حکمت ۴۵۳ صبحی صالح
۴۵۳-وَ قَالَ ( علیه السلام )مَا زَالَ الزُّبَیْرُ رَجُلًا مِنَّا أَهْلَ الْبَیْتِ حَتَّى نَشَأَ ابْنُهُ الْمَشْئُومُ عَبْدُ اللَّهِ
حکمت ۴۶۱ شرح ابن أبی الحدید ج ۲۰
۴۶۱ وَ قَالَ ع: مَا زَالَ الزُّبَیْرُ رَجُلًا مِنَّا أَهْلَ الْبَیْتِ- حَتَّى نَشَأَ ابْنُهُ الْمَشْئُومُ عَبْدُ اللَّهِ ذکر هذا الکلام أبو عمر بن عبد البر فی کتاب الإستیعاب- عن أمیر المؤمنین ع فی عبد الله بن الزبیر- إلا أنه لم یذکر لفظه المشئوم
عبد الله بن الزبیر و ذکر طرف من أخباره
و نحن نذکر ما ذکره ابن عبد البر- فی ترجمه عبد الله بن الزبیر- فإن هذا المصنف یذکر جمل أحوال الرجل دون تفاصیلها- ثم نذکر تفصیل أحواله من مواضع أخرى- .
قال أبو عمر رحمه الله- یکنى عبد الله بن الزبیر أبا بکر- و قال بعضهم أبا بکیر- ذکر ذلک أبو أحمد الحاکم الحافظ فی کتابه فی الکنى- و الجمهور من أهل السیر و أهل الأثر على أن کنیته أبو بکر- و له کنیه أخرى أبو خبیب بابنه خبیب-و کان أسن ولده- و خبیب هو صاحب عمر بن عبد العزیز- الذی مات من ضربه إذ کان والیا على المدینه للولید- و کان الولید أمره بضربه- فمات من أذیه ذلک فوداه عمر بعد- . قال أبو عمر و سماه رسول الله ص باسم جده- و کناه بکنیه جده عبد الله أبی بکر- و هاجرت أمه أسماء من مکه إلى المدینه و هی حامل به- فولدته فی سنه اثنتین من الهجره- لعشرین شهرا من التاریخ- و قیل ولد فی السنه الأولى- و هو أول مولود ولد فی الإسلام من المهاجرین بعد الهجره- .
و روى هشام بن عروه عن أسماء قالت- حملت بعبد الله بمکه فخرجت و أنا متم- فأتیت المدینه فنزلت بقباء فولدته بقباء- ثم أتیت رسول الله ص فوضعته فی حجره- فدعا بتمره فمضغها ثم تفل فی فیه- فکان أول شیء دخل جوفه ریق رسول الله ص- ثم حنکه بالتمره ثم دعا له و بارک علیه- و هو أول مولود ولد فی الإسلام للمهاجرین بالمدینه- قال ففرحوا به فرحا شدیدا و ذلک أنهم قد کان قیل لهم- إن الیهود قد سحرتکم فلا یولد لکم- .
قال أبو عمر- و شهد عبد الله الجمل مع أبیه و خالته- و کان شهما ذکرا ذا أنفه و کان له لسن و فصاحه- و کان أطلس لا لحیه له و لا شعر فی وجهه- و کان کثیر الصلاه کثیر الصیام- شدید البأس کریم الجدات و الأمهات و الخالات- إلا أنه کان فیه خلال لا یصلح معها للخلافه- فإنه کان بخیلا ضیق العطن سیئ الخلق حسودا- کثیر الخلاف- أخرج محمد بن الحنفیه من مکه و المدینه- و نفى عبد الله بن عباس إلى الطائف- .
وقال علی ع فی أمره ما زال الزبیر یعد منا أهل البیت- حتى نشأ ابنه عبد اللهقال أبو عمر و بویع له بالخلافه- سنه أربع و ستین فی قول أبی معشر- . و قال المدائنی بویع له بالخلافه سنه خمس و ستین- . و کان قبل ذلک لا یدعى باسم الخلافه- و کانت بیعته بعد موت معاویه بن یزید بن معاویه- على طاعته أهل الحجاز و الیمن و العراق و خراسان- و حج بالناس ثمانی حجج- و قتل فی أیام عبد الملک بن مروان- یوم الثلاثاء لثلاث عشره بقین من جمادى الأولى- و قیل من جمادى الآخره سنه ثلاث و سبعین- و هو ابن اثنتین و سبعین سنه- و صلب بمکه بعد قتله- و کان الحجاج قد ابتدأ بحصاره- من أول لیله من ذی الحجه سنه اثنتین و سبعین- و حج الحجاج بالناس فی ذلک العام- و وقف بعرفه و علیه درع و مغفر- و لم یطوفوا بالبیت فی تلک السنه- فحاصره سته أشهر و سبعه عشر یوما إلى أن قتله- .
قال أبو عمر فروى هشام بن عروه عن أبیه قال- لما کان قبل قتل عبد الله بعشره أیام- دخل على أمه أسماء بنت أبی بکر و هی شاکیه- فقال کیف تجدینک یا أمه قالت ما أجدنی إلا شاکیه- فقال لها إن فی الموت لراحه فقالت لعلک تمنیته لی- و ما أحب أن أموت حتى یأتی على إحدى حالتیک- إما قتلت فأحتسبک- و إما ظفرت بعدوک فقرت عینی- .
قال عروه فالتفت عبد الله إلی و ضحک- فلما کان الیوم الذی قتل فیه دخل علیها فی المسجد- فقالت یا بنی لا تقبل منهم خطه- تخاف فیها على نفسک الذل مخافه القتل- فو الله لضربه سیف فی عز خیر من ضربه سوط فی مذله- قال فخرجعبد الله و قد نصب له مصراع عند الکعبه- فکان یکون تحته- فأتاه رجل من قریش فقال له- أ لا نفتح لک باب الکعبه فتدخلها- فقال و الله لو وجدوکم تحت أستار الکعبه- لقتلوکم عن آخرکم- و هل حرمه البیت إلا کحرمه الحرم- ثم أنشد
و لست بمبتاع الحیاه بسبه
و لا مرتق من خشیه الموت سلما
ثم شد علیه أصحاب الحجاج- فسأل عنهم فقیل هؤلاء أهل مصر- فقال لأصحابه اکسروا أغماد سیوفکم- و احملوا معی فإننی فی الرعیل الأول- ففعلوا ثم حمل علیهم و حملوا علیه- فکان یضرب بسیفین- فلحق رجلا فضربه فقطع یده- و انهزموا و جعل یضربهم حتى أخرجهم من باب المسجد- و جعل رجل منهم أسود یسبه فقال له- اصبر یا ابن حام ثم حمل علیه فصرعه- ثم دخل علیه أهل حمص من باب بنی شیبه- فسأل عنهم فقیل هؤلاء أهل حمص- فشد علیهم و جعل یضربهم بسیفه حتى أخرجهم من المسجد- ثم انصرف و هو یقول-
لو کان قرنی واحدا أردیته
أوردته الموت و قد ذکیته
ثم دخل علیه أهل الأردن من باب آخر- فقال من هؤلاء قیل أهل الأردن- فجعل یضربهم بسیفه حتى أخرجهم من المسجد- ثم انصرف و هو یقول-
لا عهد لی بغاره مثل السیل
لا ینجلی قتامها حتى اللیل
فأقبل علیه حجر من ناحیه الصفا فأصابه بین عینیه- فنکس رأسه و هو یقول-
و لسنا على الأعقاب تدمى کلومنا
و لکن على أقدامنا تقطر الدما
أنشده متمثلا و حماه مولیان له- فکان أحدهما یرتجز فیقول-
العبد یحمی ربه و یحتمی
قال ثم اجتمعوا علیه فلم یزالوا یضربونه و یضربهم- حتى قتلوه- و مولییه جمیعا- فلما قتل کبر أهل الشام- فقال عبد الله بن عمر- المکبرون یوم ولد خیر من المکبرین یوم قتل- . قال أبو عمر و قال یعلى بن حرمله- دخلت مکه بعد ما قتل عبد الله بن الزبیر بثلاثه أیام- فإذا هو مصلوب فجاءت أمه أسماء- و کانت امرأه عجوزا طویله مکفوفه البصر تقاد- فقالت للحجاج أ ما آن لهذا الراکب أن ینزل- فقال لها المنافق قالت و الله ما کان منافقا- و لکنه کان صواما قواما برا- قال انصرفی فإنک عجوز قد خرفت- قالت لا و الله ما خرفت- وإنی سمعت رسول الله ص یقول یخرج من ثقیف کذاب و مبیر- أما الکذاب فقد رأیناه تعنی المختار- و أما المبیر فأنت- .
قال أبو عمر و روى سعید بن عامر الخراز- عن ابن أبی ملیکه قال- کنت الآذن لمن بشر أسماء بنزول ابنها عبد الله من الخشبه- فدعت بمرکن و شب یمان فأمرتنی بغسله- فکنا لا نتناول منه عضوا إلا جاء معنا- فکنا نغسل العضو و ندعه فی أکفانه- و نتناول العضو الذی یلیه فنغسله- ثم نضعه فی أکفانه حتى فرغنا منه- ثم قامت فصلت علیه و قد کانت تقول- اللهم لا تمتنی حتى تقر عینی بجثته- فلما دفنته لم یأت علیها جمعه حتى ماتت- . قال أبو عمر- و قد کان عروه بن الزبیر رحل إلى عبد الملک- فرغب إلیه فی إنزال عبد الله من الخشبه- فأسعفه بذلک فأنزل- .
قال أبو عمر و قال علی بن مجاهد- قتل مع ابن الزبیر مائتان و أربعون رجلا- إن منهم لمن سال دمه فی جوف الکعبه- . قال أبو عمر و روى عیسى عن أبی القاسم- عن مالک بن أنس قال- کان ابن الزبیر أفضل من مروان- و أولى بالأمر منه و من أبیه- قال و قد روى علی بن المدائنی عن سفیان بن عیینه- أن عامر بن عبد الله بن الزبیر مکث بعد قتل أبیه حولا- لا یسأل الله لنفسه شیئا إلا الدعاء لأبیه- . قال أبو عمر و روى إسماعیل بن علیه- عن أبی سفیان بن العلاء عن ابن أبی عتیق قال- قالت عائشه إذا مر ابن عمر فأرونیه- فلما مر قالوا هذا ابن عمر- فقالت یا أبا عبد الرحمن ما منعک أن تنهانی عن مسیری- قال رأیت رجلا قد غلب علیک- و رأیتک لا تخالفینه یعنی عبد الله بن الزبیر- فقالت أما إنک لو نهیتنی ما خرجت- .
فأما الزبیر بن بکار- فإنه ذکر فی کتاب أنساب قریش- من أخبار عبد الله و أحواله جمله طویله- نحن نختصرها و نذکر اللباب منها- مع أنه قد أذنب فی ذکر فضائله و الثناء علیه- و هو معذور فی ذلک فإنه لا یلام الرجل على حب قومه- و الزبیر بن بکار أحد أولاد عبد الله بن الزبیر- فهو أحق بتقریظه و تأبینه- . قال الزبیر بن بکار- أمه أسماء ذات النطاقین ابنه أبی بکر الصدیق- و إنما سمیت ذات النطاقین لأن رسول الله ص لما تجهز مهاجرا إلى المدینه- و معه أبو بکر لم یکن لسفرتهما شناق- فشقت أسماء نطاقها فشنقتها به- فقال لها رسول الله ص- قد أبدلک الله تعالى بنطاقک هذا نطاقین فی الجنه فسمیت ذات النطاقین- قال و قد روى محمد بن الضحاک عن أبیه- أن أهل الشام کانوا و هم یقاتلون عبد الله بمکه- یصیحون یا ابن ذات النطاقین- یظنونه عیبا فیقول ابنها و الإله- ثم یقول إنی و إیاکم لکما
قال أبو ذؤیب
و عیرنی الواشون أنی أحبها
و تلک شکاه ظاهر عنک عارها
فإن أعتذر عنها فإنی مکذب
و إن تعتذر یردد علیک اعتذارها
ثم یقبل على ابن أبی عتیق- و هو عبد الله بن محمد بن عبد الرحمن بن أبی بکر- فیقول أ لا تسمع یا ابن أبی عتیق- .قال الزبیر و زعموا أن عبد الله بن الزبیر- لما ولد أتی به رسول الله ص فنظر فی وجهه و قال- أ هو هو لیمنعن البیت أو لیموتن دونه
و قال العقیلی فی ذلک
بر تبین ما قال الرسول له
و ذو صلاه بضاحی وجهه علم
حمامه من حمام البیت قاطنه
لا تتبع الناس إن جاروا و إن ظلموا
قال و قد روى نافع بن ثابت- عن محمد بن کعب القرظی أن رسول الله ص دخل على أسماء حین ولد عبد الله- فقال أ هو هو- فترکت أسماء رضاعه فقیل لرسول الله ص- إن أسماء ترکت رضاع عبد الله لما سمعت کلمتک- فقال لها أرضعیه و لو بماء عینیک- کبش بین ذئاب علیها ثیاب- لیمنعن الحرم أو لیموتن دونه- . قال و حدثنی عمی مصعب بن عبد الله قال- کان عبد الله بن الزبیر یقول- هاجرت بی أمی فی بطنها- فما أصابها شیء من نصب أو مخمصه- إلا و قد أصابنی-قال و قالت عائشه یا رسول الله أ لا تکنینی- فقال تکنی باسم ابن أختک عبد الله- فکانت تکنى أم عبد الله
قال و روى هند بن القاسم عن عامر بن عبد الله بن الزبیر عن أبیه قال احتجم رسول الله ص ثم دفع إلی دمه- فقال اذهب به فواره حیث لا یراه أحد- فذهبت به فشربته فلما رجعت قال ما صنعت- قلت جعلته فی مکان أظن أنه أخفى مکان عن الناس- فقال فلعلک شربته فقلت نعم- .
قال و قال وهب بن کیسان- أول من صف رجلیه فی الصلاه عبد الله بن الزبیر- فاقتدى به کثیر من العباد و کان مجتهدا- . قال و خطب الحجاج بعد قتله- زجله بنت منظور بن زبان بن سیار الفزاریه- و هی أم هاشم بن عبد الله بن الزبیر- فقلعت ثنیتها و ردته و قالت- ما ذا یرید إلى ذلفاء ثکلى حرى-
و قالت
أ بعد عائذ بیت الله تخطبنی
جهلا جهلت و غب الجهل مذموم
فاذهب إلیک فإنی غیر ناکحه
بعد ابن أسماء ما استن الدیامیم
من یجعل العیر مصفرا جحافله
مثل الجواد و فضل الله مقسوم
قال و حدثنی عبد الملک بن عبد العزیز- عن خاله یوسف بن الماجشون قال- قسم عبد الله بن الزبیر الدهر على ثلاث لیال- فلیله هو قائم حتى الصباح- و لیله هو راکع حتى الصباح- و لیله هو ساجد حتى الصباح- . قال و حدثنا سلیمان بن حرب بإسناد- ذکره و رفعه إلى مسلم المکی قال- رکع عبد الله بن الزبیر یوما رکعه- فقرأت البقره و آل عمران و النساء و المائده- و ما رفع رأسه- .
قال و قد حدث من لا أحصیه کثره من أصحابنا- أن عبد الله کان یواصل الصوم سبعا- یصوم یوم الجمعه فلا یفطر إلا یوم الجمعه الآخر- و یصوم بالمدینه فلا یفطر إلا بمکه- و یصوم بمکه فلا یفطر إلا بالمدینه- . قال و قال عبد الملک بن عبد العزیز- و کان أول ما یفطر علیه إذا أفطر لبن لقحه بسمن بقر- قال الزبیر و زاد غیره و صبر- .
قال و حدثنی یعقوب بن محمد بن عیسى- بإسناد رفعه إلى عروه بن الزبیر قال- لم یکن أحد أحب إلى عائشه- بعد رسول الله ص و بعد أبی بکر- من عبد الله بن الزبیر- . قال و حدثنی یعقوب بن محمد- بإسناد یرفعه إلى عبد الرحمن بن القاسم عن أبیه قال- ما کان أحد أعلم بالمناسک من ابن الزبیر- .
قال و حدثنی مصعب بن عثمان قال- أوصت عائشه إلى عبد الله بن الزبیر- و أوصى إلیه حکیم بن حزام- و عبد الله بن عامر بن کریز و الأسود بن أبی البختری- و شیبه بن عثمان و الأسود بن عوف- . قال الزبیر و حدث عمر بن قیس عن أمه قالت- دخلت على عبد الله بن الزبیر بیته فإذا هو قائم یصلی- فسقطت حیه من البیت على ابنه هاشم بن عبد الله- فتطوقت على بطنه و هو نائم- فصاح أهل البیت الحیه الحیه- و لم یزالوا بها حتى قتلوها- و عبد الله قائم یصلی ما التفت و لا عجل- ثم فرغ من صلاته بعد ما قتلت الحیه- فقال ما بالکم فقالت أم هاشم إی رحمک الله- أ رأیت إن کنا هنا علیک أ یهون علیک ابنک- قال ویحک- و ما کانت التفاته لو التفتها مبقیه من صلاتی- .
قال الزبیر و عبد الله أول من کسا الکعبه الدیباج- و إن کان لیطیبها حتى یجد ریحها من دخل الحرم- قال و لم تکن کسوه الکعبه من قبله إلا المسوح و الأنطاع- فلما جرد المهدی بن المنصور الکعبه- کان فیما نزع عنها کسوه من دیباج مکتوب علیها- لعبد الله أبی بکر أمیر المؤمنین- قال و حدثنی یحیى بن معین- بإسناد رفعه إلى هشام بن عروه- أن عبد الله بن الزبیر أخذ من بین القتلى یوم الجمل- و به بضع و أربعون طعنه و ضربه- قال الزبیر و اعتلت عائشه مره- فدخل علیها بنو أختها أسماء عبد الله و عروه و المنذر- قال عروه فسألناها عن حالها- فشکت إلینا نهکه من علتها- فعزاها عبد الله عن ذلک فأجابته بنحو قولها- فعاد لها بالکلام فعادت له بالجواب فصمت و بکى- قال عروه فما رأینا متحاورین من خلق الله أبلغ منهما- قال ثم رفعت رأسها تنظر إلى وجهه- فأبهتت لبکائه فبکت ثم قالت- ما أحقنی منک یا بنی ما أرى- فلم أعلم بعد رسول الله ص و بعد أبوی- أحدا أنزل عندی منزلتک- قال عروه و ما سمعت عائشه و أمی أسماء- تدعون لأحد من الخلق دعاءهما لعبد الله- قال و قال موسى بن عقبه- أقرأنی عامر بن عبد الله بن الزبیر- وصیه عبد الله بن مسعود إلى الزبیر بن العوام- و إلى عبد الله بن الزبیر من بعده- و إنهما فی وصیتی فی حل و بل- . قال و روى أبو الحسن المدائنی عن أبی إسحاق التمیمی-
أن معاویه سمع رجلا ینشد-
ابن رقاش ماجد سمیدع
یأبى فیعطی عن ید أو یمنع
فقال ذلک عبد الله بن الزبیر- و کان عبد الله من جمله النفر- الذین أمرهم عثمان بن عفان- أن ینسخوا القرآن فی المصاحف- . قال و حدثنا محمد بن حسن عن نوفل بن عماره قال- سئل سعید بن المسیب عن خطباء قریش فی الجاهلیه- فقال الأسود بن المطلب بن أسد و سهیل بن عمرو- و سئل عن خطبائهم فی الإسلام فقال- معاویه و ابنه و سعید بن العاص و ابنه- و عبد الله بن الزبیر- . قال و حدثنا إبراهیم بن المنذر عن عثمان بن طلحه قال- کان عبد الله بن الزبیر لا ینازع فی ثلاث- شجاعه و عباده و بلاغه- .
قال الزبیر و قال هشام بن عروه- رأیت عبد الله أیام حصاره- و الحجر من المنجنیق یهوی حتى أقول کاد یأخذ بلحیته- فقال له أبی أیا ابن أم و الله إن کاد لیأخذ بلحیتک- فقال عبد الله دعنی یا ابن أم- فو الله ما هی إلا هنه حتى کان الإنسان لم یکن- فیقول أبی و هو یقبل علینا بوجهه- و الله ما أخشى علیک إلا من تلک الهنه- .
قال الزبیر فذکر هشام قال- و الله لقد رأیته یرمى بالمنجنیق- فلا یلتفت و لا یرعد صوته- و ربما مرت الشظیه منه قریبا من نحره- . و قال الزبیر و حدثنا ابن الماجشون- عن ابن أبی ملیکه عن أبیه قال- کنت أطوف بالبیت مع عمر بن عبد العزیز- فلما بلغت الملتزم تخلفت عنده أدعو ثم لحقت عمر- فقال لی ما خلفک- قال کنت أدعو فی موضع رأیت عبد الله بن الزبیر فیه یدعو- فقال ما تترک تحنناتک على ابن الزبیر أبدا- فقلت و الله ما رأیت أحدا أشد جلدا على لحم- و لحما على عظم من ابن الزبیر- و لا رأیت أحدا أثبت قائما- و لا أحسن مصلیا من ابن الزبیر- و لقد رأیت حجرا من المنجنیق جاءه فأصاب شرفه من المسجد- فمرت قذاذه منها بین لحیته و حلقه فلم یزل من مقامه- و لا عرفنا ذلک فی صوته- فقال عمر لا إله إلا الله لجاد ما وصفت- .
قال الزبیر و سمعت إسماعیل بن یعقوب التیمی یحدث- قال قال عمر بن عبد العزیز لابن أبی ملیکه- صف لنا عبد الله بن الزبیر- فإنه ترمرم على أصحابنا فتغشمروا علیه- فقال عن أی حالیه تسأل أ عن دینه أم عن دنیاه- فقال عن کل- قال و الله ما رأیت جلدا قط رکب على لحم- و لا لحما على عصب و لا عصبا على عظم- مثل جلده على لحمه و لا مثل لحمه على عصبه- و لا مثل عصبه على عظمه- و لا رأیت نفسا رکبت بین جنبین- مثل نفس له رکبت بین جنبین- و لقد قام یوما إلى الصلاه- فمر به حجر من حجاره المنجنیق- بلبنه مطبوخه من شرفات المسجد- فمرت بین لحییه و صدره- فو الله ما خشع لها بصره و لا قطع لها قراءته- و لا رکع دون الرکوع الذی کان یرکع- و لقد کان إذا دخل فی الصلاه خرج من کل شیء إلیها- و لقد کان یرکع فی الصلاه- فیقع الرخم على ظهره و یسجد فکأنه مطروح- . قال الزبیر و حدث هشام بن عروه قال- سمعت عمی یقول- ما أبالی إذا وجدت ثلاثمائه یصبرون صبری- لو أجلب علی أهل الأرض- .
