَامٌ- وَ إِنَّ شَرَّ النَّاسِ عِنْدَ اللَّهِ إِمَامٌ جَائِرٌ ضَلَّ وَ ضُلَّ بِهِ- فَأَمَاتَ سُنَّهً مَأْخُوذَهً وَ أَحْیَا بِدْعَهً مَتْرُوکَهً- وَ إِنِّی سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ ص یَقُولُ- یُؤْتَى یَوْمَ الْقِیَامَهِ بِالْإِمَامِ الْجَائِرِ- وَ لَیْسَ مَعَهُ نَصِیرٌ وَ لَا عَاذِرٌ- فَیُلْقَى فِی نَارِ جَهَنَّمَ فَیَدُورُ فِیهَا کَمَا تَدُورُ الرَّحَى- ثُمَّ یَرْتَبِطُ فِی قَعْرِهَا-وَ إِنِّی أَنْشُدُکَ اللَّهَ أَنْ تَکُونَ إِمَامَ هَذِهِ الْأُمَّهِ الْمَقْتُولَ- فَإِنَّهُ کَانَ یُقَالُ- یُقْتَلُ فِی هَذِهِ الْأُمَّهِ إِمَامٌ یَفْتَحُ عَلَیْهَا الْقَتْلَ- وَ الْقِتَالَ إِلَى یَوْمِ الْقِیَامَهِ- وَ یَلْبِسُ أُمُورَهَا عَلَیْهَا وَ یَبُثُّ الْفِتَنَ فِیهَا- فَلَا یُبْصِرُونَ الْحَقَّ مِنَ الْبَاطِلِ- یَمُوجُونَ فِیهَا مَوْجاً وَ یَمْرُجُونَ فِیهَا مَرْجاً- فَلَا تَکُونَنَّ لِمَرْوَانَ سَیِّقَهً یَسُوقُکَ حَیْثُ شَاءَ بَعْدَ جَلَالِ السِّنِّ- وَ تَقَضِّی الْعُمُرِ فَقَالَ لَهُ عُثْمَانُ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ- کَلِّمِ النَّاسَ فِی أَنْ یُؤَجِّلُونِی- حَتَّى أَخْرُجَ إِلَیْهِمْ مِنْ مَظَالِمِهِمْ- فَقَالَ ع- مَا کَانَ بِالْمَدِینَهِ فَلَا أَجَلَ فِیهِ- وَ مَا غَابَ فَأَجَلُهُ وُصُولُ أَمْرِکَ إِلَیْه‏

مطابق خطبه۱۶۴ نسخه صبحی صالح

شرح وترجمه فارسی

(۱۶۵)از سخنان آن حضرت (ع )

از جمله گفتار على (ع ) براى عثمان بن عفان ، است ، گفته اند هنگامى که مردم پیش امیر المومنین علیه السلام آمدند و از آنچه بر عثمان عیب مى گرفتند شکایت کردند و از على (ع ) خواستند از سوى آنان با عثمان گفتگو کند و از او بخواهد که مردم را از خود خشنود گرداند. آن حضرت نزد عثمان رفت و به او چنین فرمود: ( ان الناس ورایى و قد استسفرونى بینک و بینهم و الله ما ادرى ما اقول لک !… )(همانا مردم پشت سر من هستند و خواسته اند مرا میان خودشان و تو سفیر قرار دهند. به خدا سوگند، نمى دانم به تو چه بگویم !…)

مى گویم ما ضمن مباحث گذشته انجام کارهایى را که بر عثمان خرده گرفته و عیب شمرده اند به اندازه کافى بیان کردیم . ابو جعفر محمد بن جریر طبرى که خدایش رحمت کند! در تاریخ بزرگ خود این چنین آورده است : تنى چند از یاران پیامبر به یکدیگر نامه نوشتند و بعضى از آنان براى بعضى دیگر نوشتند به اینجا بیایید که جهاد راستین در مدینه است نه در روم . مردم نسبت به عثمان سرکشى کردند و دشنامش مى دادند و این موضوع به سال سى و چهارم هجرت بود. از صحابه نیز کسى جز چند تن ، از عثمان دفاع نمى کردند که از آن جمله : زید بن ثابت و ابو اسید ساعدى و کعب بن مالک و حسان بن ثابت بودند.

مردم جمع شدند و با على علیه السلام مذاکره کردند و از او خواستند با عثمان گفتگو کند. او پیش عثمان رفت و به او گفت(مردم پشت سر من هستند…)

طبرى نام این خطبه را با همین الفاظ نقل کرده است و مى گوید: عثمان به على گفت : مى دانستم که همین سخنان را خواهى گفت . به خدا سوگند، اگر تو در مسند حکومت و به جاى من مى بودى با تو چنین نمى گفتم و عتاب نمى کردم ، وانگهى من کار ناپسندى انجام نداده ام و کارهایى را عهده دار شده ام که شبیه کارهاى عمر است . اى على ! تو را به خدا سوگند مى دهم مگر نمى دانى که مغیره بن شعبه حاکم کوفه بوده است ! گفت : آرى مى دانم . عثمان گفت : آیا نمى دانى که عمر او را بر حکومت گماشته بود! گفت : آرى . عثمان گفت : پس چرا مرا در مورد اینکه ابن عامر را با توجه به پیوند خویشاوندى و نزدیکى او به کار گماشته ام سرزنش مى کنى ؟ على علیه السلام فرمود: عمر پاى بر بیخ گوش و گردن کسى که او را به حکومت مى گماشت مى نهاد و اگر به او خبر مى رسید که کارى ناپسند انجام داده است در مورد او سخت ترین عقوبت را معمول مى داشت و تو این چنین نیستى ، بلکه ناتوانى و نسبت به نزدیکان خود نرم و سستى .

عثمان گفت : آنان خویشاوندان تو هم هستند. على فرمود: آرى ، به جان خودم سوگند که خویشاوندى ایشان با من نزدیک است ولى فضل و برترى میان دیگران است .

عثمان گفت : آیا نمى دانى که عمر معاویه را به حکومت گماشت ! من هم او را به حکومت گماشته ام . على فرمود: تو را به خدا سوگند مى دهم که نمى دانى که معاویه بیشتر از یرفا، غلام عمر، از عمر مى ترسید؟ گفت آرى ، همین گونه است .
على فرمود: ولى معاویه کارها را بدون نظر و اطلاع تو انجام مى دهد و به مردم مى گوید: این کار به فرمان عثمان است و تو این موضوع را مى دانى و هیچ گونه اعتراضى بر او نمى کنى .

على علیه السلام برخاست و رفت . عثمان هم از پى او بیرون آمد و بر منبر نشست و براى مردم خطبه ایراد کرد و چنین گفت : اما بعد، هر کار را آفتى و هر چیز را آسیبى است . آفت این امت و آسیب این نعمت گروهى عیبجو و طعنه زننده اند که آنچه را خوش ‍ مى دارید براى شما آشکار مى سازند و آنچه را خوش نمى دارید از شما پوشیده مى دارند، آنان براى شما سخنى مى گویند و شما هم همان را مى گویید، همچون شتر مرغ که از نخستین بانگ زننده پیروى مى کند و خوشترین آبشخورها در نظرش دورترین آن است ، جز آب تیره ننوشند و جز گل آلودگى نخواهند.

