خطبه ها خطبه شماره ۱۳6 (ترجمه و شرح فلسفی علامه محمد تقی جعفری)

اى مردم ، بياييد مرا براى اصلاح خودتان يارى كنيد

خداوندا ، پروردگارا ، داورا ، دادگرا ، روزى فرا خواهد رسيد كه اين موجودات كه نام خود را انسان نهاده و ادّعاى ترقى و اعتلايشان ، بر فراز كيهان سترگ طنين انداخته است ،و هنوز براى تشخيص دردهاى اساسى خود و درمان آنها حتى كوچكترين گام اختيارى برنداشته‏ اند بخود بيايند درست است كه همواره قدرتمندان خودكامه نه تنها براى شناخت درد ، و درمان و علاج دردهاى مردم گامى برنداشته‏اند ، بلكه نتيجه يكه تازيهاى آنان در عرصه حيات انسانها ، افزودن به دردها و جلوگيرى از معالجات طبيبان انسانى بوده است .

با اينحال ، در طول گذرگاه تاريخ ، انسانهاى تكامل يافته‏اى را مى‏بينيم كه با كمال خلوص و صفا و با كمال اطلاع از دردهاى بشرى و از درمان آنها ، همه موجوديت خود را وقف بهبود و اصلاح حال انسانها نموده و گذشت و فداكاريهاى فوق تصور در اين عرصه مجاهدت از خود بروز داده‏اند .

باتفاق همه تاريخ نويسان و تحليل‏گران تاريخ و صاحبنظران تشريح و تحقيق واقعيات صدر اسلام تا پايان حيات امير المؤمنين على بن ابيطالب عليه السلام ، اين شخصيت الهى در رديف اوّل آن انسانهاى كمال يافته بوده است ، بلكه با يك دقت نظر لازم و كافى ، باين نتيجه مى‏رسيم كه اولين شخصيت پس از پيامبر عظيم الشأن اسلام ، همين علىّ بن ابيطالب عليه السلام بوده است كه لحظه‏اى از فداكارى و روشنگرى انسانها و بيان دردها و درمان آنها و تكاپوى عملى در مسير ايجاد « حيات معقول » فروگذارى نكرده است .

مخصوصا اگر اين حقيقت را در نظر بگيريم كه اين بزرگمرد تاريخ هيچ گونه توقع و طمع مادى و ارزشهاى اعتبارى از جامعه نداشته است . بعبارت ديگر بدون اينكه نيرو و سعادت خود را از جامعه بگيرد ، در راه سعادتمند ساختن جامعه نهايت تلاش را مبذول نموده است . حال ، دقت كنيد كه در جملات بالا چگونه از مردم استمداد مى‏كند و هدفش از اين استمداد چيست ؟ آن بزرگ بزرگان با كمال خلوص و صفا و باصطلاح از اعماق قلب با ايمانش ، از مردم كمك مى‏طلبد ، نه با كلمات فريبنده‏اى كه براى تثبيت موقعيت خود در جامعه سخن پردازى مينمايد . حال ببينيم چه چيزى را مورد استمداد نموده است ؟

آيا از مردم مى‏خواهد او را براى تصدى مقام كمك كنند كه چند صباحى در اين دنيا از لذت جاه و مقام و قدرتمندى برخوردار گردد ؟ نه سوگند بخدا ، او همان انسان است كه بارها قولا و عملا اثبات فرمود كه طالب جاه و مقام نيست و تصريح فرمود كه ارزش زمامدارى براى او از ارزش بند يك كفش وصله خورده بالاتر نيست ، و هم اين انسان وارسته از ماده و مقام بود كه فرمود :

