(خطبه195صبحی صالح)
و من خطبة له ( عليهالسلام ) يحمد اللّه و يثني على نبيه و يعظحمد اللّه
الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي أَظْهَرَ مِنْ آثَارِ سُلْطَانِهِ وَ جَلَالِ كِبْرِيَائِهِ مَا حَيَّرَ مُقَلَ الْعُقُولِ مِنْ عَجَائِبِ قُدْرَتِهِ وَ رَدَعَ خَطَرَاتِ هَمَاهِمِ النُّفُوسِ عَنْ عِرْفَانِ كُنْهِ صِفَتِهِ
الشهادتان
وَ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ شَهَادَةَ إِيمَانٍ وَ إِيقَانٍ وَ إِخْلَاصٍ وَ إِذْعَانٍ
وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ أَرْسَلَهُ وَ أَعْلَامُ الْهُدَى دَارِسَةٌ وَ مَنَاهِجُ الدِّينِ طَامِسَةٌ فَصَدَعَ بِالْحَقِّ وَ نَصَحَ لِلْخَلْقِوَ هَدَى إِلَى الرُّشْدِ وَ أَمَرَ بِالْقَصْدِ ( صلى الله عليه وآله وسلم )
العظة
وَ اعْلَمُوا عِبَادَ اللَّهِ أَنَّهُ لَمْ يَخْلُقْكُمْ عَبَثاً وَ لَمْ يُرْسِلْكُمْ هَمَلًا عَلِمَ مَبْلَغَ نِعَمِهِ عَلَيْكُمْ وَ أَحْصَى إِحْسَانَهُ إِلَيْكُمْ فَاسْتَفْتِحُوهُ وَ اسْتَنْجِحُوهُ وَ اطْلُبُوا إِلَيْهِ وَ اسْتَمْنِحُوهُ فَمَا قَطَعَكُمْ عَنْهُ حِجَابٌ وَ لَا أُغْلِقَ عَنْكُمْ دُونَهُ بَابٌ .
وَ إِنَّهُ لَبِكُلِّ مَكَانٍ وَ فِي كُلِّ حِينٍ وَ أَوَانٍ وَ مَعَ كُلِّ إِنْسٍ وَ جَانٍّ لَا يَثْلِمُهُ الْعَطَاءُ وَ لَا يَنْقُصُهُ الْحِبَاءُ وَ لَا يَسْتَنْفِدُهُ سَائِلٌ وَ لَا يَسْتَقْصِيهِ نَائِلٌ وَ لَا يَلْوِيهِ شَخْصٌ عَنْ شَخْصٍ وَ لَا يُلْهِيهِ صَوْتٌ عَنْ صَوْتٍ وَ لَا تَحْجُزُهُ هِبَةٌ عَنْ سَلْبٍ وَ لَا يَشْغَلُهُ غَضَبٌ عَنْ رَحْمَةٍ وَ لَا تُولِهُهُ رَحْمَةٌ عَنْ عِقَابٍ وَ لَا يُجِنُّهُ الْبُطُونُ عَنِ الظُّهُورِ وَ لَا يَقْطَعُهُ الظُّهُورُ عَنِ الْبُطُونِ.
