(خطبه۲۲۱صبحی صالح)
و من کلام له ( علیهالسلام ) قاله بعد تلاوته أَلْهاکُمُ التَّکاثُرُ حَتَّى زُرْتُمُ الْمَقابِر
یَا لَهُ مَرَاماً مَا أَبْعَدَهُ وَ زَوْراً مَا أَغْفَلَهُ- وَ خَطَراً مَا أَفْظَعَهُ- لَقَدِ اسْتَخْلَوْا مِنْهُمْ أَیَّ مُدَّکِرٍ وَ تَنَاوَشُوهُمْ مِنْ مَکَانٍ بَعِیدٍ-
أَ فَبِمَصَارِعِ آبَائِهِمْ یَفْخَرُونَ؟ أَمْ بِعَدِیدِ الْهَلْکَى یَتَکَاثَرُونَ ؟
یَرْتَجِعُونَ مِنْهُمْ أَجْسَاداً خَوَتْ وَ حَرَکَاتٍ سَکَنَتْ- وَ لَأَنْ یَکُونُوا عِبَراً أَحَقُّ مِنْ أَنْ یَکُونُوا مُفْتَخَراً- وَ لَأَنْ یَهْبِطُوا بِهِمْ جَنَابَ ذِلَّهٍ- أَحْجَى مِنْ أَنْ یَقُومُوا بِهِمْ مَقَامَ عِزَّهٍ- لَقَدْ نَظَرُوا إِلَیْهِمْ بِأَبْصَارِ الْعَشْوَهِ- وَ ضَرَبُوا مِنْهُمْ فِی غَمْرَهِ جَهَالَهٍ-
وَ لَوِ اسْتَنْطَقُوا عَنْهُمْ عَرَصَاتِ تِلْکَ الدِّیَارِ الْخَاوِیَهِ- وَ الرُّبُوعِ الْخَالِیَهِ لَقَالَتْ- ذَهَبُوا فِی الْأَرْضِ ضُلَّالًا وَ ذَهَبْتُمْ فِی أَعْقَابِهِمْ جُهَّالًا- تَطَئُونَ فِی هَامِهِمْ وَ تَسْتَنْبِتُونَ فِی أَجْسَادِهِمْ- وَ تَرْتَعُونَ فِیمَا لَفَظُوا وَ تَسْکُنُونَ فِیمَا خَرَّبُوا- وَ إِنَّمَا الْأَیَّامُ بَیْنَکُمْ وَ بَیْنَهُمْ بَوَاکٍ وَ نَوَائِحُ عَلَیْکُمْ-
أُولَئِکُمْ سَلَفُ غَایَتِکُمْ وَ فُرَّاطُ مَنَاهِلِکُمْ- الَّذِینَ کَانَتْ لَهُمْ مَقَاوِمُ الْعِزِّ- وَ حَلَبَاتُ الْفَخْرِ مُلُوکاً وَ سُوَقاً
سَلَکُوا فِی بُطُونِ الْبَرْزَخِ سَبِیلًا سُلِّطَتِ الْأَرْضُ عَلَیْهِمْ فِیهِ- فَأَکَلَتْ مِنْ لُحُومِهِمْ وَ شَرِبَتْ مِنْ دِمَائِهِمْ- فَأَصْبَحُوا فِی فَجَوَاتِ قُبُورِهِمْ جَمَاداً لَا یَنْمُونَ- وَ ضِمَاراً لَا یُوجَدُونَ- لَا یُفْزِعُهُمْ وُرُودُ الْأَهْوَالِ- وَ لَا یَحْزُنُهُمْ تَنَکُّرُ الْأَحْوَالِ- وَ لَا یَحْفِلُونَ بِالرَّوَاجِفِ وَ لَا یَأْذَنُونَ لِلْقَوَاصِفِ- غُیَّباً لَا یُنْتَظَرُونَ وَ شُهُوداً لَا یَحْضُرُونَ- وَ إِنَّمَا کَانُوا جَمِیعاً فَتَشَتَّتُوا وَ أُلَّافاً فَافْتَرَقُوا-
وَ مَا عَنْ طُولِ عَهْدِهِمْ وَ لَا بُعْدِ مَحَلِّهِمْ- عَمِیَتْ أَخْبَارُهُمْ وَ صَمَّتْ دِیَارُهُمْ- وَ لَکِنَّهُمْ سُقُوا کَأْساً بَدَّلَتْهُمْ بِالنُّطْقِ خَرَساً- وَ بِالسَّمْعِ صَمَماً وَ بِالْحَرَکَاتِ سُکُوناً- فَکَأَنَّهُمْ فِی ارْتِجَالِ الصِّفَهِ صَرْعَى سُبَاتٍ
– جِیرَانٌ لَا یَتَأَنَّسُونَ وَ أَحِبَّاءُ لَا یَتَزَاوَرُونَ- بَلِیَتْ بَیْنَهُمْ عُرَا التَّعَارُفِ- وَ انْقَطَعَتْ مِنْهُمْ أَسْبَابُ الْإِخَاءِ- فَکُلُّهُمْ وَحِیدٌ وَ هُمْ جَمِیعٌ- وَ بِجَانِبِ الْهَجْرِ وَ هُمْ أَخِلَّاءُ-
لَا یَتَعَارَفُونَ لِلَیْلٍ صَبَاحاً وَ لَا لِنَهَارٍ مَسَاءً- أَیُّ الْجَدِیدَیْنِ ظَعَنُوا فِیهِ کَانَ عَلَیْهِمْ سَرْمَداً- شَاهَدُوا مِنْ أَخْطَارِ دَارِهِمْ أَفْظَعَ مِمَّا خَافُوا- وَ رَأَوْا مِنْ آیَاتِهَا أَعْظَمَ مِمَّا قَدَّرُوا- فَکِلْتَا الْغَایَتَیْنِ مُدَّتْ لَهُمْ- إِلَى مَبَاءَهٍ فَاتَتْ مَبَالِغَ الْخَوْفِ وَ الرَّجَاءِ-