قال الزبیر و قسم عبد الله بن الزبیر ثلث ماله و هو حی- و کان أبوه الزبیر قد أوصى أیضا بثلث ماله- قال و ابن الزبیر أحد الرهط الخمسه- الذین وقع اتفاق أبی موسى الأشعری- و عمرو بن العاص على إحضارهم- و الاستشاره بهم فی یوم التحکیم-و هم عبد الله بن الزبیر و عبد الله بن عمرو- و أبو الجهم بن حذیفه و جبیر بن مطعم- و عبد الرحمن بن الحارث بن هشام- .
قال الزبیر و عبد الله هو الذی صلى بالناس بالبصره- لما ظهر طلحه و الزبیر على عثمان بن حنیف بأمر منهما له- قال و أعطت عائشه- من بشرها بأن عبد الله لم یقتل یوم الجمل- عشره آلاف درهم- . قلت الذی یغلب على ظنی أن ذلک کان یوم إفریقیه- لأنها یوم الجمل کانت فی شغل بنفسها عن عبد الله و غیره- . قال الزبیر و حدثنی علی بن صالح مرفوعا- أن رسول الله ص کلم فی صبیه ترعرعوا- منهم عبد الله بن جعفر و عبد الله بن الزبیر- و عمر بن أبی سلمه- فقیل یا رسول الله- لو بایعتهم فتصیبهم برکتک و یکون لهم ذکر- فأتی بهم فکأنهم تکعکعوا حین جیء بهم إلیه- و اقتحم ابن الزبیر فتبسم رسول الله ص و قال إنه ابن أبیه و بایعهم- .
قال و سئل رأس الجالوت- ما عندکم من الفراسه فی الصبیان- فقال ما عندنا فیهم شیء- لأنهم یخلقون خلقا من بعد خلق غیر أنا نرمقهم- فإن سمعناه منهم من یقول فی لعبه من یکون معی- رأیناها همه و خبء صدق فیه- و إن سمعناه یقول مع من أکون کرهناها منه- قال فکان أول شیء سمع من عبد الله بن الزبیر- أنه کان ذات یوم یلعب مع الصبیان- فمر رجل فصاح علیهم ففروا منه- و مشى ابن الزبیر القهقرى- ثم قال یا صبیان اجعلونی أمیرکم و شدوا بنا علیه- قال و مر به عمر بن الخطاب و هو مع الصبیان- ففروا و وقف فقال لم لم تفر مع أصحابک- فقال لم أجرم فأخافک و لم تکن الطریق ضیقه فأوسع علیک- .
و روى الزبیر بن بکار- أن عبد الله بن سعد بن أبی سرح- غزا إفریقیه فی خلافه عثمان- فقتل عبد الله بن الزبیر جرجیر أمیر جیش الروم- فقال ابن أبی سرح إنی موجه بشیرا إلى أمیر المؤمنین بما فتح علینا- و أنت أولى من هاهنا- فانطلق إلى أمیر المؤمنین فأخبره الخبر- قال عبد الله فلما قدمت على عثمان- أخبرته بفتح الله و صنعه و نصره- و وصفت له أمرنا کیف کان- فلما فرغت من کلامی قال- هل تستطیع أن تؤدی هذا إلى الناس- قلت و ما یمنعنی من ذلک- قال فاخرج إلى الناس فأخبرهم- قال عبد الله فخرجت حتى جئت المنبر فاستقبلت الناس- فتلقانی وجه أبی فدخلتنی له هیبه عرفها أبی فی وجهی- فقبض قبضه من حصباء و جمع وجهه فی وجهی- و هم أن یحصبنی فأحزمت فتکلمت- . فزعموا أن الزبیر لما فرغ عبد الله من کلامه قال- و الله لکأنی أسمع کلام أبی بکر الصدیق- من أراد أن یتزوج امرأه- فلینظر إلى أبیها و أخیها فإنها تأتیه بأحدهما- . قال الزبیر- و یلقب عبد الله بعائذ البیت لاستعاذته به- .
قال و حدثنی عمی مصعب بن عبد الله قال- إن الذی دعا عبد الله إلى التعوذ بالبیت شیء- سمعه من أبیه حین سار من مکه إلى البصره- فإن الزبیر التفت إلى الکعبه- بعد أن ودع و وجه یرید الرکوب- فأقبل على ابنه عبد الله و قال- تالله ما رأیت مثلها لطالب رغبه أو خائف رهبه- .
و روى الزبیر بن بکار قال- کان سبب تعوذ ابن الزبیر بالکعبه- أنه کان یمشی بعد عتمه فی بعض شوارع المدینه- إذ لقی عبد الله بن سعد بن أبی سرح متلثما- لا یبدو منه إلا عیناه- قال فأخذت بیده و قلت ابن أبی سرح- کیف کنت بعدی- و کیف ترکت أمیر المؤمنین یعنی معاویه- و قد کان ابن أبی سرح عنده بالشام- فلم یکلمنی فقلت ما لک أمات أمیر المؤمنین- فلم یکلمنی فترکته و قد أثبت معرفته- ثم خرجت حتى لقیت الحسین بن علی رضی الله عنه- فأخبرته خبره و قلت ستأتیک رسل الولید- و کان الأمیر على المدینه- الولید بن عتبه بن أبی سفیان- فانظر ما أنت صانع- و اعلم أن رواحلی فی الدار معده- و الموعد بینی و بینک أن تغفل عنا عیونهم- ثم فارقته فلم ألبث أن أتانی رسول الولید- فجئته فوجدت الحسین عنده- و وجدت عنده مروان بن الحکم فنعى إلی معاویه- فاسترجعت فأقبل علی و قال هلم إلى بیعه یزید- فقد کتب إلینا یأمرنا أن نأخذها علیک- فقلت إنی قد علمت أن فی نفسه علی شیئا- لترکی بیعته فی حیاه أبیه- و إن بایعت له على هذه الحال توهم أنی مکره على البیعه- فلم یقع منه ذلک بحیث أرید و لکن أصبح و یجتمع الناس- و یکون ذلک علانیه إن شاء الله- فنظر الولید إلى مروان- فقال مروان هو الذی قلت لک إن یخرج لم تره- فأحببت أن ألقی بینی و بین مروان شرا نتشاغل به- فقلت له و ما أنت و ذاک یا ابن الزرقاء- فقال لی و قلت له حتى تواثبنا فتناصیت أنا و هو- و قام الولید فحجز بیننا فقال مروان أ تحجز بیننا بنفسک و تدع أن تأمر أعوانک- فقال قد أرى ما ترید و لکن لا أتولى ذلک منه و الله أبدا- اذهب یا ابن الزبیر حیث شئت- قال فأخذت بید الحسین و خرجنا من الباب- حتى صرنا إلى المسجد و أنا أقول-
و لا تحسبنی یا مسافر شحمه
تعجلها من جانب القدر جائع
فلما دخل المسجد افترق هو و الحسین- و عمد کل واحد منهما إلى مصلاه یصلی فیه- و جعلت الرسل تختلف إلیهما- یسمع وقع أقدامهم فی الحصباء حتى هدأ عنهما الحس- ثم انصرفا إلى منازلهما- فأتى ابن الزبیر رواحله فقعد علیها- و خرج من أدبار داره و وافاه الحسین بن علی- فخرجا جمیعا من لیلتهم و سلکوا طریق الفرع حتى مروا بالجثجاثه- و بها جعفر بن الزبیر قد ازدرعها- و غمز علیهم بعیر من إبلهم فانتهوا إلى جعفر- فلما رآهم قال مات معاویه فقال عبد الله نعم- انطلق معنا و أعطنا أحد جملیک- و کان ینضح على جملین له- فقال جعفر متمثلا-
إخوتی لا تبعدوا أبدا
و بلى و الله قد بعدوا
فقال عبد الله و تطیر منها بفیک التراب- فخرجوا جمیعا حتى قدموا مکه- قال الزبیر فأما الحسین ع- فإنه خرج من مکه یوم الترویه- یطلب الکوفه و العراق- و قد کان قال لعبد الله بن الزبیر- قد أتتنی بیعه أربعین ألفا- یحلفون لی بالطلاق و العتاق من أهل العراق – فقال أ تخرج إلى قوم قتلوا أباک و خذلوا أخاک- قال و بعض الناس یزعم أن عبد الله بن عباس- هو الذی قال للحسین ذلک- قال الزبیر و قال هشام بن عروه- کان أول ما أفصح به عمی عبد الله و هو صغیر السیف- فکان لا یضعه من فیه- و کان أبوه الزبیر إذا سمع منه ذلک یقول- أما و الله لیکونن لک منه یوم و یوم و أیام- .
فأما خبر مقتل عبد الله بن الزبیر- فنحن نورده من تاریخ أبی جعفر- محمد بن جریر الطبری رحمه الله- قال أبو جعفر- حصر الحجاج عبد الله بن الزبیر ثمانیه أشهر- فروى إسحاق بن یحیى عن یوسف بن ماهک قال- رأیت منجنیق أهل الشام یرمى به- فرعدت السماء و برقت- و علا صوت الرعد على صوت المنجنیق- فأعظم أهل الشام ما سمعوه فأمسکوا أیدیهم- فرفع الحجاج برکه قبائه فغرزها فی منطقته- و رفع حجر المنجنیق فوضعه فیه- ثم قال ارموا و رمى معهم- قال ثم أصبحوا فجاءت صاعقه یتبعها أخرى- فقتلت من أصحاب الحجاج أثنى عشر رجلا- فأنکر أهل الشام- فقال الحجاج یا أهل الشام لا تنکروا هذا- فإنی ابن تهامه هذه صواعق تهامه- هذا الفتح قد حضر فأبشروا- فإن القوم یصیبهم مثل ما أصابکم- فصعقت من الغد- فأصیب من أصحاب ابن الزبیر عده ما أصاب الحجاج- فقال الحجاج أ لا ترون أنهم یصابون و أنتم على الطاعه- و هم على خلاف الطاعه- فلم تزل الحرب بین ابن الزبیر و الحجاج- حتى تفرق عامه أصحاب ابن الزبیر عنه- و خرج عامه أهل مکه إلى الحجاج فی الأمان- .
قال و روى إسحاق بن عبید الله- عن المنذر بن الجهم الأسلمی قال- رأیت ابن الزبیر و قد خذله من معه خذلانا شدیدا- و جعلوا یخرجون إلى الحجاج- خرج إلیه منهم نحو عشره آلاف- و ذکر أنه کان ممن فارقه- و خرج إلى الحجاج ابناه خبیب و حمزه- فأخذا من الحجاج لأنفسهما أمانا- .
قال أبو جعفر فروى محمد بن عمر عن ابن أبی الزناد- عن مخرمه بن سلمان الوالبی قال- دخل عبد الله بن الزبیر على أمه- حین رأى من الناس ما رأى من خذلانه- فقال یا أمه خذلنی الناس حتى ولدی و أهلی- و لم یبق معی إلا الیسیر ممن لیس عنده من الدفع- أکثر من صبر ساعه- و القوم یعطوننی ما أردت من الدنیا- فما رأیک فقالت أنت یا بنی أعلم بنفسک- إن کنت تعلم أنک على حق و إلیه تدعو فامض له- فقد قتل علیه أصحابک- و لا تمکن من رقبتک یتلعب بک غلمان بنی أمیه- و إن کنت إنما أردت الدنیا فبئس العبد أنت- أهلکت نفسک و أهلکت من قتل معک- و إن قلت قد کنت على حق فلما وهن أصحابی وهنت و ضعفت- فلیس هذا فعل الأحرار و لا أهل الدین- و کم خلودک فی الدنیا- القتل أحسن فدنا ابن الزبیر فقبل رأسها- و قال هذا و الله رأیی- الذی قمت به داعیا إلى یومی هذا- و ما رکنت إلى الدنیا و لا أحببت الحیاه فیها- و لم یدعنی إلى الخروج إلا الغضب لله أن تستحل محارمه- و لکنی أحببت أن أعلم رأیک فزدتنی بصیره مع بصیرتی- فانظری یا أمه فإنی مقتول من یومی هذا- فلا یشتد حزنک و سلمی لأمر الله- فإن ابنک لم یتعمد إتیان منکر و لا عملا بفاحشه- و لم یجر فی حکم و لم یغدر فی أمان- و لم یتعمد ظلم مسلم و لا معاهد- و لم یبلغنی ظلم عن عمالی فرضیت به بل أنکرته- و لم یکن شیء آثر عندی من رضا ربی-
اللهم إنی لا أقول هذا تزکیه منی لنفسی أنت أعلم بی- و لکننی أقوله تعزیه لأمی لتسلو عنی- فقالت أمه- إنی لأرجو من الله أن یکون عزائی فیک حسنا إن تقدمتنی- فلا أخرج من الدنیا حتى أنظر إلى ما یصیر أمرک- فقال جزاک الله یا أمه خیرا- فلا تدعی الدعاء لی قبل و بعد قالت لا أدعه أبدا- فمن قتل على باطل فقد قتلت على حق- ثم قالت اللهم ارحم طول ذلک القیام فی اللیل الطویل- و ذلک النحیب و الظمأ فی هواجر المدینه و مکه- و بره بأبیه و بی- اللهم إنی قد سلمته لأمرک فیه و رضیت بما قضیت- فأثبنی فی عبد الله ثواب الصابرین الشاکرین- .
قال أبو جعفر و روى محمد بن عمر- عن موسى بن یعقوب بن عبد الله عن عمه قال- دخل ابن الزبیر على أمه و علیه الدرع و المغفر- فوقف فسلم ثم دنا فتناول یدها فقبلها- فقالت هذا وداع فلا تبعد فقال نعم إنی جئت مودعا- إنی لأرى أن هذا الیوم آخر یوم من الدنیا یمر بی- و اعلمی یا أمه- إنی إن قتلت فإنما أنا لحم لا یضره ما صنع به- فقالت صدقت یا بنی أتمم على بصیرتک- و لا تمکن ابن أبی عقیل منک- و ادن منی أودعک فدنا منها فقبلها و عانقها- فقالت حیث مست الدرع ما هذا صنیع من یرید ما ترید- فقال ما لبستها إلا لأشد منک فقالت إنها لا تشد منی- فنزعها ثم أخرج کمیه و شد أسفل قمیصه- و عمد إلى جبه خز تحت القمیص- فأدخل أسفلها فی المنطقه- فقالت أمه شمر ثیابک فشمرها- ثم انصرف و هو یقول-
إنی إذا أعرف یومی أصبر
إذ بعضهم یعرف ثم ینکر
فسمعت العجوز قوله فقالت تصبر و الله- و لم لا تصبر و أبوک أبو بکر و الزبیر- و أمک صفیه بنت عبد المطلب- . قال و روى محمد بن عمر عن ثور بن یزید- عن رجل من أهل حمص قال- شهدته و الله ذلک الیوم و نحن خمسمائه من أهل حمص- فدخل من باب المسجد لا یدخل منه غیرنا- و هو یشد علینا و نحن منهزمون و هو یرتجز-
إنی إذا أعرف یومی اصبر
و إنما یعرف یومیه الحر
و بعضهم یعرف ثم ینکر
فأقول أنت و الله الحر الشریف- فلقد رأیته یقف بالأبطح لا یدنو منه أحد- حتى ظننا أنه لا یقتل- . قال و روى مصعب بن ثابت عن نافع مولى بنی أسد قال- رأیت الأبواب قد شحنت بأهل الشام- و جعلوا على کل باب قائدا و رجالا و أهل بلد- فکان لأهل حمص الباب الذی یواجه باب الکعبه- و لأهل دمشق باب بنی شیبه- و لأهل الأردن باب الصفا- و لأهل فلسطین باب بنی جمح و لأهل قنسرین باب بنی سهم- و کان الحجاج و طارق بن عمرو فی ناحیه الأبطح إلى المروه- فمره یحمل ابن الزبیرفی هذه الناحیه- و لکأنه أسد فی أجمه ما یقدم علیه الرجال- فیعدو فی أثر الرجال و هم على الباب حتى یخرجهم- ثم یصیح إلى عبد الله بن صفوان یا أبا صفوان- ویل أمه فتحا لو کان له رجال-
ثم یقول
لو کان قرنی واحدا کفیته
فیقول عبد الله بن صفوان إی و الله و ألفا- . قال أبو جعفر فلما کان یوم الثلاثاء- صبیحه سبع عشره من جمادى الأولى سنه ثلاث و سبعین- و قد أخذ الحجاج على ابن الزبیر بالأبواب- بات ابن الزبیر تلک اللیله یصلی عامه اللیل- ثم احتبى بحمائل سیفه فأغفى ثم انتبه بالفجر- فقال أذن یا سعد فأذن عند المقام- و توضأ ابن الزبیر و رکع رکعتی الفجر- ثم تقدم و أقام المؤذن- فصلى ابن الزبیر بأصحابه فقرأ ن و القلم حرفا حرفا- ثم سلم ثم قام فحمد الله و أثنى علیه- ثم قال اکشفوا وجوهکم حتى أنظر- و علیها المغافر و العمائم فکشفوا وجوههم- فقال یا آل الزبیر لو طبتم لی نفسا عن أنفسکم- کنا أهل بیت من العرب اصطلمنا لم تصبنا مذله- و لم نقر على ضیم- أما بعد یا آل الزبیر فلا یرعکم وقع السیوف- فإنی لم أحضر موطنا قط ارتثثت فیه بین القتلى- و ما أجد من دواء جراحها أشد مما أجد من ألم وقعها- صونوا سیوفکم کما تصونون وجوهکم- لا أعلم امرأ کسر سیفه و استبقى نفسه- فإن الرجل إذا ذهب سلاحه فهو کالمرأه أعزل- غضوا أبصارکم عن البارقه- و لیشغل کل امرئ قرنه- و لا یلهینکم السؤال عنی و لا تقولن أین عبد الله بن الزبیر- ألا من کان سائلا عنی فإنی فی الرعیل الأول-
ثم قال
أبى لابن سلمى أنه غیر خالد
یلاقی المنایا أی وجه تیمما
فلست بمبتاع الحیاه بسبه
و لا مرتق من خشیه الموت سلما
ثم قال احملوا على برکه الله- ثم حمل حتى بلغ بهم إلى الحجون- فرمی بحجر فأصاب وجهه فأرعش و دمی وجهه- فلما وجد سخونه الدم تسیل على وجهه و لحیته قال-
و لسنا على الأعقاب تدمى کلومنا
و لکن على أقدامنا تقطر الدما
قال و تقاووا علیه و صاحت مولاه له مجنونه- وا أمیر المؤمنیناه و قد کان هوى- و رأته حین هوى فأشارت لهم إلیه- فقتل و إن علیه لثیاب خز- و جاء الخبر إلى الحجاج- فسجد و سار هو و طارق بن عمرو فوقفا علیه- فقال طارق ما ولدت النساء أذکر من هذا- فقال الحجاج أ تمدح من یخالف طاعه أمیر المؤمنین- فقال طارق هو أعذر لنا و لو لا هذا ما کان لنا عذر- إنا محاصروه و هو فی غیر خندق و لا حصن و لا منعه- منذ ثمانیه أشهر ینتصف منا- بل یفضل علینا فی کل ما التقینا نحن و هو- قال فبلغ کلامهما عبد الملک فصوب طارقا- .
قال و بعث الحجاج برأس ابن الزبیر- و رأس عبد بن صفوان- و رأس عماره بن عمرو بن حزم إلى المدینه- فنصبت الثلاثه بها ثم حملت إلى عبد الملک- . و نحن الآن نذکر بقیه أخبار عبد الله بن الزبیر- ملتقطه من مواضع متفرقه- رئی عبد الله بن الزبیر فی أیام معاویه- واقفا بباب میه مولاه معاویه- فقیل لهیا أبا بکر مثلک یقف بباب هذه- فقال إذا أعیتکم الأمور من رءوسها فخذوها من أذنابها- .
ذکر معاویه لعبد الله بن الزبیر یزید ابنه- و أراد منه البیعه له فقال ابن الزبیر- أنا أنادیک و لا أناجیک إن أخاک من صدقک- فانظر قبل أن تقدم و تفکر قبل أن تندم- فإن النظر قبل التقدم و التفکر قبل التندم- فضحک معاویه و قال- تعلمت یا أبا بکر الشجاعه عند الکبر- . کان عبد الله بن الزبیر شدید البخل- کان یطعم جنده تمرا و یأمرهم بالحرب- فإذا فروا من وقع السیوف لامهم و قال لهم- أکلتم تمری و عصیتم أمری-
فقال بعضهم
أ لم تر عبد الله و الله غالب
على أمره یبغی الخلافه بالتمر
و کسر بعض جنده خمسه أرماح فی صدور أصحاب الحجاج- و کلما کسر رمحا أعطاه رمحا فشق علیه ذلک- و قال خمسه أرماح لا یحتمل بیت مال المسلمین هذا- . قال و جاءه أعرابی سائل فرده فقال له- لقد أحرقت الرمضاء قدمی- فقال بل علیهما یبردان- . جمع عبد الله بن الزبیر محمد بن الحنفیه- و عبد الله بن عباس فی سبعه عشر رجلا من بنی هاشم- منهم الحسن بن الحسن بن علی بن أبی طالب ع- و حصرهم فی شعب بمکه یعرف بشعب عارم- و قال لا تمضی الجمعه حتى تبایعوا إلی- أو أضرب أعناقکم أو أحرقکم بالنار- ثم نهض إلیهم قبل الجمعه یرید إحراقهم بالنار- فالتزمهابن مسور بن مخرمه الزهری- و ناشده الله أن یؤخرهم إلى یوم الجمعه- فلما کان یوم الجمعه- دعا محمد بن الحنفیه بغسول و ثیاب بیض- فاغتسل و تلبس و تحنط لا یشک فی القتل- و قد بعث المختار بن أبی عبید من الکوفه- أبا عبد الله الجدلی فی أربعه آلاف- فلما نزلوا ذات عرق تعجل منهم سبعون على رواحلهم- حتى وافوا مکه صبیحه الجمعه ینادون یا محمد یا محمد- و قد شهروا السلاح حتى وافوا شعب عارم- فاستخلصوا محمد بن الحنفیه و من کان معه- و بعث محمد بن الحنفیه الحسن بن الحسن ینادی- من کان یرى أن الله علیه حقا فلیشم سیفه- فلا حاجه لی بأمر الناس إن أعطیتها عفوا قبلتها- و إن کرهوا لم نبتزهم أمرهم- . و فی شعب عارم و حصار ابن الحنفیه فیه-
یقول کثیر بن عبد الرحمن
و من یر هذا الشیخ بالخیف من منى
من الناس یعلم أنه غیر ظالم
سمی النبی المصطفى و ابن عمه
و حمال أثقال و فکاک غارم
تخبر من لاقیت أنک عائذ
بل العائذ المحبوس فی سجن عارم
و روى المدائنی قال- لما أخرج ابن الزبیر عبد الله بن عباس- من مکه إلى الطائف مر بنعمان فنزل فصلى رکعتین- ثم رفع یدیه یدعو فقال اللهم إنک تعلم- أنه لم یکن بلد أحب إلی من أن أعبدک فیه من البلد الحرام- و إننی لا أحب أن تقبض روحی إلا فیه- و أن ابن الزبیر أخرجنی منه لیکون الأقوى فی سلطانه- اللهم فأوهن کیده و اجعل دائره السوء علیه- فلما دنا من الطائف تلقاه أهلها فقالوا- مرحبا بابن عم رسول الله ص- أنت و الله أحب إلینا و أکرم علینا ممن أخرجک- هذه منازلنا تخیرها فانزل منها حیث أحببت- فنزل منزلا- فکان یجلس إلیه أهل الطائف بعد الفجر و بعد العصر- فیتکلم بینهم کان یحمد الله و یذکر النبی ص و الخلفاء بعده- و یقول ذهبوا فلم یدعوا أمثالهم و لا أشباههم- و لا من یدانیهم- و لکن بقی أقوام یطلبون الدنیا بعمل الآخره- و یلبسون جلود الضأن تحتها قلوب الذئاب و النمور- لیظن الناس أنهم من الزاهدین فی الدنیا- یراءون الناس بأعمالهم و یسخطون الله بسرائرهم- فادعوا الله أن یقضی لهذه الأمه بالخیر و الإحسان- فیولی أمرها خیارها و أبرارها- و یهلک فجارها و أشرارها- ارفعوا أیدیکم إلى ربکم و سلوه ذلک- فیفعلون- فبلغ ذلک ابن الزبیر فکتب إلیه- أما بعد فقد بلغنی أنک تجلس بالطائف العصرین- فتفتیهم بالجهل تعیب أهل العقل و العلم- و إن حلمی علیک و استدامتی فیئک جرأک علی- فاکفف لا أبا لغیرک من غربک و اربع على ظلعک- و اعقل إن کان لک معقول و أکرم نفسک- فإنک إن تهنها تجدها على الناس أعظم هوانا-
أ لم تسمع قول الشاعر-
فنفسک أکرمها فإنک إن تهن
علیک فلن تلقى لها الدهر مکرما
و إنی أقسم بالله لئن لم تنته عما بلغنی عنک- لتجدن جانبی خشنا- و لتجدننی إلى ما یردعک عنی عجلا- فر رأیک- فإن أشفى بک شقاؤک على الردى فلا تلم إلا نفسک- فکتب إلیه ابن عباس- أما بعد فقد بلغنی کتابک- قلت إنی أفتی الناس بالجهل- و إنما یفتی بالجهل من لم یعرف من العلم شیئا- و قد آتانی الله من العلم ما لم یؤتک- و ذکرت أن حلمک عنی و استدامتک فیئی جرأنی علیک- ثم قلت اکفف من غربک و اربع على ظلعک- و ضربت لی الأمثال أحادیث الضبع- متى رأیتنی لعرامک هائبا و من حدک ناکلا- و قلت لئن لم تکفف لتجدن جانبی خشنا- فلا أبقى الله علیک إن أبقیت- و لا أرعى علیک إن أرعیت- فو الله أنتهی عن قول الحق و صفه أهل العدل و الفضل- و ذم الأخسرین أعمالا الذین ضل سعیهم فی الحیاه الدنیا- و هم یحسبون أنهم یحسنون صنعا و السلام- .