قَرُبَ فَنَأَى وَ عَلَا فَدَنَا وَ ظَهَرَ فَبَطَنَ وَ بَطَنَ فَعَلَنَ وَ دَانَ وَ لَمْ يُدَنْ لَمْ يَذْرَأِ الْخَلْقَ بِاحْتِيَالٍ وَ لَا اسْتَعَانَ بِهِمْ لِكَلَالٍ
أُوصِيكُمْ عِبَادَ اللَّهِ بِتَقْوَى اللَّهِ فَإِنَّهَا الزِّمَامُ وَ الْقِوَامُ فَتَمَسَّكُوا بِوَثَائِقِهَا وَ اعْتَصِمُوا بِحَقَائِقِهَا تَؤُلْ بِكُمْ إِلَى أَكْنَانِ الدَّعَةِ وَ أَوْطَانِ السَّعَةِ وَ مَعَاقِلِ الْحِرْزِ وَ مَنَازِلِ الْعِزِّ فِييَوْمٍ تَشْخَصُ فِيهِ الْأَبْصَارُوَ تُظْلِمُ لَهُ الْأَقْطَارُ وَ تُعَطَّلُ فِيهِ صُرُومُ الْعِشَارِ وَ يُنْفَخُ فِي الصُّورِ فَتَزْهَقُ كُلُّ مُهْجَةٍ وَ تَبْكَمُ كُلُّ لَهْجَةٍ وَ تَذِلُّ الشُّمُّ الشَّوَامِخُ وَ الصُّمُّ الرَّوَاسِخُ فَيَصِيرُ صَلْدُهَا سَرَاباً رَقْرَقاً وَ مَعْهَدُهَا قَاعاً سَمْلَقاً فَلَا شَفِيعٌ يَشْفَعُ وَ لَا حَمِيمٌ يَنْفَعُ وَ لَا مَعْذِرَةٌ تَدْفَعُ
لغات
مقلة العين: پيه چشم
طامسة: به معناى دارسة، يعنى: از ميان رفته
حباء: بخشش
معقل: پناهگاه
عشار: ماده شتران آبستن ده ماهه
قاع: خالى
معهدها: قسمتهايى از آن كه مسكون است
همهمة: آهسته و به گونه اى كه ديگرى نشنود با خويش سخن گفتن
ذرء: آفريد
صروم: جمع صرم و صرمة، رمهاى از شتر حدود سى نفر
شمّ الشوامخ: كوههاى بلند
سملق: زمين صاف و هموار
ترجمه
«ستايش ويژه خداوندى است كه آثار قدرت و شكوه كبريائى خويش را آن چنان آشكار ساخته كه ديدهها را از مشاهده شگفتيهاى قدرتش در حيرت فرو برده، و انديشه هايى را كه در انسان خطور مى كند از شناخت حقيقت صفات او باز داشته است.
گواهى مى دهم كه هيچ معبودى جز او نيست و اين گواهى از روى ايمان و يقين و اخلاص و اعتراف است و گواهى مى دهم كه محمّد (ص) بنده و فرستاده اوست، او را در هنگامى فرستاد كه نشانه هاى هدايت كهنه گشته و راههاى دين از ميان رفته بود، او حقّ را آشكار ساخت و خلايق را اندرز داد، و به سوى راستى و درستى راهنمايى كرد، و به ميانه روى دستور داد، درود خداوند بر او و خاندانش باد.
اى بندگان خدا بدانيد خداوند شما را بيهوده نيافريده، و سر خود رها نكرده است، مقدار نعمتهايى را كه بر شما ارزانى داشته مى داند، و بخششهايى را كه به شما فرموده بر شمرده است، بنا بر اين از او پيروزى و رستگارى بخواهيد، و درخواست خود را به او عرضه داريد، و از او طلب بخشش و احسان كنيد، زيرا ميان شما و او حجابى نيست و بر روى شما درى بسته نشده است، او در هر جا و در هر آن و زمان حضور دارد، و با هر انسى وحنّى همراه است، عطا به ثروتش زيانى وارد نمى كند، و بخشش از دارايى او نمى كاهد، و درخواست كنندگان نعمتهايش را تمام نمى كنند، و عطا يافتگان خزاين او را به پايان نمى رسانند، و توجّه به كسى او را از توجّه به ديگرى باز نمى دارد، و آوازى او را از شنيدن آواز ديگر مشغول نمى رساند، و بخشش نعمتى وى را از گرفتن نعمتى ديگر مانع نمى شود، و خشم، او را از رحمت باز نمى دارد، و رحمت او را از عذاب غافل نمى گرداند، پنهان بودنش (از ديدهها) آشكار بودنش را (به سبب ظهور آثار) مانع نيست، هم نزديك است و هم دور، هم بالاست و هم پايين، در عين اين كه آشكار است پنهان است، و در عين اين كه پنهان است آشكار است، جزا مى دهد و جزا داده نمى شود، آفريدگان را به وسيله تفكّر و انديشه نيافريده، و درمانده نشده تا از آنها طلب يارى كند.