أما و الّذى فلق الحّبة و برأ النّسمة لو لا حضور الحاضر و قيام الحجّة بوجود النّاصر ، و ما أخذ اللّه على العلماء أن لا يقارّوا على كظّة ظالم و لا سغب مظلوم لألقيت حبلها على غاربها و لسقيت آخرها بكأس أوّلها و لألفيتم دنياكم هذه أزهد عندى من عفطة عنز [ خطبه 3 ] ( سوگند به خدايى كه دانه را شكافت و روح را آفريد ، اگر گروهى براى يارى من آماده نبودند و حجت خداوندى با وجود ياران براى من تمام نمى‏گشت و نبود پيمان الهى با دانايان درباره عدم تحمل پرخورى ستمكاران و گرسنگى ستمديدگان ، مهار اين زمامدارى را بدوشش مى‏انداختم و انجام آن را مانند آغازش با پياله بى‏اعتنائى سيراب مى‏كردم ، در آنهنگام مى‏فهميديد كه اين دنياى شما در نزد من ناچيزتر است از اخلاط دماغ يك بز . ) و فرمود :

و اللّه لو أعطيت الأقاليم السّبعة بما تحت أفلاكها على أن أعصى اللّه في نملة أسلبها جلب شعيرة ما فعلت ، و إنّ دنياكم عندى لأهون من ورقة في فم جرادة تقضمها ،ما لعلىّ و لنعيم يفنى و لذّة لا تبقى ، نعوذ باللّه من سبات العقل و قبح الزّلل [ خطبه 224 ] ( سوگند بخدا ، اگر همه اقاليم هفتگانه ( زمين را ) با آنچه در اين كيهان بزرگ است بمن داده شود كه خدا را با كشيدن پوست جوى از دهان مورچه‏اى معصيت نمايم ، نخواهم كرد ، و اين دنياى شما در نزد من ناچيزتر است از آن برگ [ ناچيز ] كه ملخى آن را در دهانش مى‏جود و مى‏خورد . على را با نعمت‏هاى دنيا كه رو به فنا است و با لذائذى كه رو به زوال است ، چكار ؟ پناه مى‏بريم به خدا از خفتن عقل و زشتى لغزش‏ها ) .

بنابراين ، همه تلاش‏ها و تكاپوها و مشقت‏ها و شكنجه‏ها كه امير المؤمنين عليه السلام تحمل فرموده است ، براى به فعليت رساندن استعدادها و سرمايه‏هاى عالى وجود انسان بود كه خداوند در درون آنان به وديعت نهاده است . او با كمال صراحت از پروردگار خود شنيد كه فرموده است : وَ مَن أَحياها فَكَأَنَّما أَحيَا النَّاسَ جَميِعاً [ المائده آيه 32 ] ( و هركس يك نفس انسانى را احياء كند ، چنان است كه همه انسانها را احياء نموده است . ) او از پيامبر اعظم صلى اللّه عليه و آله و سلم شنيده بود كه :

يا علىّ لئن هدى اللّه بك رجلا خير ممّا طلعت الشّمس عليه و غرب ( اى على ، اگر خداوند بوسيله تو مردى را هدايت كند بهتر از همه آن چيزها است كه خورشيد بر آن طلوع و غروب مى‏كند ) هم او مى‏دانست كه اگر يك انسان در اين زندگانى بتواند استعدادها و سرمايه‏هاى مثبت الهى خود را به فعليت برساند ، در حقيقت بمقام خليفة اللّهى رسيده است كه قطعا هم به هدف اعلاى حيات خود مى‏رسيد و هم در تحقق هدف جهان هستى شركت مى‏ورزد . در اين جا براى توضيح اجمالى اين حقيقت كه انسان در اين زندگى به چه درجه‏اى والا گام مى‏گذارد ، دو مطلب را متذكر ميشويم :

مطلب اول فهم مقام والاى انسانى با نظر به آيات قرآنى است . آيات قرآنى در حدود 20 مورد ، لقاء اللّه ( ديدار خداوندى ) را مطرح نموده است . اين آيات با كمال صراحت اثبات مى‏كند كه خداوند متعال در انسانها آن عظمت را بوديعت نهاده است كه با تعليم و تربيت صحيح و با مديريت كامل ، ميتوانند آن عظمت را به فعليت برسانند و به ديدار خداوند جلت عظمته نائل آيند . من اگر بالاتر از اين ، مقامى براى انسانيت سراغ داشتم ، در همين جا متذكر مى‏گشتم ، ولى من سراغ ندارم و هيچ كس هم سراغ ندارد .