فَلَوْ کَانُوا یَنْطِقُونَ بِهَا- لَعَیُّوا بِصِفَهِ مَا شَاهَدُوا وَ مَا عَایَنُوا- وَ لَئِنْ عَمِیَتْ آثَارُهُمْ وَ انْقَطَعَتْ أَخْبَارُهُمْ- لَقَدْ رَجَعَتْ فِیهِمْ أَبْصَارُ الْعِبَرِ- وَ سَمِعَتْ عَنْهُمْ آذَانُ الْعُقُولِ- وَ تَکَلَّمُوا مِنْ غَیْرِ جِهَاتِ النُّطْقِ- فَقَالُوا کَلَحَتِ الْوُجُوهُ النَّوَاضِرُ وَ خَوَتِ الْأَجْسَامُ النَّوَاعِمُ- وَ لَبِسْنَا أَهْدَامَ الْبِلَى وَ تَکَاءَدَنَا ضِیقُ الْمَضْجَعِ- وَ تَوَارَثْنَا الْوَحْشَهَ وَ تَهَکَّمَتْ عَلَیْنَا الرُّبُوعُ الصُّمُوتُ- فَانْمَحَتْ مَحَاسِنُ أَجْسَادِنَا وَ تَنَکَّرَتْ مَعَارِفُ صُوَرِنَا- وَ طَالَتْ فِی مَسَاکِنِ الْوَحْشَهِ إِقَامَتُنَا- وَ لَمْ نَجِدْ مِنْ کَرْبٍ فَرَجاً وَ لَا مِنْ ضِیقٍ مُتَّسَعاً-
فَلَوْ مَثَّلْتَهُمْ بِعَقْلِکَ- أَوْ کُشِفَ عَنْهُمْ مَحْجُوبُ الْغِطَاءِ لَکَ- وَ قَدِ ارْتَسَخَتْ أَسْمَاعُهُمْ بِالْهَوَامِّ فَاسْتَکَّتْ- وَ اکْتَحَلَتْ أَبْصَارُهُمْ بِالتُّرَاب فَخَسَفَتْ- وَ تَقَطَّعَتِ الْأَلْسِنَهُ فِی أَفْوَاهِهِمْ بَعْدَ ذَلَاقَتِهَا- وَ هَمَدَتِ الْقُلُوبُ فِی صُدُورِهِمْ بَعْدَ یَقَظَتِهَا- وَ عَاثَ فِی کُلِّ جَارِحَهٍ مِنْهُمْ جَدِیدُ بِلًى سَمَّجَهَا- وَ سَهَّلَ طُرُقَ الْآفَهِ إِلَیْهَا- مُسْتَسْلِمَاتٍ فَلَا أَیْدٍ تَدْفَعُ وَ لَا قُلُوبٌ تَجْزَعُ- لَرَأَیْتَ أَشْجَانَ قُلُوبٍ وَ أَقْذَاءَ عُیُونٍ- لَهُمْ فِی کُلِّ فَظَاعَهٍ صِفَهُ حَالٍ لَا تَنْتَقِلُ- وَ غَمْرَهٌ لَا تَنْجَلِی-
فَکَمْ أَکَلَتِ الْأَرْضُ مِنْ عَزِیزِ جَسَدٍ وَ أَنِیقِ لَوْنٍ- کَانَ فِی الدُّنْیَا غَذِیَّ تَرَفٍ وَ رَبِیبَ شَرَفٍ- یَتَعَلَّلُ بِالسُّرُورِ فِی سَاعَهِ حُزْنِهِ- وَ یَفْزَعُ إِلَى السَّلْوَهِ إِنْ مُصِیبَهٌ نَزَلَتْ بِهِ- ضَنّاً بِغَضَارَهِ عَیْشِهِ وَ شَحَاحَهً بِلَهْوِهِ وَ لَعِبِهِ فَبَیْنَا هُوَ یَضْحَکُ إِلَى الدُّنْیَا وَ تَضْحَکُ إِلَیْهِ- فِی ظِلِّ عَیْشٍ غَفُولٍ إِذْ وَطِئَ الدَّهْرُ بِهِ حَسَکَهُ- وَ نَقَضَتِ الْأَیَّامُ قُوَاهُ- وَ نَظَرَتْ إِلَیْهِ الْحُتُوفُ مِنْ کَثَبٍ- فَخَالَطَهُ بَثٌّ لَا یَعْرِفُهُ وَ نَجِیُّ هَمٍّ مَا کَانَ یَجِدُهُ- وَ تَوَلَّدَتْ فِیهِ فَتَرَاتُ عِلَلٍ آنَسَ مَا کَانَ بِصِحَّتِهِ-
فَفَزِعَ إِلَى مَا کَانَ عَوَّدَهُ الْأَطِبَّاءُ- مِنْ تَسْکِینِ الْحَارِّ بِالْقَارِّ وَ تَحْرِیکِ الْبَارِدِ بِالْحَارِّ- فَلَمْ یُطْفِئْ بِبَارِدٍ إِلَّا ثَوَّرَ حَرَارَهً- وَ لَا حَرَّکَ بِحَارٍّ إِلَّا هَیَّجَ بُرُودَهً- وَ لَا اعْتَدَلَ بِمُمَازِجٍ لِتِلْکَ الطَّبَائِعِ- إِلَّا أَمَدَّ مِنْهَا کُلَّ ذَاتِ دَاءٍ- حَتَّى فَتَرَ مُعَلِّلُهُ وَ ذَهَلَ مُمَرِّضُهُ- وَ تَعَایَا أَهْلُهُ بِصِفَهِ دَائِهِ- وَ خَرِسُوا عَنْ جَوَابِ السَّاِئِلینَ عَنْهُ- وَ تَنَازَعُوا دُونَهُ شَجِیَّ خَبَرٍ یَکْتُمُونَهُ- فَقَائِلٌ هُوَ لِمَا بِهِ وَ مُمَنٍّ لَهُمْ إِیَابَ عَافِیَتِهِ- وَ مُصَبِّرٌ لَهُمْ عَلَى فَقْدِهِ- یُذَکِّرُهُمْ أُسَى الْمَاضِینَ مِنْ قَبْلِهِ-