همانا به خدا سوگند کارهایى را بر من عیب مى گیرید که همان ها را براى پسر خطاب مى پسندیدید و به آن اقرار داشتید در حالى که او شما را لگدکوب مى کرد و با دست خود مى زد و با زبان خود شما را سرکوب مى کرد ناچار در آنچه خوش و ناخوش مى داشتید تسلیم او بودید. اما من با شما نرمى کردم و شانه فروتنى فرو آوردم و دست و زبان خویش را از شما بازداشتم ، نسبت به من گستاخ شدید. همانا به خدا سوگند، یاران من نزدیکتر و جمع من بیشتر و نیرومندترند و اگر استمداد کنم پاسخ مثبت مى دهند. اینک افرادى نظیر خودتان فراهم آورده ام و به شما دندان نشان خواهم داد و ممکن است شما موجب رفتارى از من شوید که آن را خوش ‍ نمى دارم و سخنانى بگویم که تاکنون نگفته ام . بنابراین زبان از من بدارید و سرزنش و خرده گیرى از حاکمان را بس کنید. شما چه حقى را از دست داده اید؟ به خدا سوگند من در مورد رسیدن به کسانى که پیش از من بوده اند کوتاهى نکرده ام و نمى دیدم که در آن مورد اختلاف داشته باشید. پس شما را چه مى شود، دردتان چیست ؟

در این هنگام مروان بن حکم برخاست و گفت : اگر هم بخواهید میان خود و شما شمشیر را حاکم مى کنیم . عثمان گفت : خاموش باش ‍ که خدایت خاموش بدارد! مرا با یاران خودم واگذار. سخن گفتن تو در این مورد چه معنى دارد؟ مگر به تو دستور نداده بودم که سخن نگویى (!) مروان خاموش شد و عثمان از منبر فرود آمد. 

جلوه‏ تاریخ‏ درشرح‏ نهج‏ البلاغه ‏ابن‏ ابى‏ الحدید، ج ۴ //ترجمه دکتر محمود مهدوى دامغانى

بازدیدها: ۲۸

خطبه ۱۶۳ شرح ابن ابی الحدید (با ترجمه فارسی کتاب جلوه های تاریخ دکتر دامغانی)

۱۶۳ و من کلام له ع لبعض أصحابه

و قد سأله کیف دفعکم قومکم عن هذا المقام و أنتم أحق به- فقال ع: یَا أَخَا بَنِی أَسَدٍ إِنَّکَ لَقَلِقُ الْوَضِینِ- تُرْسِلُ فِی غَیْرِ سَدَدٍ- وَ لَکَ بَعْدُ ذِمَامَهُ الصِّهْرِ وَ حَقُّ الْمَسْأَلَهِ- وَ قَدِ اسْتَعْلَمْتَ فَاعْلَمْ- أَمَّا الِاسْتِبْدَادُ عَلَیْنَا بِهَذَا الْمَقَامِ- وَ نَحْنُ الْأَعْلَوْنَ نَسَباً وَ الْأَشَدُّونَ بِالرَّسُولِ ص نَوْطاً- فَإِنَّهَا کَانَتْ أَثَرَهً شَحَّتْ عَلَیْهَا نُفُوسُ قَوْمٍ- وَ سَخَتْ عَنْهَا نُفُوسُ آخَرِینَ- وَ الْحَکَمُ اللَّهُ وَ الْمَعْوَدُ إِلَیْهِ یَوْمُ الْقِیَامَهِ- وَ دَعْ عَنْکَ نَهْباً صِیحَ فِی حَجَرَاتِهِ وَ لَکِنْ حَدِیثاً مَا حَدِیثُ الرَّوَاحِلِ‏- وَ هَلُمَّ الْخَطْبَ فِی ابْنِ أَبِی سُفْیَانَ- فَلَقَدْ أَضْحَکَنِی الدَّهْرُ بَعْدَ إِبْکَائِهِ- وَ لَا غَرْوَ وَ اللَّهِ- فَیَا لَهُ خَطْباً یَسْتَفْرِغُ الْعَجَبَ وَ یُکْثِرُ الْأَوَدَ- حَاوَلَ الْقَوْمُ إِطْفَاءَ نُورِ اللَّهِ مِنْ مِصْبَاحِهِ- وَ سَدَّ فَوَّارِهِ مِنْ یَنْبُوعِهِ- وَ جَدَحُوا بَیْنِی وَ بَیْنَهُمْ شِرْباً وَبِیئاً- فَإِنْ تَرْتَفِعْ عَنَّا وَ عَنْهُمْ مِحَنُ الْبَلْوَى- أَحْمِلْهُمْ مِنَ الْحَقِّ عَلَى مَحْضِهِ وَ إِنْ تَکُنِ الْأُخْرَى- فَلا تَذْهَبْ نَفْسُکَ عَلَیْهِمْ حَسَراتٍ- إِنَّ اللَّهَ عَلِیمٌ بِما یَصْنَعُون‏

مطابق خطبه ۱۶۲ نسخه صبحی صالح

شرح وترجمه فارسی

(۱۶۳)از سخنان آن حضرت (ع )

در این خطبه که خطاب به یکى از یاران على علیه السلام است که از آن حضرت پرسیده بود چرا و چگونه قوم شما، شما را از این مقام یعنى امامت بازداشتند و حال آنکه شما به آن سزاوار ترید؟ فرمود ( یا اخابنى اسدانک لقلق الوضین ترسل فى غیر سدد و لک بعد زمامه الصهر ) (اى برادر اسدى ، همانا که نگران و مترددى و نفس خود را در راهى نادرست مى فرستى وانگهى تو را عهد و حرمت دامادى است ). 

(ابن ابى الحدید) گوید: اینکه على علیه السلام به آن مرد اسدى گفته است (تو را عهد و حرمت دامادى است ) بدین سبب است که زینب ، دختر جحش ، همسر رسول خدا (ص ) از قبیله بنى اسد است . زینب دختر جحش بن رباب بن یعمر بن صبره بن مره بن کثیر غنم بن دودان بن اسد بن خزیمه است . مادر زینب امیمه  دختر عبدالمطلب بن هاشم بن عبد مناف است که عمه پیامبر (ص ) بوده است و حق دامادى که على علیه السلام در مورد آن اشاره فرموده است بر این مسئله استوار است .

