حکمت ۲۸۹ صبحی صالح
۲۸۹-وَ قَالَ ( علیهالسلام )کَانَ لِی فِیمَا مَضَى أَخٌ فِی اللَّهِ وَ کَانَ یُعْظِمُهُ فِی عَیْنِی صِغَرُ الدُّنْیَا فِی عَیْنِهِ
حکمت ۲۹۵ شرح ابن أبی الحدید ج ۱۹
۲۹۵ وَ قَالَ ع: کَانَ لِی فِیمَا مَضَى أَخٌ فِی اللَّهِ- وَ کَانَ یُعَظِّمُهُ فِی عَیْنِی صِغَرُ الدُّنْیَا فِی عَیْنِهِ- وَ کَانَ خَارِجاً مِنْ سُلْطَانِ بَطْنِهِ- فَلَا یَتَشَهَّى مَا لَا یَجِدُ وَ لَا یُکْثِرُ إِذَا وَجَدَ- وَ کَانَ أَکْثَرَ دَهْرِهِ صَامِتاً- فَإِنْ قَالَ بَذَّ الْقَائِلِینَ وَ نَقَعَ غَلِیلَ السَّائِلِینَ- وَ کَانَ ضَعِیفاً مُسْتَضْعَفاً- فَإِنْ جَاءَ الْجِدُّ فَهُوَ لَیْثٌ عَادٍ وَ صِلُّ وَادٍ- لَا یُدْلِی بِحُجَّهٍ حَتَّى یَأْتِیَ قَاضِیاً- کَانَ لَا یَلُومُ أَحَداً- عَلَى مَا لَا یَجِدُ الْعُذْرَ فِی مِثْلِهِ حَتَّى یَسْمَعَ اعْتِذَارَهُ- وَ کَانَ لَا یَشْکُو وَجَعاً إِلَّا عِنْدَ بُرْئِهِ- وَ کَانَ یَفْعَلُ مَا یَقُولُ وَ لَا یَقُولُ مَا لَا یَفْعَلُ- وَ کَانَ إِنْ غُلِبَ عَلَى الْکَلَامِ لَمْ یُغْلَبْ عَلَى السُّکُوتِ- وَ کَانَ عَلَى أَنْ یَسْمَعَ أَحْرَصَ مِنْهُ عَلَى أَنْ یَتَکَلَّمَ- وَ کَانَ إِذَا بَدَهَهُ أَمْرَانِ- نَظَرَ أَیُّهُمَا أَقْرَبُ إِلَى الْهَوَى فَخَالَفَهُ- فَعَلَیْکُمْ بِهَذِهِ الْخَلَائِقِ فَالْزَمُوهَا وَ تَنَافَسُوا فِیهَا- فَإِنْ لَمْ تَسْتَطِیعُوهَا- فَاعْلَمُوا أَنَّ أَخْذَ الْقَلِیلِ خَیْرٌ مِنْ تَرْکِ الْکَثِیرِ قد اختلف الناس فی المعنی بهذا الکلام- و من هو هذا الأخ المشار إلیه- فقال قوم هو رسول الله ص- و استبعده قوم لقوله و کان ضعیفا مستضعفا- فإن النبی ص لا یقال فی صفاته مثل هذه الکلمه- و إن أمکن تأویلها على لین کلامه و سماحه أخلاقه- إلا أنها غیر لائقه به ع- . و قال قوم هو أبو ذر الغفاری و استبعده قوم- لقوله فإن جاء الجد فهو لیث عاد و صل واد- فإن أبا ذر لم یکن من الموصوفین بالشجاعه- و المعروفین بالبساله- . و قال قوم هو المقداد بن عمرو- المعروف بالمقداد بن الأسود- و کان من شیعه علی ع المخلصین- و کان شجاعا مجاهدا حسن الطریقه- و قد ورد فی فضله حدیث صحیح مرفوع- . و قال قوم أنه لیس بإشاره إلى أخ معین- و لکنه کلام خارج مخرج المثل- و عاده العرب جاریه بمثل ذلک- مثل قولهم فی الشعر فقلت لصاحبی و یا صاحبی- و هذا عندی أقوى الوجوه
نبذ من الأقوال الحکمیه فی حمد القناعه و قله الأکل