فَبَیْنَا هُوَ کَذَلِکَ عَلَى جَنَاحٍ مِنْ فِرَاقِ الدُّنْیَا- وَ تَرْکِ الْأَحِبَّهِ- إِذْ عَرَضَ لَهُ عَارِضٌ مِنْ غُصَصِهِ- فَتَحَیَّرَتْ نَوَافِذُ فِطْنَتِهِ وَ یَبِسَتْ رُطُوبَهُ لِسَانِهِ- فَکَمْ مِنْ مُهِمٍّ مِنْ جَوَابِهِ عَرَفَهُ فَعَیَّ عَنْ رَدِّهِ- وَ دُعَاءٍ مُؤْلِمٍ بِقَلْبِهِ سَمِعَهُ فَتَصَامَّ عَنْهُ- مِنْ کَبِیرٍ کَانَ یُعَظِّمُهُ أَوْ صَغِیرٍ کَانَ یَرْحَمُهُ- وَ إِنَّ لِلْمَوْتِ لَغَمَرَاتٍ هِیَ أَفْظَعُ مِنْ أَنْ تُسْتَغْرَقَ بِصِفَهٍ- أَوْ تَعْتَدِلَ عَلَى عُقُولِ أَهْلِ الدُّنْیَا
لغات
مرام: مقصود و مطلوب
زور: زیارت کنندگان
خطر: نزدیک به هلاکت و نابودى
فظیع: مشکلى که سختى آن از حدّ و اندازه گذشته باشد.
استحلوا: با یاد پدران و پدر بزرگان و موقعیت گذشتگان خود را مى آراستند. (اگر استخلوا (با نقطه) باشد، یعنى: شهرها را خالى یافتند«»).
تناوش: فرود آمدن
احجى: خردمندانه تر
عشوه: با نادانى دست به کارى زدن
ترتعون: متنعّمند، مى چرند
لفظوا: دور انداخته و ترک کرده اند.
فارط: کسى که در رسیدن به آب و آبشخور، از دیگران جلو افتاده است.
حلبات الفخر: مردم (جمعیّتهاى) متکبّر
سوق: جمع سوقه: به معناى رعیت، مردم کوچه و بازار.
برزخ: بین دنیا و آخرت، از هنگام مرگ تا روز قیامت
فجوات: جمع فجوه: قسمت پهناور وسیعى از زمین
ضمار: غایبى که امید بازگشت آن نمى رود.
یحفلون: اعتنا مى کنند
رواجف: زمین لرزه ها
یأذنون: مى شنوند.
ارتجال الصّفه: پیدایش خصوصیات
سبات: خواب، و در اصل به معناى راحت و آسایش
افظع: سختتر
مباءه: محل بازگشت انسان
عىّ عن الکلام: از سخن گفتن ناتوان شد.
کلوح: با درهم کشیدن صورت دندانهایش به زشتى پیداست.
اهدام: جمع هدم، لباس کهنه
تکاء دنا: بر ما سخت گذشت
تهکّعت: مندرس شد، کهنه شد
ارتسخت…: جانوران در قرارگاه آنان جا گرفته اند.
استکّت: بسته شد.
ذلاقه اللسان: تیزى و روانى زبان و آسان سخن گفتن.
همدت: بى حرکت ماند و کهنه شد.
وعاث: بسته شد، وصل شد.
سمّجها: آن را زشت کرد
أشجان: غمها أنیق: چیزى که بیننده را به شگفت در آورد.
غضاره العیش: خوشى زندگانى
کتب: نزدیک بودن
بثّ: حالت غم و اندوه
قارّ و قرور: آب سرد
ترجمه
گفتار آن حضرت، این سخن را پس از خواندن این آیه مبارکه: الهاکم التکاثر حتى زُرتم المقابر بیان فرموده است:
«شگفتا چه مطلوب بسیار دورى، و چه زائران بىخبرى، و چه خطر بزرگ و شدیدى، همانا سرزمین خود را خالى از آنها دیدند«» و به جاى عبرت گرفتن و متذکر آینده شدن از مرگ عزیزان، آنان را از جاى دور طلب کردند، آیا به گورهاى پدرانشان مى بالند،؟ یا به تعداد مردگان خود مىنازند؟
از گذشتگان خود طلب بازگشت مى کنند، در حالى که آنان بدنهاى فرو ریخته و از حرکت افتاده اند، از مردگان پند گرفتن و عبرت یافتن سزاوارتر است، تا به آنان بالیدن و مباهات کردن، اگر با یاد آنها، تواضع و فروتنى کنند، خردمندانه تر است از آن که آنان را مایه فخر و ارجمندى قرار دهند، امّا با دیدگان بى فروغ و تار بر آنها نگریستند و با یاد ایشان در دریاى نادانى و جهالت فرو افتادند.
اگر از آنان در باره منظره خانه هاى فرو ریخته و منزلهاى خالى از سکنه بپرسند، خواهند گفت: آنها بى نام و نشان در زمین فرو رفته اند، و شما ناآگاهانه به دنبال آنان مى روید، و بر فرق ایشان پا مى نهید، و بر روى بدنهاشان کشت و زرع مى کنید و از آنچه باقى گذاشتند و رفتند، مى خورید و در ویرانه هاى آنها مسکن مى گزینید، از جدایى میان شما و آنان روزگار مى گرید و بر حال شما نوحه و زارى مى کند.