قطب راوندى این موضوع را نفهمیده است و در شرح خود بر نهج البلاغه گفته است (امیر المومنین على علیه السلام همسرى از بنى اسد داشته است ). و این درست نیست چرا که بدون تردید على علیه السلام همسرى از بنى اسد نداشته است و ما اینک فرزندان او و مادرهایشان را بر مى شمریم : حسن و حسین و زینب کبرى و ام کلثوم کبرى مادرشان فاطمه دختر سرور ما رسول خدا (ص ) است ؛ مادر محمد خوله دختر ایاس بن جعفر  از بنى حنیفه است ؛ ابوبکر و عبدالله مادرشان لیلى دختر مسعود نهشلى است که از قبیله تمیم است ؛ عمر و رقیه مادرشان کنیزى از اسیران بنى تغلب به نام صهباء است که به روزگار خلافت ابوبکر و امارت خالد بن ولید در عین التمر اسیر شد؛ یحیى و عون مادرشان اسماء بنت عمیس حثعمى است ؛ اما جعفر و عباس و عبدالله و عبدالرحمان مادرشان ام البنین دختر حرام بن خالد بن ربیعه بن وحید از بنى کلاب است ؛ رمله و ام الحسن مادرشان ام سعید دختر عروه بن مسعود ثقفى است ؛ ام کلثوم و زینب صغرى و جمانه و میمونه و خدیجه و فاطمه و ام الکرام و نفیسه و ام سلمه و ام ابیها و امامه ، دختران على علیه السلام ، از کنیزان مختلف هستند.

این شمار فرزندان على (ع ) است و مادر هیچ یک از ایشان از قبیله بنى اسد نیست و به ما هیچ خبرى نرسیده است که امیر المومنین علیه السلام همسرى از بنى اسد گرفته باشد و براى او فرزندى متولد شده باشد و قطب راوندى آنچه به خاطرش مى گذرد بدون تحقیق مى گوید.

مى گویم : منظور امیر المومنین از نفوسى که بخشش کردند، خود اوست و منظور از نفوسى که بخل ورزیدند، به عقیده ما، نفوس ‍ کسانى از اهل شوراى پس از کشته شدن عمر است که با خلافت على (ع ) مخالفت کردند و به عقیده شیعیان و امامیه نفوس اهل سقیفه بنى ساعده است و در متن و خبر قرینه یى وجود ندارد که این سخن را به اهل سقیفه برگرداند و بهتر این است که این سخن را به عبدالرحمان بن عوف برگردانیم که على (ع ) از گرایش او به عثمان متالم بود.

اما یک بیت شعرى که در متن خطبه مورد استشهاد امیر المومنین (ع ) قرار گرفته سراینده آن امرو القیس بن حجر کندى است و نقل شده است که امیر المومنین علیه السلام فقط به یک مصراع از آن بیت استشهاد فرموده است و راویان خطبه آن را به صورت کامل یک بیت نقل کرده و آورده اند . اما داستان امرو القیس در مورد سرودن آن بیت چنین است که پس از کشته شدن پدرش آواره شده و میان قبایل عرب مى گشت تا آنکه به مردى از قبیله جدیله طى که نامش طریف بن مل بود پناه برد و آن مرد او را پناه داد و گرامى داشت و نسبت به او نیکى کرد.

امرو القیس هم او را مدح گفت و پیش او ماند. طریف در مورد ساکنان دو کوهستان (اجاء) و (سلمى ) براى امرو القیس تعهدى نکرد و او ترسید که مبادا طریف نتواند از او چنان که شاید و باید دفاع کند از پیش او رفت و به خالد بن سدوس بن اصمع نبهانى پناه برد. بنى جدیله به امرو القیس که در پناه خالد بود حمله بردند و شتران او را تاراج کردند و کسى که عهده دار این غارت بود باعث بن حویص نام داشت .

چون این خبر به اطلاع امرو القیس رسید براى خالد نقل کرد و خالد به او گفت : اینک شتران سوارى خود را در اختیار من بگذار تا خود را به آن قوم برسانم و شتران تو را برگردانم . امرو القیس چنان کرد. خالد سوار شد و به آنان رسید و گفت : اى بنى جدیله ! شما شتران پناهنده مرا غارت کرده اید. گفتند: او پناهنده تو نیست . خالد گفت : به خدا سوگند، پناهنده من است و این ها شتران اوست که همراه من است . گفتند این چنین است ؟ خالد گفت : آرى . آنان خالد را از آن شتران پیاده کردند و آنها را هم با خود بردند. برخى هم گفته اند که خود خالد آن شتران را در ربود و امرو القیس این بیت را سرود:

(داستان غارت شتران نخست را که هیاهوى آن برخاست رها کن و اینک داستانى را بگو که تاراج شتران سوارى من است …)
گویا منظور امیر المومنین از استشهاد به این بیت این بوده است که داستان نخست (سقیفه یا شورا) را رها کن و اینک داستان معاویه را بنگر که مدعى خلافت است . 

مى گویم : از ابو جعفر یحیى بن محمد علوى نقیب بصره  هنگامى که این خطبه را پیش او مى خواندم پرسیدم : منظور على علیه السلام از این سخن که مى گوید (خلافت چیز برگزیده یى بود که نفسهاى گروهى بر آن بخل ورزید و نفسهاى قوم دیگر آن را بخشید و از آن گذشت ) چیست ؟ و آن قومى که آن مرد اسدى گفته است (شما را از خلافت کنار زدند و حال آنکه شما به آن سزاوار ترید کیستند؟  آیا منظور روز سقیفه است یا روز شورا! ابو جعفر که خدایش رحمت کناد! با آنکه شیعه و علوى بود مردى با انصاف و سخت  خردمند بود، او گفت : مقصود روز سقیفه است . گفتم : دل من به من اجازه نمى دهد که اصحاب پیامبر (ص ) را چنین تصور کنم که با پیامبر (ص ) مخالفت و نص را رد کنند و نادیده بگیرند.

گفت : من هم روا نمى دارم که به پیامبر (ص ) نسبت دهم امر امامت را مهمل داشته باشد و مردم را سرگشته و بیهوده رها فرماید و حال آنکه هیچ گاه از مدینه بیرون نمى رفت مگر آنکه امیرى بر آن مى گماشت و این کار در حالى صورت مى گرفت که پیامبر (ص ) زنده بود و از مدینه هم چندان دور نبود، چگونه ممکن است براى پس از مرگ که قادر به جبران آنچه پیش بیاید نیست کسى را امیر نکند.

سپس گفت : هیچ کس از مردم در اینکه پیامبر (ص ) خردمند و کامل عقل بوده است تردید ندارد؛ عقیده مسلمانان که درباره او معلوم است ؛ یهودیان و مسیحیان و فلاسفه هم چنین گمان دارند که او حکیمى در حکمت تمام است و داراى اندیشه یى استوار، ملتى را برپا ساخته است و دین و آیینى فراهم آورده است و با عقل و تدبیر خویش پادشاهى بزرگى را بنا نهاده است ، و این مرد خردمند کامل ، خوى و غریزه اعراب را نیکو مى شناخته و خونخواهى و کینه توزى آنان را، هر چند پس از سالهاى دراز باشد، مى دانسته است که هرگاه کسى مردى از خاندانى از قبیله را بکشد، اهل و خویشاوندان و نزدیکان مقتول در جستجوى قاتل برمى آیند تا او را بکشند و انتقام خون خویش را بگیرند و اگر به خود قاتل دست نیابند برخى از نزدیکان و افراد خانواده قاتل را مى کشند و اگر به هیچ یک از آنان دست نیابند فرد یا گروهى از قبیله قاتل را مى کشند هر چند از نزدیکان قاتل نباشند و اسلام این سرشت و خوى آنان را که در طبیعت ایشان استوار بود چندان تغییر نداده بود و غرائز آنان همچنان به حال خود باقى بود.