اى بندگان خدا شما را به تقوا و پرهيزگارى سفارش مى كنم، زيرا تقوا زمام انسان، و قوام سعادت اوست، پس به رشته هاى محكم آن چنگ زنيد و به حقايق آن تمسّك جوييد، تا شما را به سر منزل رفاه و آسايش و جايگاههاى پر وسعت و فراخ و دژهاى ايمنى و سراهاى عزّت و ارجمندى برساند، در روزى كه چشمها يكسره خيره مى شود، و همه جا را تاريكى فرا مى گيرد، و رمه هاى شتران آبستن ده ماهه (بهترين مال و منال) فراموش مى گردد، و در صور دميده مى شود، در اين هنگام هر جانى از كالبد خود بيرون مى رود، و هر زبانى لال مى گردد و كوههاى سر برافراشته پست و سنگهاى محكم خرد و نرم مى شود، زمينهاى سخت همچون سرابى لرزان، و جاهاى مسكون صاف و هموار و بى نام و نشان مى گردد، پس نه شفيعى وجود دارد كه شفاعت كند، و نه خويشى هست كه سختى را دور گرداند، و نه پوزش سود مى بخشد.»
شرح
امام (ع) به مناسبت آثارى كه خداوند از قدرت و سلطنت خود ظاهر فرموده، و آنچه را از ملكوت آسمانها و زمين به ما نشان داده، و نظام اكملى كه در عوالم وجود برقرار كرده او را سپاس گفته است، آثار قدرت و نظام اكملى كه چشم خردو بينش از مشاهده كيفيّت آن حيران و قرين شگفتى است، بلكه هر ذرّه اى را كه آفريده مايه همين حيرت و اعجاب است، واژه مقل (چشمها) استعاره براى مشاهده شكوه و جلال كبريايى بارى تعالى و استعاره مناسبى است، زيرا عظمت و قدرت و كبريايى او مقتضى صدور آثار بزرگ و شگفت انگيزى است كه ديده دلها از مشاهده آنها دچار حيرت است، و اين كه انديشه ها و آنچه را در دلها خطور مى كند از شناخت حقيقت او باز داشته براى اين است كه وجود بارى تعالى كمال مطلق است و اين صفت مستلزم عجز اوهام بشرى از ادراك حقيقت اوست، منظور از هماهم النّفوس افكارى است كه به دل خطور مى كند و انسان در باره آنها مى انديشد، و در پيرامون اين موضوع پيش از اين مكرّر سخن راندهايم، پس از اين امام (ع) به كلمه توحيد شهادت مى دهد، و آن را با چهار صفت همراه مى كند:
1- اين كه گواهى او مقرون به ايمان است، يعنى اقرارى است كه با اعتقاد قلبى مطابق است.
2- شهادت مذكور از روى ايقان است، يعنى اعتقادى است بر پايه يقين به اين شرح كه جز او خدايى نيست و هر اعتقادى جز اين درست نيست.
3- اين گواهى از روى اخلاص است، يعنى اين اعتقاد را از هر چه جز اوست خالص كرده است و با او چيزى را موجود و معتبر نمىبيند.
4- اين گواهى با اذعان توأم است، و اذعان ثمره اخلاص و نتيجه حصول كمال آن است، و تفاوت درجات اذعان بستگى به مراتب اخلاص دارد، و طاعتها و عبادتهاى ديگر نيز كه از شرايط و لوازم كلمه توحيد است به آن باز مى گردد.