ایشان پیش رفتگان پایان زندگى شما هستند که زودتر از شما به آبشخور رسیده اند، تا در آن جا محل آب نوشیدن را مهیّا کنند، آنان مقامهاى ارجمند و وسایل بالندگى و مباهات در اختیار داشتند، برخى پادشاهان و فرمانروایان و برخى دیگر رعیت و فرمانبر ایشان بودند، آنان در باطن قبرها خزیدند و زمین بر آنها مسلط شده، گوشتهاى آنان را خورده و خونهاى ایشان را آشامیده، پس در شکاف گورها آن چنان بى حسّ و حرکت قرار گرفتند که نشانى از آنها پیدا نیست، هول و هراسها ایشان را به وحشت در نمى آورد، و بد حالیها اندوهگینشان نمى کند، به زمین لرزه ها اعتنایى ندارند و به بانگ رعدها گوش نمى دهند، آنان (مردگان) غایبانى هستند که کسى در انتظار بازگشتشان نیست و شاهدانى که حضور (محسوس) ندارند، اینان روزگارى گردهم بودند و با همدیگر انس و الفت داشتند امّا اکنون از یکدیگر جدا و پراکنده شدند، از درازى مدت و دورى جایشان نیست که خبرى از آنها به ما نمى رسد و از دیار و خانه هاى آنان بانگى بر نمى خیزد، بلکه جامى به آنها نوشانیده اند که زبانشان را لال و گوش ایشان را کر و جنبشهاى آنان را به سکون مبدّل ساخته است، پس در هنگام بیان حالات خود، بیهوش، مانند افراد به خاک افتاده، خوابیده اند،
اینها همسایگانى هستند که با هم انس نمى گیرند، و دوستانى که به دیدار همدیگر نمى روند، رابطه آشنایى میانشان کهنه شده و سببهاى برادرى از آنها بریده شده است، و از این رو، با آن که جمعشان زیاد است همگى تنهایند و با آن که با هم دوست بوده اند، از هم دورند، براى شب، صبحى و براى روز، شامى، نمى شناسند، در هر کدام از شب یا روز که مرده اند، همان وقت در نظر آنها ادامه دارد، سختیهاى قبر و آن جهان را سختتر از آنچه مى ترسیدند مشاهده کردند و نشانه هاى آن را بزرگتر از آنچه فرض مى کردند، دیدند،
بالاخره دو سرانجام زندگانى (خوبى و بدى) آنان را به آن جا که باید ببرد، برد، و به آخرین درجه چیزى که از آن مى ترسیدند، یا به آن امیدوار بودند، رسیدند، و اگر به سخن مى آمدند نمى توانستند آنچه را که دیده و به آن برخورد کرده اند، بیان کنند، و اگر چه اثرى از آنها نمانده و خبرى از ایشان نیست امّا دیده هاى عبرت بین به جانب آنان مى نگرد و گوشهاى خردمندان از آنان مى شنود که با زبان حال مى گویند:
صورتهاى زیباى با طراوت، چروک و زشت شد، و بدنهاى نرم و لطیف فرو ریخت، لباس کهنه و از هم پاشیده، تن ما را پوشانده و تنگى خوابگاهها ما را سخت رنج مى دهد، و وحشت و ترس را به ارث برده ایم، منزلهاى گور بر روى ما خراب شد و از این رو زیبایى اجساد ما از بین رفت و چهره هاى شناخته شده ما ناشناخته شد، ماندن ما در منزلهاى وحشتناک به درازا کشید، از رنج رهایى نیافتیم و از تنگى به فراخى نرسیدیم اگر به عقل خود نگاه کنى و صورت آنها را به ذهن خود بیاورى و یا پرده مادیت که میان تو و آنها قرار دارد از جلو چشم تو برداشته شود و توجه کنى که گوشهاى آنان با جا گرفتن حشرات در آن، بسته شده و دیدههاى ایشان با سرمه خاک، کور شده و زبانهاى گویاى آنها در دهانشان لال شده و دلهاى بیدار در سینه هایشان از حرکت بازمانده است و به هر یک از اعضاى ایشان پوسیدگى تازه اى که آن را زشت کرده، راه یافته است، و راههاى آسیب رسیدن به آن عضو را آسان ساخته و در برابر آسیبها تسلیم اند، نه دوستى دارند که از آنان دفاع کند و نه دلى دارند که جزع و بىتابى کند (در این هنگام) دلهاى اندوهگین و چشمهاى پر از خاشاک خواهى دید که هرگز آن حالت زشت و کریهشان تغییر نمى یابد و غم و اندوهشان بر طرف نمى شود،
این زمین، بسیارى از بدنهاى عزیز و ارجمند و خوش رنگ و رو را از بین برده است که در دنیا متنّعم به نعمت و پرورده خوشگذرانى بوده، در هنگام اندوه به شادى مى پرداخت، و به دلیل بخل ورزیدن به خوشى زندگانى و دلبستگى به کارهاى بیهوده و بازیچه دنیا، هر گاه مصیبتى به او رو مى آورد به انواع سرگرمى پناه مى برد، از این رو در حالى که او بر دنیا و دنیا بر او مى خندید و در سایه زندگانى خوش و غفلت آور مى آرایید، ناگهان روزگار پاى او را با خارهاى خود آزرد، و قوایش را درهم شکست، و به دلیل این که عوامل مرگ از نزدیک به او مى نگریست، با اندوهى ناشناخته آمیخته و با رنجى پنهانى همراز شد، در حالى که به مدت زمان بهبودیش انس و الفت کاملى داشت، او را ضعف و سستى بیماریها فرا گرفت،
پس، شتاب زده به آنچه طبیبان او را عادت داده بودند. از قبیل فرونشاندن گرمى به وسیله چیزهاى سرد و بر طرف کردن مایه هاى سردى با داروهاى گرم پناه برد، پس سردى جز زیاد کردن حرارت، و گرمى غیر از افزایش مایه سردى، دردى را براى او درمان نکرد، و با آن همه داروهاى متناسب، حدّ اعتدالى در مزاح او پیدا نشد مگر آن که دردهاى او را طولانى کرد، تا آن جا که طبیبش خسته شد و پرستارش از او فراموش کرد و خانواده اش از بیان درد او ناتوان و از پاسخگویى به کسانى که حال او را جویا مى شدند عاجز شدند، و پیش او از خبر اندوهبارى که پنهان مى کردند نظرهاى گوناگونى اظهار مى داشتند:
یکى مى گفت: حال او همین است که هست، و دیگرى به آنها نوید خوب شدن او را مى داد، و سوّمى با یادآورى گذشتگان پیش از او، اطرافیان را به صبر و بردبارى در مرگ او، وادار مى کرد.
