دسته:400-420 حکمت شرح ابن ابي الحدید

حکمت ۴۱۰ صبحی صالح

۴۱۰-وَ قَالَ ( علیه ‏السلام  )التُّقَى رَئِیسُ الْأَخْلَاقِ

حکمت ۴۱۸ شرح ابن ‏أبی ‏الحدید ج ۲۰

۴۱۸ وَ قَالَ ع: التُّقَى رَئِیسُ الْأَخْلَاقِ یعنی رئیس الأخلاق الدینیه-  لأن الأخلاق الحمیده-  کالجود و الشجاعه و الحلم و العفه و غیر ذلک-  لو قدرنا انتفاء التکالیف العقلیه و الشرعیه-  لم یکن التقى رئیسا لها-  و إنما رئاسه التقى لها مع ثبوت التکلیف-  لا سیما الشرعی-  و التقى فی الشرع هو الورع و الخوف من الله-  و إذا حصل حصلت الطاعات کلها-  و انتفت القبائح کلها فصار الإنسان معصوما-  و تلک طبقه عالیه-  و هی أشرف من جمیع الطبقات التی یمدح بها الإنسان-  نحو قولنا جواد أو شجاع أو نحوهما-  لأنها طبقه ینتقل الإنسان منها-  إلى الجنه و دار الثواب الدائم-  و هذه مزیه عظیمه-  یفضل بها على سائر طبقات الأخلاق

ترجمه فارسی شرح ابن‏ ابی الحدید

حکمت (۴۱۸)

التقى رئیس الاخلاق.

«پرهیزگارى مهتر خلقهاست.»

یعنى مهتر و سر اخلاق دینى، و این بدان سبب است که اخلاق پسندیده همچون جود و بردبارى و شجاعت و عفت، در صورتى که فرض کنیم تکالیف عقلى و شرعى هم وجود نداشته باشد، پسندیده است و تقوى نمى‏تواند مهتر آنها باشد و ریاست و مهترى پرهیزگارى فقط با ثبوت تکالیف به ویژه تکالیف شرعى است، تقوى در شریعت عبارت از ترس و بیم از خداوند است و اگر تقوى فراهم آمد همه طاعات فراهم مى‏ آید و همه زشتیها از میان مى ‏رود و انسان معصوم مى ‏شود که عصمت برترین طبقه رشد آدمى است و برتر از همه صفاتى است که آدم به آن ستوده مى ‏شود از قبیل شجاعت و بخشندگى و دیگر صفات پسندیده. عصمت و تقوى چنان فضیلتى است که آدمى با آن به بهشت و سراى پاداش جاودانه منتقل مى ‏شود و این خود بزرگترین مزیتى است که بر همه طبقات دیگر اخلاق برترى دارد.

جلوه تاریخ در شرح نهج البلاغه ابن ابى الحدیدجلد ۸ //دکتر محمود مهدوى دامغانى

بازدیدها: ۱۵

حکمت ۴۰۹ صبحی صالح

۴۰۹-وَ قَالَ ( علیه ‏السلام  )الْقَلْبُ مُصْحَفُ الْبَصَرِ

حکمت ۴۱۷ شرح ابن ‏أبی ‏الحدید ج ۲۰

۴۱۷ وَ قَالَ ع: الْقَلْبُ مُصْحَفُ الْبَصَرِ هذا مثل

قول الشاعر

تخبرنی العینان ما القلب کاتم
و ما جن بالبغضاء و النظر الشزر

یقول ع- کما أن الإنسان إذا نظر فی المصحف قرأ ما فیه- کذلک إذا أبصر الإنسان صاحبه- فإنه یرى قلبه بوساطه رؤیه وجهه- ثم یعلم ما فی قلبه- من حب و بغض و غیرهما- کما یعلم برؤیه الخط الذی فی المصحف- ما یدل الخط علیه- .