و قد مضى القول فی صغر الدنیا فی عین أهل التحقیق- فأما سلطان البطن- و مدح الإنسان بأنه لا یکثر من الأکل إذا وجد أکلا- و لا یشتهی من الأکل ما لا یجده- فقد قال الناس فیه فأکثروا- . قال أعشى باهله یرثی المنتشر بن وهب-
طاوی المصیر على العزاء منصلت
بالقوم لیله لا ماء و لا شجر
تکفیه فلذه لحم إن ألم بها
من الشواء و یروی شربه الغمر
و لا یباری لما فی القدر یرقبه
و لا تراه أمام القوم یفتقر
لا یغمز الساق من أین و لا وصب
و لا یعض على شرسوفه الصفر
و قال الشنفری
و أطوی على الخمص الحوایا کما انطوت
خیوطه ماری تغار و تفتل
و إن مدت الأیدی إلى الزاد لم أکن
بأعجلهم إذ أجشع القوم أعجل
و ما ذاک إلا بسطه عن تفضل
علیهم و کان الأفضل المتفضل
و قال بعضهم لابنه یا بنی عود نفسک الأثره- و مجاهده الهوى و الشهوه- و لا تنهش نهش السباع- و لا تقضم قضم البراذین- و لا تدمن الأکل إدمان النعاج- و لا تلقم لقم الجمال- إن الله جعلک إنسانا- فلا تجعل نفسک بهیمه و لا سبعا- و احذر سرعه الکظه و داء البطنه- فقد قال الحکیم- إذا کنت بطنا فعد نفسک من الزمنى- .
و قال الأعشى
و البطنه یوما تسفه الأحلاما
و اعلم أن الشبع داعیه البشم- و البشم داعیه السقم و السقم داعیه الموت- و من مات هذه المیته فقد مات موته لئیمه- و هو مع هذا قاتل نفسه- و قاتل نفسه ألوم من قاتل غیره- یا بنی و الله ما أدى حق السجود و الرکوع ذو کظه- و لا خشع لله ذو بطنه و الصوم مصحه- و لربما طالت أعمار الهند و صحت أبدان العرب- و لله در الحارث بن کلده- حیث زعم أن الدواء هو الأزم- و أن الداء إدخال الطعام فی أثر الطعام- یا بنی لم صفت أذهان الأعراب- و صحت أذهان الرهبان مع طول الإقامه فی الصوامع- حتى لم تعرف وجع المفاصل و لا الأورام- إلا لقله الرزء و وقاحه الأکل- و کیف لا ترغب فی تدبیر- یجمع لک بین صحه البدن و ذکاء الذهن- و صلاح المعادو القرب و عیش الملائکه- یا بنی لم صار الضب أطول شیء ذماء- إلا لأنه یتبلغ بالنسیم- و لم زعم رسول الله ص أن الصوم وجاء- إلا لیجعله حجابا دون الشهوات- فافهم تأدیب الله و رسوله- فإنهما لا یقصدان إلا مثلک- یا بنی إنی قد بلغت تسعین عاما ما نقص لی سن- و لا انتشر لی عصب و لا عرفت دنین أنف- و لا سیلان عین و لا تقطیر بول- ما لذلک عله إلا التخفیف من الزاد- فإن کنت تحب الحیاه فهذه سبیل الحیاه- و إن کنت ترید الموت فلا یبعد الله إلا من ظلم- . و کان یقال البطنه تذهب الفطنه- . و قال عمرو بن العاص لأصحابه یوم حکم الحکمان- أکثروا لأبی موسى من الطعام الطیب- فو الله ما بطن قوم قط إلا فقدوا عقولهم أو بعضها- و ما مضى عزم رجل بات بطینا- .