در حالى که این چنین در شرف جدایى از دنیا و ترک دوستان بود، ناگهان او را اندوهى فرا گرفت که قواى ادراکى او از کارافتاد و زبانش خشک شد و حتّى از پاسخ دادن به برخى پرسشهاى مهمّى که قبلا مى دانست عاجز و ناتوان شد، و در برابر نداهاى دادخواهى از جانب کسانى که مورد احترام او و یا از کودکانى که مورد ترحم او بودند که فریاد آنان دل او را به درد مى آورد، گوشهایش کر شده بود، سختیهاى مرگ دشوارتر از آن است که به وصف در آید و یا با خردهاى مردم دنیا قابل درک باشد و درست در آید.»
شرح
در این فصل از سخنان امیر المؤمنین علیه السلام چند فایده است:
۱- فایده اول«» آن که «لام در یاله» حرف جرّ، براى تعجب است، چنان که گاهى گفته مى شود: «یا للدّواهى»، چه مصیبتهایى، جار و مجرور، منادا و در محلّ نصب مىباشد (این معنى در صورتى است که عبارت خطبه «یا له مراما» باشد) و یا مراما نیز روایت شده است. کلمات مراما، زورا و خطرا، تمیز و منصوب و مفید معناى تعجب مى باشند. شگفتى امام از بالیدن آنان به کثرت قبور مردگان، با آن که سودى به حال آنها ندارد، همان تعجب امام (ع) از بسیارى غفلت آنانى است که پس از دیدار گورهاى مردگان خود به زیادى آن بر دیگران مباهات مى کنند ولى از خود غافلند که در خطر نزدیک شدن به سختیهاى آخرت که تمام شداید دنیا در پهلوى آن حقیر و ناچیز است قرار دارند، و این افتخار و غفلت که آنها را فرا گرفته، جاى بسیار تعجّب است.
مقصود از ضمیر در استحلوا زنده ها و از ضمیر «منهم» مرده هاست، و مراد از این عبارت آن است که زندگان توجّه کنند به آثارى که از مردگانشان باقى مانده و مایه پند و عبرت گرفتن است.
اىّ مدکّر،
این فراز از عبارت امام براى اهل بصیرت به بهترین وجه مایه عبرت و پند گرفتن است زیرا در ضمن سؤال حکایت از امر عجیبى مى کند که آنها به چه چیز افتخار و مباهات مى کنند
و تناوشوهم من مکان بعید،
یعنى به جاى آن که به آثار باقیمانده از گذشتگان خود بیاندیشند و از آن سود ببرند، به افتخار و مباهات مى پردازند، و حتى با یاد گذشتگان خیلى دور و ذکر فضایل آنان که خود از آن بدور بودند، بر خود مى بالیدند، امام (ع) در این عبارت، افتخار به گذشتگان را، تعبیر به مکان بعید (جایگاه دور) فرموده است، زیرا مردگان و کمالات آنان، براى بازماندگانشان از جمله دورترین مایه هاى افتخار است و به این دلیل آن را مورد سرزنش قرار داده و با استفهام انکارى چنین سؤال فرموده است: أ فبمصارع آبائهم یفخرون.
یرتجعون… سکنت،
در معناى این عبارت دو احتمال وجود دارد:
۱- امام (ع) پس از آن که با سؤال انکارى عمل آنان را مورد توبیخ و نکوهش قرار داده اضافه مى کند آنها با افتخار کردن به مردگان خود، گوئى آنها را به زندگى بر مى گردانند.
۲- احتمال دوم آن که اگر چه همزه استفهامى ندارد ولى (مثل جمله قبل) استفهام انکارى و تقدیر آن چنین است: أ یرتجعون منهم بفخرهم، لهم اجسادا خوت: آیا از گورستان مردگانشان به افتخار برمى گردند و حال آن که جز جسدهایى درهم ریخته و بى حرکت نیستند
لان یکونوا عبرا احقّ من ان یکونوا مفتخرا،
در این جمله حضرت، آن سرزنشى را که در مورد افتخار کردن به نام و نشان مردگان بیان فرموده بود، مورد تاکید قرار داده است، یعنى این که باید این اجسام بى جان گذشتگان شما وسیله پند و عبرت شما باشند نه مایه فخر و مباهاتتان، و در حقیقت معناى حمله قبلى را روشن مى کند.
و لأن یهبطوا بهم جناب ذلّه،
این جمله نیز مؤیّد همان معنا است یعنى این که از دیدن گورهاى مردهها باید انسان متواضع شود و به خوارى خود پى ببرد، که لازمه آن، کوچکى در برابر عزّت و ارجمندى خداوند است، و این که مردگان مایه عبرت باشند خردمندانه تر است از آن که سبب افتخار و مباهات باشند. کلمه «ابصار» به «عشوه» اضافه شده است، زیرا که میان آنها مناسبتى وجود دارد، و آن چنین است که آنان با دیدههاى دلشان که پرده ناآگاهى و جهل نسبت به احوال مردگان آن را فرا گرفته بود، به آنها مى نگرند و در این راه ناآگاهانه و کورکورانه سیر مى کنند.
و لو استنطقوا.. لقالت،
یعنى اگر از مردگان راجع به اوضاع پس از مرگ بپرسى، با زبان حال چنین و چنان خواهند گفت.