و قال الشاعر

إن العیون لتبدی فی تقلبها
ما فی الضمائر من ود و من حنق‏

ترجمه فارسی شرح ابن‏ ابی الحدید

حکمت (۴۱۷)

و قال علیه السّلام: القلب مصحف البصر.

«و فرموده است: دل مصحف دیده است.»

یعنى همان گونه که چون آدمى در مصحف مى‏ نگرد آنچه را که در آن است مى‏ خواند هرگاه به دوست خود مى ‏نگرد با دیدن چهره او آنچه را که در دل اوست مى‏ بیند و مى‏ داند که در دل او چه محبت یا چه کینه ‏اى است، همان‏گونه که با دیدن خط مصحف آنچه را که خط به آن دلالت مى‏ کند مى‏ فهمد، شاعرى در این مورد چنین‏ سروده است: «چشمها در گردش خود آنچه از دوستى و کینه را که در دلهاست آشکار مى‏ سازد.»

جلوه تاریخ در شرح نهج البلاغه ابن ابى الحدیدجلد ۸ //دکتر محمود مهدوى دامغانى

بازدیدها: ۲۷

حکمت ۴۰۸ صبحی صالح

۴۰۸-وَ قَالَ ( علیه‏السلام  )مَنْ صَارَعَ الْحَقَّ صَرَعَهُ

حکمت ۴۱۶ شرح ابن ‏أبی ‏الحدید ج ۲۰

۴۱۶ وَ قَالَ ع: مَنْ صَارَعَ الْحَقَّ صَرَعَهُ هذا مثل قوله فی موضع آخر-  من أبدى صفحته للحق هلک-  و نحو هذا قول الطائی-

و من قامر الأیام عن ثمراتها
فأحج بها أن تنجلی و لها القمر

ترجمه فارسی شرح ابن‏ ابی الحدید

حکمت (۴۱۶)

من صارع الحق صرعه.

«هر کس با حق در آویخت حق هم با او در آویخت.» یا «هر که بیندازد حق را، حق او را بیفکند.»

نظیر سخن دیگر آن حضرت است که فرموده است: «هر کس ستیز خود را با حق آشکار سازد هلاک مى ‏شود.»

جلوه تاریخ در شرح نهج البلاغه ابن ابى الحدیدجلد ۸ //دکتر محمود مهدوى دامغانى

بازدیدها: ۱۱۹

حکمت ۴۰۶ صبحی صالح

۴۰۶-وَ قَالَ ( علیه‏السلام  )مَا أَحْسَنَ تَوَاضُعَ الْأَغْنِیَاءِ لِلْفُقَرَاءِ طَلَباً لِمَا عِنْدَ اللَّهِ وَ أَحْسَنُ مِنْهُ تِیهُ الْفُقَرَاءِ عَلَى الْأَغْنِیَاءِ اتِّکَالًا عَلَى اللَّه‏

حکمت ۴۱۴ شرح ابن ‏أبی ‏الحدید ج ۲۰

۴۱۴ وَ قَالَ ع: مَا أَحْسَنَ تَوَاضُعَ الْأَغْنِیَاءِ لِلْفُقَرَاءِ طَلَباً لِمَا عِنْدَ اللَّهِ-  وَ أَحْسَنُ مِنْهُ تِیهُ الْفُقَرَاءِ عَلَى الْأَغْنِیَاءِ-  اتِّکَالًا عَلَى اللَّهِ سُبْحَانَهُ قد تقدم شرح مثل هذه الکلمه مرارا- .

و قال الشاعر

قنعت فأعتقت نفسی و لن
أملک ذا ثروه رقها

و نزهتها عن سؤال الرجال‏
و منه من لا یرى حقها

و إن القناعه کنز اللبیب
إذا ارتتقت فتقت رتقها

سیبعث رزق الشفاه الغراث‏
و خمص البطون الذی شقها

فما فارقت مهجه جسمها
لعمرک أو وفیت رزقها

مواعید ربک مصدوقه
إذا غیرها ففقدت صدقها

ترجمه فارسی شرح ابن‏ ابی الحدید

حکمت (۴۱۴)

و قال علیه السّلام: ما احسن تواضع الاغنیاء للفقراء طلبا لما عند الله، و احسن منه تیه الفقراء على الاغنیاء اتکالا على الله سبحانه.