و کان یقال أقلل طعاما تحمد مناما و دعا عبد الملک بن مروان رجلا إلى الغداء- فقال ما فی فضل- فقال إنی أحب الرجل یأکل حتى لا یکون فیه فضل- فقال یا أمیر المؤمنین عندی مستزاد- و لکنی أکره أن أصیر- إلى الحال التی استقبحها أمیر المؤمنین- . و کان یقال- مسکین ابن آدم أسیر الجوع صریع الشبع- . و سأل عبد الملک أبا الزعیرعه فقال- هل أتخمت قط قال لا قال و کیف- قال لأنا إذا طبخنا أنضجنا و إذا مضغنا دققنا- و لا نکظ المعده و لا نخلیها- . و کان یقال من المروءه أن یترک الإنسان الطعام- و هو بعد یشتهیه- .
و قال الشاعر
فإن قراب البطن یکفیک ملؤه
و یکفیک سوآت الأمور اجتنابها
و قال عبد الرحمن ابن أخی الأصمعی- کان عمی یقول لی لا تخرج یا بنی من منزلک-حتى تأخذ حلمک یعنی تتغذى- فإذا أخذت حلمک فلا تزدد إلیه حلما- فإن الکثره تئول إلى قله- و فی الحدیث المرفوع ما ملأ ابن آدم وعاء شرا من بطن- بحسب الرجل من طعامه ما أقام صلبه- و أما إذا أبیت فثلث طعام- و ثلث شراب و ثلث نفسو روى حذیفه عن النبی ص من قل طعمه صح بطنه و صفا قلبه- و من کثر طعمه سقم بطنه و قسا قلبهو عنه ص لا تمیتوا القلوب بکثره الطعام و الشراب- فإن القلب یموت بهما- کالزرع یموت إذا أکثر علیه الماء و روى عون بن أبی جحیفه عن أبیه قال أکلت یوما ثریدا و لحما سمینا- ثم أتیت رسول الله و أنا أتجشأ- فقال احبس جشأک أبا جحیفه- إن أکثرکم شبعا فی الدنیا أکثرکم جوعا فی الآخره- قال فما أکل أبو جحیفه بعدها ملء بطنه- إلى أن قبضه اللهو أکل علی ع قلیلا من تمر دقل- و شرب علیه ماء و أمر یده على بطنه و قال- من أدخله بطنه النار فأبعده الله ثم تمثل-
فإنک مهما تعط بطنک سؤله
و فرجک نالا منتهى الذم أجمعا
و کان ع یفطر فی رمضان الذی قتل فیه- عند الحسن لیله و عند الحسین لیله- و عند عبد الله بن جعفر لیله- لا یزید على اللقمتین أو الثلاث- فیقال له فیقول إنما هی لیال قلائل- حتى یأتی أمر الله و أنا خمیص البطن- فضربه ابن ملجم لعنه الله تلک اللیله- . و قال الحسن لقد أدرکت أقواما- ما یأکل أحدهم إلا فی ناحیه بطنه- ما شبع رجل منهم من طعام حتى فارق الدنیا- کان یأکل فإذا قارب الشبع أمسک- .