قدم معاویه المدینه راجعا من حجه حجها- فکثر الناس علیه فی حوائجهم- فقال لصاحب إبله- قدم إبلک لیلا حتى أرتحل ففعل ذلک- و سار و لم یعلم بأمره إلا عبد الله بن الزبیر- فإنه رکب فرسه و قفا أثره- و معاویه نائم فی هودجه فجعل یسیر إلى جانبه- فانتبه معاویه و قد سمع وقع حافر الفرس- فقال من صاحب الفرس قال أنا أبو خبیب- لو قد قتلتک منذ اللیله یمازحه- فقال معاویه کلا لست من قتله الملوک- إنما یصید کل طائر قدره- فقال ابن الزبیر إلی تقول هذا- و قد وقفت فی الصف بإزاء علی بن أبی طالب- و هو من تعلم- فقال معاویه لا جرم- أنه قتلک و أباک بیسرى یدیه- و بقیت یده الیمنى فارغه یطلب من یقتله بها- فقال ابن الزبیر أما و الله ما کان ذاک- إلا فی نصر عثمان فلم نجز به- فقال معاویه خل هذا عنک- فو الله لو لا شده بغضک ابن أبی طالب- لجررت برجل عثمان مع الضبع- فقال ابن الزبیر أ فعلتها یا معاویه- أما إنا قد أعطیناک عهدا و نحن وافون لک به ما دمت حیا- و لکن لیعلمن من بعدک- فقال معاویه أما و الله ما أخافک إلا على نفسک- و لکأنی بک و أنت مشدود مربوط فی الأنشوطه- و أنت تقول لیت أبا عبد الرحمن کان حیا- و لیتنی کنت حیا یومئذ فأحلک حلا رفیقا- و لبئس المطلق و المعتق و المسنون علیه أنت یومئذ- دخل عبد الله بن الزبیر على معاویه- و عنده عمرو بن العاص فتکلم عمرو- و أشار إلى ابن الزبیر فقال- هذا و الله یا أمیر المؤمنین الذی غرته أناتک- و أبطره حلمک- فهو ینزو فی نشطته نزو العیر فی حبالته- کلما قمصته الغلواء و الشره- سکنت الأنشوطه منه النفره- و أحر به أن یئول إلى القله أو الذله- فقال ابن الزبیر أما و الله یا ابن العاص- لو لا أن الإیمان ألزمنا بالوفاء و الطاعه للخلفاء- فنحن لا نرید بذلک بدلا و لا عنه حولا- لکان لنا و له و لک شأن- و لو وکله القضاء إلى رأیک و مشوره نظرائک- لدافعناه بمنکب لا تئوده المزاحمه- و لقاذفناه بحجر لا تنکؤه المراجمه- فقال معاویه أما و الله یا ابن الزبیر لو لا إیثاری الأناه على العجل- و الصفح على العقوبه و أنی کما قال الأول-
أجامل أقواما حیاء و قد أرى
قلوبهم تغلی علی مراضها
إذا لقرنتک إلى ساریه من سواری الحرم- تسکن بها غلواءک و ینقطع عندها طمعک- و تنقص من أملک- ما لعلک قد لویته فشزرته و فتلته فأبرمته- و ایم الله إنک من ذلک لعلى شرف جرف بعید الهوه- فکن على نفسک ولها- فما توبق و لا تنفذ غیرها فشأنک و إیاها- .
قطع عبد الله بن الزبیر فی الخطبه- ذکر رسول الله ص جمعا کثیره- فاستعظم الناس ذلک فقال- إنی لا أرغب عن ذکره- و لکن له أهیل سوء إذا ذکرته أتلعوا أعناقهم- فأنا أحب أن أکبتهم- . لما کاشف عبد الله بن الزبیر بنی هاشم- و أظهر بغضهم و عابهم و هم بما هم به فیأمرهم- و لم یذکر رسول الله ص فی خطبه- لا یوم الجمعه و لا غیرها عاتبه على ذلک قوم من خاصته- و تشاءموا بذلک منه و خافوا عاقبته- فقال و الله ما ترکت ذلک علانیه- إلا و أنا أقوله سرا و أکثر منه- لکنی رأیت بنی هاشم إذا سمعوا ذکره- اشرأبوا و احمرت ألوانهم و طالت رقابهم- و الله ما کنت لآتی لهم سرورا و أنا أقدر علیه- و الله لقد هممت أن أحظر لهم حظیره- ثم أضرمها علیهم نارا- فإنی لا أقتل منهم إلا آثما کفارا سحارا- لا أنماهم الله و لا بارک علیهم- بیت سوء لا أول لهم و لا آخر- و الله ما ترک نبی الله فیهم خیرا- استفرع نبی الله صدقهم فهم أکذب الناس- .
فقام إلیه محمد بن سعد بن أبی وقاص فقال- وفقک الله یا أمیر المؤمنین- أنا أول من أعانک فی أمرهم- فقام عبد الله بن صفوان بن أمیه الجمحی فقال- و الله ما قلت صوابا و لا هممت برشد- أ رهط رسول الله ص تعیب- و إیاهم تقتل و العرب حولک- و الله لو قتلت عدتهم أهل بیت من الترک مسلمین- ما سوغه الله لک- و الله لو لم ینصرهم الناس منک لنصرهم الله بنصره- فقال اجلس أبا صفوان فلست بناموس- .
فبلغ الخبر عبد الله بن العباس- فخرج مغضبا و معه ابنه حتى أتى المسجد- فقصد قصد المنبر فحمد الله و أثنى علیه- و صلى على رسول الله ص ثم قال- أیها الناس إن ابن الزبیر- یزعم أن لا أول لرسول الله ص و لا آخر- فیا عجبا کل العجب لافترائه و لکذبه- و الله إن أول من أخذ الإیلاف و حمى عیرات-قریش لهاشم- و إن أول من سقى بمکه عذبا- و جعل باب الکعبه ذهبا لعبد المطلب- و الله لقد نشأت ناشئتنا مع ناشئه قریش- و إن کنا لقالتهم إذا قالوا و خطباءهم إذا خطبوا- و ما عد مجد کمجد أولنا و لا کان فی قریش مجد لغیرنا- لأنها فی کفر ماحق و دین فاسق- و ضله و ضلاله فی عشواء عمیاء- حتى اختار الله تعالى لها نورا و بعث لها سراجا- فانتجبه طیبا من طیبین لا یسبه بمسبه- و لا یبغی علیه غائله- فکان أحدنا و ولدنا و عمنا و ابن عمنا- ثم إن أسبق السابقین إلیه منا و ابن عمنا- ثم تلاه فی السبق أهلنا و لحمتنا واحدا بعد واحد- .
ثم إنا لخیر الناس بعده و أکرمهم أدبا- و أشرفهم حسبا و أقربهم منه رحما- . وا عجبا کل العجب لابن الزبیر یعیب بنی هاشم- و إنما شرف هو و أبوه و جده بمصاهرتهم- أما و الله إنه لمسلوب قریش- و متى کان العوام بن خویلد یطمع فی صفیه بنت عبد المطلب قیل للبغل من أبوک یا بغل فقال خالی الفرس- ثم نزل- . خطب ابن الزبیر بمکه على المنبر- و ابن عباس جالس مع الناس تحت المنبر- فقال إن هاهنا رجلا قد أعمى الله قلبه کما أعمى بصره- یزعم أن متعه النساء حلال من الله و رسوله- و یفتی فی القمله و النمله- و قد احتمل بیت مال البصره بالأمس- و ترک المسلمین بها یرتضخون النوى- و کیف ألومه فی ذلک- و قد قاتل أم المؤمنین و حواری رسول الله ص- و من وقاه بیده- .
فقال ابن عباس لقائده سعد بن جبیر بن هشام- مولى بنی أسد بن خزیمه- استقبل بی وجه ابن الزبیر و ارفع من صدری- و کان ابن عباس قد کف بصره- فاستقبل به قائده وجه ابن الزبیر- و أقام قامته فحسر عن ذراعیه- ثم قال یا ابن الزبیر-
قد أنصف القاره من راماها
إنا إذا ما فئه نلقاها
نرد أولاها على أخراها
حتى تصیر حرضا دعواها
یا ابن الزبیر أما العمى فإن الله تعالى یقول- فَإِنَّها لا تَعْمَى الْأَبْصارُ وَ لکِنْ تَعْمَى الْقُلُوبُ الَّتِی فِی الصُّدُورِ- و أما فتیای فی القمله و النمله- فإن فیها حکمین لا تعلمها أنت و لا أصحابک- و أما حملی المال فإنه کان مالا جبیناه- فأعطینا کل ذی حق حقه- و بقیت بقیه هی دون حقنا فی کتاب الله فأخذناها بحقنا- و أما المتعه فسل أمک أسماء إذا نزلت عن بردی عوسجه- و أما قتالنا أم المؤمنین- فبنا سمیت أم المؤمنین لا بک و لا بأبیک- فانطلق أبوک و خالک إلى حجاب مده الله علیها- فهتکاه عنها- ثم اتخذاها فتنه یقاتلان دونها- و صانا حلائلهما فی بیوتهما- فما أنصفا الله و لا محمدا من أنفسهما- أن أبرزا زوجه نبیه و صانا حلائلهما- و أما قتالنا إیاکم فإنا لقینا زحفا- فإن کنا کفارا فقد کفرتم بفرارکم منا- و إن کنا مؤمنین فقد کفرتم بقتالکم إیانا- و ایم الله لو لا مکان صفیه فیکم و مکان خدیجه فینا- لما ترکت لبنی أسد بن عبد العزى عظما إلا کسرته- . فلما عاد ابن الزبیر إلى أمه سألها عن بردی عوسجه- فقالت أ لم أنهک عن ابن عباس و عن بنی هاشم- فإنهم کعم الجواب إذا بدهوا- فقال بلى و عصیتک- .فقالت یا بنی احذر هذا الأعمى- الذی ما أطاقته الإنس و الجن- و اعلم أن عنده فضائح قریش و مخازیها بأسرها- فإیاک و إیاه آخر الدهر- فقال أیمن بن خریم بن فاتک الأسدی-
یا ابن الزبیر لقد لاقیت بائقه
من البوائق فالطف لطف محتال
لاقیته هاشمیا طاب منبته
فی مغرسیه کریم العم و الخال
ما زال یقرع عنک العظم مقتدرا
على الجواب بصوت مسمع عال
حتى رأیتک مثل الکلب منجحرا
خلف الغبیط و کنت الباذخ العالی
إن ابن عباس المعروف حکمته
خیر الأنام له حال من الحال
عیرته المتعه المتبوع سنتها
و بالقتال و قد عیرت بالمال
لما رماک على رسل بأسهمه
جرت علیک بسیف الحال و البال
فاحتز مقولک الأعلى بشفرته
حزا وحیا بلا قیل و لا قال
و اعلم بأنک إن عاودت غیبته
عادت علیک مخاز ذات أذیال
و روى عثمان بن طلحه العبدری قال- شهدت من ابن عباس رحمه الله مشهدا- ما سمعته من رجل من قریش- کان یوضع إلى جانب سریر مروان بن الحکم- و هو یومئذ أمیر المدینه- سریر آخر أصغر من سریره- فیجلس علیه عبد الله بن عباس إذا دخل- و توضع الوسائد فیما سوى ذلک- فأذن مروان یوما للناس- و إذا سریر آخر قد أحدث تجاه سریر مروان- فأقبل ابن عباس فجلس على سریره- و جاء عبد الله بن الزبیر فجلس على السریر المحدث- و سکت مروان و القوم- فإذا ید ابن الزبیرتتحرک فعلم أنه یرید أن ینطق- ثم نطق فقال إن ناسا یزعمون- أن بیعه أبی بکر کانت غلطا و فلته و مغالبه- ألا إن شأن أبی بکر أعظم من أن یقال فیه هذا- و یزعمون أنه لو لا ما وقع لکان الأمر لهم و فیهم- و الله ما کان من أصحاب محمد ص أحد أثبت إیمانا- و لا أعظم سابقه من أبی بکر- فمن قال غیر ذلک فعلیه لعنه الله- فأین هم حین عقد أبو بکر لعمر فلم یکن إلا ما قال- ثم ألقى عمر حظهم فی حظوظ و جدهم فی جدود- فقسمت تلک الحظوظ فأخر الله سهمهم و أدحض جدهم- و ولی الأمر علیهم من کان أحق به منهم- فخرجوا علیه خروج اللصوص على التاجر خارجا من القریه- فأصابوا منه غره فقتلوه ثم قتلهم الله به قتله- و صاروا مطرودین تحت بطون الکواکب- .
فقال ابن عباس- على رسلک أیها القائل فی أبی بکر و عمر و الخلافه- أما و الله ما نالا و لا نال أحد منهما شیئا- إلا و صاحبنا خیر ممن نالا- و ما أنکرنا تقدم من تقدم لعیب عبناه علیه- و لو تقدم صاحبنا لکان أهلا و فوق الأهل- و لو لا أنک إنما تذکر حظ غیرک- و شرف امرئ سواک لکلمتک- و لکن ما أنت و ما لا حظ لک فیه اقتصر على حظک- و دع تیما لتیم و عدیا لعدی و أمیه لأمیه- و لو کلمنی تیمی أو عدوی أو أموی- لکلمته و أخبرته خبر حاضر عن حاضر- لا خبر غائب عن غائب- و لکن ما أنت و ما لیس علیک- فإن یکن فی أسد بن عبد العزى شیء فهو لک- أما و الله لنحن أقرب بک عهدا و أبیض عندک یدا- و أوفر عندک نعمه ممن أمسیت- تظن أنک تصول به علینا و ما أخلق ثوب صفیه بعد- و الله المستعان على ما تصفون- .
أوصى معاویه یزید ابنه لما عقد له الخلافه بعده- فقال إنی لا أخاف علیک- إلا ممن أوصیک بحفظ قرابته و رعایه حق رحمه- من القلوب إلیه مائله و الأهواء نحوه جانحه- و الأعین إلیه طامحه- و هو الحسین بن علی- فاقسم له نصیبا من حلمک- و اخصصه بقسط وافر من مالک- و متعه بروح الحیاه و أبلغ له کل ما أحب فی أیامک- فأما من عداه فثلاثه- و هم عبد الله بن عمر رجل قد وقذته العباده- فلیس یرید الدنیا إلا أن تجیئه طائعه- لا تراق فیها محجمه دم- و عبد الرحمن بن أبی بکر رجل هقل- لا یحمل ثقلا و لا یستطیع نهوضا- و لیس بذی همه و لا شرف و لا أعوان- و عبد الله بن الزبیر و هو الذئب الماکر- و الثعلب الخاتر- فوجه إلیه جدک و عزمک و نکیرک و مکرک- و اصرف إلیه سطوتک و لا تثق إلیه فی حال- فإنه کالثعلب راغ بالختل عند الإرهاق- و اللیث صال بالجراءه عند الإطلاق- و أما ما بعد هؤلاء فإنی قد وطئت لک الأمم- و ذللت لک أعناق المنابر- و کفیتک من قرب منک و من بعد عنک- فکن للناس کما کان أبوک لهم- یکونوا لک کما کانوا لأبیک- .
خطب عبد الله بن الزبیر أیام یزید بن معاویه- فقال فی خطبته یزید القرود یزید الفهود- یزید الخمور یزید الفجور- أما و الله لقد بلغنی أنه لا یزال مخمورا یخطب الناس- و هو طافح فی سکره- فبلغ ذلک یزید بن معاویه فما أمسى لیلته حتى جهز جیش الحره- و هو عشرون ألفا- و جلس و الشموع بین یدیه و علیه ثیاب معصفره- و الجنود تعرض علیه لیلا- فلما أصبح خرج فأبصر الجیش و رأى تعبیته فقال-
أبلغ أبا بکر إذا الجیش انبرى
و أخذ القوم على وادی القرى
عشرین ألفا بین کهل و فتى
أ جمع سکران من القوم ترى
أم جمع لیث دونه لیث الشرى
لما خرج الحسین ع من مکه إلى العراق- ضرب عبد الله بن عباس بیده على منکب ابن الزبیر و قال-
یا لک من قبره بمعمر
خلا لک الجو فبیضی و اصفری
و نقری ما شئت أن تنقری
هذا الحسین سائر فأبشری
خلا الجو و الله لک یا ابن الزبیر- و سار الحسین إلى العراق- فقال ابن الزبیر یا ابن عباس- و الله ما ترون هذا الأمر إلا لکم- و لا ترون إلا أنکم أحق به من جمیع الناس- فقال ابن عباس إنما یرى من کان فی شک- و نحن من ذلک على یقین- و لکن أخبرنی عن نفسک بما ذا تروم هذا الأمر- قال بشرفی قال و بما ذا شرفت إن کان لک شرف- فإنما هو بنا فنحن أشرف منک لأن شرفک منا- و علت أصواتهما فقال غلام من آل الزبیر- دعنا منک یا ابن عباس- فو الله لا تحبوننا یا بنی هاشم و لا نحبکم أبدا- فلطمه عبد الله بن الزبیر بیده- و قال أ تتکلم و أنا حاضر- فقال ابن عباس لم ضربت الغلام- و الله أحق بالضرب منه من مزق و مرق- قال و من هو قال أنت- . قال و اعترض بینهما رجال من قریش فأسکتوهما- .دخل عبد الله بن الزبیر على معاویه فقال- اسمع أبیاتا قلتها عاتبتک فیها-
قال هات فأنشده-
لعمری ما أدری و إنی لأوجل
على أینا تعدو المنیه أول
و إنی أخوک الدائم العهد لم أزل
إن أعیاک خصم أو نبا بک منزل
أحارب من حاربت من ذی عداوه
و أحبس یوما إن حبست فأعقل
و إن سؤتنی یوما صفحت إلى غد
لیعقب یوم منک آخر مقبل
ستقطع فی الدنیا إذا ما قطعتنی
یمینک فانظر أی کف تبدل
إذا أنت لم تنصف أخاک وجدته
على طرف الهجران إن کان یعقل
و یرکب حد السیف من أن تضیمه
إذا لم یکن عن شفره السیف معدل
و کنت إذا ما صاحب مل صحبتی
و بدل شرا بالذی کنت أفعل
قلبت له ظهر المجن و لم أقم
على الضیم إلا ریثما أتحول
و فی الناس إن رثت حبالک واصل
و فی الأرض عن دار القلى متحول
إذا انصرفت نفسی عن الشیء لم تکد
إلیه بوجه آخر الدهر تقبل
فقال معاویه لقد شعرت بعدی یا أبا خبیب- و بینما هما فی ذلک دخل معن بن أوس المزنی- فقال له معاویه إیه هل أحدثت بعدنا شیئا قال نعم- قال قل فأنشد هذه الأبیات- فعجب معاویه و قال لابن الزبیر- أ لم تنشدها لنفسک آنفا- فقال أنا سویت المعانی و هو ألف الألفاظ و نظمها- و هو بعد ظئری فما قال من شیء فهو لی- و کان ابن الزبیر مسترضعا فی مزینه- فقال معاویه و کذبا یا أبا خبیب- فقام عبد الله فخرج- .
و قال الشعبی فقد رأیت عجبا بفناء الکعبه- أنا و عبد الله بن الزبیر و عبد الملک بن مروان- و مصعب بن الزبیر- فقام القوم بعد ما فرغوا من حدیثهم- فقالوا لیقم کل واحد منکم فلیأخذ بالرکن الیمانی- ثم یسأل الله تعالى حاجته- فقام عبد الله بن الزبیر فالتزم الرکن و قال- اللهم إنک عظیم ترجى لکل عظیم- أسألک بحرمه وجهک و حرمه عرشک و حرمه بیتک هذا- ألا تخرجنی من الدنیا حتى ألی الحجاز- و یسلم علی بالخلافه و جاء فجلس- . فقام أخوه مصعب فالتزم الرکن و قال- اللهم رب کل شیء و إلیک مصیر کل شیء- أسألک بقدرتک على کل شیء ألا تمیتنی حتى ألی العراق- و أتزوج سکینه بنت الحسین بن علی- ثم جاء فجلس- .