و آن حضرت فرمود: «فروتنى توانگران در برابر بینوایان، براى جستجوى آنچه پیش خداوند است چه نیکوست، و نیکوتر از آن بزرگ منشى، بینوایان بر توانگران است براى توکل به خداوند سبحان.»

جلوه تاریخ در شرح نهج البلاغه ابن ابى الحدیدجلد ۸ //دکتر محمود مهدوى دامغانى

بازدیدها: ۲۱

حکمت ۴۰۵ صبحی صالح

۴۰۵-وَ قَالَ ( علیه‏السلام  )لِعَمَّارِ بْنِ یَاسِرٍ وَ قَدْ سَمِعَهُ یُرَاجِعُ الْمُغِیرَهَ بْنَ شُعْبَهَ کَلَاماً دَعْهُ یَا عَمَّارُ فَإِنَّهُ لَمْ یَأْخُذْ مِنَ الدِّینِ إِلَّا مَا قَارَبَهُ مِنَ الدُّنْیَا وَ عَلَى عَمْدٍ لَبَسَ عَلَى نَفْسِهِ لِیَجْعَلَ الشُّبُهَاتِ عَاذِراً لِسَقَطَاتِهِ

حکمت ۴۱۳ شرح ابن ‏أبی ‏الحدید ج ۲۰

۴۱۳: وَ قَالَ ع لِعَمَّارِ بْنِ یَاسِرٍ رَحِمَهُ اللَّهُ تَعَالَى-  وَ قَدْ سَمِعَهُ یُرَاجِعُ الْمُغِیرَهَ بْنَ شُعْبَهَ کَلَاماً-  دَعْهُ یَا عَمَّارُ-  فَإِنَّهُ لَنْ یَأْخُذَ مِنَ الدِّینِ إِلَّا مَا قَارَبَهُ مِنَ الدُّنْیَا-  وَ عَلَى عَمْدٍ لَبَّسَ عَلَى نَفْسِهِ-  لِیَجْعَلَ الشُّبُهَاتِ عَاذِراً لِسَقَطَاتِهِ

المغیره بن شعبه

أصحابنا غیر متفقین على السکوت على المغیره-  بل أکثر البغدادیین یفسقونه-  و یقولون فیه ما یقال فی الفاسق-  و لما جاء عروه بن مسعود الثقفی-  إلى رسول الله ص عام الحدیبیه-  نظر إلیه قائما على رأس رسول الله ص مقلدا سیفا-  فقیل من هذا قیل ابن أخیک المغیره-  قال و أنت هاهنا یا غدر-  و الله إنی إلى الآن ما غسلت سوءتک- . و کان إسلام المغیره من غیر اعتقاد صحیح-  و لا إنابه و نیه جمیله-  کان قد صحب قوما فی بعض الطرق فاستغفلهم و هم نیام-  فقتلهم و أخذ أموالهم و هرب-  خوفا أن یلحق فیقتل أو یؤخذ ما فاز به من أموالهم-  فقدم المدینه فأظهر الإسلام-  و کان رسول الله‏ ص لا یرد على أحد إسلامه-  أسلم عن عله أو عن إخلاص-  فامتنع بالإسلام و اعتصم و حمی جانبه- . ذکر حدیثه أبو الفرج علی بن الحسین الأصفهانی-  فی کتاب الأغانی-  قال کان المغیره یحدث حدیث إسلامه-  قال خرجت مع قوم من بنی مالک-  و نحن على دین الجاهلیه إلى المقوقس ملک مصر-  فدخلنا إلى الإسکندریه-  و أهدینا للملک هدایا کانت معنا-  فکنت أهون أصحابی علیه-  و قبض هدایا القوم و أمر لهم بجوائز-  و فضل بعضهم على بعض-  و قصر بی فأعطانی شیئا قلیلا لا ذکر له و خرجنا-  فأقبلت بنو مالک یشترون هدایا لأهلهم و هم مسرورون-  و لم یعرض أحد منهم علی مواساه-  فلما خرجوا حملوا معهم خمرا-  فکانوا یشربون منها فأشرب معهم-  و نفسی تأبى أن تدعنی معهم-  و قلت ینصرفون إلى الطائف بما أصابوا-  و ما حباهم به الملک-  و یخبرون قومی بتقصیره بی و ازدرائه إیای-  فأجمعت على قتلهم فقلت إنی أجد صداعا-  فوضعوا شرابهم و دعونی-  فقلت رأسی یصدع و لکن اجلسوا فأسقیکم-  فلم ینکروا من أمری شیئا-  فجلست أسقیهم و أشرب القدح بعد القدح-  فلما دبت الکأس فیهم اشتهوا الشراب-  فجعلت أصرف لهم و أترع الکأس-  فیشربون و لا یدرون-  فأهمدتهم الخمر حتى ناموا ما یعقلون-  فوثبت إلیهم فقتلتهم جمیعا-  و أخذت جمیع ما کان معهم- .