مطلب دوم بياناتى است كه صاحبنظران بزرگ بشرى درباره سرمايه عظيم انسانى در طى قرون متمادى مصرح ساخته‏اند . يكى از عالى‏ترين بيانات درباره مقام عظيم انسانى چند بيت از مولوى است كه ذيلا مى‏آوريم :

هيچ محتاج مى گلگون نه اى
ترك كن گلگونه تو گلگونه‏اى

اى رخ گلگونه‏ات شمس الضحى
اى گداى رنگ تو گلگونه‏ها

باده كاندر خم همى جوشد نهان
ز اشتياق روى تو جوشد چنان

اى همه درياچه خواهى كرد نم
وى همه هستى چه ميجويى عدم

اى مه تابان چه خواهى كرد گرد
اى كه خور در پيش رويت روى زرد

تو خوشى و خوب و كان هر خوشى
تو چرا خود منت باده كشى

تاج كرمناست بر فرق سرت
طوق اعطيناك آويز برت

جوهر است انسان چرخ او را عوض
جمله فرع و سايه‏اند تو غرض

علم جوئى از كتب‏هاى فصوص
ذوق جوئى تو ز حلواى فسوس

اى غلامت عقل و تدبيرات و هوش
چون چنينى خويش را ارزان فروش

خدمتت بر جمله هستى مفترض
جوهرى چون عجز دارد با عرض

بحر علمى در نمى پنهان شده
در سه گز تن عالمى پنهان شده

مى چه باشد يا جماع و يا سماع
تا تو جوئى زان نشاط و انتفاع

آفتاب از ذره كى شد وام خواه
زهره‏اى از خمره كى شد جام خواه

جان بى‏كيفى شده محبوس كيف
آفتابى حبس عقده اينست حيف

ابيات زير را هم درباره عظمت وجود انسان مورد دقت قرار بدهيم :

عارفى در باغ از بهر گشاد
عارفانه روى بر زانو نهاد

پس فرو رفت او به خود اندر نغول
شد ملول از صورت خوابش فضول

كه چه خسبى آخر اندر زر نگر
اين درختان بين و آثار خضر

امر حق بشنو كه گفتست انظروا
سوى اين آثار رحمت آر رو

گفت آثارش دلست اى بوالهوس
آن برون آثار آثار است و بس

باغ‏ها و سبزها در عين جان
بر برون عكسش چو در آب روان

آن خيال باغ باشد اندر آب
كه كند از لطف آب آن اضطراب

باغ‏ها و ميوه‏ها اندر دل است
عكس لطف آن برين آب و گل است

تا بدانى كاسمانهاى سمى
هست عكس مدركات آدمى

امير المؤمنين عليه السلام مى‏خواست از اين انسان كوچك آن انسان بزرگ را به وجود بياورد كه نام ديگرش « عالم اكبر » است ، همانگونه كه از آن حضرت نقل شده :

أ تزعم أنّك جرم صغير
و فيك انطوى العالم الأكبر

( آيا خيال مى‏كنى كه تو يك جرم كوچكى هستى در حاليكه يك جهان بزرگتر از جهان عينى در تو پيچيده است ) دريغا ، كه خودكامگان جوامع بشرى نگذاشته‏اند كه مقصد امير المؤمنين عليه السلام و هم كاروانيان در تعليم و تربيت و مديريت مردم ، آشكار شود كه اين انسان شناسان مردم را با چه عينكى مى‏نگريستند و از آنان چه مى‏خواستند ؟