در زمینه پاسخ مردگان دو احتمال وجود دارد، یکى این که از جمله: لقالت تا… فیما خرّبوا جواب و زبان حال مردگان باشد، و احتمال دوم، آن که تا آخر خطبه زبان حال قبور و ساکنان آنها باشد.
کلمه ضلّالا و جهّالا،
حال است یعنى مردگان در زمین ناپدید شدند و شما نیز پس از آنها مى روید، در حالى که از وضع ایشان بى خبرید، بر روى سرهاى آنان قدم مى گذارید و در داخل اجسادشان که پوسیده و خاک شده است، درخت مى کارید، امام (ع) لفظ گریه کنندگان و نوحه کنندگان را براى روزهاى حیات و زندگى استعاره آورده است. زیرا که ایّام و تعلّقات زندگى همانند مادرانى هستند که در هنگام مرگ انسان از فراق فرزندان خود که مردگانند، گریانند و نوحه سر مى دهند.
اولئکم سلف غایتکم و فرّاط مناهلکم،
یعنى مردگان، نسبت به سرانجام شما که مرگ است و آبشخورهاى شما که همان موارد پس از مرگ مى باشد، بر شما پیشى گرفتند، کلمه مقاوم، جمع مقام و «الف آن منقلب از «واو» است و دو کلمه ملوکا و سوقا به لحاظ حالیّت منصوبند، و بطون البرزخ منظور چیزهاى پس از مرگ است که از آگاهى و شهود ما مخفى و پنهان است، و مقصود از کلمه سبیلا راه در برزخ، راهى است که آنان را به سوى سرنوشت و سرانجام نهایى که سعادت یا شقاوت است مىبرد، و نسبت دادن خوردن و آشامیدن به زمین امرى است مجازى، ولى بر اثر کثرت استعمال نزدیک به حقیقت شده است، به دلیل زنده نبودن آنان تأثراتى هم که معمولا در زندهها وجود دارد از آنها انتظار نمى رود، و لذا حضرت، در باره ایشان مى فرماید: تکان و حرکتى در آنها نیست، ورود چیزهایى که مایه ترس و هراس است، آنان را به فریاد زدن و وحشت وا نمى دارد، و از دگرگونى اوضاع اندوهى ندارند، و با توجّه به زمین لرزهها و شنیدن صداهاى دلخراش از هراس گردهم اجتماع نمى کنند.
اگر اشکال شود که ویژگیهاى بالا با ترس و جزعى که در اثر عذاب قبربراى برخى مردگان پیدا مى شود نادرست است، جواب گوییم که: هراس و ناله اى که از مردگان در قبر نفى شده در مورد امورى است که معمولا مشاهده و شنیدن آن براى ما، در دنیا باعث هراس و بى تابى مى شود و حال آن که عذاب قبر و هول و هراسهاى پس از آن، از امور آخرت است، و از نبودن حزن و اندوه خاص، نفى کلّى آن لازم نمى آید.
مطلب دیگرى که حضرت به آن توجه داده اند آن است که غیبت و حضور ساکنان قبور مانند اهل دنیا نیست، زیرا که غایب در دنیا معمولا امید بازگشتش مى رود و کسى هم که در دنیا شاهد است حضور هم دارد، امّا خفتگان در گور، با آن که اجسادشان نزد ما حاضرند. ارواح و نفوس آنان از نظر ما پنهانند، و چون نمى توانند بر گردند ناگزیر به آنها مى گویند: غایبانى که انتظار حضورشان نمى رود و شاهدانى که حضور ندارند.
و ما عن طول عهدهم… سکونا،
یعنى این که ما از چگونگى حالات مردگان آگاهى نداریم و خانه ها و منازل آنان در نظر ما خاموش و بى صداست، به این دلیل نیست که مدتهاى طولانى از جدایى میان ما و ایشان گذشته است و نه جاى اقامت آنان بسیار از ما دور است، بلکه این جام شراب مرگ است که چون آن را نوشیده اند، زبان گویایشان را لال و نیروى شنوایى آنها را کر و جنبشهاى فعّالانه آنان را به سکون و بى حرکتى مبدّل کرده است و گرنه شخصى که تازه از دنیا رفته و پیش ما افتاده است و هنوز او را به گورستان حمل نکرده ایم، ما را مشاهده مى کند، در صورتى که ما از وضع او بى خبریم و منزل و جایگاه پیشین او به نداى ما پاسخى نمى دهد. امام (ع) در متن خطبه کورى را به اخبار و کرى را به منازل و خانه ها نسبت داده اند و این از باب مجاز است چنان که مى گویند: نهاره صائم و لیله قائم براى مبالغه در روزه گرفتن روز و تهجد شب.
فکانّهم… سبات،
هر گاه کسى بخواهد وصف مخصوص از دنیا رفته ها را بیان کند، آنها را به کسانى تشبیه مى کند که از شدت خواب بیهوش افتاده باشند و وجه مشابهت آن، نبودن حرکت و شنوایى و نداشتن نیروى سخنگویى و دارا بودن وضعى است که از او مشاهده مى شود، و در قسمت بعد اختلاف برخى احوال آنها را با زندهها چنین بیان داشته است که در دنیا بطور معمول همسایگان با هم مأنوسند و دوستان به دیدار یکدیگر مى روند، و تنها کسى است که در میان جمعیت نیست امّا در عالم مردگان، این امر به طریق دیگرى است: آنان همسایگانند، با آن که تنها و از هم دورند.
مقصود از همسایگى مردگان نزدیک بودن قبرهاى آنان و مراد از دوستى و محبت آنان، آن دوستى و مودّتى است که در دنیا با همدیگر داشته اند، و منظور از دور بودن آنها از همدیگر، به دیدار یکدیگر نرفتن مى باشد، و همچنین دوستى آنان بر اساس محبتى است که در دنیا به یکدیگر داشته اند، و این که حضرت مى فرماید: مردگان، براى شب خود صبحى و براى روز خود شبى نمى شناسند از آن روست که پیدایش شب و روز بر اثر حرکات جّوى است که در دنیا واقع مى شود، و چون در آخرت چنین امورى وجود ندارد، پس شب و روزى هم به این شکل نیست، و از کلمه: جدیدین شب و روز اراده شده است، زیرا پیوسته در حال تجدید و نو شدن مى باشند، شب مى رود و روز مى آید و بر عکس.