فقام عبد الملک فالتزم الرکن و قال- اللهم رب السموات السبع و الأرض ذات النبت و القفر- أسألک بما سألک به المطیعون لأمرک- و أسألک بحق وجهک و بحقک على جمیع خلقک- ألا تمیتنی حتى ألی شرق الأرض و غربها- لا ینازعنی أحد إلا ظهرت علیه- ثم جاء فجلس- . فقام عبد الله بن عمر فأخذ بالرکن و قال- یا رحمان یا رحیم أسألک برحمتک التی سبقت غضبک- و بقدرتک على جمیع خلقک- ألا تمیتنی حتى توجب لی الرحمه- . قال الشعبی فو الله ما خرجت من الدنیا- حتى بلغ کل من الثلاثه ما سأل- و أخلق بعبد الله بن عمر أن تجاب دعوته- و أن یکون من أهل الرحمه- .
قال الحجاج فی خطبته یوم دخل الکوفه- هذا أدب ابن نهیه أما و الله لأؤدبنکم غیر هذا الأدب- . قال ابن ماکولا فی کتاب الإکمال- یعنی مصعب بن الزبیر و عبد الله أخاه- و هی نهیه بنت سعید بن سهم بن هصیص- و هی أم ولد أسد بن عبد العزى بن قصی- و هذا من المواضع الغامضه- . و روى الزبیر بن بکار فی کتاب أنساب قریش قال- قدم وفد من العراق على عبد الله بن الزبیر- فأتوه فی المسجد الحرام فسلموا علیه- فسألهم عن مصعب أخیه و عن سیرته فیهم- فأثنوا علیه و قالوا خیرا- و ذلک فی یوم جمعه فصلى عبد الله بالناس الجمعه- ثم صعد المنبر فحمد الله ثم تمثل-
قد جربونی ثم جربونی
من غلوتین و من المئین
حتى إذا شابوا و شیبونی
خلوا عنانی ثم سیبونی
أیها الناس إنی قد سألت هذا الوفد من أهل العراق- عن عاملهم مصعب بن الزبیر فأحسنوا الثناء علیه- و ذکروا عنه ما أحب- ألا إن مصعبا اطبى القلوب حتى لا تعدل به- و الأهواء حتى لا تحول عنه- و استمال الألسن بثنائها و القلوب بنصائحها- و الأنفس بمحبتها و هو المحبوب فی خاصته- المأمون فی عامته- بما أطلق الله به لسانه من الخیر- و بسط به یدیه من البذل- ثم نزل- .
و روى الزبیر قال- لما جاء عبد الله بن الزبیر نعی المصعب- صعد المنبر فقال-الحمد لله الذی له الخلق و الأمر- یؤتی الملک من یشاء و ینزع الملک ممن یشاء- و یعز من یشاء و یذل من یشاء- إلا و إنه لم یذلل الله من کان الحق معه و لو کان فردا- و لم یعزز الله ولی الشیطان و حزبه- و إن کان الأنام کلهم معه- إلا و إنه قد أتانا من العراق خبر أحزننا و أفرحنا- أتانا قتل المصعب رحمه الله- فأما الذی أحزننا- فإن لفراق الحمیم لذعه یجدها حمیمه عند المصیبه- ثم یرعوی بعدها ذو الرأی إلى جمیل الصبر و کرم العزاء- و أما الذی أفرحنا فإن قتله کان عن شهاده- و إن الله تعالى جعل ذلک لنا و له ذخیره- ألا إن أهل العراق أهل الغدر و النفاق- أسلموه و باعوه بأقل الثمن- فإن یقتل المصعب فإنا لله و إنا إلیه راجعون- ما نموت جبحا کما یموت بنو العاص- ما نموت إلا قتلا قعصا بالرماح- و موتا تحت ظلال السیوف- ألا إنما الدنیا عاریه من الملک الأعلى- الذی لا یزول سلطانه و لا یبید- فإن تقبل الدنیا علی لا آخذها أخذ الأشر البطر- و إن تدبر عنی لا أبکی علیها بکاء الخرف المهتر- و إن یهلک المصعب فإن فی آل الزبیر لخلفا- ثم نزل- .
و روى الزبیر بن بکار قال- خطب عبد الله بن الزبیر بعد أن جاءه مقتل المصعب- فحمد الله و أثنى علیه ثم قال- لئن أصبت بمصعب فلقد أصبت بإمامی عثمان- فعظمت مصیبته ثم أحسن الله و أجمل- و لئن أصبت بمصعب فلقد أصبت بأبی الزبیر- فعظمت مصیبته فظننت أنی لا أجیزها- ثم أحسن الله و سلم و استمرت مریرتی- و هل کان مصعب إلا فتى من فتیانی- ثم غلبه البکاء فسالت دموعه و قال- کان و الله سریا مریا-
ثم قال
هم دفعوا الدنیا على حین أعرضت
کراما و سنوا للکرام التأسیا
و روى أبو العباس فی الکامل- أن عروه لما صلب عبد الله- جاء إلى عبد الملک فوقف ببابه و قال للحاجب- أعلم أمیر المؤمنین أن أبا عبد الله بالباب- فدخل الحاجب فقال رجل یقول قولا عظیما- قال و ما هو فتهیب فقال قل- قال رجل یقول قل لأمیر المؤمنین- أبو عبد الله بالباب- فقال عبد الملک قل لعروه یدخل فدخل فقال- تأمر بإنزال جیفه أبی بکر فإن النساء یجزعن- فأمر بإنزاله- قال و قد کان کتب الحجاج إلى عبد الملک یقول- إن خزائن عبد الله عند عروه فمره فلیسلمها- فدفع عبد الملک إلى عروه و ظن أنه یتغیر- فلم یحفل بذلک کأنه ما قرأه- فکتب عبد الملک إلى الحجاج ألا یعرض لعروه- .
و من الکلام المشهور فی بخل عبد الله بن الزبیر- الکلام الذی یحکى أن أعرابیا أتاه یستحمله- فقال قد نقب خف راحلتی- فاحملنی إنی قطعت الهواجر إلیک علیها- فقال له ارقعها بسبت و اخصفها بهلب- و أنجد بها و سر بها البردین- فقال إنما أتیتک مستحملا لم آتک مستوصفا- لعن الله ناقه حملتنی إلیک- قال إن و راکبها- .و هذا الأعرابی هو فضاله بن شریک- فهجاه فقال
أرى الحاجات عند أبی خبیب
نکدن و لا أمیه بالبلاد
من الأعیاص أو من آل حرب
أغر کغره الفرس الجواد
دخل عبد الله بن الزبیر على معاویه فقال- یا أمیر المؤمنین لا تدعن مروان- یرمی جماهیر قریش بمشاقصه و یضرب صفاتهم بمعوله- أما و الله إنه لو لا مکانک- لکان أخف على رقابنا من فراشه- و أقل فی أنفسنا من خشاشه- و ایم الله لئن ملک أعنه خیل تنقاد له- لترکبن منه طبقا تخافه- . فقال معاویه إن یطلب مروان هذا الأمر- فقد طمع فیه من هو دونه- و إن یترکه یترکه لمن فوقه- و ما أراکم بمنتهین- حتى یبعث الله علیکم من لا یعطف علیکم بقرابه- و لا یذکرکم عند ملمه- یسومکم خسفا و یسوقکم عسفا- . فقال ابن الزبیر- إذن و الله یطلق عقال الحرب بکتائب تمور- کرجل الجراد تتبع غطریفا من قریش- لم تکن أمه راعیه ثله- . فقال معاویه أنا ابن هند أطلقت عقال الحرب- فأکلت ذروه السنام و شربت عنفوان المکرع- و لیس للآکل بعدی إلا الفلذه- و لا للشارب إلا الرنق- .
فسکت ابن الزبیر- . قدم عبد الله بن الزبیر على معاویه وافدا- فرحب به و أدناه حتى أجلسه على سریره- ثم قال حاجتک أبا خبیب فسأله أشیاء- ثم قال له سل غیر ما سألت- قال نعم المهاجرون و الأنصار ترد علیهم فیئهم- و تحفظ وصیه نبی الله فیهم- تقبل من محسنهم و تتجاوز عن مسیئهم- . فقال معاویه هیهات هیهات- لا و الله ما تأمن النعجه الذئب و قد أکل ألیتها- . فقال ابن الزبیر مهلا یا معاویه- فإن الشاه لتدر للحالب و إن المدیه فی یده- و إن الرجل الأریب لیصانع ولده الذی خرج من صلبه- و ما تدور الرحى إلا بقطبها- و لا تصلح القوس إلا بمعجسها- .
فقال یا أبا خبیب- لقد أجررت الطروقه قبل هباب الفحل هیهات- و هی لا تصطک لحبائها اصطکاک القروم السوامی- فقال ابن الزبیر العطن بعد العل و العل بعد النهل- و لا بد للرحاء من الثفال- ثم نهض ابن الزبیر- . فلما کان العشاء أخذت قریش مجالسها- و خرج معاویه على بنی أمیه فوجد عمروبن العاص فیهم- فقال ویحکم یا بنی أمیه- أ فیکم من یکفینی ابن الزبیر- فقال عمرو أنا أکفیکه یا أمیر المؤمنین- قال ما أظنک تفعل- قال بلى و الله لأربدن وجهه- و لأخرسن لسانه و لأردنه ألین من خمیله- . فقال دونک فاعرض له إذا دخل- فدخل ابن الزبیر و کان قد بلغه کلام معاویه و عمرو- فجلس نصب عینی عمرو- فتحدثوا ساعه ثم قال عمرو-
و إنی لنار ما یطاق اصطلاؤها
لدی کلام معضل متفاقم
فأطرق ابن الزبیر ساعه ینکت فی الأرض- ثم رفع رأسه و قال-
و إنی لبحر ما یسامى عبابه
متى یلق بحری حر نارک یخمد
فقال عمرو و الله یا ابن الزبیر- إنک ما علمت لمتجلبب جلابیب الفتنه- متأزر بوصائل التیه- تتعاطى الذرى الشاهقه و المعالی الباسقه- و ما أنت من قریش فی لباب جوهرها- و لا مؤنق حسبها- . فقال ابن الزبیر أما ما ذکرت من تعاطی الذرى- فإنه طال بی إلیها وسما ما لا یطول بک مثله- أنف حمی و قلب ذکی و صارم مشرفی- فی تلید فارع و طریف مانع- إذ قعد بک انتفاخ سحرک و وجیب قلبک- و أما ما ذکرت من أنی لست من قریش فی لباب جوهرها- و مؤنق حسبها- فقد حضرتنی و إیاک الأکفاء العالمون بی و بک- فاجعلهم بینی و بینک- .
فقال القوم قد أنصفک یا عمرو قال قد فعلت- . فقال ابن الزبیر أما إذ أمکننی الله منک- فلأربدن وجهک و لأخرسن لسانک- و لترجعن فی هذه اللیله- و کان الذی بین منکبیک مشدود إلى عروق أخدعیک- ثم قال أقسمت علیکم یا معاشر قریش- أنا أفضل فی دین الإسلام أم عمرو- فقالوا اللهم أنت قال فأبی أفضل أم أبوه- قالوا أبوک حواری رسول الله ص و ابن عمته- قال فأمی أفضل أم أمه- قالوا أمک أسماء بنت أبی بکر الصدیق و ذات النطاقین- قال فعمتی أفضل أم عمته- قالوا عمتک سلمى ابنه العوام صاحبه رسول الله ص- أفضل من عمته- قال فخالتی أفضل أم خالته- قالوا خالتک عائشه أم المؤمنین- قال فجدتی أفضل أم جدته- فقال جدتک صفیه بنت عبد المطلب عمه رسول الله ص- قال فجدی أفضل أم جده- قالوا جدک أبو بکر الخلیفه بعد رسول الله ص- فقال
قضت الغطارف من قریش بیننا
فاصبر لفصل خصامها و قضائها
و إذا جریت فلا تجار مبرزا
بذ الجیاد على احتفال جرائها
أما و الله یا ابن العاص- لو أن الذی أمرک بهذا واجهنی بمثله- لقصرت إلیه من سامی بصره- و لترکته یتلجلج لسانه و تضطرم النار فی جوفه- و لقد استعان منک بغیر واف و لجأ إلى غیر کاف- ثم قام فخرج- . و ذکر المسعودی فی کتاب مروج الذهب- أن الحجاج لما حاصر ابن الزبیر لم یزل یزحف- حتى ملک الجبل المعروف بأبی قبیس- و قد کان بید ابن الزبیر- فکتب بذلک إلى عبد الملک- فلما قرأ کتابه کبر و کبر من کان فی داره- حتى اتصل التکبیر بأهل السوق فکبروا- و سأل الناس ما الخبر- فقیل لهم إن الحجاج حاصر ابن الزبیر بمکه- و ظفر بأبی قبیس- فقال الناس لا نرضى حتى یحمل أبو خبیب إلینا- مکبلا على رأسه برنس راکب جمل- یطاف به فی الأسواق تراه العیون- .
و ذکر المسعودی أن عمه عبد الملک- کانت تحت عروه بن الزبیر- و أن عبد الملک کتب إلى الحجاج یأمره بالکف عن عروه- و ذلک قبل أن یقتل عبد الله- و ألا یسوءه إذا ظفر بأخیه فی ماله و لا فی نفسه- قال فلما اشتد الحصار على عبد الله- خرج عروه إلى الحجاج فأخذ لعبد الله أمانا و رجع إلیه- فقال هذا عمرو بن عثمان- و خالد بن عبد الله بن خالد بن أسید- و هما فتیا بنی أمیه یعطیانک أمان عبد الملک- ابن عمهما على ما أحدثت أنت و من معک- و أن تنزل أی البلاد شئت و لک بذلک عهد الله و میثاقه- فأبى عبد الله قبول ذلک- و نهته أمه و قالت لا تموتن إلا کریما- فقال لها إنی أخاف إن قتلت أن أصلب أو یمثل بی- فقالت إن الشاه بعد الذبح لا تحس بالسلخ- .
و روى المسعودی- أن عبد الله بن الزبیر بعد موت یزید بن معاویه- طلب من یؤمره على الکوفه- و قد کان أهلها أحبوا أن یلیهم غیر بنی أمیه- فقال له المختار بن أبی عبید- اطلب رجلا له رفق و علم بما یأتی و تدبر قوله إیاها- یستخرج لک منها جندا تغلب به أهل الشام- فقال أنت لها فبعثه إلى الکوفه- فأتاها و أخرج ابن مطیع منها- و ابتنى لنفسه دارا و أنفق علیها مالا جلیلا- و سأل عبد الله بن الزبیر- أن یحتسب له به من مال العراق فلم یفعل- فخلعه و جحد بیعته و دعا إلى الطالبیین- .
قال المسعودی- و أظهر عبد الله بن الزبیر الزهد فی الدنیا- و ملازمه العباده مع الحرص على الخلافه و شبر بطنه- فقال إنما بطنی شبر فما عسى أن یسع ذلک الشبر- و ظهر عنه شح عظیم على سائر الناس- ففی ذلک یقول أبو حمزه مولى آل الزبیر-
إن الموالی أمست و هی عاتبه
على الخلیفه تشکوا الجوع و الحربا
ما ذا علینا و ما ذا کان یرزؤنا
أی الملوک على ما حولنا غلبا
و قال فیه أیضا
لو کان بطنک شبرا قد شبعت و قد
أفضلت فضلا کثیرا للمساکین
ما زلت فی سوره الأعراف تدرسها
حتى فؤادی مثل الخز فی اللین
و قال فیه شاعر أیضا- لما کانت الحرب بینه و بین الحصین بن نمیر- قبل أن یموت یزید بن معاویه-
فیا راکبا إما عرضت فبلغن
کبیر بنی العوام إن قیل من تعنی
تخبر من لاقیت أنک عائذ
و تکثر قتلى بین زمزم و الرکن
و قال الضحاک بن فیروز الدیلمی-
تخبرنا أن سوف تکفیک قبضه
و بطنک شبر أو أقل من الشبر
و أنت إذا ما نلت شیئا قضمته
کما قضمت نار الغضا حطب السدر
فلو کنت تجزی أو تثیب بنعمه
قریبا لردتک العطوف على عمرو
قال هو عمرو بن الزبیر أخوه- ضربه عبد الله حتى مات و کان مباینا له- .کان یزید بن معاویه- قد ولى الولید بن عتبه بن أبی سفیان المدینه- فسرح الولید منها جیشا إلى مکه- لحرب عبد الله بن الزبیر علیه عمرو بن الزبیر- فلما تصاف القوم انهزم رجال عمرو و أسلموه- فظفر به عبد الله فأقامه للناس بباب المسجد مجردا- و لم یزل یضربه بالسیاط حتى مات- .
و قد رأیت فی غیر کتاب المسعودی- أن عبد الله وجد عمرا عند بعض زوجاته- و له فی ذلک خبر لا أحب أن أذکره- . قال المسعودی ثم إن عبد الله بن الزبیر- حبس الحسن بن محمد بن الحنفیه فی حبس مظلم و أراد قتله- فأعمل الحیله حتى تخلص من السجن- و تعسف الطریق على الجبال حتى أتى منى- و بها أبوه محمد بن الحنفیه- . ثم إن عبد الله جمع بنی هاشم کلهم فی سجن عارم- و أراد أن یحرقهم بالنار- و جعل فی فم الشعب حطبا کثیرا- فأرسل المختار أبا عبد الله الجدلی فی أربعه آلاف- فقال أبو عبد الله لأصحابه ویحکم- إن بلغ ابن الزبیر الخبر- عجل على بنی هاشم فأتى علیهم- فانتدب هو نفسه فی ثمانمائه فارس جریده- فما شعر بهم ابن الزبیر إلا و الرایات تخفق بمکه- فقصد قصد الشعب فأخرج الهاشمیین منه- و نادى بشعار محمد بن الحنفیه و سماه المهدی- و هرب ابن الزبیر فلاذ بأستار الکعبه- فنهاهم محمد بن الحنفیه عن طلبه و عن الحرب- و قال لا أرید الخلافه إلا إن طلبنی الناس کلهم- و اتفقوا علی کلهم و لا حاجه لی فی الحرب- .
قال المسعودی- و کان عروه بن الزبیر یعذر أخاه عبد الله- فی حصر بنی هاشم فی الشعب- و جمعه الحطب لیحرقهم- و یقول إنما أراد بذلک ألا تنتشر الکلمه- و لا یختلف المسلمون و أن یدخلوا فی الطاعه- فتکون الکلمه واحده- کما فعل عمر بن الخطاب ببنی هاشم لما تأخروا عن بیعه أبی بکر- فإنه أحضر الحطب لیحرق علیهم الدار- . قال المسعودی- و خطب ابن الزبیر یوم قدم أبو عبد الله الجدلی- قبل قدومه بساعتین- فقال إن هذا الغلام محمد بن الحنفیه قد أبى بیعتی- و الموعد بینی و بینه أن تغرب الشمس- ثم أضرم علیه مکانه نارا- فجاء إنسان إلى محمد فأخبره بذلک- فقال سیمنعه منی حجاب قوی- فجعل ذلک الرجل ینظر إلى الشمس- و یرقب غیبوبتها لینظر ما یصنع ابن الزبیر- فلما کادت تغرب- حاست خیل أبی عبد الله الجدلی دیار مکه- و جعلت تمعج بین الصفا و المروه- و جاء أبو عبد الله الجدلی بنفسه- فوقف على فم الشعب- و استخرج محمدا و نادى بشعاره- و استأذنه فی قتل ابن الزبیر فکره ذلک و لم یأذن فیه- و خرج من مکه فأقام بشعب رضوى حتى مات- .
و روى المسعودی عن سعید بن جبیر- أن ابن عباس دخل على ابن الزبیر فقال له ابن الزبیر- إلام تؤنبنی و تعنفنی-قال ابن عباس إنی سمعت رسول الله ص یقول بئس المرء المسلم یشبع و یجوع جاره- و أنت ذلک الرجل فقال ابن الزبیر- و الله إنی لأکتم بغضکم أهل هذا البیت- منذ أربعین سنه- و تشاجرا فخرج ابن عباس من مکه- خوفا على نفسه فأقام بالطائف حتى مات- .
و روى أبو الفرج الأصفهانی قال- أتى فضاله بن شریک الوالبی- ثم الأسدی من بنی أسد بن خزیمه- عبد الله بن الزبیر فقال- نفدت نفقتی و نقبت ناقتی- فقال أحضرنیها فأحضرها- فقال أقبل بها أدبر بها ففعل- فقال ارقعها بسبت و اخصفها بهلب- و أنجد بها یبرد خفها- و سر البردین تصح- فقال فضاله إنی أتیتک مستحملا- و لم آتک مستوصفا- فلعن الله ناقه حملتنی إلیک- فقال إن و راکبها فقال فضاله-
أقول لغلمه شدوا رکابی
أجاوز بطن مکه فی سواد
فما لی حین أقطع ذات عرق
إلى ابن الکاهلیه من معاد
سیبعد بیننا نص المطایا
و تعلیق الأداوی و المزاد
و کل معبد قد أعلمته
مناسمهن طلاع النجاد
أرى الحاجات عند أبی خبیب
نکدن و لا أمیه بالبلاد
من الأعیاص أو من آل حرب
أغر کغره الفرس الجواد
قال ابن الکاهلیه هو عبد الله بن الزبیر- و الکاهلیه هذه هی أم خویلد بن أسد بن عبد العزى- و اسمها زهره بنت عمرو- بن خنثر بن روینه بن هلال- من بنی کاهل بن أسد بن خزیمه- قال فقال عبد الله بن الزبیر لما بلغه الشعر- علم أنها شر أمهاتی فعیرنی بها و هی خیر عماته- .
و روى أبو الفرج قال- کانت صفیه بنت أبی عبید بن مسعود الثقفی- تحت عبد الله بن عمر بن الخطاب- فمشى ابن الزبیر إلیها- فذکر لها أن خروجه کان غضبا- لله عز و جل- و لرسوله ص و للمهاجرین و الأنصار- من أثره معاویه و ابنه بالفیء- و سألها مسأله زوجها عبد الله بن عمر أن یبایعه- فلما قدمت له عشاءه- ذکرت له أمر ابن الزبیر و عبادته و اجتهاده- و أثنت علیه و قالت إنه لیدعو إلى طاعه الله عز و جل- و أکثرت القول فی ذلک فقال لها- ویحک أ ما رأیت البغلات الشهب التی کان یحج معاویه علیها- و تقدم إلینا من الشام قالت بلى- قال و الله ما یرید ابن الزبیر بعبادته غیرهن
ترجمه فارسی شرح ابن ابی الحدید
حکمت (۴۶۱)
ما زال الزبیر رجلا منّا اهل البیت حتى نشأ ابنه المشئوم عبد الله.
«زبیر همواره مردى از ما اهل بیت بود تا آنکه پسر نافرخنده اش عبد الله به جوانى رسید.»
این سخن را ابو عمر بن عبد البر در کتاب الاستیعاب از قول امیر المؤمنین علیه السّلام درباره عبد الله بن زبیر آورده است با این تفاوت که کلمه مشئوم- نافرخنده- را نقل نکرده است.