پس از اين كلمه ديگر شهادت را كه گواهى دادن به رسالت پيامبر اكرم (ص) است بازگو و براى اشاره به مراتب فضيلت ان بزرگوار، اوضاع جهان را در هنگام بعثت آن حضرت، و زشتيها و نارواييهايى را كه در آن موقع حاكم بوده بيان مىكند، واژه أعلام الهدى (نشانه هاى هدايت) را براى پيشوايان دين كه رهنمايان راه خدايند استعاره آورده، همچنين واژه مناهج را براى قوانين شرع كه جزئيّات احكام را در بر دارند، و لفظ دروس و طموس را براى نابودى اين آيينهاى الهى پيش از بعثت پيامبر اكرم (ص) استعاره فرموده است، واو، در جمله و أعلام الهدى دارسة براى حال است، معناى فصدع بالحقّ اين است كه آنچه را بدان مأمور شده بود تبليغ و حقّ را در برابر باطل آشكار فرمود، و براى اين كه مردم را از گمراهى و سرگردانى به راه خدا باز گرداند به اندرز و ارشاد آنها پرداخت، و با سيره و روش خود آنان را به طريقه رشد و صواب هدايت كرد و به پيروى از شيوه عدالت و استقامت در راه راست دستور داد.
پس از اين امير مؤمنان (ع) به گونهاى فشرده به شنوندگان گوشزد مىكند كه آفرينش آنها بي هوده و بدون هدف و مقصود نيست و خداوند آنها را مانند چهار پايان مهمل و سر خود رها نكرده و از آنچه در باره آنها اراده فرموده دست باز نداشته است، سپس براى اين كه آنان را به شكر نعمتهاى الهى وادار و ترغيب كند، تذكار مى دهد كه خداوند نعمتهايى را كه به شما ارزانى داشته مى داند، و به چگونگى و اندازه و شماره آنها آگاه است، از اين رو پس از اين سخن فرموده است: فاستفتحوه يعنى از او بخواهيد درهاى بركت و نصرت خود را به روى شما بگشايد، و استنجحوه يعنى برآوردن حاجتها و نيازهاى خود را از او بخواهيد، و اطلبوا إليه يعنى از پيشگاه او درخواست كنيد كه شما را به راه راست و آنچه موجب خشنودى اوست هدايت فرمايد، و استمنحوه و كمالات لازمه انسانى را به شما ارزانى بدارد، و حصول اينها از طريق شكر گزارى و انجام دادن عبادات كه به انسان آمادگى مى دهد تا مشمول رحمت پروردگار گردد ميّسر است.
فرموده است: فما قطعكم عنه حجاب… تا إنس و جان.
اين گفتار در بيان مرتبه كمال و عظمت پروردگار، و تنزيه او از صفات آفريدگان است، و ذكر اين كه او به بندگانش نزديك است، تا مردم آنچه مى خواهند از او طلب كنند، و به او تقرّب جويند، و از او پيروزى و رستگارى بخواهند، و از او عطا و بخشش و روا شدن آروزهاى خود را درخواست كنند، و چون حقّ تعالى منزّه از جا و مكان است ميان او و بندگانش حجاب و درگاهى نيست و در همه جا حاضر و ناظر است يعنى با علم خود بر همه چيز احاطه دارد زيرا او از تحيّز و جا گرفتن در جايى مبرّاست، همچنين او در همه اوقات و تمام زمانها حضور دارد، براى اين كه وجود زمان به وجود او پايدار، و در كنار هستى لا يزال او روان و برقرار است نه اين كه زمان براى او ظرفيّت داشته باشد، يعنى او منزّه است، مشمول زمان كه به اندازه مراتب معلولات از وجود او متأخّر است قرار گيرد، و مع كلّ إنس و جانّ يعنى با علم خود به همه انسيان و جنّيان احاطه دارد چنان كه فرموده است: «وَ هُوَ مَعَكُمْ أَيْنَ ما كُنْتُمْ» يعنى هر كجا باشيد او با شماست.
فرموده است: لا يثلمه العطاء… تا نائل.