پس چگونه ممکن است شخص عاقل تصور کند که پیامبر (ص )، یعنى آن شخص عاقل کامل که اعراب و به ویژه قریش را سوگوار کرده است کسى که او را در ریختن آن خونها و کشتن آنان و برانگیختن کینه ها یارى داده و نزدیکترین پسر عمو و داماد اوست و پیامبر (ص ) به خوبى مى دانسته است که او هم بزودى مانند دیگر مردم خواهد مرد، پسر عموى خود را به حال خود رها کند در حالى که دخترش در خانه اوست و از او دو پسر دارد، که پیامبر از شدت محبت و دلبستگى ، آن دو را همچون پسران خویش مى دانسته است .

آیا درست است که او را پس از خود حاکم قرار ندهد و او را به جانشینى خود نگمارد و بر خلافت او تصریح نکند. مگر آن خردمند کامل نمى دانسته است که اگر على و همسر و پسران او را به حال خود و به صورت رعیت و مردم عادى رها کند خونهاى ایشان را پس از خود در معرض ریختن قرار داده است ؟ بلکه در آن صورت خودش موجب کشته شدن و هدر رفتن خون ایشان خواهد بود، زیرا آنان پس از رحلت پیامبر محفوظ نخواهند بود و لقمه یى براى خورندگان و صیدى براى درندگان اند که مردم آنان را خواهند ربود و به اهداف انتقامجویانه خود در مورد ایشان خواهند رسید.

حال آنکه اگر حکومت را در ایشان و کار را به دست آنان قرار دهد، با آن ریاست ، خون و جان ایشان را محفوظ داشته است و بدان وسیله مردم را از تعرض به آنان بازداشته است ، و این کار با تجربه و دقت نظر در موارد دیگر هم معلوم مى شود. به عنوان مثال ، نمى بینى اگر پادشاه بغداد یا جاى دیگرى مردم را کشته و سوگوار کرده باشد و در دلهاى آنان کینه هاى بزرگ نسبت به خود برانگیخته باشد و براى پس از خود کار فرزندان و ذریه خویش را مهمل بدارد و به مردم اجازه دهد که پادشاهى از میان خود برگزینند و یکى از خود را بر آن منصب بگمارند و فرزندان خود را همچون افراد دیگر رعیت رها کند! بدیهى است بقاى فرزندانش پس از او اندک خواهد بود و به سرعت هلاک مى شوند و مردم کینه توز و خونخواه از هر سو بر آنان هجوم مى برند و ایشان را مى کشند و تار و مار مى کنند، و حال آنکه اگر آن پادشاه یکى از پسران خویش را براى پادشاهى معین کند و ویژگان و خدمتکاران و بردگان او به حفظ کار فرزندش قیام کنند خون آنان و خویشاوندانشان محفوظ مى ماند و به سبب اهمیت سلطنت هیچ یک از مردم به آنان دستیارى نمى کند و ابهت پادشاهى و نیروى سالارى و پاسدارى امارت مانع از آن خواهد بود.

آیا گمان مى کنى و چنین مى بینى که این موضوع از نظر رسول خدا (ص ) پوشیده مانده و از خاطرش رفته است ! یا دوست مى داشته است که ذریه و افراد خاندانش پس از او ریشه کن و درمانده شوند! در آن صورت شفقت آن حضرت نسبت به فاطمه که در نظرش ‍ بسیار عزیز و محبوب دلش بوده است کجا مى رود؟

آیا معتقدى که پیامبر دوست مى داشته است فاطمه را همچون یکى از بینوایان مدینه قرار دهد که پیش مردم دست نیاز بر آورد و اینکه على را که در نظرش بسیار گرامى و بزرگ بود و حال او در نظر پیامبر معلوم است همچون ابو هریره دوسى و و انس بن مالک انصارى قرار دهد که امیران در مورد خون و آبرو و جان او و فرزندانش هرگونه مى خواهند فرمان دهند و او نتواند از خود دفاع کند و بر سرش صد هزار شمشیر کشیده باشند تا سوز جگر خود را نسبت به او فرو نشاند، به ویژه که آنان دوست مى داشتند خون على را با دندانهاى خود بیاشامند و گوشت او را با دندانهاى خود پاره پاره کنند و بخورند؛ چرا که فرزندان و برادران و پدران و عموهاى ایشان را کشته بود و چندان روزگارى از آن نگذشته بود و هنوز زخمها بهبود نیافته و بر آن پوست تازه برنیامده بود.

به نقیب ابو جعفر گفتم : همانا در آنچه گفتى نیکو از عهده برآمدى جز اینکه گفتار على علیه السلام دلالت بر آن دارد که نصى در مورد او نبوده است . مگر نمى بینى که مى گوید (ما از لحاظ نسب والاتریم و وابستگى ما به رسول خدا استوارتر است )؟ و حجت و برهان را در نسب و شدت قرب قرار داده است و حال آنکه اگر نصى بر او شده بود به جاى این سخن مى فرمود (و من کسى هستم که بر من تصریح شده و نام من برده شده است ). خدایش رحمت کند! چنین پاسخ داد: على علیه السلام پاسخ آن مرد را از همان جهتى که معتقد بوده و مى دانسته است داده است نه از آن جهتى که آن را نمى دانسته و به آن معتقد نبوده است .

مگر نمى بینى که مرد اسدى از او پرسیده است : چگونه قوم شما، شما را از این مقام راندند و حال آنکه شما به آن مقام سزاوارترید؟ و منظورش سزاوارتر بودن آنان از جهت عزت و خویشاوندى و اینکه در واقع پاره تن پیامبر بوده اند بوده است و آن مرد اسدى به هیچ روى تصور وجود نص را نمى کرده و به آن معتقد نبوده است و به خاطرش خطور نمى کرده و اگر این موضوع در اندیشه و خاطرش مى بود به على (ع ) مى گفت : چرا مردم تو را از این مقام کنار زدند و حال آنکه رسول خدا (ص ) در مورد تو تصریح فرموده است . او چنین سخنى نگفته بلکه سخنى گفتى است که در مورد همه افراد بنى هاشم است و پرسیده است : چگونه قوم شما را از این کار کنار زدند و حال آنکه شما به اعتبار اینکه هاشمى و نزدیکان رسول خدایید به آن سزاوارتر بودید، و على (ع ) پاسخى به او داده است که مورد نظر مرد اسدى بوده است و گفته است : آرى با آنکه ما از دیگران به رسول خدا نزدیکتریم این کار را کردند و پیش از خود دیگرى را بر ما برگزیدند.