و أنشد المبرد
فإن امتلاء البطن فی حسب الفتى
قلیل الغناء و هو فی الجسم صالح
و قال عیسى ع یا بنی إسرائیل لا تکثروا الأکل- فإنه من أکثر من الأکل أکثر من النوم- و من أکثر النوم أقل الصلاه- و من أقل الصلاه کتب من الغافلین وقیل لیوسف ع- ما لک لا تشبع و فی یدیک خزائن مصر- قال إنی إذا شبعت نسیت الجائعین
و قال الشاعر
و أکله أوقعت فی الهلک صاحبها
کحبه القمح دقت عنق عصفور
لکسره بجریش الملح آکلها
ألذ من تمره تحشى بزنبور
و وصف لسابور ذی الأکتاف- رجل من إصطخر للقضاء فاستقدمه- فدعاه إلى الطعام- فأخذ الملک دجاجه من بین یدیه فنصفها- و جعل نصفها بین یدی ذلک الرجل- فأتى علیه قبل أن یفرغ الملک من أکل النصف الآخر- فصرفه إلى بلده و قال- إن سلفنا کانوا یقولون- من شره إلى طعام الملک- کان إلى أموال الرعیه أشره- . قیل لسمیره بن حبیب- إن ابنک أکل طعاما فأتخم و کاد یموت- فقال و الله لو مات منه ما صلیت علیه- أنس یرفعه إن من السرف أن تأکل کل ما اشتهیت
دخل عمر على عاصم ابنه و هو یأکل لحما- فقال ما هذا قال قرمنا إلیه- قال أ و کلما قرمت إلى اللحم أکلته- کفى بالمرء شرها أن یأکل کل ما یشتهی- .
أبو سعید یرفعه استعینوا بالله من الرعب
قالوا هو الشره و یقال الرعب شؤم- أنس یرفعه أصل کل داء البرده- قالوا هی التخمه- و قال أبو درید العرب تعیر بکثره الأکل-
و أنشد
لست بأکال کأکل العبد
و لا بنوام کنوم الفهد
و قال الشاعر
إذا لم أزر إلا لآکل أکله
فلا رفعت کفی إلی طعامی
فما أکله إن نلتها بغنیمه
و لا جوعه إن جعتها بغرام
ابن عباس کان رسول الله ص یبیت طاویا لیالی- ما له و لأهله عشاء- و کان عامه طعامه الشعیرو قالت عائشه و الذی بعث محمدا بالحق ما کان لنا منخل- و لا أکل رسول الله ص خبزا منخولا- منذ بعثه الله إلى أن قبض- قالوا فکیف کنتم تأکلون دقیق الشعیر- قالت کنا نقول أف أف
أنس ما أکل رسول الله ص رغیفا محورا- إلى أن لقی ربه عز و جل أبو هریره ما شبع رسول الله ص و أهله- ثلاثه أیام متوالیه من خبز حنطه- حتى فارق الدنیا
و روى مسروق قال دخلت على عائشه و هی تبکی- فقلت ما یبکیک- قالت ما أشاء أن أبکی إلا بکیت- مات رسول الله ص- و لم یشبع من خبز البر- فی یوم مرتین- ثم انهارت علینا الدنیا- .
حاتم الطائی
و إنی لأستحیی صحابی أن یروا
مکان یدی من جانب الزاد أقرعا
أقصر کفی أن تنال أکفهم
إذا نحن أهوینا و حاجاتنا معا
أبیت خمیص البطن مضطمر الحشا
حیاء أخاف الضیم أن أتضلعا
فإنک إن أعطیت نفسک سؤلها-
و فرجک نالا منتهى الذم أجمعا
فأما قوله ع کان لا یتشهى ما لا یجد- فإنه قد نهى أن یتشهى الإنسان ما لا یجد- و قالوا إنه دلیل على سقوط المروءه- . و قال الأحنف جنبوا مجالسنا- ذکر تشهی الأطعمه و حدیث النکاح- . و قال الجاحظ جلسنا فی دار فجعلنا نتشهى الأطعمه- فقال واحد و أنا أشتهی سکباجا کثیره الزعفران- و قال آخر أنا أشتهی طباهجه ناشفه- و قال آخر أنا أشتهی هریسه کثیره الدارصینی- و إلى جانبنا امرأه بیننا و بینها بئر الدار- فضربت الحائط و قالت أنا حامل- فأعطونی ملء هذه الغضاره من طبیخکم- فقال ثمامه جارتنا تشم رائحه الأمانی
ترجمه فارسی شرح ابن ابی الحدید
حکمت (۲۹۵)
و قال علیه السّلام: کان لى فیما مضى اخ فى الله، و کان یعظّمه فى عینى صغر الدنیا فى عینه، و کان خارجا من سلطان بطنه، فلا یتشهّى ما لا یجد، و لا یکثر اذا وجد، و کان اکثر دهره صامتا، فان قال بذّ القائلین، و نقع غلیل السائلین، و کان ضعیفا مستضعفا، فان جاء الجد فهو لیث عاد، و صلّ واد، لا یدلى بحجّه حتى یأتى قاضیا، کان لا یلوم احدا على ما یجد العذر فى مثله حتى یسمع اعتذاره، و کان لا یشکو وجعا الا عند برئه، و کان یفعل ما یقول، و لا یقول ما لا یفعل، و کان ان غلب على الکلام لم یغلب على السکوت، و کان على ان یسمع احرص منه على ان یتکلّم، و کان اذا بدهه امران نظر ایهما اقرب الى الهوى فخالفه، فعلیکم بهذه الخلائق فالزموها، و تنافسوا فیها، فان لم تستطیعوها فاعلموا انّ اخذ القلیل خیر من ترک الکثیر.