و قدمت المدینه فوجدت النبی ص بالمسجد-  و عنده أبو بکر و کان بی عارفا-  فلما رآنی قال ابن أخی عروه قلت نعم-  قد جئت أشهد أن لا إله إلا الله و أن محمدا رسول الله-  فقال رسول الله ص الحمد لله-  فقال أبو بکر من مصر أقبلت قلت نعم-  قال فما فعل المالکیون الذین کانوا معک-  قلت کان‏ بینی و بینهم بعض ما یکون بین العرب-  و نحن على دین الشرک فقتلتهم و أخذت أسلابهم-  و جئت بها إلى رسول الله ص لیخمسها-  و یرى فیها رأیه فإنها غنیمه من المشرکین-  فقال رسول الله أما إسلامک فقد قبلته-  و لا نأخذ من أموالهم شیئا و لا نخمسها-  لأن هذا غدر و الغدر لا خیر فیه-  فأخذنی ما قرب و ما بعد-  فقلت یا رسول الله إنما قتلتهم و أنا على دین قومی-  ثم أسلمت حین دخلت إلیک الساعه-  فقال ع الإسلام یجب ما قبله-  قال و کان قتل منهم ثلاثه عشر إنسانا-  و احتوى ما معهم-  فبلغ ذلک ثقیفا بالطائف فتداعوا للقتال-  ثم اصطلحوا-  على أن حمل عمی عروه بن مسعود ثلاث عشره دیه- .

قال فذلک معنى قول عروه یوم الحدیبیه-  یا غدر أنا إلى الأمس أغسل سوءتک-  فلا أستطیع أن أغسلها-  فلهذا قال أصحابنا البغدادیون-  من کان إسلامه على هذا الوجه-  و کانت خاتمته ما قد تواتر الخبر به-  من لعن علی ع على المنابر إلى أن مات على هذا الفعل-  و کان المتوسط من عمره الفسق و الفجور-  و إعطاء البطن و الفرج سؤالهما و ممالأه الفاسقین-  و صرف الوقت إلى غیر طاعه الله-  کیف نتولاه و أی عذر لنا فی الإمساک عنه-  و ألا نکشف للناس فسقه