اگر على علیه السلام به او پاسخ مى داد (آرى با آنکه به من و نام من در زندگى رسول خدا (ص ) تصریح شده است ) پاسخ او را نداده بود که آن مرد اسدى نپرسیده بود (آیا در این مورد بر تو نصى شده است !)، همچنین نپرسیده بود (آیا رسول خدا در مورد خلافت کسى تصریح فرموده است یا نه !) بلکه پرسیده بود (چرا قوم ، شما را از حکومت کنار زدند و حال آنکه شما به معدن و چشمه دین از آنان نزدیک تر بودید) و امیر المومنین به او پاسخى که منطبق سوال اوست داده و او را نرم ساخته است و اگر براى او تصریح به نص مى کرد و باطن امر را با تفصیل براى او نقل مى کرد او از على رویگردان مى شد و او را متهم مى کرد و سخنش را نمى پذیرفت و به تصدیق گفتارش کشیده نمى شد و در تدبیر کار مردم و رهبرى سزاوارتر است به گونه یى پاسخ داده شود که موجب رویگردانى و طعنه نگردد.

جلوه‏ تاریخ‏ درشرح‏ نهج‏ البلاغه ‏ابن‏ ابى‏ الحدید، ج ۴ //ترجمه دکتر محمود مهدوى دامغانى

بازدیدها: ۳۱

خطبه ۱۶۲ شرح ابن ابی الحدید (با ترجمه فارسی کتاب جلوه های تاریخ دکتر دامغانی)

۱۶۲ و من خطبه له ع

ابْتَعَثَهُ بِالنُّورِ الْمُضِی‏ءِ وَ الْبُرْهَانِ الْجَلِیِّ- وَ الْمِنْهَاجِ الْبَادِی وَ الْکِتَابِ الْهَادِی- أُسْرَتُهُ خَیْرُ أُسْرَهٍ وَ شَجَرَتُهُ خَیْرُ شَجَرَهٍ- أَغْصَانُهَا مُعْتَدِلَهٌ وَ ثِمَارُهَا مُتَهَدِّلَهٌ- مَوْلِدُهُ بِمَکَّهَ وَ هِجْرَتُهُ بِطَیْبَهَ- عَلَا بِهَا ذِکْرُهُ وَ امْتَدَّ مِنْهَا صَوْتُهُ- أَرْسَلَهُ بِحُجَّهٍ کَافِیَهٍ وَ مَوْعِظَهٍ شَافِیَهٍ وَ دَعْوَهٍ مُتَلَافِیَهٍ- أَظْهَرَ بِهِ الشَّرَائِعَ الْمَجْهُولَهَ- وَ قَمَعَ بِهِ الْبِدَعَ الْمَدْخُولَهَ- وَ بَیَّنَ بِهِ الْأَحْکَامَ الْمَفْصُولَهَ- فَمَنْ یَبْتَغِ غَیْرَ الْإِسْلَامِ دَیْناً تَتَحَقَّقْ شِقْوَتُهُ- وَ تَنْفَصِمْ عُرْوَتُهُ وَ تَعْظُمْ کَبْوَتُهُ- وَ یَکُنْ مَآبُهُ إِلَى الْحُزْنِ الطَّوِیلِ وَ الْعَذَابِ الْوَبِیلِ- وَ أَتَوَکَّلُ عَلَى اللَّهِ تَوَکُّلَ الْإِنَابَهِ إِلَیْهِ- وَ أَسْتَرْشِدُهُ السَّبِیلَ الْمُؤَدِّیَهَ إِلَى جَنَّتِهِ- الْقَاصِدَهَ إِلَى مَحَلِّ رَغْبَتِه‏

أُوصِیکُمْ عِبَادَ اللَّهِ بِتَقْوَى اللَّهِ وَ طَاعَتِهِ- فَإِنَّهَا النَّجَاهُ غَداً وَ الْمَنْجَاهُ أَبَداً- رَهَّبَ فَأَبْلَغَ وَ رَغَّبَ فَأَسْبَغَ- وَ وَصَفَ لَکُمُ الدُّنْیَا وَ انْقِطَاعَهَا- وَ زَوَالَهَا وَ انْتِقَالَهَا- فَأَعْرِضُوا عَمَّا یُعْجِبُکُمْ فِیهَا لِقِلَّهِ مَا یَصْحَبُکُمْ مِنْهَا- أَقْرَبُ دَارٍ مِنْ سَخَطِ اللَّهِ وَ أَبْعَدُهَا مِنْ رِضْوَانِ اللَّهِ-فَغُضُّوا عَنْکُمْ عِبَادَ اللَّهِ غُمُومَهَا وَ أَشْغَالَهَا- لِمَا أَیْقَنْتُمْ بِهِ مِنْ فِرَاقِهَا وَ تَصَرُّفِ حَالَاتِهَا- فَاحْذَرُوهَا حَذَرَ الشَّفِیقِ النَّاصِحِ وَ الْمُجِدِّ الْکَادِحِ- وَ اعْتَبِرُوا بِمَا قَدْ رَأَیْتُمْ مِنْ مَصَارِعِ الْقُرُونِ قَبْلَکُمْ- قَدْ تَزَایَلَتْ أَوْصَالُهُمْ- وَ زَالَتْ أَبْصَارُهُمْ وَ أَسْمَاعُهُمْ- وَ ذَهَبَ شَرَفُهُمْ وَ عِزُّهُمْ- وَ انْقَطَعَ سُرُورُهُمْ وَ نَعِیمُهُمْ- فَبُدِّلُوا بِقُرْبِ الْأَوْلَادِ فَقْدَهَا- وَ بِصُحْبَهِ الْأَزْوَاجِ مُفَارَقَتَهَا- لَا یَتَفَاخَرُونَ وَ لَا یَتَنَاسَلُونَ- وَ لَا یَتَزَاوَرُونَ وَ لَا یَتَحَاوَرُونَ- فَاحْذَرُوا عِبَادَ اللَّهِ حَذَرَ الْغَالِبِ لِنَفْسِهِ- الْمَانِعِ لِشَهْوَتِهِ النَّاظِرِ بِعَقْلِهِ- فَإِنَّ الْأَمْرَ وَاضِحٌ وَ الْعَلَمَ قَائِمٌ- وَ الطَّرِیقَ جَدَدٌ وَ السَّبِیلَ قَصْد

مطابق خطبه ۱۶۱ نسخه صبحی صالح

شرح وترجمه فارسی

(۱۶۳)از سخنان آن حضرت (ع )

این خطبه با عبارت ( ابتعثه بالنور المضى و البرهان الجلى ) (خداوند او را با نور رخشان و حجت آشکار مبعوث فرمود) شروع مى شود و ضمن آن آمده است … و هجرته بطیبه .

مى گویم : (طیبه ) نام مدینه است . نام پیشین آن یثرب بود و پیامبر (ص ) آنرا طیبه نامید، و از جمله چیزها که مردم بدان سبب یزید بن معاویه را کافر شمردند این بود که براى مخالفت با رسول خدا (ص ) نام آن شهر را (خبیثه ) نهاد.