امام (ع) لفظ: ظعن را که به معناى کوچ کردن و بار کردن است، براى انتقال به جهان آخرت استعاره آورده است.
نکته بلاغى: حضرت در متن خطبه فرمود: شب یا روزى که شخص در آن مى میرد پیوسته بر او دوام دارد و سرمدى است، اما شارح مى گوید اسناد سرمدى به آن، اسناد حقیقى نیست، زیرا در عالم برزخ عین همان شب یا روزدنیا که از آثار جغرافیایى این عالم است براى او تحقّق ندارد، بلکه از باب مجاز است به دلیل این که جزئى از کلّ زمان است که ذاتا و حقیقه سرمدى مى باشد.
شاهدوا… عاینوا،
این فرمایش حضرت اشاره است به آن که سختى و شدّت دردها و عذابهاى آخرت خیلى بیشتر از دردها و مصیبتهاى دنیاست، و این امر، هم از طریق وحى و دیانت شناخته شده و هم از این نظر که بکلّى دردهاى روحى و عقوبتهاى نفسانى از مجازاتهاى بدنى و جسمى دشوارتر است، مورد تایید است.
دلیل بیم و امید ما نسبت به پاداشها و کیفرهاى آخرت شنیدن اوصاف آنهاست، و چون ما امور آن جهان را با این عالم مقایسه مى کنیم سختیهاى آن بر ما هموار و باعث کم شدن خوف و رجاى ما مى شود، امّا وقتى که رفتیم و آن صحنه هاى هولناک را مشاهده کردیم، در خواهیم یافت که آنها به درجاتى دشوارتر و ترسناکتر از آن است که ما تصور مى کردیم. بنا بر این موقعى که دیگران جلوتر از ما مردند و رفتند شدت آن را پیش از ما درک مى کنند و آن چنان براى آنان هولناک است که حتّى اگر زبان سخنگویى داشتند از بیان و شرح این هول و هراس عاجز و ناتوان بودند.
فکلتا الغایتین،
یعنى سرانجام افراد مؤمن و کافر که سعادت یا شقاوت است، آنان را به سراى نهایى آخرت که بهشت یا دوزخ است مى برد و اندیشه این خانه پنهانى از تمام بیم و امیدهاى دیگر توانفرساتر است در این عبارت امام (ع) مدّت را مجازا به غایت نسبت داده است.
لقد رجعت… النطق،
این عبارت در کمال فصاحت و بلاغت است، و مراد از «ابصار العبر» چشمهاى حقیقت بینى است که از آنچه مى بیند پند و اندرز مى آموزد و در عبارت آذان العقول با اطلاق سبب بر مسبب یک نوع مجاز به کار
رفته است یعنى شنیدن را که سبب است ذکر کرده و علم را که مسبّب است اراده فرموده است، و کنایه از آگاهى دلها از جزع و فزع و سر و صداى مردگان است که شنیدنى است.
و تکلّموا من غیر جهات النطق،
یعنى مردگان نه با زبان معمولى و ظاهر بلکه با زبان حال و باطن سخن مى گویند.
فقالوا… متّسعا،
امام (ع) در این جمله ها، سخنان مردگان را که از میان قبرها، با زبان حال مى گویند: بیان فرموده است، در روایت دیگر، به جاى کلمه «خلت» که در عبارت متن آمده است، کلمه «خوت» ذکر شده است«»، لفظ اهدام را که لباسهاى کهنه است به استخوانهاى پوسیده تشبیه کرده و به جاى دگرگونى و ناراحتى و از هم پاشیدگى که بر جسم مرده عارض مى شود به عنوان استعاره آورده است، و ممکن است که لفظ: «أهدام» به معناى کفنها باشد. (در این صورت تشبیه و استعارهاى نیست)، مضجع به معناى قبر است و توارث الوحشه یعنى وحشت قبر، و چون از دنیا رفتگان، از اوضاع و احوال مردگان و پس از مرگ وحشت داشتند و در این حال آن وحشت در بازماندگان آنان نیز باقى است، از این رو با لفظ توارث آورده که گویا این وحشت را از گذشتگان به ارث گرفته اند، کلمات الربوع الصموت و مساکن الوحشه نیز به معناى قبر است، معارف صورهم امورى است که در دنیا وسیله شناخته شدن چهره ظاهرى آنها مى شد.
فلو مثلتهم بعقلک،
اگر صورتهاى مردگان را در ذهن خود جاى دهى. أو کشف عنهم محجوب الغطاء و یا اگر آنچه از خاکها و کفنها که وسیله پوشش بدنها شده، از جلو چشمت برداشته شود.
حرف واو در جمله و قدار تسخت حالیّه است، یقظه قلوبهم: بیدارى دلهایشان استعاره از حیات و حرکتهاى دلهاى آنان است، اسناد عاث به کلمه «جدید البلى» از باب مجاز است، کلمه مستسلمات حال است براى جوارح، و عامل آن هم فعلهاى عاث و سهل است، و «لام» در لرأیت جواب لو مى باشد، و در عبارت «لهم فى کلّ فظاعه صفه حال لا تنتقل و غمره لا تنجلى» با بهترین و موجزترین وجه، حال مردگان را چنان بیان فرموده است که هیچ چیز نمىتوان بر آن افزود یا از آن کاست، با تعبیر: پوششى از زشتى و درماندگى، سختیها و شدایدى اراده شده که سراسر وجود اموات را فرا گرفته است، غذىّ بر وزن فعیل و به معناى مفعول است، یعنى: پرورش یافته با ناز و نعمت.