إیراد کلام لأبی المعالی الجوینی فی أمر الصحابه و الرد علیه

و حضرت عند النقیب-  أبی جعفر یحیى بن محمد العلوی البصری-  فی سنه إحدى عشره و ستمائه ببغداد-  و عنده جماعه و أحدهم یقرأ فی الأغانی لأبی الفرج-  فمر ذکر المغیره بن شعبه و خاض القوم-  فذمه بعضهم و أثنى علیه بعضهم و أمسک عنه آخرون-  فقال‏ بعض فقهاء الشیعه-  ممن کان یشتغل بطرف من علم الکلام على رأی الأشعری-  الواجب الکف و الإمساک عن الصحابه-  و عما شجر بینهم-  فقد قال أبو المعالی الجوینی-  إن رسول الله ص نهى عن ذلک-  وقال إیاکم و ما شجر بین صحابتی وقال دعوا لی أصحابی فلو أنفق أحدکم مثل أحد ذهبا-  لما بلغ مد أحدهم و لا نصیفه و قال أصحابی کالنجوم بأیهم اقتدیتم اهتدیتم –  وقال خیرکم القرن الذی أنا فیه ثم الذی یلیه-  ثم الذی یلیه ثم الذی یلیه-  و قد ورد فی القرآن-  الثناء على الصحابه و على التابعین-  وقال رسول الله ص و ما یدریک لعل الله اطلع على أهل بدر فقال-  اعملوا ما شئتم فقد غفرت لکم-

و قد روی عن الحسن البصری-  أنه ذکر عنده الجمل و صفین فقال-  تلک دماء طهر الله منها أسیافنا-  فلا نلطخ بها ألسنتنا- . ثم إن تلک الأحوال قد غابت عنا-  و بعدت أخبارها على حقائقها-  فلا یلیق بنا أن نخوض فیها-  و لو کان واحد من هؤلاء قد أخطأ-  لوجب أن یحفظ رسول الله ص فیه-  و من المروءه أن یحفظ رسول الله ص فی عائشه زوجته-  و فی الزبیر ابن عمته و فی طلحه الذی وقاه بیده-  ثم ما الذی ألزمنا و أوجب علینا-  أن نلعن أحدا من المسلمین أو نبرأ منه-  و أی ثواب فی اللعنه و البراءه-  إن الله تعالى لا یقول یوم القیامه للمکلف-  لم لم تلعن بل قد یقول له لم لعنت-  و لو أن إنسانا عاش عمره کله-  لم یلعن إبلیس لم یکن عاصیا و لا آثما-  و إذا جعل الإنسان عوض اللعنه أستغفر الله کان خیرا له-  ثم کیف یجوز للعامه أن تدخل أنفسها فی أمور الخاصه-  و أولئک قوم کانوا أمراء هذه الأمه و قادتها-  و نحن الیوم فی طبقه سافله جدا عنهم-  فکیف یحسن بنا التعرض لذکرهم-  أ لیس یقبح من الرعیه-  أن تخوض فی دقائق أمور الملک و أحواله و شئونه-  التی تجری بینه و بین أهله و بنی عمه و نسائه و سراریه-  و قد کان‏ رسول الله ص صهرا لمعاویه-  و أخته أم حبیبه تحته-  فالأدب أن تحفظ أم حبیبه و هی أم المؤمنین فی أخیها- .

و کیف یجوز-  أن یلعن من جعل الله تعالى بینه و بین رسوله موده-  أ لیس المفسرون کلهم قالوا-  هذه الآیه أنزلت فی أبی سفیان و آله و هی قوله تعالى-  عَسَى اللَّهُ أَنْ یَجْعَلَ بَیْنَکُمْ-  وَ بَیْنَ الَّذِینَ عادَیْتُمْ مِنْهُمْ مَوَدَّهً-  فکان ذلک مصاهره رسول الله ص-  أبا سفیان و تزویجه ابنته-  على أن جمیع ما تنقله الشیعه-  من الاختلاف بینهم و المشاجره لم یثبت-  و ما کان القوم إلا کبنی أم واحده-  و لم یتکدر باطن أحد منهم على صاحبه قط-  و لا وقع بینهم اختلاف و لا نزاع- .

فقال أبو جعفر رحمه الله-  قد کنت منذ أیام علقت بخطی کلاما-  وجدته لبعض الزیدیه فی هذا المعنى نقضا و ردا-  على أبی المعالی الجوینی-  فیما اختاره لنفسه من هذا الرأی-  و أنا أخرجه إلیکم-  لأستغنی بتأمله عن الحدیث على ما قاله هذا الفقیه-  فإنی أجد ألما یمنعنی من الإطاله فی الحدیث-  لا سیما إذا خرج مخرج الجدل و مقاومه الخصوم-  ثم أخرج من بین کتبه کراسا قرأناه فی ذلک المجلس-  و استحسنه الحاضرون-  و أنا أذکر هاهنا خلاصته- .