عبد الله بن زبیر و بیان بخشى از اخبار تازه او
ما- ابن ابى الحدید- اینک آنچه را که ابن عبد البر در شرح حال عبد الله بن زبیر آورده است مى آوریم که این مصنف معمولا تلخیص بخشهاى مهم شرح حال هر کس را نقل مى کند. سپس تفصیل احوال او را از آثار دیگر نقل خواهیم کرد.ابو عمر که خدایش رحمت کناد مى گوید: کنیه عبد الله بن زبیر، ابو بکر بوده است.
برخى هم گفته اند ابوبکیر، و این موضوع را ابو احمد حاکم حافظ در کتاب خود که درباره کنیه هاست گفته است ولى جمهور سیره نویسان و اهل آثار بر این عقیده اند که کنیه او ابو بکر است. کنیه دیگرى هم داشته است که ابو خبیب است به نام پسر بزرگش خبیب، و این خبیب همان کسى است که عمر بن عبد العزیز به هنگام فرمانروایى خود بر مدینه از سوى ولید به فرمان ولید او را تازیانه زد و خبیب از ضربه هاى تازیانه کشته شد و عمر بن عبد العزیز بعدها خون بهاى او را پرداخت ابو عمر مى گوید: پیامبر صلّى اللّه علیه و آله و سلّم او را به نام و کنیه جد مادریش نام و کنیه نهاد. مادر عبد الله یعنى اسماء دختر ابو بکر در حالى که از او حامله بود، از مکه به مدینه هجرت کرد و او را به سال دوّم هجرت و بیستمین ماه هجرت زایید. و گفته شده است: عبد الله به سال نخست هجرت زاییده شده است و نخستین پسرى است که پس از هجرت مهاجران به مدینه براى مهاجران متولد شده است.
هشام بن عروه از قول اسماء روایت مى کند که گفته است من در مکه به عبد الله باردار شدم و هنگامى که مدت باردارى من نزدیک به پایان بود به مدینه آمدم و در منطقه قباء منزل کردم و همان جا او را زاییدم و سپس به حضور پیامبر صلّى اللّه علیه و آله و سلّم رفتم و عبد الله را در دامن آن حضرت نهادم. رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله و سلّم خرمایى خواست و آن را جوید و آب آن را از دهان خویش به دهان او ریخت و نخستین چیزى که به شکم عبد الله وارد شد آب دهان پیامبر صلّى اللّه علیه و آله و سلّم بود، آن گاه پیامبر صلّى اللّه علیه و آله و سلّم با خرمایى کام او را برداشت و براى او دعا فرمود و فرخندگى خواست، و او نخستین فرزندى بود که در مدینه براى مهاجران زاییده شد و سخت شاد شدند که به آنان گفته شده بود یهودیان شما را جادو کردهاند و براى شما فرزندى متولد نخواهد شد.
ابو عمر مى گوید: عبد الله بن زبیر همراه پدر و خاله خود- عایشه- در جنگ جمل شرکت کرد، او مردى چالاک، تیزهوش و با نام و ننگ و زبانآور و سخنور بود. عبد الله کوسه بود، نه ریش داشت و نه یک تار موى در چهره اش. بسیار نماز مى خواند و بسیار روزه مى گرفت و سخت دلیر و نیرومند بود و نژاده و مادران و نیاکان مادرى و خاله هایش همگان گرامى بودند، ولى خویهایى داشت که با آنها شایستگى خلافت نداشت. او مردى بخیل و تنگ سینه و بدخوى و حسود و ستیزهگر بود و محمد بن حنفیه را از مکه و مدینه تبعید کرد و عبد الله بن عباس را هم به طائف تبعید کرد. على علیه السّلام درباره او فرموده است: همواره زبیر در شمار خانواده ما شمرده مى شد تا آن گاه که پسرش عبد الله رشد و نمو کرد.
گوید: به گفته ابو معشر به سال شصت و چهار و به گفته مدائنى به سال شصت و پنج با او به خلافت بیعت شد، و پیش از آن او را خلیفه نمىخواندند. بیعت با عبد الله بن زبیر پس از مرگ معاویه بن یزید بن معاویه بود. مردم حجاز و یمن و عراق و خراسان با او بیعت کردند و او با مردم هشت حج گزارد و به روزگار عبد الملک بن مروان روز سهشنبه سیزده روز باقى مانده از جمادى الاولى و گفته شده است جمادى الاخر سال هفتاد و سه، در سن هفتاد و دو سالگى کشته شد.
پیکرش پس از کشته شدن در مکه به دار آویخته شد. حجاج از شب اول ذیحجه سال هفتاد و دوم او را محاصره کرد و در آن سال حجاج به امارت حج بر مردم حج گزارد، و در عرفات در حالى که مغفر و زره بر تن داشت وقوف کرد و آنان در آن حج طواف انجام ندادند. حجاج، عبد الله بن زبیر را شش ماه و هفده روز در محاصره داشت تا او را کشت. ابو عمر مى گوید: هشام بن عروه از پدرش روایت مى کند که مى گفته است: ده روز پیش از کشته شدن عبد الله بن زبیر، عبد الله پیش مادرش اسماء که بیمار بود رفت و گفت: مادر جان چگونهاى گفت: خود را بیمار مى بینم. عبد الله گفت: همانا در مرگ راحت است. مادر گفت: شاید تو آرزوى آن را براى من دارى ولى من دوست نمىدارم بمیرم مگر اینکه شاهد یکى از دو حال براى تو باشم، یا کشته شوى و تو را در راه خدا حساب کنم یا بر دشمنت پیروز شوى و چشم من روشن شود.
عروه مىگوید: عبد الله برگشت به من نگریست و خندید. روز کشته شدن عبد الله بن زبیر، مادرش در مسجد پیش او آمد و گفت: پسرکم مبادا از بیم کشته شدن امانى از ایشان بپذیرى که در آن بیم زبونى باشد که به خدا سوگند ضربت شمشیر خوردن در عزت بهتر است از تازیانه خوردن در خوارى. گوید: عبد الله برون آمد و براى او تخته درى کنار کعبه نصب کرده بودند که زیر آن توقف مى کرد، مردى از قریش پیش او آمد و گفت: آیا در خانه کعبه را براى تو بگشایم که داخل کعبه شوى گفت: به خدا سوگند که اگر شما را زیر پردههاى کعبه پیدا کنند، همهتان را خواهند کشت مگر حرمت خانه کعبه غیر از حرمت حرم است، و سپس این بیت را خواند: من خریدار زندگانى به ننگ و دشنام نیستم و از بیم مرگ بر نردبان بالا نمى روم.
در همین حال گروهى از سپاهیان حجاج بر او سخت حمله آوردند، پرسید: آنان کیستند گفتند: مصریاناند. عبد الله بن زبیر به یاران خود گفت: نیام شمشیرهاى خود را بشکنید و همراه من حمله کنید که من در صف اوّل هستم، آنان چنان کردند، ابن زبیر بر مصریان حمله کرد و آنان بر او حمله کردند. ابن زبیر با دو شمشیر- که در دو دست داشت- ضربه مىزد، به مردى رسید و چنان ضربتى به او زد که دستش را قطع کرد و به هزیمت رفتند و شروع به ضربه زدن به ایشان کرد تا آنها را از در مسجد بیرون راند، مرد سیاهى از آن میان او را دشنام مىداد، ابن زبیر به او گفت: اى پسر حام بایست و بر او حمله کرد و او را کشت.
در این هنگام مردم حمص از در بنى شیبه هجوم آوردند، پرسید: اینان کیستند گفتند: مردم حمصاند، بر آنان حمله برد و چندان با شمشیر خود بر آنان ضربت زد که از مسجد بیرونشان کرد و برگشت و این شعر را مىخواند: «اگر هماوردم یکى بود، او را نابود مىکنم و در حالى که سرش را مىبرم به وادى مرگ در مىآورمش.» آن گاه مردم اردن از در دیگرى بر او حمله آوردند، پرسید: اینان کیستند گفتند: مردم اردن هستند، شروع به ضربه زدن به آنان کرد و آنان را از مسجد بیرون راند و این بیت را مىخواند: مرا چنین هجومى که چون سیل است و گرد و خاک آن تا شام فرو نمىنشیند در خاطر نیست.
در این هنگام سنگى از ناحیه صفا رسید و میان چشمان او خورد و سرش را زخم کرد و این بیت را مىخواند: «زخمهاى ما بر پاشنه هاى ما خون نمى ریزد بلکه بر پشت پایمان خون فرو مى چکد.» و به این بیت تمثل جسته بود، دو تن از بردگانش به حمایت از او پرداختند و یکى از ایشان چنین رجز مى خواند: «برده از خدایگان خود حمایت مىکند و پرهیز مى دارد.» دشمنان بر او گرد آمدند و پیوسته بر او ضربت مى زدند و او هم مى زد و سرانجام او و آن دو برده را با هم کشتند، و چون کشته شد شامیان تکبیر گفتند، و عبد الله بن عمر گفته است: تکبیر گویندگان روز تولد عبد الله بن زبیر بهتر از تکبیر گویندگان روز کشته شدن او هستند.
ابو عمر مى گوید: یعلى بن حرمله گفته است، سه روز پس از کشته شدن عبد الله بن زبیر وارد مکه شدم. پیکر عبد الله بردار کشیده بود. مادرش اسماء که پیرزنى فرتوت و بلند قامت و کور بود، و عصاکش داشت، آمد و به حجاج گفت: وقت آن نرسیده است که این سوار فرود آید حجاج بدو گفت: همین منافق را مى گویى اسماء گفت: به خدا سوگند منافق نبود، بلکه بسیار روزه گیرنده و نمازگزارنده و نیکوکار بود. حجاج گفت: برگرد که تو پیرزنى و کودن شده اى. اسماء گفت: نه به خدا سوگند خرف نشده ام و خود از رسول خدا شنیدم مى فرمود: «از میان ثقیف یک دروغگو و یک هلاک کننده بیرون خواهد آمد.» دروغگو را دیدیم- و منظور اسماء مختار بود- و هلاک کننده تویى.
ابو عمر مىگوید: سعید بن عامر خراز، از ابن ابى ملیکه نقل مى کند که مى گفته است: من به کسى که براى اسماء مژده آورده بود که جسد پسرش عبد الله را از دار پایین آورده اند اجازه ورود دادم. اسماء دیگى آب و پارچه سپید یمنى خواست و به من دستور داد پیکر عبد الله را غسل دهم، هر عضو از اعضاى او را که مى گرفتیم، جدا مى شد و به دست ما مى آمد، ناچار هر عضوى را مى شستیم و در کفن مى نهادیم و سپس عضو دیگر را مى شستیم و در کفن مى نهادیم تا از غسل فارغ شدیم. اسماء برخاست و خود بر آن نماز گزارد، پیش از آن همواره مى گفت: خدایا مرا ممیران تا چشم مرا به جثه عبد الله روشن فرمایى، و چون پیکر عبد الله را به خاک سپردند، هنوز جمعه بعد نرسیده بود که اسماء درگذشت.
ابو عمر مىگوید: عروه بن زبیر پیش عبد الملک رفته و از او تقاضا کرده بود اجازه فرود آوردن جسد عبد الله را بدهد، عبد الملک پذیرفت و جسد از دار پایین آورده شد.
ابو عمر مى گوید: على بن مجاهد گفته است همراه ابن زبیر دویست و چهل مرد کشته شدند و خون برخى از آنان درون کعبه ریخته بود.
ابو عمر مى گوید: عیسى، از ابو القاسم، از مالک بن انس روایت مى کند که مى گفته است ابن زبیر از مروان بهتر و براى حکومت از او و پدرش شایسته تر بود. و گوید: على بن مدائنى، از سفیان بن عیینه نقل مىکند که عامر پسر عبد الله بن زبیر تا یکسال پس از مرگ پدرش فقط براى پدرش دعا مىکرد و از خداوند براى خود چیزى مسألت نمى فرمود.
ابو عمر گوید: اسماعیل بن علیّه، از ابو سفیان بن علاء، از ابن ابى عتیق روایت مىکند که مىگفته است، عایشه گفته بوده است: هرگاه عبد الله بن عمر از این جا گذشت او را نشانم دهید، و چون ابن عمر از آن جا گذشت، گفتند که این عبد الله بن عمر است.
عایشه گفت: اى ابا عبد الرحمان چه چیزى تو را منع کرد که مرا از این مسیر که رفتم- جنگ جمل- نهى کنى گفت: من دیدم مردى بر تو چیره شده است و تو هم مخالفتى به او نمىکنى- مقصودش عبد الله بن زبیر بود- . عایشه گفت: ولى اگر تو مرا از آن کار نهى کرده بودى، بیرون نمىرفتم.
اما زبیر بن بکار در کتاب انساب قریش فصلى مفصل درباره اخبار و احوال عبد الله آورده است که ما آن را خلاصه مىکنیم و چکیده آن را مىآوریم. زبیر بن بکار در بیان فضایل و ستایش عبد الله بن زبیر بیش از اندازه سخن گفته است و البته در این باره عذرش پذیرفته است و نباید مرد را براى دوست داشتن خویشاوندش سرزنش کرد و چون زبیر بن بکار یکى از فرزندزادگان عبد الله بن زبیر است از دیگران سزاوارتر به مدح و ستایش اوست. زبیر بن بکار گوید: مادر عبد الله بن زبیر، اسماء ذات النطاقین دختر ابو بکر صدیق است و از این سبب به ذات النطاقین معروف شده است که هنگام آماده شدن و حرکت پیامبر صلّى اللّه علیه و آله و سلّم براى هجرت به مدینه که ابو بکر هم همراه آن حضرت بود براى سفره آنان بند و ریسمانى نبود که آن را ببندند، اسماء برگردان دامن خویش را درید و سفره را با آن بست. پیامبر صلّى اللّه علیه و آله و سلّم به او فرمود: خداوند متعال به عوض این دامن، در بهشت دو دامن به تو ارزانى مىفرماید و از آن هنگام به ذات النطاقین موسوم شد.
محمد بن ضحاک از قول پدرش روایت مى کند که مردم شام هنگامى که در مکه با عبد الله بن زبیر جنگ مى کردند، فریاد مى کشیدند که اى پسر ذات النطاقین و این را به خیال خود عیبى مى پنداشتند. گوید: عمویم مصعب بن عبد الله نقل مىکرد که عبد الله بن زبیر مى گفته است: مادرم در حالى که من در شکم او بودم هجرت کرد و هر خستگى و رنج و گرسنگى که به او رسید به من هم رسید.
گوید: عایشه گفت، اى رسول خدا آیا کنیه اى براى من تعیین نمىفرمایى فرمود: به نام خواهرزادهات عبد الله کنیه براى خود انتخاب کن و کنیه عایشه ام عبد الله بود.
گوید: هند بن قاسم، از عامر بن عبد الله بن زبیر، از پدرش نقل مى کند که مى گفته است، پیامبر صلّى اللّه علیه و آله و سلّم خون گرفت و ظرف خون را به من داد و فرمود: برو آن را جایى زیر خاک پنهان کن که کسى آن را نبیند. من رفتم و آن را آشامیدم و چون برگشتم پیامبر صلّى اللّه علیه و آله و سلم پرسید چه کردى گفتم: آن را جایى قرار دادم که گمان مى کنم پوشیده ترین جا از مردم باشد. فرمود: شاید آن را نوشیدهاى گفتم آرى زبیر بن بکار مىگوید: گروه بسیار و برون از شمارى از یاران ما نقل کرده اند که عبد الله بن زبیر هفت روز پیاپى روزه مستحبى مى گرفت و چنان بود که از روز جمعه شروع به روزه گرفتن مى کرد و تا جمعه بعد روزه نمى گشاد و گاه در مدینه شروع به روزه گرفتن مى کرد و در مکه روزه مى گشود، و گاه در مکه شروع به روزه گرفتن مى کرد و در مدینه افطار مى کرد.
گوید: یعقوب بن محمد بن عیسى با اسنادى که به عروه بن زبیر مىرساند از قول او نقل مى کند که مى گفته است در نظر عایشه پس از پیامبر صلّى اللّه علیه و آله و سلّم و ابو بکر هیچ کس محبوبتر از عبد الله بن زبیر نبود.
گوید: مصعب بن عثمان براى من نقل کرد که عایشه و حکیم بن حزام و عبد الله بن عامر بن کریز و اسود بن ابى البخترى و شیبه بن عثمان و اسود بن عوف، عبد الله بن زبیر را وصىّ خود قرار دادند. زبیر بن بکار مى گوید: عبد الله نخستین کسى است که پرده کعبه را دیبا قرار داد و هر چند گاه چنان آن را عطرآگین مى ساخت که هر کس وارد حرم مىشد بوى آن را استشمام مى کرد و پیش از آن پرده کعبه گلیم هاى مویین یا چرم بود. گوید: هنگامى که مهدى پسر منصور عباسى پرده کعبه را برداشت از جمله قطعه هایى که از آن کندند قطعه و پردهاى دیبا بود که بر آن نوشته بود «براى عبد الله ابو بکر امیر المؤمنین»- یعنى ابن زبیر.
گوید: یحیى بن معین با اسنادى که به هشام بن عروه مىرساند نقل مىکرد که مىگفته است: در جنگ جمل عبد الله بن زبیر را که میان کشتهشدگان افتاده بود برگرفتند در حالى که چهل و اند زخم نیزه و شمشیر بر بدنش بود.
گوید: عبد الله بن زبیر از جمله آن چند تنى بود که عثمان بن عفان به آنان دستور داده بود قرآن را در مصاحف بنویسند. محمد بن حسن، از نوفل بن عماره نقل مىکند که مىگفته است: از سعید بن مسیب درباره خطیبان قریش در دوره جاهلى پرسیدند، گفت: اسود بن مطلب بن اسد سهیل بن عمرو. درباره سخنوران مسلمانان پرسیدند، گفت: معاویه و پسرش و سعید بن عاص و پدرش و عبد الله بن زبیر.
گوید: ابراهیم بن منذر، از عثمان بن طلحه نقل مىکرد که در سه مورد با عبد الله بن زبیر ستیز نمىشد، شجاعت و بلاغت و عبادت. و گوید: عبد الله بن زبیر یک سوم مال خود را در حال زندگانى خویش تقسیم کرد و پدرش زبیر هم نسبت به ثلث مال خویش وصیت کرد. ابن زبیر یکى از پنج تنى است که ابو موسى اشعرى و عمرو عاص به اتفاق نظر آنان را براى مشورت به هنگام صدور رأى فراخواندند، آن پنج تن، عبد الله بن زبیر و عبد الله بن عمرو، و ابو الجهم بن حذیفه و جبیر بن مطعم و عبد الرحمان بن حارث بن هشام بودند.
زبیر بن بکار مى گوید: در جنگ جمل هنگامى که طلحه و زبیر بر عثمان بن حنیف پیروز شدند به فرمان آن دو عبد الله بن زبیر با مردم نماز مى گزارد. گوید عایشه به کسى که در جنگ جمل براى او مژده آورد که عبد الله بن زبیر کشته نشده است، ده هزاردرهم مژدگانى داد.
مى گویم- ابن ابى الحدید- آنچه بر گمان من غلبه دارد این است که موضوع این مژدگانى در جنگ افریقیه بوده است که در جنگ جمل عایشه گرفتار خود و از عبد الله بن زبیر غافل بوده است.
زبیر بن بکّار مى گوید: على بن صالح به طریق مرفوع براى من نقل کرد که با پیامبر صلّى اللّه علیه و آله و سلّم درباره نوجوانانى که به حد بلوغ رسیده بودند مذاکره شد، عبد الله بن جعفر و عبد الله بن زبیر و عمر بن ابى سلمه مخزومى از آن نوجوانان بودند و به پیامبر گفته شد اگر با آنان بیعت فرمایى برکتى از وجود شما به آنان مىرسد و مایه شهرت و شرف ایشان خواهد بود. چون آنان را براى بیعت کردن آوردند، گویى سست و کند شده بودند، ناگاه ابن زبیر خود را جلو انداخت، پیامبر صلّى اللّه علیه و آله و سلّم لبخند زد و فرمود: آرى که او پسر پدرش است و با آنان بیعت فرمود.
گوید: از راس الجالوت پرسیده شد: دلایل شناخت زیرکى و آینده کودکان در نظر شما چیست گفت: چیزى در این مورد نداریم که آنان از پى یکدیگر آفریده مىشوند جز اینکه مواظب آنان هستیم اگر از یکى از آنان بشنویم که ضمن بازى خود مى گوید: چه کسى با من خواهد بود، این سخن را نشانه همت و راستى نهفته در او مى دانیم و اگر بشنویم که مىگوید: من همراه چه کسى باید باشم آن را خوش نمىداریم.
و نخستین سخنى که از عبد الله بن زبیر شنیده شد این بود که روزى با کودکان بازى مىکرد، مردى عبور کرد و بر سرشان فریاد کشید، کودکان گریختند، ابن زبیر یک دو گام به عقب رفت و بانگ برداشت که بچه ها مرا امیر خود قرار دهید و همگى بر او حمله بریم. و گوید: در حالى که عبد الله بن زبیر همراه کودکان بود، عمر بن خطاب گذشت، کودکان همه گریختند و او ایستاد. عمر گفت: چرا تو نگریختى گفت: گناهى نکردهام که از تو بترسم. راه هم تنگ نبود که براى تو آن را گشاده سازم.
زبیر بن بکار روایت مىکند که عبد الله بن سعد بن ابى سرح به روزگار خلافت عثمان به جنگ افریقیه رفت، در آن جنگ عبد الله بن زبیر، جرجیر فرمانده لشکر روم را کشت. ابن ابى سرح به او گفت: مى خواهم مژدهرسانى پیش امیر مؤمنان فرستم تا مژده این فتح را دهد و تو شایسته ترین کسى، پیش امیر مؤمنان- عثمان- برو و این خبر را به او بده. عبد الله بن زبیر گوید: چون پیش عثمان رفتم و خبر فتح و نصرت و لطف خدا را گفتم و براى او شرح دادم که کار ما چگونه بود، همین که سخنم تمام شد، گفت: آیامىتوانى این سخن را به مردم ابلاغ کنى گفتم: آرى و چه چیز مرا از آن باز مى دارد.
گفت: پس برو و به مردم خبر بده. عبد الله مىگوید: همین که کنار منبر رفتم و رو به روى مردم ایستادم، چهره پدرم رو به روى من قرار گرفت و هیبتى از او در دلم پدید آمد که پدرم نشان آن را در چهره ام دید. مشتى سنگ ریزه برداشت و چشم بر چهره ام دوخت و مىخواست سنگریزه به من بزند، من کمر خویش را استوار بستم و سخن گفتم.
آورده اند که پس از پایان سخنان عبد الله، زبیر گفت: به خدا سوگند گویى سخن ابو بکر را مى شنیدم، هر کس مى خواهد با زنى ازدواج کند به پدر و برادر آن زن بنگرد که آن زن فرزندى نظیر آنان براى او خواهد آورد.