«و آن حضرت فرمود: در گذشته مرا برادرى در راه خدا بود که خردى دنیا در دیده اش او را در چشم من بزرگ مى نمود، از حیطه سلطه شکم بر خود بیرون بود و آنچه را نمىیافت آرزو نمى کرد و چون مى یافت فراوان به کار نمى برد- اسراف نمى کرد- بیشترین روزگار خویش را خاموش بود و چون سخن مى گفت بر همه گویندگان چیره مى آمد و تشنگى پرسندگان را فرو مى نشاند. هر چند فروتن و در دیدهها افتاده بود به گاه کارزار چون شیر بیشه و افعى گرزه بیابان بود. تا پیش قاضى نمى رفت حجتى نمى آورد و کسى را که عذرى داشت تا عذرش را نمى شنود سرزنش نمى کرد.
از دردى شکوه نمى کرد مگر پس از آنکه بهبود مى یافت، بدانچه مى گفت عمل مى کرد و آنچه را عمل نمى کرد نمى گفت. و اگر در سخن گفتن بر او چیره مى شدند، در خاموشى کسى بر او چیره نمى شد، بر شنیدن آزمندتر بود تا به سخن گفتن و گاهى که او را دو کار پیش مى آمد، مى نگریست تا ببیند کدام یک به هوس نزدیکتر است و همان را رها مى کرد. بر شما باد بر این خصلتها که ملازم آنها باشید و با یکدیگر همچشمى کنید و اگر نتوانستید همه را به دست آورید. بدانید که گرفتن اندک بهتر است تا رها کردن بسیار.»
مردم در مورد اینکه این برادر که در این سخن به او اشاره شده است، کیست اختلاف نظر دارند، برخى گفته اند: منظور از آن برادر، رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله و سلّم است و گروهى دیگر آن را بعید دانسته و گفته اند: در مورد پیامبر صلّى اللّه علیه و آله و سلّم اصطلاح ضعیف مستضعف به کار برده نمىشود و درباره صفات آن حضرت نظیر این کلمه مستعمل نیست، هر چند ممکن است این کلمه را به گفتار نرم و اخلاق پسندیده رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله و سلّم تأویل کرد، ولى به کار بردن این لغت لایق وجود مقدس آن حضرت نیست.
گروهى دیگر گفته اند: مقصود ابوذر غفارى است و گروهى آن را بعید دانسته اند که در وصف او آمده است که به هنگام کارزار شیر بیشه و مار گرزه بیابان بوده است، زیرا ابو ذر هیچ گاه به شجاعت و دلیرى نامور نبوده است.
برخى دیگر گفته اند: مقصود مقداد بن عمرو معروف به مقداد بن اسود است که از شیعیان مخلص على علیه السّلام و دلیر و مجاهد و پسندیده سیرت بوده است و در فضیلت او احادیث صحیح مرفوع رسیده است. برخى هم گفتهاند: این کلمه اشاره به برادر معینى نیست بلکه از باب مثل است و عرب در کلام خود این چنین عادتى دارد و در شعر فراوان آمده است که به دوست خود چنین گفتم، و اى دوست، و به نظر من- ابن ابى الحدید- این بهترین و درستترین وجه آن است.