و یفزع الى السلوه،
یعنى براى آن که خود را از مصیبتهاى وارده منصرف کند، به عیاشیها و خوش گذرانیها دست مى زند، و خنده اش به دنیا کنایه از مسرور بودن او با دنیا و زنان خواننده و آرایشگر آن و توجّه زیاد او به آنها، به لحاظ این که شادى انسان از چیزى در صورتى تحقق مى یابد که بر آن بخندد، و در عبارت بعد خندیدن را نسبت به دنیا داده و فرموده است: دنیا نیز به او مى خندد، که در این قسمت مجاز به کار رفته و منظور، رو آوردن دنیا به اوست از باب اطلاق سبب غایى که رو آوردن دنیاست، بر مسبّب که خنده آن است، کلمه بینا در اصل «بین» و الف آن از اشباع فتحه پیدا شده است، عیش الغفول زندگانى که از کثرت خوشگذرانى، غفلت و بى خبرى فراوانى را ببار آورد.
لفظ حسک را، از دردها و بیماریها و گرفتاریهاى روزگار استعاره«» آورده است، چون این امور مایه آزار و درد مى باشد، و فعل وطى را که لازمه مشبّه به است به عنوان ترشیح آورده است، و نیز صفت «نظر کردن» استعاره از رو آوردن مرگ به انسان است. مرگ به او نگاه مى کند، یعنى به او روى مى آورد تا وى را آماده ربودن کند، در این جا، مرگ مانند یک شکارچى است که نگاه خود را بر روى صید انداخته تا در هنگام فرصت او را شکار کند و برباید، منظور از دو کلمه بثّ و نجىّ حالتى از اندوه و خیالهایى است که بطور معمول در هنگام احساس نزدیک شدن مرگ براى انسان دست مى دهد.
فتولّدت فیه فترات علل آنس ما کان بصحّته،
کلمه آنس حال و منصوب است زیادى و ما به معناى زمان و کان تامّه است، و بصحّته جار و مجرور، متعلق به آنس مى باشد معناى عبارت چنین است: در حالى که هنوز از هنگام تندرستیش چیزى نگذشته چنان سست و بى حال افتاده است، که گویى چندین سال است، مبتلا به بیماریهاى گوناگون مى باشد، و گفته شد، که (ما) مصدریّه است، و به این معنى است که: به حالاتى که در وقت تندرستى داشت بسیار انس گرفت.
فلم یطفىء ببارد إلّا ثوّر حراره… ذات داء،
این عبارت اشاره به آن است که وقتى انسان رفتنى است داروها، علاوه بر آن که از اثر افتاده، خود باعث تشدید بیمارى مى شود«».
یادآورى: گر چه در حقیقت، مصرف داروى سرد یا گرم، خود سبب نمودار شدن دیگرى نمى شود، بلکه بدن را تقویت و در برابر بیمارى مقاوم مى کند، امّا با تقویت بدن، بر حرارت و برودت غلبه مى کند و باعث معالجه بیمار مى شود.
و لا اعتدل بممازج لتلک الطبایع الا امد منها کل ذات داء،
یعنى هر چه ازداروهاى طبیعى را که مخلوط و مصرف کند، علاوه بر آن که اعتدالى به وجود او نمى دهد خود مادّه بیمارى و مایه طول مرض او مى شود، چنان که در عبارت پیشین یادآورى شد، گر چه داروها خود مادّه و مایه امراض نمى شود امّا چون هر چه آن را مصرف مى کند، بر عکس، بیماریهایش شدّت مى یابد، مثل آن است که داروها خود ماده و مایه بیمارى هستند، این سخن بر طبق متعارف عامه مردم صادر شده است که معمولا در این چنین موارد مى گویند: دارو فلانى را مریض کرد و امثال این.
حتى فتر معلله،
در این جمله امام (ع) غایت و نتیجه نهایى حالات شخص محتضر را بیان فرموده است، و مراد از کلمه معلّله طبیب اوست، و لال بودن اهل و خانواده او در جواب سائل، اشاره به ساکت بودن آنان در پاسخ کسى است که احوال او را از آنها جویا مى شود، و لال بودن آنها را به جاى سکوتشان استعاره آورده است، که مانند اشخاص، زبان از کار افتاده و لال در پاسخ، سکوت اختیار مى کنند، زیرا از یک طرف، به دلیل این که سالم نیست، نمى توانند خبر از تندرستى او بدهند، و از طرف دیگر دلشان راضى نمى شود که شدّت بد حالى او را آشکار کنند.
و تنازعوا… من قبله،
منظور، آن گفتگوهایى است که بطور معمول، خانواده بیمارى که در دم مرگ است، در باره حالت و پریدگى رنگ چهره او و دیگر خصوصیاتش دارند.
فبینا هو کذلک،
مراد حالتى است که بطور عادت براى آدمى در هنگام آغاز مرگ پیدا مى شود.
ان للموت…،
این جمله تا آخر خطبه اشاره به فشارها و سختیهاى حال رفتن از این جهان و جان کندن است چنان که مى فرماید، بسیار دردناکتر از آن است که به وصف در آید و بتواند انسان حقیقت آن را شرح دهد، بلکه تنها با مقایسه با بیماریهاى سخت و علاج ناپذیرى که در این دنیا به انسان مى رسد، مى توان بطور اجمال، مختصرى از آن را تصوّر کرد، تا جایى که صاحب رسالت (ص) در حال احتضار به درگاه خدا عرض مى کند: «خداوندا: مرا در سکرات موت یارى فرما«».» چیزى که پیامبر خدا با کمال ارتباطى که با حق تعالى دارد، از آن به خدا پناه ببرد، معلوم است که چه اندازه ناگوار و دشوار است. توفیق از خداوند است.
ترجمه شرح نهج البلاغه(ابن میثم بحرانی)، ج ۴ ، صفحهى ۱۰۵-۱۲۳
بازدیدها: ۲۶