زبیر بن بکار مى گوید: و چون عبد الله بن زبیر به کعبه پناه برد به عائذ البیت ملقب شد. گوید: عمویم مصعب بن عبد الله براى من نقل کرد که آنچه سبب پناهندگى عبد الله بن زبیر به کعبه شد این بود که چون پدرش زبیر از مکه آهنگ بصره داشت، پس از اینکه بدرود کرد و مى خواست سوار شود، نخست به کعبه نگریست و سپس به پسرش عبد الله رو کرد و گفت: به خدا سوگند براى کسى که خواهان رسیدن به آرزویى است یا از چیزى بیمناک است، چیزى نظیر کعبه ندیده ام. اما خبر کشته شدن عبد الله بن زبیر را ما از تاریخ ابو جعفر محمد بن جریر طبرى که خدایش رحمت کناد مىآوریم.
ابو جعفر مى گوید: حجاج، عبد الله بن زبیر را هشت ماه محاصره کرد. اسحاق بن یحیى از یوسف بن ماهک روایت مى کند که مى گفته است خودم منجنیق مردم شام را دیدم که چون با آن سنگ انداختند آسمان رعد و برق زد و صداى رعد بر صداى منجنیق پیشى گرفت. مردم شام آن را بزرگ پنداشتند و از سنگ انداختن دست نگه داشتند. حجاج دامن قباى خود را جمع کرد و به کمر بند خویش زد و سنگ منجنیق را برداشت و در آن نهاد و گفت بیندازید و خودش هم همراه آنان سنگ مى انداخت.
گوید: صبح کردند در حالى که صاعقه پیاپى فرود مى آمد و دوازده تن از یاران حجاج را کشت، و مردم شام آن را کارى زشت دانستند. حجاج گفت: اى مردم شام از این کار شگفت مکنید و آن را بزرگ مشمارید که من فرزند تهامه ام و اینها صاعقه هاى تهامه است، بر شما مژده باد که پیروزى نزدیک شده است و بر سر آنان هم همین مصیبت مىرسد.
فرداى آن روز صاعقه ادامه داشت و از یاران ابن زبیر هم به شمار یاران حجاج صاعقه زده شدند. حجاج گفت: آیا نمى بینید که آنان هم همانگونه کشته مى شوند و حال آنکه شما بر طاعت هستید و ایشان بر نافرمانى، جنگ همچنان میان حجاج و عبد الله بن زبیر ادامه داشت تا آنکه عموم یاران او متفرق شدند و عموم مردم مکه با گرفتن امان به حجاج پیوستند.
طبرى گوید: اسحاق بن عبید الله از منذر بن جهم اسلمى روایت مىکند که گفته است ابن زبیر را دیدم که کسانى که همراهش بودند، سخت از یارى دادنش خوددارى و شروع به پیوستن به حجاج کردند. حدود ده هزار تن از آنان به حجاج پیوستند و گفته شده است: منذر بن جهم اسلمى هم از کسانى بود که از او جدا شد. دو پسر عبد الله بن زبیر خبیب و حمزه هم پیش حجاج رفتند و از او براى خود امان گرفتند.
طبرى مىگوید: محمد بن عمر، از ابن ابى الزناد، از مخرمه بن سلمان والبى نقل مىکند که مى گفته است: عبد الله بن زبیر همین که خوددارى مردم را از یارى دادن خود بدین گونه دید، پیش مادر خود رفت و گفت: مادر جان مردم مرا خوار و زبون ساختند، حتى پسران و خویشاوندانم رفته اند، و جز شمارى اندک که بیش از یک ساعت نمى توانند دفاع کنند همراه من باقى نمانده اند، و آن قوم آنچه از دنیا که بخواهم به من مى دهند، عقیده تو چیست گفت: پسرکم، تو به خود از من داناترى، اگر مى دانى کارى که کردى حق است و بر آنچه فرا مىخوانى حق است، به کار خود ادامه بده که به هر حال یاران تو بر همان عقیده کشته شدهاند و سر به فرمان آنان فرو میاور که غلامان بنى امیه تو را بازیچه قرار دهند، و اگر دنیا را اراده کردهاى چه بد بندهاى تو هستى که خویشتن و آنان را که همراه تو کشته شدهاند به هلاکت انداخته اى، و اگر مى گویى من بر حق هستم ولى چون یارانم سستى کردند، سست و ناتوان شدم که این کار، کار آزادگان و دینداران نیست و بقاى تو در دنیا چه اندازه است، کشته شدن نکوتر است.
ابن زبیر نزدیک رفت و سر مادرش را بوسید و گفت: به خدا سوگند از هنگامى که قیام کرده ام تا امروز عقیده من همین است و به دنیا نگرویدم و زندگى در آن را دوست نمى دارم و چیزى مرا وادار به قیام نکرد مگر خشم گرفتن براى خدا که مىبینم حرام خدا را حلال مى شمرند، ولى دوست داشتم عقیده تو را بدانم که بینشى بر بینش من افزودى، اینک اى مادر بدان که من امروز کشته مى شوم، اندوه تو سخت مباد و تسلیم فرمان خدا شو که پسرت هرگز کار ناپسند و عملى نکوهیده انجام نداده است و در هیچ حکمى ستم روا نداشته و در هیچ امانى مکر نورزیده و به هیچ مسلمان و اهل ذمهاى ظلم نکرده است. و هیچ ظالمى را از کارگزارانم که از آن آگاه شدهام نه تنها نپسندیدهام که آن را زشت شمردهام، و هیچ چیز در نظرم برتر و گزینهتر از رضاى پروردگارم نبوده است. بار خدایا این سخنان را براى تزکیه خویش نمى گویم تو به من داناترى و من این سخنان را مى گویم تا مادرم آرام گیرد.
مادرش گفت: از خداوند امید دارم که سوگ من در مورد تو پسندیده باشد اگر از من به مرگ پیشى گرفتى و آرزومندم از دنیا نروم تا ببینم سرانجام تو چه مىشود. عبد الله گفت: اى مادر خدایت پاداش نیکو دهاد و به هر حال پیش از مرگ من و پس از آن دعا را براى من رها مکن.
گفت: هرگز رها نمىکنم، وانگهى هر کس بر باطل کشته شده باشد تو بر حق کشته مىشوى. اسماء سپس گفت: پروردگارا بر آن شبزنده داریها و نمازگزاردن در شبهاى بلند و بر آن تشنگى و ناله در نیمروزهاى سوزان مدینه و مکه و بر نیکوکارى او نسبت به پدر و مادرش رحمت آور، خدایا من او را تسلیم فرمان تو درباره او کردم و به آنچه تقدیر فرمودهاى خشنودم، پروردگارا در مورد عبد الله به من پاداش شکیبایان سپاسگزار را ارزانى فرماى.
ابو جعفر طبرى مىگوید: محمد بن عمر، از موسى بن یعقوب بن عبد الله، از عمویش نقل مىکند که مىگفته است: ابن زبیر در حالى که زره و مغفر پوشیده بود پیش مادرش رفت، سلام کرد و دست مادر را گرفت و بوسید و مادرش گفت: هرگز از رحمت خدا دور نباشى ولى این بدرود است، گفت: آرى براى بدرود آمده ام که امروز را آخر روز دنیا مى بینم که بر من مى گذرد، و مادر جان بدان که چون من کشته شوم، من گوشتى خواهم بود که هر چه با آن کنند آن را زیان نمىرساند.
گفت: پسرکم راست مىگویى همچنین بینش خود را باش و ابن ابى عقیل را بر خود مسلط مگردان اینک پیش من بیا تا تو را بدرود کنم. عبد الله جلو رفت و مادر را در آغوش کشید و بوسید. اسماء همین که دستش زره عبد الله را لمس کرد گفت: این کار، کار کسى که قصدى چون تو دارد- از دنیا بریده است- نیست. گفت: فقط براى آن پوشیدهام که تو را آسوده خاطر دارم.
گفت: زره مایه قرص شدن دل من نیست. عبد الله زره را از تن کند آن گاه آستینهاى خود را بالا زد و پایین پیراهن خود را استوار بست و دامن جبه خزى را که زیر پیراهن بر تن داشت زیر کمربند خویش جا داد. مادرش گفت: دامن جامهات را جمع کن و بر کمر زن،که چنان کرد، او برگشت و این شعر را مى خواند: «من چون روز خویش را بشناسم شکیبایى مى کنم که بعضى مى شناسند و سپس منکر آن مى شوند.» پیرزن سخن او را شنید و گفت: آرى به خدا سوگند باید صبورى کنى و چرا صبورى نکنى که نیاکان تو ابو بکر و زبیراند و مادر بزرگت صفیه دختر عبد المطلب است.
گوید: و محمد بن عمر، از قول ثور بن یزید، از قول مردى از اهل حمص نقل مىکند که مىگفته است: در آن روز که او را دیدم در حالى که ما پانصد تن از مردم حمص بودیم و از درى که مخصوص ما بود و کسى غیر از ما از آن وارد نمىشد، وارد شدیم و او به ما حمله کرد و ما منهزم شدیم و او این رجز را مى خواند: «من هرگاه روز- بخت- خود را بشناسم شکیبایى مى کنم و آزاده روزهاى خود را مى شناسد و حال آنکه برخى آن را مى شناسند و سپس منکر مى شوند.» و من مى گفتم: آرى به خدا سوگند که تو آزاده شریفى، و خود او را دیدم که در ابطح به تنهایى ایستاده بود و کسى به او نزدیک نمىشد آن چنان که گمان بردیم کشته نخواهد شد.
گوید: مصعب بن ثابت، از نافع آزاد کرده بنى اسد نقل مى کند که مى گفته است: من همه درهاى مسجد را دیدم که از مردم شام آکنده بود، آنان کنار هر در سرهنگى و پیادگانى از مردم یک شهر را جا داده بودند. درى که مقابل در کعبه قرار دارد و ویژه مردم حمص بود و در بنى شیبه از مردم دمشق و در صفا از مردم اردن و در بنى جمح از مردم فلسطین و در بنى سهم از مردم قنسّرین بود، حجاج و طارق بن عمرو میان ابطح و مروه بودند.
ابن زبیر یک باز از این سو و بار دیگر از آن سو حمله مىکرد گویى شیرى در بیشه بود که مردان جرأت نزدیک شدن به او را نداشتند و او از پى ایشان مى دوید و آنان را از در مسجد بیرون مى راند و فریاد مى کشید و عبد الله بن صفوان را مخاطب قرار مى داد و مى گفت: اى ابا صفوان اگر مردانى مىداشت چه فتح و پیروزى مى شد، و این رجز را مى خواند: «اگر هماوردم یکى بود از عهدهاش برمى آمدم.» و عبد الله بن صفوان مى گفت: آرى به خدا سوگند و اگر هزار مى بود.
ابو جعفر طبرى مىگوید: سحرگاه سه شنبه هفدهم جمادى الاولى سال هفتاد و سه هجرى حجاج همه درها را بر ابن زبیر گرفته بود. آن شب ابن زبیر بیشتر شب را نماز گزارده بود و سپس به شمشیر خود تکیه داده و چرتى زده بود، هنگام سپیده دم بیدار شد و گفت: سعد اذان بگو. سعد کنار مقام ابراهیم اذان گفت. ابن زبیر وضو ساخت و دو رکعت نافله صبح را خواند و سپس جلو آمد و ایستاد و موذن اقامه گفت و ابن زبیر نماز صبح را با یاران خود گزارد و سوره «ن و القلم» را کلمه به کلمه خواند و سلام داد و آن گاه برخاست و سپاس و ستایش خدا را بر زبان آورد و گفت: چهرههاى خود را بگشایید که بنگرم و آنان عمامه و مغفر بر سر و چهره داشتند، روهاى خود را گشودند.
ابن زبیر گفت: اى خاندان زبیر، اگر از سر رضا و محبت با من همدلى کردهاید ما خاندانى از عرب بودیم که گرفتار شدیم اما ذلت ندیدیم و بر زبونى اقرار نیاوردیم، اما بعد، اى خاندان زبیر برخورد شمشیرها شما را بر بیم نیفکند که من هرگز در جنگى شرکت نکردهام که در آن از میان کشتگان زخمى برنخاسته باشم مگر آنکه زحمت مداواى زخمها را سختتر از خود زخم شمشیر خوردن دیده ام. شمشیرهاى خود را همانگونه حفظ کنید که چهره هاى خویش را حفظ مى کنید، کسى را نمى شناسم که شمشیرش شکسته باشد و جان خود را حفظ کرده باشد. وانگهى مرد هرگاه سلاح خود را از دست دهد همچون زن بى دفاع خواهد بود. از برق شمشیرها چشم بپوشید و هر کس به هماورد خود بپردازد و پرسش درباره من شما را از کار باز ندارد و مگویید عبد الله کجاست، همانا هر کس از من مى پرسد بداند که من در صف مقدم هستم و این شعر را خواند: «… من کسى نیستم که خریدار زندگى در قبال یک دشنام باشم و یا از بیم مرگ بر نردبانى بالا روم.» و سپس گفت: در پناه برکت خدا حمله کنید و خود حمله کرد و دشمنان را تا حجون عقب راند، در این هنگام سنگى بر چهرهاش خورد که لرزید و خون بر چهره اش جارى شد. همین که گرمى خون را بر چهره و ریش خود احساس کرد این بیت را خواند.
«زخمهاى ما بر پاشنه هایمان خون نمى ریزد ولى بر پشت پایمان خون مى ریزد.» و بر او هجوم آوردند. کنیزک دیوانه اى داشت که فریاد کشید: اى واى بر امیر مؤمنانم، عبد الله بن زبیر بر زمین افتاد و هنگامى که افتاد همان کنیزک او را دید و با اشاره او را به ایشان نشان داد. عبد الله بن زبیر به هنگامى که کشته شد جامه خز بر تن داشت، و چون خبر به حجاج رسید، نخست سجده کرد و همراه طارق بن عمرو رفت و بر سر او ایستاد.
طارق گفت: زنان مردتر از این نزاده اند. حجاج گفت: آیا کسى را که با امیر المؤمنین مخالف بود ستایش مى کنى گفت: آرى، از همین روى معذوریم و اگر چنان نمى بود براى ما عذرى باقى نمى ماند که هشت ماه او را بدون اینکه خندق و حصار و حفاظى داشته باشد محاصره کردیم و هر بار که با او جنگ کردیم نه تنها داد خود را از ما ستاند که بر ما برترى هم داشت، و چون گفتگوى آن دو به اطلاع عبد الملک رسید، سخن طارق را تأیید کرد.
گوید: حجاج سرهاى ابن زبیر و عبد الله بن صفوان و عماره بن عمرو بن حزم را به مدینه فرستاد تا سه روز آنجا به نیزه نصب کنند و سپس پیش عبد الملک ببرند.
ما- ابن ابى الحدید- اینک بقیه اخبار عبد الله بن زبیر را از کتابهاى دیگر نقل مى کنیم. به روزگار حکومت معاویه، عبد الله بن زبیر را دیدند که بر در خانه میّه کنیزک معاویه ایستاده است، او را گفتند: اى ابا بکر آیا کسى مثل تو بر در خانه این زن مى ایستد گفت: هرگاه نتوانستید سر چیزى را به دست آورید، دم آن را بگیرید.
معاویه پیش عبد الله بن زبیر از پسر خود یزید نام برد و از او خواست با یزید بیعت کند. ابن زبیر گفت: من با صداى بلند با تو سخن مى گویم و آهسته و درگوشى نمى گویم و برادر راستین تو کسى است که به تو راست بگوید، پیش از آنکه گام پیش نهى بنگر و پیش از آنکه پشیمان شوى بیندیش که نگریستن پیش از گام برداشتن است و اندیشیدن پیش از پشیمانى خوردن. معاویه خندید و گفت: اى ابا بکر شجاعت را در پیرى مى آموزى عبد الله بن زبیر به شدت بخیل بود، به سپاهیان خود فقط خرما مى خوراند و به ایشان فرمان جنگ مى داد و چون از ضربات شمشیر مى گریختند، آنان را سرزنش مىکرد و مىگفت: خرماى مرا مىخورید و از فرمان من سرپیچى مىکنید. در این باره یکى از شاعران چنین سروده است: «با آنکه خداوند به فرمان خود چیره است آیا عبد الله را مى بینى که با خرما در جستجوى خلافت است.» و یکى از سپاهیان او پنج نیزه را در سینه سپاهیان حجاج شکست و هر بار که نیزه اش مى شکست، عبد الله بن زبیر نیزه اى به او مى داد، بار پنجم بر عبد الله گران آمد و گفت: پنج نیزه نه بیت المال مسلمانان چنین چیزى را تحمل نمى کند.
گدایى از اعراب بادیه نشین پیش او آمد، عبد الله چیزى به او نداد. گدا گفت: ریگهاى سوزان پاهایم را سوزانده است. گفت: بر آنها ادرار کن تا خنک شود عبد الله بن زبیر، محمد بن حنفیه و عبد الله بن عباس را همراه هفده تن از بنى هاشم که حسن بن حسن بن على علیه السّلام هم از ایشان بود در یکى از درههاى مکه که معروف به دره عارم بود جمع و محاصره کرد و گفت: هنوز جمعه نگذشته باید با من بیعت کنید و گرنه گردنهایتان را خواهم زد یا شما را در آتش خواهم افکند. پیش از رسیدن جمعه آهنگ سوزاندن آنان را کرد، پسر مسور بن مخرمه زهرى خود را به او رساند و به خدا سوگندش داد که تا روز جمعه ایشان را مهلت دهد. چون جمعه فرا رسید، محمد بن حنفیه آب و جامه سپید خواست، نخست غسل کرد و سپس جامه سپید- کفن- پوشید و بر خود حنوط زد و هیچ شکى در کشته شدن نداشت.
قضا را مختار بن ابى عبید، ابا عبد الله بجلى را همراه چهار هزار سپاهى- براى یارى ایشان- گسیل داشته بود و چون آنان به ذات عرق فرود آمدند، هفتاد تن از ایشان با مرکوبهاى خود شتابان جلو افتادند و بامداد جمعه به مکه رسیدند و در حالى که شمشیرهاى خود را کشیده بودند بانگ برآوردند یا محمد یا محمد و خود را کنار دره عارم رساندند و محمد بن حنفیه و همراهانش را نجات دادند. محمد بن حنفیه، حسن بن حسن را مأمور کرد ندا دهد هر کس خدا را بر خود داراى حق مى بیند، شمشیرش را در نیام کند که مرا نیازى به حکومت بر مردم نیست اگر با آشتى و سلامت حکومت به من داده شود مى پذیرم و اگر ناخوش بدارند هرگز با زور حکومت بر ایشان را به چنگ نمى آورم.
در مورد دره عارم و محاصره کردن ابن حنفیه در آن، کثیر بن عبد الرحمان چنین سروده است: هر کس از مردم این پیرمرد را در مسجد خیف مىبیند مىداند که او ستمگر نیست، او همنام پیامبر مصطفى و پسر عموى اوست، گرفتاریهاى سنگین مردم را بر دوش مىکشد و باز کننده گره وامداران است، تو هر کس را که مىبینى مىگویى پناه برنده به خانه خدایى و حال آنکه پناه برنده راستى همان است که در زندان عارم زندانى است.
مدائنى مى گوید: چون عبد الله بن زبیر، ابن عباس را از مکه به طائف تبعید کرد، او در ناحیه نعمان فرود آمد و دو رکعت نماز گزارد و سپس دستهاى خود را برافراشت و بدین گونه دعا کرد: پروردگارا تو مىدانى هیچ سرزمینى که تو را در آن پرستش کنم براى من خوشتر از مکه نیست و دوست نمىدارم که جز در آن مرا قبض روح فرمایى، پروردگارا ابن زبیر مرا از آن شهر بیرون کرد تا در حکومت خویش قویتر شود، خدایا مکر او را سست کن و گردش بد زمانه را براى او قرار بده، و چون نزدیک طائف رسید، مردمش به دیدار او آمدند و گفتند: خوشامد باد بر پسر عموى رسول خدا، به خدا سوگند که تو در نظر ما محبوبتر و گرامىتر از آن کسى هستى که تو را بیرون کرده است، این خانههاى ما در اختیار توست، هر کجا خوش مىدارى فرود آى.
ابن عباس در خانه اى فرود آمد، و مردم طائف پس از نماز صبح و نماز عصر کنار او مى نشستند و او خدا را ستایش مى کرد و از پیامبر صلّى اللّه علیه و آله و سلّم و خلفاى پس از آن حضرت نام مى برد و مىگفت: آنان رفتند و کسى نظیر یا شبیه یا نزدیک به خود باقى نگذاردند، بلکه اقوامى باقى ماندهاند که با عمل آخرت دنیا را مى طلبند و در عین حال که پوست بز مى پوشند، زیر آن دلهاى گرگان و پلنگان نهفته است، این کار را بدان منظور انجام مى دهند که مردم آنان را از زاهدان دنیا گمان برند، با اعمال ظاهرى خود براى مردم ریاکارى مى کنند و با کارها و اندیشه هاى نهانى خود خدا را به خشم مى آورند، دعا مى کنم و خدا را فرا مى خوانم که براى این امت به خیر و نیکى قلم سرنوشت زند و کار حکومتش را به نیکان و برگزیدگان ایشان بسپارد و تبهکاران و بدان این امت را نابود فرماید، شما هم دستهاى نیاز خود را به پیشگاه پروردگارتان برآرید و همین موضوع را مسألت کنید و مردم چنان مى کردند.
چون این خبر به عبد الله بن زبیر رسید، براى ابن عباس چنین نوشت: اما بعد، به من خبر رسیده است که در طائف پس از نماز عصر براى مردم مى نشینى و با نادانى براى آنان فتوى مىدهى و اهل خرد و دانش را عیب مى گیرى، گویا بردبارى من بر تو و ادامه پرداخت حقوق تو، تو را بر من گستاخ ساخته است. کسى جز تو بى پدر باد، تیز گفتارى خود را بس کن و اندازه نگهدار و اگر خردى دارى بیندیش و خود خویشتن را گرامى بدار که اگر خود خویش را زبون دارى، پیش مردم نفس خود را زبونتر خواهى یافت، مگر این شعر شاعر را نشنیده اى که مى گوید: «نفس خود را خویشتن گرامى دارد که اگر خود آن را زبون دارى، هرگز روزگار را گرامى دارنده آن نخواهى یافت.» و من به خدا سوگند مى خورم که اگر از آنچه به من خبر رسیده است، باز نایستى مرا خشن خواهى یافت و در آنچه تو را از من باز دارد شتابان خواهى یافت، اینک درست بیندیش که اگر بدبختى تو دامن گیرت شد و بر لبه نابودى قرارت داد کسى جز خود را سرزنش نکنى.