معناى استقصاى نائل اين است كه عطا گيرنده، جود و بخشش خداوند را به حدّ نهايت آن برساند، و اين موضوع چنان كه فرموده است محال است، و برهان آنچه در اين باره فرموده اين است كه خلل و نقصان و پايان گرفتن و به نهايت رسيدن آنچه در مقدور است مستلزم محدوديّت و نياز است، كه اين دو از صفات ممكنات مى باشد و خداوند واجب الوجود است و هيچ يك از شئون او ممكن الوجود نيست. و چون هر چه در معرض اين احوال قرار گيرد در زمره ممكنات است، بنا بر اين واجب الوجود از اين احوال منزّه مى باشد، همچنين برهان گفتار آن حضرت كه فرموده است: لا يلويه شخص عن شخص يعنى: كسى نمىتواند او را از ديگرى روگردان كند، تا… و لا تولهه عن عقاب اين است كه روگرداندن و سرگرم شدن مستلزم غفلت از چيزى، و پرداختن به چيزى ديگرى است كه پيش از اين از آن غافل بوده است، همچنين اگر دادن نعمتى مانع از باز گرفتن نعمتى ديگر شود، و خشم و غضب، بذل لطف و رحمت را جلوگير باشد مستلزم اين است كه قدرت او محدود و ناچيز بوده و تعلّق به منشأئى جسمانى داشته باشد، كه
اين نيز مستلزم نقصان كه لازمهاش احتياج و امكان است خواهد بود و خداوند متعال از نياز و امكان منزّه مىباشد، و نيز بذل رحمت، او را از عقاب و كيفر باز نمىدارد، زيرا ترحّم مستلزم رقّت طبع و نرمدلى ناشى از عوارض جسمى است و ذات مقدّس بارى تعالى از اينها منزّه است.
فرموده است: و لا يجنّه البطون عن الظّهور.
اين گفتار محتمل دو گونه تفسير است، نخست اين كه خفاى او از خردها كه نمىتوانند چگونگى ذات مقدّس او را ادراك كنند و ناپيدايى او در برابر چشمها كه نمى توانند او را ببينند، ظهور او را در برابر ديده دلها و پيدايى او را در چهره آثار قدرت و ملكوت عزّت مانع نيست، دوّم اين كه خداوند منزّه از مكان است و در جايى قرار ندارد تا در آن جا مخفى بوده و بر اشيا ظهور نداشته و ناپيدا باشد، مراد از جمله و لا يقطعه الظّهور عن البطون اين است كه ظهور يا آگاهى او به همه امور عوالم وجود مانع آن نيست كه ناديده و ناپيدا بوده و خردها نتوانند او را ادراك كنند، و يا چگونگى علم او را به نهان امور و حقايق اشيا بدانند.
فرموده است: قرب،
يعنى با علم و قدرت خود به همه اشيا نزديك است همچون نزديكى علّت به معلول خود فنأى يعنى: دور است از اين كه عقول و حواسّ او را ادراك كنند.
فرموده است: و علا فدنا،
بلندى و برترى حقّ تعالى در قياس وى با آثار و مخلوقات او مانند برترى علّت بر معلول است، و مقصود از دنوّ نزديكى او با همه شرف و برترى به آفريدگان است.
فرموده است: و ظهر فبطن و بطن فعلن،
اين تأكيدى است بر آنچه پيش از اين فرموده است، و ما سابقا بطور مكرّر در اين باره توضيح داده ايم.
فرموده است: لم يذرء الخلق باحتيال… تا لكلال.
اين گفتار در تنزيه حقّ تعالى است كه آثار خود را با به كار گرفتن وسايل و اسباب و چاره انديشى و غور و بررسى پديد نياورده و هيچ گاه به سبب خستگى ودرماندگى از غير خود يارى و مدد نجسته است، زيرا استعانت از غير، نشانه محدود بودن توانايى و مستلزم جسميّت است.
امام (ع) پس از آن كه خداوند را از آنچه سزاوار او نيست تنزيه، و به آنچه شايسته اوست توصيف مى كند به تقوا و پرهيزگارى سفارش مىكند و به بيان فضيلتها و آثار نيكوى آن مى پردازد، واژه زمام را براى تقوا استعاره فرموده است.
زيرا پرهيزگارى مانند زمامى كه بر ناقه است انسان را به راه حقّ مى كشاند و او را از گرايش به سوى باطل باز مىدارد، و مراد از اين كه تقوا قوام است اين است كه بنده را سالك راه خدا مى گرداند و او را در اين راه مقيم و پايبند مىسازد، و در اين جا قوام كه مصدر است جانشين مقيم كه اسم فاعل است شده است.
فرموده است: فتمسّكوا بوثائقها.