 جلوه‏ تاریخ‏ درشرح‏ نهج‏ البلاغه ‏ابن‏ ابى‏ الحدید، ج ۴ //ترجمه دکتر محمود مهدوى دامغانى

بازدیدها: ۲۲

خطبه ۱۶۱ شرح ابن ابی الحدید (با ترجمه فارسی کتاب جلوه های تاریخ دکتر دامغانی)

۱۶۱ و من خطبه له ع

أَمْرُهُ قَضَاءٌ وَ حِکْمَهٌ وَ رِضَاهُ أَمَانٌ وَ رَحْمَهُ- یَقْضِی بِعِلْمٍ وَ یَعْفُو بِحِلْمٍ- اللَّهُمَّ لَکَ الْحَمْدُ عَلَى مَا تَأْخُذُ وَ تُعْطِی- وَ عَلَى مَا تُعَافِی وَ تَبْتَلِی- حَمْداً یَکُونُ أَرْضَى الْحَمْدِ لَکَ- وَ أَحَبَّ الْحَمْدِ إِلَیْکَ وَ أَفْضَلَ الْحَمْدِ عِنْدَکَ- حَمْداً یَمْلَأُ مَا خَلَقْتَ وَ یَبْلُغُ مَا أَرَدْتَ- حَمْداً لَا یَحْجُبُ عَنْکَ وَ لَا یُقْصَرُ دُونَکَ- حَمْداً لَا یَنْقَطِعُ عَدَدُهُ وَ لَا یَفْنَى مَدَدُهُ- فَلَسْنَا نَعْلَمُ کُنْهَ عَظَمَتِکَ- إِلَّا أَنَّا نَعْلَمُ أَنَّکَ حَیٌّ قَیُّومُ- لَا تَأْخُذُکَ سِنَهٌ وَ لَا نَوْمٌ- لَمْ یَنْتَهِ إِلَیْکَ نَظَرٌ وَ لَمْ یُدْرِکْکَ بَصَرٌ- أَدْرَکْتَ الْأَبْصَارَ وَ أَحْصَیْتَ الْأَعْمَالَ- وَ أَخَذْتَ بِالنَّوَاصِی وَ الْأَقْدَامِ- وَ مَا الَّذِی نَرَى مِنْ خَلْقِکَ- وَ نَعْجَبُ لَهُ مِنْ قُدْرَتِکَ- وَ نَصِفُهُ مِنْ عَظِیمِ سُلْطَانِکَ- وَ مَا تَغَیَّبَ عَنَّا مِنْهُ وَ قَصُرَتْ أَبْصَارُنَا عَنْهُ- وَ انْتَهَتْ عُقُولُنَا دُونَهُ- وَ حَالَتْ سَوَاتِرُ الْغُیُوبِ بَیْنَنَا وَ بَیْنَهُ أَعْظَمُ- فَمَنْ فَرَّغَ قَلْبَهُ وَ أَعْمَلَ فِکْرَهُ- لِیَعْلَمَ کَیْفَ أَقَمْتَ عَرْشَکَ وَ کَیْفَ ذَرَأْتَ خَلْقَکَ- وَ کَیْفَ عَلَّقْتَ فِی الْهَوَاءِ سَمَاوَاتِکَ- وَ کَیْفَ مَدَدْتَ عَلَى مَوْرِ الْمَاءِ أَرْضَکَ رَجَعَ طَرْفُهُ حَسِیراً- وَ عَقْلُهُ مَبْهُوراً وَ سَمْعُهُ وَالِهاً وَ فِکْرُهُ حَائِرا

مِنْهَا- یَدَّعِی بِزَعْمِهِ أَنَّهُ یَرْجُو اللَّهَ کَذَبَ وَ الْعَظِیمِ- مَا بَالُهُ لَا یَتَبَیَّنُ رَجَاؤُهُ فِی عَمَلِهِ- فَکُلُّ مَنْ رَجَا عُرِفَ رَجَاؤُهُ فِی عَمَلِهِ- إِلَّا رَجَاءَ اللَّهِ فَإِنَّهُ مَدْخُولٌ- وَ کُلُّ خَوْفٍ مُحَقَّقٌ إِلَّا خَوْفَ اللَّهِ فَإِنَّهُ مَعْلُولٌ- یَرْجُو اللَّهَ فِی الْکَبِیرِ وَ یَرْجُو الْعِبَادَ فِی الصَّغِیرِ- فَیُعْطِی الْعَبْدَ مَا لَا یُعْطِی الرَّبَّ- فَمَا بَالُ اللَّهِ جَلَّ ثَنَاؤُهُ یُقَصَّرُ بِهِ عَمَّا یُصْنَعُ بِهِ لِعِبَادِهِ- أَ تَخَافُ أَنْ تَکُونَ فِی رَجَائِکَ لَهُ کَاذِباً- أَوْ تَکُونَ لَا تَرَاهُ لِلرَّجَاءِ مَوْضِعاً- وَ کَذَلِکَ إِنْ هُوَ خَافَ عَبْداً مِنْ عَبِیدِهِ- أَعْطَاهُ مِنْ خَوْفِهِ مَا لَا یُعْطِی رَبَّهُ- فَجَعَلَ خَوْفَهُ مِنَ الْعِبَادِ نَقْداً- وَ خَوْفَهُ مِنْ خَالِقِهِ ضِمَاراً وَ وَعْداً- وَ کَذَلِکَ مَنْ عَظُمَتِ الدُّنْیَا فِی عَیْنِهِ- وَ کَبُرَ مَوْقِعُهَا مِنْ قَلْبِهِ آثَرَهَا عَلَى اللَّهِ- فَانْقَطَعَ إِلَیْهَا وَ صَارَ عَبْداً لَهَا