ابن عباس در پاسخ او نوشت: اما بعد، نامهات به من رسید، گفته بودى به نادانى فتوى مىدهم و حال آنکه کسى به نادانى فتوى مىدهد که چیزى از علم نداند و حال آنکه خداوند آن اندازه از علم به من ارزانى فرموده است که به تو عنایت نکرده است و یادآور شده بودى که بردبارى تو و ادامه دادنت در پرداخت حقوق مرا بر تو گستاخ ساخته است و سپس گفته بودى «از تیز گفتارى خود خویشتندارى کن و اندازه نگهدار.» و براى من مثلهایى زده بودى مثلهاى یاوه، تو چه هنگامى مرا از بدخویى و تندى ترسان و از تیزخشمى خود هراسان دیدهاى. سپس گفته بودى «اگر بس نکنى مرا خشن خواهى یافت.»، خدایت باقى ندارد و رعایت نفرماید، به خدا سوگند از گفتن سخن حق و توصیف اهل عدل و فضیلت باز نمىایستم و هم از نکوهش آنان که کارشان از همه زیان بخش تر است «آنان که کوشش ایشان در زندگى این جهانى گمراه شد و خود مىپندارند که نیکو رفتار مىکنند.» و السلام.
معاویه هنگامى که از یکى از سفرهاى حج خود به مدینه برگشت، مردم درباره نیازهاى خود با او بسیار سخن گفتند. او به شتردار خود گفت: همین امشب و شبانه شتران را آماده کن تا حرکت کنیم، و چنان کرد. معاویه شبانه حرکت کرد و کسى جز ابن زبیر را از آن کار آگاه نکرد. ابن زبیر اسب خود را سوار شد و از پى معاویه حرکت کرد. معاویه در کجاوه خویش خواب بود و ابن زبیر سوار بر اسب کنارش در حرکت بود، معاویه که صداى سم اسب را شنیده و بیدار شده بود پرسید: این سوار بر اسب کیست ابن زبیر گفت: منم ابو خبیب، و در حالى که با معاویه شوخى مىکرد، گفت: اگر امشب تو را کشته بودم چه مىشد معاویه گفت: هرگز که تو از کشندگان پادشاهان نیستى، هر پرنده شکارى به قدر و منزلت خود شکار مىکند. ابن زبیر گفت: با من این چنین مىگویى و حال آنکه در صف جنگ برابر على بن ابى طالب ایستادم و او کسى است که خود مى دانى معاویه گفت: آرى ناچار تو و پدرت را با دست چپ خود کشت و دست راستش آسوده و در جستجوى کس دیگرى بود که او را با آن بکشد. ابن زبیر گفت: به خدا سوگند آن کار ما جز براى یارى دادن عثمان نبود و در آن کار پاداش داده نشدیم.
معاویه گفت: این سخن را رها کن که به خدا سوگند اگر شدت دشمنى و کینه تو نسبت به على بن ابى طالب نمى بود، همراه کفتار پاى عثمان را مى کشیدى. ابن زبیر گفت: اى معاویه آیا چنین مى کنى به هر حال ما با تو عهد و پیمانى بسته ایم و تا هنگامى که زنده باشى بر آن وفا مى کنیم ولى آن کس که پس از تو مى آید، خواهد دانست. معاویه گفت: به خدا سوگند که در آن حال هم من فقط بر خود تو بیم دارم گویى هم اکنون تو را مى بینم که در ریسمانهاى گره خورده استوار بسته اى و مى گویى کاش ابو عبد الرحمان- معاویه- زنده مى بود و اى کاش من آن روز زنده باشم که تو را به نرمى بگشایم و تو در آن هنگام هم چه بد آزاد و رها شدهاى خواهى بود.
عبد الله بن زبیر پیش معاویه رفت عمرو عاص هم پیش او بود، عمرو در حالى که اشاره به ابن زبیر مى کرد، گفت: اى امیر المؤمنین به خدا سوگند این کسى است که تحمل تو او را مغرور کرده است و بردبارى تو او را سرمست کرده است و همچون گورخرى که در بند خود مى جهد در سرمستى خویش جهش مى کند و هرگاه که حرص و جوش او بسیار مى شود بند و ریسمان رمیدگى او را آرام مى سازد و او سزاوار و شایسته است که به زبونى و کاستى درافتد.
ابن زبیر گفت: اى پسر عاص به خدا سوگند اگر ایمان و عهد و سوگندها نبود که ما را در مورد خلفا ملزم به طاعت و وفا کرده است و اینکه ما نمى خواهیم روش خویش را دگرگون سازیم و خواهان عوضى از آن نیستیم، هر آینه براى ما با او و تو کارها بود، و اگر سرنوشت او را به رأى تو و مشورت با افرادى نظیر تو واگذارد او را با چنان بازویى دفع خواهیم داد که چیزى با آن مزاحمت نداشته باشد و بر او سنگى خواهیم زد که هیچ سنگ انداختنى از عهده اش برنیاید.
معاویه گفت: اى پسر زبیر به خدا سوگند اگر این نبود که من تحمل را بر شتاب و گذشت را بر عقوبت برگزیده ام و چنانم که آن شاعر پیشین سروده است: «از آزرم با اقوامى مدارا مىکنم که مىبینم دیگ خشم دلهاى ایشان بر من مىجوشد.» تو را بر یکى از ستونهاى حرم مىبستم تا جوش و خروشت آرام بگیرد و آزمندى تو کنار آن بریده و آرزویت کاسته شود و هر چه را بافتهاى از هم باز کنى و آنچه را تافتهاى دوباره بتابى، و به خدا سوگند بر کناره مغاکى ژرف خواهى بود و فقط گرفتار خویشتن و آن خواهى بود و گریزپا نخواهى بود و چیزى جز آن براى تو نباشد و همچنان خود دانى و آن مغاک.
عبد الله بن زبیر در بسیارى از نمازهاى جمعه پیاپى نام پیامبر صلّى اللّه علیه و آله و سلّم را از خطبه انداخت، مردم این کار را گناهى بزرگ دانستند، گفت: من از نام بردن رسول خدا روى گردان نیستم ولى او را خاندان کوچک و بدى است که هرگاه از او نام مى برم گردنهاى خود را افراشته مى دارند و من دوست دارم آنان را زبون سازم.
هنگامى که عبد الله بن زبیر با بنى هاشم به ستیز پرداخت و بر آنان عیب گرفت و کینه را با آنان آشکار ساخت و تصمیم بر سرکوبى ایشان گرفت و در خطبه هاى خود چه در جمعه و چه غیر از آن نام پیامبر صلّى اللّه علیه و آله و سلّم را نبرد، گروهى از نزدیکانش با او عتاب کردند و فال بد زدند و از فرجامش بیمناک شدند. ابن زبیر گفت: به خدا سوگند اگر در ظاهر از بردن نام پیامبر خوددارى مى کنم در نهان و درون خود فراوان او را یاد مىکنم ولى مىبینم هرگاه بنى هاشم نام پیامبر صلّى اللّه علیه و آله و سلّم را مى شنوند چهره هایشان از شادى گلگون و گردنهایشان برافراخته مىشود و به خدا سوگند نمى خواهم در کارى که توانایى آن را دارم هیچ شادىاى به آنان بدهم، به خدا تصمیم گرفته ام سایبانى چوبین فراهم آرم و ایشان را در آن آتش بزنم و من از ایشان جز گنهکار ناسپاس جادوگر را نخواهم کشت، خدا شمار ایشان را فزون نکند و فرخندگى بر آنان ندهد، خاندان بدى هستند که نه آغازگر و نه فرجامگرى دارند. به خدا پیامبر خدا هیچ خیرى میان ایشان باقى نگذاشته است، فقط پیامبر خدا همه راستى آنان را در ربوده است و ایشان دروغگوترین مردماند.
در این هنگام محمد بن سعد بن ابى وقاص برخاست و گفت: اى امیر المؤمنین خدایت موفق بدارد. من نخستین کسى هستم که تو را در مورد کار ایشان یارى مىدهم. عبد الله بن صفوان بن امیه جمحى برخاست و به ابن زبیر گفت: سخن درست نگفتى و آهنگ کار پسندیده نکردى. آیا از خاندان رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله و سلّم عیب مى گیرى و آنان را مى خواهى بکشى، آن هم در حالى که اعراب برگرد تو هستند، به خدا سوگند اگر بخواهى به شمار ایشان از یک خاندان مسلمان ترک بکشى خداوند آن را براى تو روا نمىدارد، وانگهى به خدا سوگند که اگر مردم آنان را یارى ندهند، خداوند ایشان را با نصرت خود یارى خواهد داد. ابن زبیر گفت: اى ابو صفوان بنشین که تو داناى کار آزموده نیستى.
چون این خبر به عبد الله بن عباس رسید، همراه پسر خویش خشمگین بیرون آمد و چون به مسجد رسید، آهنگ منبر کرد. نخست ستایش خدا را انجام داد و بر پیامبر صلّى اللّه علیه و آله و سلّم درود فرستاد و سپس چنین گفت: اى مردم ابن زبیر به دروغ چنین مى پندارد که پیامبر صلّى اللّه علیه و آله و سلّم را اصلى و نسبى و انجام و فرجامى نبوده است، شگفتا تمام شگفتى از این تهمت بستن و دروغ زدن او، به خدا سوگند نخستین کس که کوچ و سفر را سنت نهاد و کاروانهاى خواربار قریش را حمایت کرد، هاشم بود و نخستین کس که در مکه آب شیرین و گوارا به مردم نوشاند و در خانه کعبه را زرین ساخت، عبد المطلب بود، به خدا سوگند آغاز ما با آغاز قریش رشد و نمو کرده است، هرگاه سخن مى گفتند ما سخنگویان ایشان بودیم و چون سخنرانى مى کردند ما سخنرانان ایشان بودیم و هیچ مجدى چون مجد پیشینیان ما نبوده است، وانگهى در قریش اگر مجدى بوده جز به مجد ما نبوده است که قریش در کفر مطلق و دین فاسد و گمراهى سخت و در کورى و شبکورى بودند تا آنکه خداوند متعال براى آن پرتوى برگزید و چراغى براى آن برانگیخت و رسول خود را پاکیزهاى از میان پاکیزگان قرار داد، هیچ غائله و دشنامى را بر او نشاید، او یکى از ما و از فرزندان ما و عمو و پسر عموى ماست، وانگهى پیشگامترین پیشگامان به سوى او از میان ما و پسر عموى ماست و سپس خویشان و نزدیکان ما یکى پس از دیگرى در پیشگامى سبقت جستند.
به علاوه ما پس از پیامبر صلّى اللّه علیه و آله و سلّم بهترین و گرامىترین و نژادهترین و نزدیکترین افراد به اوییم. شگفتا تمام شگفتى از ابن زبیر که بر بنى هاشم خرده مىگیرد و حال آنکه شرف او و پدر و جدش همگى به سبب پیوند سببى آنان با بنى هاشم، همانا به خدا سوگند که ابن زبیر دیوانه قریش است، و کجا عوام بن خویلد مىپنداشت که مىتواند امید به همسرى صفیه دختر عبد المطلب داشته باشد، به استر گفتند: پدرت کیست گفت: دایى من اسب است، آن گاه از منبر فرود آمد.
ابن زبیر در مکه خطبه مىخواند و ابن عباس همراه مردم پاى منبر نشسته بود، ابن زبیر گفت: این جا مردى است که خداوند همانگونه که چشمش را کور کرده است، چشم دلش را هم کور ساخته است، تصور مىکند که متعه زنان به فرمان خدا و رسولش صحیح است و در مورد شپش و مورچه فتوى مىدهد، در گذشته بیت المال بصره را با خود برد و مسلمانان را در حالى که از تنگدستى دانههاى خرما را مىشکستند، رها کرد و چگونه او را در این باره سرزنش کنم که با ام المؤمنین و حوارى رسول خدا- زبیر- و کسى که دست خود را سپر بلاى رسول خدا قرار داد- طلحه- جنگ کرده است.
ابن عباس که در آن هنگام کور شده بود به عصاکش خود سعد بن جبیر بن هشام وابسته بنى اسد بن خزیمه گفت: چهره مرا برابر چهره او قرار بده و قامتم را برافراشته دار، که چنان کرد. ابن عباس آستینهاى خود را بالا زد و نخست خطاب به ابن زبیر شعرى را خواند که مضمون آن چنین است: «بیار آنچه دارى زمردى و زور، بگرد تا بگردیم.»، سپس چنین افزود: اى پسر زبیر اما در مورد کورى، خداوند متعال مى فرماید «همانا دیدگان کور نمى شود بلکه دلهایى که در سینه هاست کور مى شود.» اما فتواى من در مورد شپش و مورچه. در آن مورد دو حکم است که نه تو آن را مى دانى و نه یارانت مى دانند، اما بردن اموال، آرى مالى بود که خود جمع کرده و به خراج گرفته بودیم و حق هر کس را پرداختیم و از آن باقى ماندهاى که کمتر از حقى بود که خداوند در قرآن براى ما مقرر فرموده است باقى ماند و ما طبق حق خود آن را گرفتیم.
درباره متعه از مادرت اسماء بپرس هنگامى که از گرفتن دو برد عوسجه منصرف شد، چه بوده است، اما جنگ ما با ام المؤمنین، آن زن به احترام ما ام المؤمنین نام نهاده شد، نه به احترام تو یا پدرت، و انگهى پدرت و داییت پرده و حجابى را که خداوند بر او کشیده بود از او برداشتند و او را فتنه اى قرار دادند که به پاس و براى او جنگ کنند، و زنهاى خود را در خانه هاى خویش مصون داشتند. و به خدا سوگند که در حق خدا و محمد صلّى اللّه علیه و آله و سلّم انصاف ندادند که همسر پیامبر را به صحرا کشاندند و همسران خود را مصون و پوشیده داشتند. اما جنگ ما با شما چنان بود که با لشکر گران به سوى شما آمدیم اگر ما کافر بودیم، شما با گریز خود از جنگ ما کافر شده اید و اگر ما مؤمن بودیم شما با جنگ کردن با ما کافر شده اید و به خدا سوگند مى خورم که اگر منزلت صفیه میان شما و منزلت خدیجه میان ما نبود، براى خاندان اسد بن عبد العزى هیچ استخوانى باقى نمى گذاشتم و آن را مى شکستم.
ابن زبیر هنگامى که پیش مادرش برگشت درباره دو برد عوسجه از او پرسید، گفت: مگر تو را از بگو و مگو با ابن عباس و بنى هاشم نهى نکرده بودم و نگفته بودم که چون با ایشان بى اندیشه سخن گفته شود حاضر جواباند و پاسخهاى سخت مى دهند گفت: آرى گفته بودى و من نافرمانى کردم.
اسماء گفت: پسر جان از این کورى که انس و جن یاراى گفتگو با او را ندارند بپرهیز و بدان که همه رسواییها و زبونیهاى قریش را مىداند، تا آخر روزگار از او پرهیز کن. ایمن بن خریم بن فاتک اسدى در این مورد اشعار زیر را سروده است: اى ابن زبیر با بلایى از بلاها رویاروى شدهاى مهربانى کن مهربانى شخص چارهاندیش به مردى هاشمى که ریشهاش پاکیزه است و عموها و داییهایش گرامىاند هرگاه رویاروى شوى همواره با قدرت و با صداى بلند در پاسخ تو استخوانت را در هم مى شکند… عثمان بن طلحه عبدرى مى گوید: از ابن عباس که خدایش رحمت کناد مجلسى دیدم و سخنانى شنیدم که از هیچ مرد قرشى نشنیده بودم، چنان بود که کنار تخت مروان بن حکم به روزگارى که امیر مدینه بود تختى کوچکتر مى نهادند و هرگاه ابن عباس مى آمد بر آن تخت مى نشست و براى دیگران تشکچه مى نهادند. روزى مروان اجازه ورود براى مردم داد و تخت دیگرى هم کنار تخت مروان نهاده بودند، ابن عباس آمد و بر تخت- کرسیچه- خود نشست، عبد الله بن زبیر هم آمد و بر آن کرسیچه دیگر که در آن روز نهاده بودند نشست. مروان و مردم ساکت بودند، در این هنگام ابن زبیر حرکتى کرد که معلوم شد مى خواهد سخن بگوید و شروع کرد و چنین گفت: گروهى از مردم مى پندارند بیعت ابو بکر کارى نادرست و شتاب زده و با زور بوده است، در حالى که شأن ابو بکر بزرگتر از این است که دربارهاش چنین گفته شود، آنان گمان یاوه مى برند که اگر بیعت با ابو بکر اتفاق نمى افتاد حکومت از آنان و میان ایشان مى بود، در صورتى که به خدا سوگند میان اصحاب محمد صلّى اللّه علیه و آله و سلّم هیچ کس با سابقه تر و داراى ایمانى استوارتر از ابو بکر نبود و هر کس جز این بگوید لعنت خدا بر او باد.
وانگهى آنان کجا بودند هنگامى که ابو بکر عقد خلافت را براى عمر بست و همان شد که او گفت، سپس عمر بهره و بخت ایشان را میان بهره ها و بختهاى دیگر افکند- شورى را تعیین کرد- و چون آن بختها تقسیم شد. خداوند بهره آنان را به تأخیر انداخت و بخت ایشان را نگونسار فرمود و کسى که به حکومت از ایشان سزاوارتر بود- عثمان- بر آنان حکومت یافت، و ایشان بر او خروج کردند چون حمله دزدان بر بازرگانى که بیرون از شهر مانده باشد و او را غافلگیر کردند و کشتند و سپس خداوند ایشان را از دم کشت و زیر شکم ستارگان مطرود گردیدند.
ابن عباس گفت: اى کسى که درباره ابو بکر و عمر و خلافت سخن مىگویى، آرام و بر جاى باش که به خدا سوگند آن دو به هر چه رسیده باشند هیچ یک از آن دو به چیزى نرسیده است مگر آنکه سالار ما- على علیه السّلام- به بهتر از آن رسیده است. وانگهى ما تقدم کسانى را که تقدم یافتهاند به سبب عیبى که بر آنان بگیریم انکار نمى کنیم ولى اگر سالار ما تقدم مى گرفت همانا شایسته و برتر از شایسته بود، و اگر نه این است که تو درباره حظ و شرف کس دیگرى جز خودت سخن مى گویى پاسخت را مى دادم تو را با چیزى که در آن بهره ندارى چه کار، بر بهره خود بسنده کن و خاندانهاى تیم و عدى را براى خودشان رها کن و خاندان امیه را به خودشان واگذار، که اگر کسى از خاندانهاى تیم و عدى و امیّه با من سخن بگوید با او سخن مى گویم و پاسخ شخص آمادهاى را که حضور داشته است مىدهم نه پاسخ گفتن شخص غایب از غایب را، ولى تو را چه کار با چیزى که بر عهده تو نیست البته اگر در خاندان اسد بن عبد العزى چیزى باشد از آن توست، و به خدا سوگند که عهد ما به تو نزدیکتر و دست ما بر تو رخشانتر و نعمت ما بر تو بیشتر از آن کسى است که مىپندارى در پناه نامش مى توانى به ما حمله کنى و حال آنکه هنوز جامه صفیه کهنه نشده است، «و خداست یارى خواسته بر آنچه وصف مى کنید.
» پس از اینکه معاویه براى یزید عقد خلافت پس از خود را استوار ساخت او را چنین سفارش کرد: من بر تو از کسى بیم ندارم جز آن کس که تو را به حفظ حرمت قرابت او و پاس داشتن حق خویشاوندیش سفارش مى کنم کسى که دلها به او گرایش دارد و هواى مردم به سوى اوست و چشمها بر او نگران است و او حسین بن على است، بخش مهمى از بردبارى خود را ویژه او قرار بده و مقدار در خورى از مال خود را مخصوص او گردان و او را از روح زندگى بهرهمند ساز و به روزگار خود هر چه را که او خوش مى دارد به او برسان. کسان دیگر جز او سه شخصاند و عبارتاند از عبد الله بن عمر، مردى که عبادت بر او چیره است و خواهان دنیا نیست مگر آنکه دنیا آرام و فرمانبردار به سویش آید و در آن باره به اندازه یک خون گرفتن هم خون به زمین نریزد، و عبد الرحمان بن ابى بکر که چون شتر مرغ جوان است نه یاراى برداشتن بار سنگین دارد و نه امکان جهش. وانگهى شریف و با همت نیست و یارانى هم ندارد، و عبد الله بن زبیر که او گرگ حیله گر و روباه فریبکار است، همه کوشش و عزم خود را و تمام حیله و مکر خویش را در مورد او به کار بند و خشم و هجوم خود را سوى او برگردان و در هیچ حال بر او اعتماد مکن که چون روباه است به هنگام درماندگى براى فریب پویه مىدود و همچون شیر است که به هنگام آزاد بودن با گستاخى حمله مى آورد.
اما کسان دیگر پس از این گروه را چنان رفتار کرده ام که امتها را براى تو زیر پا نهاده ام و گردنهاى منابر را براى تو زبون ساخته ام و همه آنان را که به تو نزدیک یا از تو دورند کفایت کرده ام، براى مردم چنان باش که پدرت براى آنان بود تا آنان هم با تو چنان باشند که با پدرت بودند.
به روزگار حکومت یزید بن معاویه، عبد الله بن زبیر خطبهاى ایراد کرد و ضمن آن گفت: یزید بوزینهباز، یزید یوزباز، یزید مستیها و خماریها و یزید تبهکاریها همانا به خدا سوگند به من خبر رسیده است که او همواره سرمست است و به حال مستى براى مردم خطبه مىخواند. چون این خبر به یزید رسید، پیش از آنکه آن شب را به صبح رساند لشکرى را که به حره گسیل داشته بود مجهز ساخت که بیست هزار سپاهى بودند، او در حالى که جامه زعفرانى پوشیده بود، نشست و شمعها روشن بود و شبانه سپاه را سان دید و صبح دوباره لشکر و آرایش آن را دید و این ابیات را خواند: اینک که لشکر آماده شد و راه وادى القرى را پیش گرفت به ابوبکر- عبد الله بن زبیر بگو همین گونه که مىبینى شخص مست، بیست هزار مرد که جوان یا کامل مرد هستند گرد آورده است یا همچون جمع کردن شیرى شیران ژیان را.
همین که حسین علیه السّلام از مکه به سوى عراق بیرون رفت، عبد الله بن عباس با دست خود به دوش ابن زبیر زد و این ابیات را خواند: اى پرستوى خانه آباد، محیط براى تو خلوت شد، تخم بگذار و چهچهه زن و اگر مىخواهى همین جا آرام بگیرى، آرام بگیر، این حسین است که مىرود مژده بر تو باد.
اى پسر زبیر به خدا سوگند جوّ براى تو خلوت شد و حسین به عراق رفت، ابن زبیر گفت: اى ابن عباس به خدا سوگند چنین مىاندیشید که این حکومت فقط براى شماست و چنین تصور مىکنید که شما از همه مردم به آن سزاوارترید. ابن عباس گفت: تصور و گمان براى کسى است که در شک باشد و ما این موضوع را یقین مىداریم ولى تو از خود به من خبر بده که به چه چیزى آهنگ حکومت دارى گفت: به شرفم. گفت: بر فرض که شرفى داشته باشى، به چه چیز شریف شدهاى جز این نیست که آن شرف به سبب ماست و در این صورت ما از تو شریفتریم که شرف تو از ماست، و صداهایشان بلند شده در این هنگام یکى از غلامان خاندان زبیر گفت: اى ابن عباس دست از ما بدار که به خدا سوگند نه شما ما را دوست مىدارید و نه ما شما را دوست مىداریم، عبد الله بن زبیر بر او سیلى زد و گفت: در حالى که من حاضرم تو سخن مىگویى ابن عباس گفت: چرا این غلام را زدى، به خدا سوگند سزاوارتر از او براى زدن آن کسى است که پردهدرى کرد و از دین بیرون شد. ابن زبیر گفت: آن چه کسى است ابن عباس گفت: تو.