يعنى به رشتههاى محكم آن چنگ زنيد، و اينها همان عبادتهايى است كه از اجزاى تقوا به شمار است و تمسّك به آنها عبارت از مداومت و مواظبت بر اين اعمال است، معناى و اعتصموا بحقائقها اين است كه اين عبادتها را براى خداوند.
خالص گردانيد و از شايبه ريا و نفاق پاكيزه سازيد، زيرا خلوص در عبادت تنها طريقه رستگارى و راه رهايى از عذاب الهى است.
فرموده است: تؤل بكم.
فعل تؤل مجزوم است زيرا در جواب فعل تمسّكوا و اعتصموا آمده است، منظور از أكنان الدّعة جاهايى است كه از آلام حسّى و عقلى خالى و بر كنار باشد و اين محلّها همان غرفه هاى بهشت و منازل آن است و مراد از أوطان السّعة نيز همينهاست، زيرا با در نظر گرفتن تنگناى قفس تن، و خانه هاى تنگ آتشين، غرفه هاى بهشت منزلگاه هايى پر وسعت و فراخ، و پناهگاه هايى امن و استوار از عذاب، و سراهاى آبرو و عزّت در جوار رحمت پروردگار است.
فرموده است: في يوم.
جار و مجرور مذكور متعلّق به تؤل مىباشد، و منظور از آن روز رستاخيزاست، صفاتى را كه آن حضرت براى اين روز بيان كرده همانهايى است كه خداوند در قرآن كريم ذكر، و فرموده است: «إِنَّما يُؤَخِّرُهُمْ لِيَوْمٍ تَشْخَصُ فِيهِ الْأَبْصارُ»«» و «وَ إِذَا الْعِشارُ عُطِّلَتْ»«» و «وَ نُفِخَ فِي الصُّورِ فَصَعِقَ مَنْ فِي السَّماواتِ وَ مَنْ فِي الْأَرْضِ»«» و «يَسْئَلُونَكَ عَنِ الْجِبالِ فَقُلْ يَنْسِفُها رَبِّي نَسْفاً فَيَذَرُها…»«» و «فَما لَنا مِنْ شافِعِينَ وَ لا صَدِيقٍ حَمِيمٍ»«» و «فَيَوْمَئِذٍ لا يَنْفَعُ الَّذِينَ ظَلَمُوا مَعْذِرَتُهُمْ»«» اينها برخى از احوال هولناك روز قيامت محسوس است، امّا در باره قيامت معقول گروهى از سالكان گفتهاند: هنگامى كه انسان را مرگ فرا مى رسد ديده دل را به سوى آنچه از اوضاع و احوال آخرت براى او منكشف مى شود باز و خيره مى كند، در اين موقع همه جاى دنيا در نظر او تاريك، و آنچه را پيش از اين مى ديده از چشم او ناپديد مى گردد، و مال و منال يا شتران آبستن ده ماهه اش فراموش مى شود، در اين هنگام كه منادى مرگ او را به سوى ديار آخرت مى خواند جان از تنش بيرون مى رود، و اين دعوت را اجابت مى گويد، و پس از اين زبانش از كار مى افتد، و به سبب مشاهده جمال عظمت حقّ و جلال كبريايى او، كوههاى استوار سر بر افراشته در نظرش پست، و در برابر ملكوت قدرت او آن چنان نابرابر و ناچيز مى گردد كه گويا همه آن كوههاى بلند و با عظمت از ميان رفته و ناپديدشده، و به صورت سرابى كه مى درخشد و حقيقتى ندارد در آمده اند، همچنين به سبب توجّه به عالم ملكوت نظرش از جهان اجسام و جسمانيّات بريده مى شود و آنچه را از اين معموره به خاطر داشته به فرمان الهى و قهر و قدرت او همچون بيابانى صاف و هموار گشته است، در اين موقع است كه دست انسان از رسيدن به شفيعى كه از او شفاعت كند، و دوستى كه به دفاع از او پردازد كوتاه است، و هيچ عذرى هم سودمند و پذيرفته نيست، و توفيق از خداوند است.