خطبه۱۴۴ ترجمه شرح ابن میثم بحرانی

فرموده است : لا تنالون نعمه إلاّ بفراق اخرى .

در این عبارت نکته لطیفى است و آن این که هر کدام از نعمتهاى گوناگون دنیا زمانى رو مى‏ آورد و انسان مى‏تواند از آن بهره‏مند و کامیاب گردد که نعمتى همانند آن را از دست داده باشد ، و مثل لقمه را دارد که احساس لذّت لقمه تازه منوط به از میان رفتن لذّت حاصل از لقمه سابق است ، همچنین است لذّت حاصل از ملبوس و مرکوب شخصى و دیگر چیزهایى که در دنیا نعمت به شمار مى‏آید و انسان از آن احساس لذّت مى‏کند که هر یک از آنها هنگامى حاصل مى‏شود که انسان همانند آن را پیش از این از کف داده باشد ، علاوه بر این انسان نمى‏تواند در یک زمان از لذّتهاى متعدّد بهره‏مند باشد ، بلکه اجتماع و احساس دولذّت در یک زمان هم براى او ممتنع است . مثلا در یک وقت نمى‏تواند هم غذا بخورد و هم با زن مباشرت کند ، یا در آن وقت که از لذّت خوراک برخوردار است از لذّت آشامیدن نیز بهره‏مند شود ، و یا در همان هنگام که بر بستر نرم خود آرمیده است سواره عازم تفرّج و گردش باشد ، و خلاصه این که استفاده از هر یک از لذّتهاى جسمانى مستلزم رها کردن لذّتهاى دیگر است ، اکنون باید گفت نعمتى که مایه از دست دادن نعمت دیگر است در حقیقت نعمتى لذّت بخش نیست .

عبارت و لا یعمّر معمّر منکم . . . تا أجله نیز به همین معناست ، زیرا انسان زمانى از ادامه زندگى و باقى بودن عمر در یک روز معیّن شاد مى‏شود که یک روز از ایّام عمرش سپرى شده باشد ، و با تباه گشتن یک روز از ایّام زندگى شادى بر بقاى وجودش ، در واقع شادمانى بر نزدیکى او به آستانه مرگ مى‏باشد ، و آنچه مستلزم نزدیک شدن به مرگ و پایان زندگى است در دل عبرت بین لذتى ندارد ، همچنین است گفتار آن حضرت که : و لا تجدّد له زیاده فی أکله إلاّ بنفاد ما قبلها من رزقه مراد از رزق ، روزى معلوم و معیّن اوست ، و این همان است که مثلا خورده یا پوشیده است ، زیرا آنچه را نخورده است ممکن است روزى و بهره دیگرى باشد ، و مى‏دانیم که انسان لقمه‏اى از طعام برنمى‏دارد مگر این که لقمه پیش فانى و از میان رفته باشد ، پس در این صورت از خورد و خوراک تازه‏اى بهره‏مند نمى‏گردد مگر این که روزى سابق او به پایان رسیده باشد ، و آنچه مستلزم پایان یافتن روزى است ، در حقیقت لذّت بخش و گوارا نمى‏باشد ، واژه أکله با ضمّ اوّل نیز روایت شده است ، و محتمل است مراد این باشد که اگر از سویى روزى تازه ‏اى متوجّه خود بیند و براى به دست آوردن آن رو آورد ، این توجّه او مستلزم انصراف از عوایدى است که از جهات دیگر نصیب او بوده و موجب انقطاع روزى او از سوى دیگر است ، باید دانست که الفاظ مذکور دلالت بر تعمیم و کلیّت ندارد ، و صدق آن هر چند بر برخى از مردم ثابت است و گفتار آن حضرت که : و لا یحیى له أثر إلاّ مات له أثر نیز همین معنا را دارد ، منظور از اثر ممکن است ذکر خیر و یا کارنیک شخص باشد ، زیرا آنچه انسان در هر موقع بدان شناخته مى‏شود کارهاى نیک و بد و یا شهرت و آوازه زشت و زیباى اوست که در میان مردم باقى مانده است ، و اگر اثرى از او زنده و بر جاى بماند ، اثر دیگر او که پیش از این بدان مشهور بوده از میان مى‏رود ، و به دست فراموشى سپرده مى‏شود ، همچنین در صحّت و بیمارى بدن و فزونى و کاستى عمر و ایّام آن ، امر جدیدى برایش پیش نمى‏آید مگر این که هر تازه‏اى را که به دست آورده ، نوى او کهنه گشته ، و اگر عمر فزونى یافته ، بدن کاستى گرفته ، و در پى جوانى پیرى فرا رسیده ، و آینده به گذشته تبدیل شده است ، همچنین چیزى براى او نمى‏روید مگر این که آنچه را درو کرده از کف بدهد ، واژه نابته ( روینده ) براى فرزندان و خویشاوندان که زاده مى‏شوند ، و واژه محصوده ( درو شده ) را براى پدران و افراد خاندان که مى‏میرند استعاره آورده و از این رو فرموده است : و قد مضت أصول یعنى : پدران که ریشه وجود ما هستند در گذشته‏اند و ما شاخه‏هاى آنهاییم و در پى آن با شگفتى مى‏پرسد آیا شاخه را پس از نابودى ریشه دوامى هست ؟ ابو العتاهیّه در این باره گفته است :

هر زندگى به مرگ مى‏انجامد و هر نوى دگرگون و کهنه مى‏شود چگونه شاخه‏ ها روزى باقى بماند و حال آن که ریشه‏هاى آن پیش از این گداخته و از میان رفته است [ ۱ ] .