گوید: در این حال تنى چند از مردان قریش خود را در میانه افکندند و آن دو را ساکت کردند.
عبد الله بن زبیر پیش معاویه رفت و گفت اشعارى را که سرودهام و تو را در آن مورد عتاب قرار دادهام بشنو. معاویه گفت بگو و ابن زبیر این اشعار را براى او خواند: «به جان خودم سوگند در حالى که ترسان هستم، نمىدانم مرگ بر کدام یک از ما نخست مى تازد…» معاویه گفت: اى ابو خبیب، پس از به حکومت رسیدن من شاعر هم شدهاى در همین حال که آن دو سرگرم گفتگو بودند معن بن اوس مزنى وارد شد، معاویه به معن گفت: ببینم تازگى شعرى سرودهاى گفت: آرى. معاویه گفت: بخوان، و معن همین ابیات را که سروده بود خواند. معاویه با شگفتى به ابن زبیر گفت: مگر این اشعار را هم اکنون تو به اسم خودت نخواندى ابن زبیر گفت: معانى را من مرتب ساختم و الفاظ را او به نظم درآورد. وانگهى او برادر شیرى من است و هر آنچه بگوید از من است- ابن زبیر میان قبیله مزینه شیر خورده بود. معاویه گفت: اى ابا خبیب دروغ هم مىگویى عبد الله برخاست و بیرون رفت.
شعبى گوید: کنار خانه کعبه چیز شگفتى دیدم، من و عبد الله بن زبیر و عبد الملک بن مروان و مصعب بن زبیر نشسته بودیم و سخن مىگفتیم چون سخن ایشان به پایان رسید، برخاستند و گفتند: هر یک از ما کنار رکن یمانى رود و از خداوند متعال حاجت خود را مسألت کند. عبد الله بن زبیر برخاست و کنار رکن رفت و عرضه داشت: بار خدایا تو بزرگى و از تو امید برآوردن هر حاجت بزرگى مىرود، به حرمت عرش و حرمت وجه و حرمت این خانهات از تو مسألت مى کنم که مرا از دنیا نبرى تا والى حجاز شوم و بر من به خلافت سلام داده شود و آمد و نشست.
پس از او برادرش مصعب برخاست و کنار رکن رفت و گفت: بار خدایا تو پروردگار همه چیزى و بازگشت همه چیز به سوى توست. تو را به حق قدرت تو بر همه چیز سوگند مىدهم که مرا نمیرانى تا عهدهدار ولایت عراق شوم و با سکینه دختر حسین بن على علیه السّلام ازدواج کنم، و آمد و نشست.
آن گاه عبد الملک برخاست و کنار رکن رفت و گفت بار خدایا اى پروردگار آسمانهاى هفتگانه و زمینهاى سرسبز و بیابان تو را مسألت مى کنم به آنچه فرمانبرداران فرمان تو مسألت کردهاند و تو را به حق آبروى تو و حقوق تو بر همه آفریدگانت مسألت مى کنم که مرا نمیرانى تا بر خاور و باختر زمین ولایت یابم و هیچ کس با من ستیز نکند مگر آنکه بر او پیروز شوم و آمد و نشست.
آن گاه عبد الله بن عمر برخاست و رکن را گرفت و گفت: اى خداى رحمان و رحیم از تو به حق رحمتت که بر خشمت پیشى دارد و به حق قدرت تو بر همه آفریدگانت مسألت مىکنم که مرا نمىرانى تا رحمت تو براى من فراهم آید.
شعبى مى گوید: به خدا سوگند که نمردم تا آنکه آن سه تن به خواسته خود رسیدند و آرزو مىکنم که دعاى عبد الله بن عمر هم پذیرفته شده و از اهل رحمت باشد.
حجاج روزى که وارد کوفه شد، در خطبه خود به مردم گفت: این ادب شما ادب ابن نهیه است و به خدا سوگند که شما را به ادبى غیر از این ادب، ادب خواهم کرد.
ابن ماکولا در کتاب الاکمال مىگوید: مقصود حجاج، مصعب بن زبیر و برادرش عبد الله بن زبیر بودهاند و نهیه دختر سعید بن سهم بن هصیص است که کنیز اسد بن عبد العزى بن قصى بوده است، و این سخن از مواضع پیچیده است.
زبیر بن بکار در کتاب انساب قریش روایت کرده است که نمایندگانى از مردم عراق پیش عبد الله بن زبیر آمدند و در مسجد الحرام روز جمعه به حضورش رفتند و بر او سلام دادند. او درباره مصعب و راه و روش او میان ایشان پرسید، آنان او را ستودند و پسندیده گفتند.
عبد الله بن زبیر پس از آنکه با مردم نماز گزارد به منبر رفت و پس از ستایش خداوند متعال به این ابیات تمثل جست: «همانا مرا آزمودند و باز آزمودند و به نهایت و صد بار آزمودند تا آنکه خود پیر شدند و مرا پیر کردند و آن گاه لگام مرا رها ساختند و مرا ترک کردند.» اى مردم من از این نمایندگان مردم عراق در مورد کارگزارشان مصعب بن زبیر پرسیدم که او را ستودند و همان گونه که دوست مىداشتم گفتند، آرى مصعب دلها را استمالت کرده است تا از او روى گردان نشود و خواسته ها را برآورده است تا از او به چیز دیگرى بازنگردد و زبانها ستایشگر او و دلها خیرخواه اوست و نفس مردم را با محبت شیفته خود ساخته است. او میان نزدیکان خویش دوست داشتنى است و میان عامه مردم مأمون است و این بدان سبب است که خداوند بر زبان او خیر جارى ساخته و به دست او بذل و بخشش ارزانى فرموده است، و از منبر فرود آمد.
همچنین زبیر بن بکار روایت کرده است که چون خبر مرگ مصعب به عبد الله بن زبیر رسید به منبر رفت و چنین گفت: سپاس خداوندى را که همه آفرینش و فرمان از آن اوست، به هر که خواهد پادشاهى دهد و از هر کس خواهد آن را بازگیرد، هر که را خواهد عزت بخشد و هر که را خواهد زبون سازد و همانا که خداوند آن کس را که حق با اوست هر چند که تنها باشد زبون نمى فرماید و دوستداران و حزب شیطان را هر چند که همگان با آنان باشند عزت نمى بخشد. اینک از عراق خبرى براى ما رسیده است که هم ما را شاد ساخت و هم اندوهگین کرد، خبر مرگ مصعب که خدایش رحمت کناد به ما رسید، آنچه ما را اندوهگین ساخته است این است که فراق یار را سوزشى است که یار به هنگام سوگ احساس مى کند و خردمند پس از آن به صبر جمیل و سوگوارى پسندیده روى مىآورد، و آنچه که ما را شاد ساخته است، این است که قتل او شهادت است و خداوند این شهادت را براى او و ما اندوخته قرار داده است. هان که مردم عراق همگى اهل مکر و نفاقاند که او را در قبال کمترین بها فروختند و تسلیم کردند، اگر مصعب کشته شد ما همگان از خداییم و به سوى او باز مى گردیم، ما به مرگ طبیعى و با ضربه چوبدستى نمىمیریم آن چنان که پسران عاص مى میرند، بلکه مرگ ما به صورت کشته شدن آن هم با ضربههاى سنگین نیزه یا زیر سایه هاى شمشیرهاست.
و این است و جز این نیست که دنیا عاریهاى از پادشاه گرانقدرى است که هرگز پادشاهى او زوال و نیستى نمى پذیرد، اگر دنیا به من روى آورد آن را چنان نمى گیرم که آزمند سرمست مىگیرد و اگر بر من پشت کند بر آن گریه نمىکنم گریستن نابخرد خرف شده را، و اگر مصعب کشته و نابود شد همانا که در خاندان زبیر او را خلف است و از منبر فرود آمد.
همچنین زبیر بن بکار روایت کرده است که پس از رسیدن خبر کشته شدن مصعب، عبد الله بن زبیر به منبر رفت، نخست حمد و ستایش خدا را بر زبان آورد و سپس گفت: اگر اینک سوگوار مصعب شدم همانا پیش از آن سوگوار امام خود عثمان شدم که سوگى بزرگ بود ولى پس از آن خداوند چه احسان و پسندیدگى فرمود. و اگر اینک سوگوار مصعب شدم پیش از آن سوگوار مرگ پدرم زبیر شدم، سوگ او چنان بزرگ بود که پنداشتم تاب تحمل آن را ندارم و پس از آن خداوند احسان فرمود و ارجمندى من دوام یافت، مصعب هم جز جوانمردى از جوانمردان من نبود، در این هنگام گریه بر او چیره و اشکهایش روان شد و گفت: به خدا سوگند که مصعب گرانقدرى ارجمند بود و این بیت را خواند: آنان دنیا را هنگامى که پشت کرد با کرامت دفع کردند و براى اشخاص گرامى شیوهاى نهادند که باید بر آن تأسى کنند.
ابو العباس مبرد در کتاب الکامل روایت کرده است که چون پیکر عبد الله بن زبیر را بردار کشیدند و همچنان بردار بماند، عروه به شام آمد و بر در بارگاه عبد الملک ایستاد و به حاجب گفت: به امیر المؤمنین بگو که ابو عبد الله بر درگاه است. حاجب به درون رفت و گفت: مردى بر درگاه است و سخنى بزرگ مى گوید. عبد الملک گفت: کیست و چه مى گوید حاجب حرمت نگه داشت، عبد الملک گفت: بگو چه مى گوید.
گفت: مردى است که مى گوید به امیر المؤمنین بگو ابو عبد الله بر درگاه است. عبد الملک گفت: به عروه بگو داخل شود و چون عروه در آمد، عبد الملک گفت: مى خواهى بگویى که لاشه گندیده ابو بکر- عبد الله بن زبیر- را از دار فرو آوریم که زنان بى تابى مى کنند، ما این فرمان را صادر کردیم.
گوید: حجاج نامه اى به عبد الملک نوشته بود که گنجینه هاى عبد الله بن زبیر پیش عروه است به او فرمان بده آنها را تسلیم کند. عبد الملک آن نامه را به عروه داد وپنداشت که او متغیر خواهد شد، ولى عروه اعتنایى نکرد گویى آن نامه را نخوانده است، عبد الملک به حجاج نامهاى نوشت که متعرض عروه نشود.
مسعودى در کتاب مروج الذهب گفته است که چون حجاج، ابن زبیر را محاصره کرد همواره پیش مى رفت و حمله مى کرد تا توانست کوه ابو قبیس را تصرف کند که پیش از آن در تصرف ابن زبیر بود. حجاج این خبر را براى عبد الملک نوشت و چون عبد الملک نامه او را خواند تکبیر گفت و هر کس که در خانه او بود بانگ تکبیر برداشت تا آنکه تکبیر گفتن به مردم بازار سرایت کرد و ایشان هم تکبیر گفتند و مردم پرسیدند: چه خبر است گفته شد: حجاج، ابن زبیر را در مکه محاصره کرده و به کوه ابو قبیس دست یافته است. مردم گفتند: ما راضى نمى شویم مگر آنکه ابو خبیب را در بند و با شبکلاه سوار بر شترى پیش ما آورند و او را در بازارها بگردانند و چشمها او را ببیند.
و مسعودى نقل مىکند که عمه عبد الملک، همسر عروه بن زبیر بود، عبد الملک پیش از آنکه عبد الله بن زبیر کشته شود نامهاى به حجاج نوشت و فرمان داد از آزار عروه دست بدارد و هرگاه بر برادر او پیروز شود به جان و مال عروه دست نیازد.
گوید: چون محاصره شدت یافت، عروه پیش حجاج رفت و براى عبد الله امان گرفت و پیش او برگشت و گفت: عمرو بن عثمان و خالد بن عبد الله بن خالد بن اسید که دو جوانمرد بنى امیه هستند که امان پسر عموى خود عبد الملک را با همه کارها که تو و همراهانت کردهاید به شما عرضه مىدارند و اینکه در هر سرزمین و شهرى که مىخواهید فرود آیید و در این باره عهد و میثاق خداوند هم براى تو خواهد بود. عبد الله آن را نپذیرفت، مادرش هم او را از آن کار منع کرد و گفت: نباید جز با کرامت بمیرى. عبد الله به مادر گفت: بیم دارم که اگر کشته شوم پیکرم را بردار کشند یا مرا مثله کنند. مادر گفت: گوسپند پس از کشته شدن رنج پوست کندن را احساس نمى کند.
مسعودى روایت مىکند که عبد الله بن زبیر پس از مرگ یزید بن معاویه به جستجوى کسى برآمد که او را امیر کوفه سازد و کوفیان دوست مىداشتند کسى غیر از بنى امیه والى ایشان باشد. مختار بن ابى عبید به او گفت: در جستجوى مردى باش که داراى علم و مدارا باشد و بداند چگونه با آنان سخن گوید و تدبیر کند تا بتواند براى تو از آن شهر لشکرى فراهم آورد که به یارى آن بر شام پیروز شوى.
عبد الله بن زبیر گفت: تو خود این کار را سزاوارى و او را به کوفه گسیل داشت. مختار به کوفه آمد و ابن مطیع را از آن شهر بیرون کرد. آن گاه براى خود خانهاى ساخت که اموال فراوانى را در آن کار هزینه کرد. عبد الله بن زبیر از او خواست حساب اموال عراق را پس دهد که چنان نکرد، بلکه منکر بیعت با عبد الله بن زبیر شد و او را از خلافت خلع کرد و شروع به دعوت براى طالبیان کرد.
مسعودى همچنین مىگوید: عبد الله بن زبیر در همان حال که زهد و پارسایى و عبادت را آشکار مىساخت، حرص به خلافت داشت و مىگفت: شکم من مشتى بیش نیست هرگز مباد که این یک وجب مشت گسترش یابد و نسبت به مردم دیگر هم بخل و امساک شدیدى ظاهر ساخت آن چنان که ابو حمزه یکى از بردگان آزاد کرده خاندان زبیر در این باره چنین سروده است: بردگان وابسته روز را به شام مىرسانند در حالى که از شدت گرسنگى و جنگ بر خلیفه خشمگین هستند، در این صورت ما را چه زیانى و چرا ناراحت شویم که کدامیک از پادشاهان مى خواهد بر اطراف چیره شود… هنگامى که جنگ میان عبد الله بن زبیر و حصین بن نمیر پیش از مرگ یزید بن معاویه ادامه داشت، شاعر دیگرى درباره عبد الله چنین سروده است: هان اى سوار اگر توانستى به سالار فرزندان عوام این موضوع را ابلاغ کن که تو با هر کس ملاقات مى کنى مى گویى پناهنده به خانه خدایى و حال آنکه چه بسیار کشتگان که میان زمزم و رکن مى کشى.
ضحاک بن فیروز دیلمى هم خطاب به عبد الله بن زبیر چنین سروده است: به ما خبر مىدهى که به زودى مشتى خوراک تو را بسنده است و شکم تو یک وجب یا کمتر از یک وجب است و حال آنکه چون به چیزى دست مى یابى چنان نابودش مى سازى که آتش برافروخته چوبهاى درخت سدر را مى خورد و نابود مى سازد، آرى اگر قرار بود که با نعمتى پاداش دهى مى بایست مهربانى تو را متوجه عمرو سازد.
گوید: مقصود عمرو بن زبیر، برادر عبد الله است که چون با او مخالف بود او را چندان تازیانه زد که مرد. موضوع چنین بود که یزید بن معاویه، پسر عموى خود ولید بن عتبه بن ابى سفیان را به حکومت مدینه گماشت. ولید لشکرى به فرماندهى عمرو بن زبیر براى جنگ با عبد الله بن زبیر به مکه گسیل داشت و چون دو لشکر مصاف دادند، مردان عمرو بن زبیر گریختند و او را رها کردند. عبد الله به او دست یافت و او را کنار در مسجد مقابل مردم برهنه کرد و چندان به او تازیانه زد که مرد. من- ابن ابى الحدید- در جاى دیگرى غیر از کتاب مسعودى دیدم که عبد الله بن زبیر، عمرو را پیش یکى از همسران خود دیده بود و در این باره خبرى است که آوردن آن را خوش نمىدارم.
مسعودى گوید: عبد الله بن زبیر، حسن بن محمد بن حنفیه را در زندانى تاریک زندانى کرد و قصد کشتن او را داشت. حسن حیلهگرى کرد و از زندان گریخت و از راههاى دشوار کوهستانى خود را به منى رساند که پدرش محمد بن حنفیه آنجا مقیم بود.
پس از آن عبد الله بن زبیر همه افراد بنى هاشم را در زندان عارم جمع کرد و بر دهانه آن فراوان هیزم گرد آورد و قصد کرد که ایشان را در آتش بسوزاند. در این هنگام مختار، ابو عبد الله جدلى را همراه چهار هزار مرد به یارى بنى هاشم گسیل داشت.
ابو عبد الله جدلى به سپاهیان خود گفت: توجه داشته باشید که اگر این خبر به عبد الله بن زبیر برسید در مورد بنى هاشم شتاب خواهد کرد، و خودش همراه هشتصد سوار تیزرو حرکت کرد و ابن زبیر هنگامى متوجه شد که پرچمهاى آنان در مکه به اهتزاز آمده بود.
ابو عبد الله به آن دره رفت و بنى هاشم را بیرون آورد و شعار محمد بن حنفیه را داد و او را مهدى نام نهاد و ابن زبیر گریخت و به پردههاى کعبه پناه برد. محمد بن حنفیه سپاهیان را از تعقیب ابن زبیر و جنگ بازداشت و گفت: من طالب خلافت نیستم مگر آنکه همه مردم در طلب من برآیند و همگان بر من موافقت نمایند و مرا نیازى به جنگ نیست.
مسعودى گوید: عروه بن زبیر، برادر خود عبد الله را در این کار که بنى هاشم را محاصره کرده و هیزم گرد آورده است تا آنان را آتش زند معذور مى داشت و مى گفت:مقصود او از این کار این بود که اختلاف سخن و عقیده میان مسلمانان پیش نیاید و همگى به اطاعت او درآیند و وحدت کلمه فراهم آید، همچنان که عمر بن خطاب این کار را نسبت به بنى هاشم هنگامى که از بیعت ابو بکر خوددارى کردند، انجام داد و هیمه فراهم آورد تا خانه را بر آنان آتش زند.
مسعودى گوید: دو ساعت پیش از آنکه ابو عبد الله جدلى وارد مکه شود عبد الله بن زبیر سخنرانى کرد و گفت: این پسرک محمد بن حنفیه از بیعت من خوددارى مىکند و مهلت میان من و او تا غروب آفتاب امروز است و پس از آن جایگاهش را به آتش مىکشم. کسى آمد و این خبر را به محمد بن حنفیه داد، محمد گفت: حجابى قوى او را از من به زودى باز خواهد داشت. آن مرد شروع به نگریستن به خورشید کرد و مواظب بود چه هنگامى غروب مىکند تا ببیند ابن زبیر چه خواهد کرد، همین که آفتاب نزدیک به غروب شد سوارگان ابو عبد الله جدلى از هر سو به مکه هجوم آوردند و میان صفا و مروه به تاخت و تاز پرداختند و ابو عبد الله جدلى آمد و بر دهانه دره ایستاد و محمد بن حنفیه را بیرون آورد و شعار او را بر زبان آورد و از او درباره کشتن ابن زبیر اجازه خواست.
محمد این کار را خوش نداشت و اجازه نداد و از مکه بیرون رفت و در دره رضوى اقامت گزید تا همان جا درگذشت.
مسعودى از سعید بن جبیر نقل مىکند که ابن عباس پیش ابن زبیر آمد، ابن زبیر به او گفت: تا چه هنگام و به چه سبب مرا سرزنش مىکنى و نسبت به من خشونت مىورزى ابن عباس گفت: من از پیامبر صلّى اللّه علیه و آله و سلّم شنیدم مى فرمود: «چه بد مسلمانى است که خود سیر باشد و همسایهاش گرسنه.» و تو همان مردى. ابن زبیر گفت: به خدا سوگند چهل سال است کینه شما اهل بیت را در سینه نهان مىدارم، و بگو و مگو کردند و ابن عباس از بیم جان خویش از مکه بیرون رفت و تا هنگامى که مرد در طائف اقامت کرد.
ابو الفرج اصفهانى در کتاب الاغانى نقل مىکند که فضاله بن شریک والبى که از عشیره بنى اسد بن خزیمه است، پیش عبد الله بن زبیر آمد و گفت: خرجى من تمام شده است و پاهاى ناقه ام ساییده شده است. گفت: ناقه ات را بیاور ببینم. او ناقه خود را آورد،ابن زبیر گفت: پشتش را به من کن، رویش را به من کن و او چنین کرد. عبد الله بن زبیر گفت: به کف دستها و پاهاى ناقهات چرم و موى گراز بچسبان و فلاتها و سرزمینهاى بلند را با ناقه ات طى کن تا کف دست و پایش سرد شود و در سردى صبحگاه و شامگاه حرکت کن تا ناقهات سلامت یابد، فضاله گفت: من پیش تو آمده ام که مرا سوار بر ناقهاى کنى نه اینکه چگونگى علاج آن را بیان کنى، خدا لعنت کند ناقهاى را که مرا پیش تو آورد.
ابن زبیر گفت: و سوارش را، و فضاله اشعارى در هجاى ابن زبیر سرود که چنین شروع مىشود: به غلامان مىگویم رکابهاى مرا استوار سازید تا در سیاهى شب از سرزمین مکه کوچ کنم… همچنین ابو الفرج روایت مىکند که صفیه، دختر ابو عبید بن مسعود ثقفى- خواهر مختار- همسر عبد الله بن عمر بود. ابن زبیر پیش او رفت و گفت: قیام و خروج او به پاس خدا و رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله و سلّم و به احترام مهاجران و انصار است که چرا معاویه و پسرش درآمدهاى عمومى مسلمانان را به خود اختصاص داده اند و از او خواست از شوهرش بخواهد تا با او بیعت کند. به هنگام شب که صفیه پیش عبد الله بن عمر رفت، موضوع ابن زبیر و عبادت و کوشش او را گفت و او را ستود و گفت: به اطاعت از خداى عز و جل فرا مى خواند. صفیه چون در این باره بسیار سخن گفت، عبد الله بن عمر به او گفت: اى واى بر تو، آیا آن استران سرخ را که معاویه بر آنها حج مىگزارد و از شام پیش ما مى آمد دیده اى و به خاطر دارى گفت: آرى. ابن عمر گفت: به خدا سوگند که ابن زبیر از عبادت خود چیزى جز همان استران را اراده نکرده است و نمى خواهد.
جلوه تاریخ در شرح نهج البلاغه ابن ابى الحدیدجلد ۸ //دکتر محمود مهدوى دامغانى
بازدیدها: ۵۴۲