ابن ابى الحدید، سپس نمونههایى از گفتارهاى حکمت آمیز را درباره ستایش از کم خوراکى و قناعت آورده است و اشعارى از شاعران دوره جاهلى از جمله ابیاتى از اعشى و شنفرى صاحب لامیه العرب و دیگران آورده است و مطالبى هم از قول بزرگان نقل کرده است که به ترجمه یکى دو مورد بسنده مى شود.
گفته مى شده است کم بخور، آسوده بخواب.
عبد الملک از ابو الزعیرعه پرسید: آیا هرگز تخمه کردهاى گفت: نه، گفت: چگونه ممکن است گفت: ما غذاى خود را خوب مىپزیم و خوب مى جویم و معده خود را انباشته نمىکنیم و آن را خالى هم نمى گذاریم.
و گفته مىشده است، از نشانه هاى جوانمردى این است که آدمى تا هنوز اشتها دارد خوراک را بس کند.
از پیامبر صلّى اللّه علیه و آله و سلّم روایت است که فرموده اند: دلها را با بسیار خوردن و آشامیدن ممیرانید که دل با آن دو مى میرد، همچون کشتهاى که اگر بر آن بسیار آب دهند خشک مى شود.
امیر المؤمنین على علیه السّلام در ماه رمضانى که در آن به شهادت رسید، شبى در خانه امام حسن و شبى در خانه امام حسین و شبى در خانه عبد الله بن جعفر- یعنى خانه دختر بزرگوارش زینب- افطار مى کرد و بیش از دو یا سه لقمه نمى خورد و چون مى گفتند چرا آن قدر اندک مى خورد، مى فرمود: چند شبى بیش باقى نمانده است، دوست دارم در حالى که شکمم خالى و گرسنه باشم فرمان حق در رسد. ابن ملجم که نفرین خدا بر او باد، در همان شب او را ضربت زد.
عیسى علیه السّلام فرموده است: اى بنى اسرائیل فراوان خوراک مخورید که هر کس خوراک بسیار خورد، خوابش بسیار شود و هر کس بسیار بخوابد، کمتر نماز مى گزارد و آن کس که کمتر نماز مى گزارد، در زمره غافلان نوشته مى شود. به یوسف علیه السّلام گفته شد: با آنکه گنجینه هاى مصر همه در دست توست چرا به سیرى نمى خورى فرمود: هرگاه سیر شوم، گرسنگان را فراموش مى کنم.
براى شاپور ذو الاکتاف مردى از مردم استخر را براى قضاوت توصیف کردند، شاپور او را احضار کرد و بر سفره خود فرا خواند، شاپور جوجهاى را برداشت و دو نیم کرد و نیمى را مقابل آن مرد نهاد. او پیش از اینکه پادشاه از خوردن آن آسوده شود، نیمه جوجه خود را خورد. پادشاه او را به شهر خود برگرداند و گفت: پیشینیان ما مى گفته اند هر کس به خوردن خوراک سلطان آزمند باشد نسبت به اموال رعیت آزمندتر است.
مسروق روایت مى کند و مى گوید: پیش عایشه رفتم مى گریست، گفتم: چه چیز تو را به گریه واداشته است گفتم: نمى خواستم بگریم، ولى گریستم زیرا پیامبر صلّى اللّه علیه و آله و سلّم رحلت فرمود در حالى که هرگز در روز دو بار از نان گندم سیر نشد و پس از او دنیا به ما روى آورد و فراخى کرد.
جلوه تاریخ در شرح نهج البلاغه ابن ابى الحدیدجلد ۸ //دکتر محمود مهدوى دامغانى
بازدیدها: ۳۱۵