وَ لَقَدْ کَانَ فِی رَسُولِ اللَّهِ ص کَافٍ لَکَ فِی الْأُسْوَهِ- وَ دَلِیلٌ لَکَ عَلَى ذَمِّ الدُّنْیَا وَ عَیْبِهَا- وَ کَثْرَهِ مَخَازِیهَا وَ مَسَاوِیهَا- إِذْ قُبِضَتْ عَنْهُ أَطْرَافُهَا وَ وُطَّئَتْ لِغَیْرِهِ أَکْنَافُهَا- وَ فُطِمَ عَنْ رَضَاعِهَا وَ زُوِیَ عَنْ زَخَارِفِهَا- وَ إِنْ شِئْتَ ثَنَّیْتُ بِمُوسَى کَلِیمِ اللَّهِ ص حَیْثُ یَقُولُ- رَبِّ إِنِّی لِما أَنْزَلْتَ إِلَیَّ مِنْ خَیْرٍ فَقِیرٌ- وَ اللَّهِ مَا سَأَلَهُ إِلَّا خُبْزاً یَأْکُلُهُ- لِأَنَّهُ کَانَ یَأْکُلُ بَقْلَهَ الْأَرْضِ- وَ لَقَدْ کَانَتْ خُضْرَهُ الْبَقْلِ تُرَى مِنْ شَفِیفِ صِفَاقِ بَطْنِهِ- لِهُزَالِهِ وَ تَشَذُّبِ لَحْمِهِ- وَ إِنْ شِئْتَ ثَلَّثْتُ بِدَاوُدَ ص صَاحِبِ الْمَزَامِیرِ- وَ قَارِئِ أَهْلِ الْجَنَّهِ- فَلَقَدْ کَانَ یَعْمَلُ سَفَائِفَ الْخُوصِ بِیَدِهِ- وَ یَقُولُ لِجُلَسَائِهِ أَیُّکُمْ یَکْفِینِی بَیْعَهَا- وَ یَأْکُلُ قُرْصَ الشَّعِیرِ مِنْ ثَمَنِهَا- وَ إِنْ شِئْتَ قُلْتُ فِی عِیسَى ابْنِ مَرْیَمَ ع- فَلَقَدْ کَانَ یَتَوَسَّدُ الْحَجَرَ- وَ یَلْبَسُ الْخَشِنَ وَ یَأْکُلُ الْجَشِبَ- وَ کَانَ إِدَامُهُ الْجُوعَ وَ سِرَاجُهُ بِاللَّیْلِ الْقَمَرَ- وَ ظِلَالُهُ فِی الشِّتَاءِ مَشَارِقَ الْأَرْضِ وَ مَغَارِبَهَا- وَ فَاکِهَتُهُ وَ رَیْحَانُهُ مَا تُنْبِتُ الْأَرْضُ لِلْبَهَائِمِ- وَ لَمْ تَکُنْ لَهُ زَوْجَهٌ تَفْتِنُهُ وَ لَا وَلَدٌ یَحْزُنُهُ- وَ لَا مَالٌ یَلْفِتُهُ وَ لَا طَمَعٌ یُذِلُّهُ- دَابَّتُهُ رِجْلَاهُ وَ خَادِمُهُ یَدَاه‏

فَتَأَسَّ بِنَبِیِّکَ الْأَطْیَبِ الْأَطْهَرِ ص- فَإِنَّ فِیهِ أُسْوَهً لِمَنْ تَأَسَّى وَ عَزَاءً لِمَنْ تَعَزَّى- وَ أَحَبُّ الْعِبَادِ إِلَى اللَّهِ الْمُتَأَسِّی بِنَبِیِّهِ- وَ الْمُقْتَصُّ لِأَثَرِهِ- قَضَمَ الدُّنْیَا قَضْماً وَ لَمْ یُعِرْهَا طَرْفاً- أَهْضَمُ أَهْلِ الدُّنْیَا کَشْحاً- وَ أَخْمَصُهُمْ مِنَ الدُّنْیَا بَطْناً- عُرِضَتْ عَلَیْهِ الدُّنْیَا فَأَبَى أَنْ یَقْبَلَهَا- وَ عَلِمَ أَنَّ اللَّهَ تَعَالَى أَبْغَضَ شَیْئاً فَأَبْغَضَهُ- وَ حَقَّرَ شَیْئاً فَحَقَّرَهُ وَ صَغَّرَ شَیْئاً فَصَغَّرَهُ- وَ لَوْ لَمْ یَکُنْ فِینَا إِلَّا حُبُّنَا مَا أَبْغَضَ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ- وَ تَعْظِیمُنَا مَا صَغَّرَ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ- لَکَفَى بِهِ شِقَاقاً لِلَّهِ تَعَالَى وَ مُحَادَّهً عَنْ أَمْرِ اللَّهِ تَعَالَى- وَ لَقَدْ کَانَ ص یَأْکُلُ عَلَى الْأَرْضِ- وَ یَجْلِسُ جِلْسَهَ الْعَبْدِ وَ یَخْصِفُ بِیَدِهِ نَعْلَهُ- وَ یَرْفَعُ بِیَدِهِ ثَوْبَهُ وَ یَرْکَبُ الْحِمَارَ الْعَارِیَ- وَ یُرْدِفُ خَلْفَهُ- وَ یَکُونُ السِّتْرُ عَلَى بَابِ بَیْتِهِ فَتَکُونُ فِیهِ التَّصَاوِیرُ فَیَقُولُ- یَا فُلَانَهُ لِإِحْدَى أَزْوَاجِهِ غَیِّبِیهِ عَنِّی- فَإِنِّی إِذَا نَظَرْتُ إِلَیْهِ ذَکَرْتُ الدُّنْیَا وَ زَخَارِفَهَا- فَأَعْرَضَ عَنِ الدُّنْیَا بِقَلْبِهِ وَ أَمَاتَ ذِکْرَهَا مِنْ نَفْسِهِ- وَ أَحَبَّ أَنْ تَغِیبَ زِینَتُهَا عَنْ عَیْنِهِ- لِکَیْلَا یَتَّخِذَ مِنْهَا رِیَاشاً وَ لَا یَعْتَقِدَهَا قَرَاراً- وَ لَا یَرْجُوَ فِیهَا مُقَاماً فَأَخْرَجَهَا مِنَ النَّفْسِ- وَ أَشْخَصَهَا عَنِ الْقَلْبِ وَ غَیَّبَهَا عَنِ الْبَصَرِ-وَ کَذَلِکَ مَنْ أَبْغَضَ شَیْئاً أَبْغَضَ أَنْ یَنْظُرَ إِلَیْهِ- وَ أَنْ یُذْکَرَ عِنْدَهُ- وَ لَقَدْ کَانَ فِی رَسُولِ اللَّهِ ص- مَا یَدُلُّکُ عَلَى مَسَاوِئِ الدُّنْیَا وَ عُیُوبِهَا- إِذْ جَاعَ فِیهَا مَعَ خَاصَّتِهِ- وَ زُوِیَتْ عَنْهُ زَخَارِفُهَا مَعَ عَظِیمِ زُلْفَتِهِ- فَلْیَنْظُرْ نَاظِرٌ بِعَقْلِهِ- أَکْرَمَ اللَّهُ مُحَمَّداً ص بِذَلِکَ أَمْ أَهَانَهُ- فَإِنْ قَالَ أَهَانَهُ فَقَدْ کَذَبَ وَ اللَّهِ الْعَظِیمِ بِالْإِفْکِ الْعَظِیمِ- وَ إِنْ قَالَ أَکْرَمَهُ- فَلْیَعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ قَدْ أَهَانَ غَیْرَهُ حَیْثُ بَسَطَ الدُّنْیَا لَهُ- وَ زَوَاهَا عَنْ أَقْرَبِ النَّاسِ مِنْهُ- فَتَأَسَّى مُتَأَسٍّ بِنَبِیِّهِ- وَ اقْتَصَّ أَثَرَهُ وَ وَلَجَ مَوْلِجَهُ- وَ إِلَّا فَلَا یَأْمَنِ الْهَلَکَهَ- فَإِنَّ اللَّهَ جَعَلَ مُحَمَّداً ص عَلَماً لِلسَّاعَهِ- وَ مُبَشِّراً بِالْجَنَّهِ وَ مُنْذِراً بِالْعُقُوبَهِ- خَرَجَ مِنَ الدُّنْیَا خَمِیصاً وَ وَرَدَ الآْخِرَهَ سَلِیماً- لَمْ یَضَعْ حَجَراً عَلَى حَجَرٍ- حَتَّى مَضَى لِسَبِیلِهِ وَ أَجَابَ دَاعِیَ رَبِّهِ- فَمَا أَعْظَمَ مِنَّهَ اللَّهِ عِنْدَنَا- حِینَ أَنْعَمَ عَلَیْنَا بِهِ سَلَفاً نَتَّبِعُهُ وَ قَائِداً نَطَأُ عَقِبَهُ- وَ اللَّهِ لَقَدْ رَقَّعْتُ مِدْرَعَتِی هَذِهِ حَتَّى اسْتَحْیَیْتُ مِنْ رَاقِعِهَا- وَ لَقَدْ قَالَ لِی قَائِلٌ أَ لَا تَنْبِذُهَا عَنْکَ- فَقُلْتُ اعْزُبْ عَنِّی فَعِنْدَ الصَّبَاحِ یَحْمَدُ الْقَوْمُ السُّرَى‏

مطابق خطبه ۱۶۰ نسخه صبحی صالح

شرح وترجمه فارسی

(۱۶۱)از سخنان آن حضرت (ع )

این خطبه با عبارت( امره قضاء و حکمه و رضاه امان و رحمه ) (امر او حکم جزم و حکمت است و رضاى او امان است و رحمت ) شروع مى شود و درباره خوف و رجاء و نکوهش دنیاست و ضمن آن از چگونگى زندگى زاهدانه پیامبران بزرگوار: حضرت ختمى مرتبت ، موسى ، داود و عیسى صلوات الله علیهم اجمعین سخن رفته است . (ابن ابى الحدید ضمن شرح و تفسیر لغات و اصطلاحات و مثالها بحثى کوتاه در مورد دورى از زینت دنیا آورده است که در آن شواهدى از زندگى حضرت ختمى مرتبت (ص ) و امیر المومنین على علیه السلام را ارائه داده است و ترجمه آن سودبخش تواند بود.)اندکى از اخبار و روایاتى که درباره دورى از زینت دنیا آمده است
در اخبار صحیح آمده است که پیامبر (ص ) فرموده است (همانا که من بنده ام ، همچون بردگان خوراک مى خوردم و چون ایشان مى نشینم ).

پیامبر (ص ) بر روى زمین غذا مى خورد و چون بردگان دو ساق خود را بر زمین مى نهاد و روى آن دو زانو مى نشست و اینکه بر خر برهنه سوار مى شد، خود آیتى از فروتنى و شکسته نفسى بود و اینکه در آن حال کس دیگرى را هم پشت سر خویش سوار مى کرد نشانى استوارتر بر این حالت است .

و در اخبار صحیح نهى از تصویر و نصب کردن پرده هایى که در آنها اشکال و صورتها به کار رفته آمده است و هرگاه پیامبر (ص ) پرده یى مى دید که در آن نقش و نگار بود فرمان مى داد سرهاى آن صورت ها را جدا کنند. در خبر آمده است (هر کس نقش صورتى را ترسیم کند در قیامت به او تکلیف مى شود که در آن روح بدمد و چون بگوید نمى توانم ؛ عذاب خواهد شد).
اینکه امیر المومنین على (ع ) درباره پیامبر (ص ) فرموده است که (هیچ سنگى بر سنگى ننهاد) همان چیزى است که در اخبار صحیح آمده است که پیامبر (ص ) از دنیا بیرون شد در حالى که هیچ خشتى بر خشتى ننهاد.

در اخبار على علیه السلام که آنها را ابو احمد بن حنبل در کتاب فضائل آورده است و من آن اخبار را از قول قریش بن سبیع بن مهناى علوى ، از قول نقیب سادات طالبى ابو عبدالله احمد بن على بن معمر، از مبارک بن عبدالجبار احمد بن قاسم صیرفى که معروف به ابن طیورى است ، از محمد بن على بن محمد بن یوسف علاف مزنى ، از ابوبکر احمد بن جعفر بن حمدان بن مالک قطیعى ، از عبدالله پسر احمد بن حنبل که خدایش رحمت کناد! نقل مى کنم .

احمد بن حنبل مى گوید: به على علیه السلام گفته شد: اى امیر المومنین ، چرا پیراهنت را وصله مى زنى ؟ فرمود: براى آنکه دل خاشع شود و مومنان در این کار هم به من اقتدا کنند.

احمد بن حنبل که خدایش رحمت کناد! روایت کرده است که على علیه السلام در حالى که فقط ازارى بر تن و ردایى بر دوش داشت و تازیانه یى همراهش بود همچون عربى صحرانشین در بازارها مى گشت ، یک بار همچنان که گشت مى زد به بازار کرباس فروشان رسید و به یکى از آنان گفت : اى شیخ ، پیراهنى به من بفروش که بهاى آن سه درهم باشد. همین که شیخ او را شناخت از او چیزى نخرید و پیش یکى دیگر رفت که چون او هم او را شناخت از او چیزى نخرید و پیش نوجوانى رفت و پیراهنى از او به سه درهم خرید؛ همین که پدر آن نوجوان آمد و موضوع را به او گفت ، پدر یک درهم برداشت و به حضور على (ع ) آمد تا به او بپردازد. على از او پرسید: این چیست ؟ گفت : اى مولاى من ، پیراهنى که پسرم به تو فروخته است دو درهم ارزش داشته است . على علیه السلام آن را نپذیرفت و فرمود: با رضایت من چیزى را به من فروخته است و مبلغى را که مورد رضایت او بوده گرفته است .

همچنین احمد که خدایش رحمت کناد! از قول ابو النوار که در کوفه کرباس فروش بوده است نقل مى کند که مى گفته است : على بن ابى طالب در حالى که یکى از غلامانش همراهش بود در بازار پیش من آمد و این به روزگار خلافتش بود؛ دو پیراهن از من خرید و به غلام خود فرمود هر کدام را مى خواهى انتخاب کن او یکى برداشت و على هم دیگرى را برداشت و پوشید و آستین خود را کشید و متوجه شد بلند است ، فرمود این مقدار را قطع کن و من بریدم و آن را درهم پیچید و رفت .

همچنین احمد که خدایش رحمت کناد! از قول صمال بن عمیر نقل مى کند که مى گفته است : پیراهن على علیه السلام را که در آن ضربت خورده بود دیدم ، کرباس سبیلانى  بود و دیدم که خونش بر آن رسوب کرده بود همچون اثر و لکه روغن .
همچنین احمد که خدایش رحمت کناد! مى گوید: هنگامى که عثمان کسى را پیش على علیه السلام گسیل داشت تا او را فرا خواند، على را در حالى دید که عبایى را ازار خویش قرار داده و ریسمانى بر کمر بسته و به شتر خود رسیدگى مى کند.
در این مورد اخبار فراوان است و همین مقدار که ذکر کردیم کفایت است .

جلوه‏ تاریخ‏ درشرح‏ نهج‏ البلاغه ‏ابن‏ ابى‏ الحدید، ج ۴ //ترجمه دکتر محمود مهدوى دامغانى

بازدیدها: ۴۷