قال لو لا أن الله تعالى أوجب معاداه أعدائه-  کما أوجب موالاه أولیائه-  و ضیق على المسلمین ترکها إذا دل العقل علیها-  أو صح الخبر عنها بقوله سبحانه-  لا تَجِدُ قَوْماً یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ-  یُوادُّونَ مَنْ حَادَّ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ-  وَ لَوْ کانُوا آباءَهُمْ أَوْ أَبْناءَهُمْ أَوْ إِخْوانَهُمْ أَوْ عَشِیرَتَهُمْ-  و بقوله تعالى وَ لَوْ کانُوا یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ النَّبِیِّ وَ ما أُنْزِلَ إِلَیْهِ-  مَا اتَّخَذُوهُمْ أَوْلِیاءَ-  و بقوله سبحانه لا تَتَوَلَّوْا قَوْماً غَضِبَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ-  و لإجماع المسلمین على أن الله تعالى فرض-  عداوه أعدائه و ولایه أولیائه-  و على أن البغض فی الله واجب و الحب فی الله واجب-  لما تعرضنا لمعاداه أحد من الناس فی الدین-  و لا البراءه منه-  و لکانت عداوتنا للقوم تکلفا-  و لو ظننا أن الله عز و جل یعذرنا إذا قلنا-  یا رب غاب أمرهم عنا-  فلم یکن لخوضنا فی أمر قد غاب عنا معنى-  لاعتمدنا على هذا العذر و والیناهم-  و لکنا نخاف أن یقول سبحانه لنا-  إن کان أمرهم قد غاب عن أبصارکم-  فلم یغب عن قلوبکم و أسماعکم-  قد أتتکم به الأخبار الصحیحه-  التی بمثلها ألزمتم أنفسکم الإقرار بالنبی ص-  و موالاه من صدقه و معاداه من عصاه و جحده-  و أمرتم بتدبر القرآن و ما جاء به الرسول-  فهلا حذرتم من أن تکونوا من أهل هذه الآیه غدا-  رَبَّنا إِنَّا أَطَعْنا سادَتَنا وَ کُبَراءَنا فَأَضَلُّونَا السَّبِیلَا- .

فأما لفظه اللعن فقد أمر الله تعالى بها و أوجبها-  أ لا ترى إلى قوله-  أُولئِکَ یَلْعَنُهُمُ اللَّهُ وَ یَلْعَنُهُمُ اللَّاعِنُونَ-  فهو إخبار معناه الأمر کقوله-  وَ الْمُطَلَّقاتُ یَتَرَبَّصْنَ بِأَنْفُسِهِنَّ ثَلاثَهَ قُرُوءٍ-  و قد لعن الله تعالى العاصین بقوله-  لُعِنَ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ بَنِی إِسْرائِیلَ عَلى‏ لِسانِ داوُدَ-  و قوله إِنَّ الَّذِینَ یُؤْذُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ لَعَنَهُمُ اللَّهُ فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَهِ-  وَ أَعَدَّ لَهُمْ عَذاباً مُهِیناً-  و قوله مَلْعُونِینَ أَیْنَما ثُقِفُوا أُخِذُوا وَ قُتِّلُوا تَقْتِیلًا-  و قال الله تعالى لإبلیس-  وَ إِنَّ عَلَیْکَ لَعْنَتِی إِلى‏ یَوْمِ الدِّینِ-  و قال إِنَّ اللَّهَ لَعَنَ الْکافِرِینَ وَ أَعَدَّ لَهُمْ سَعِیراً- .

فأما قول من یقول أی ثواب فی اللعن-  و إن الله تعالى لا یقول للمکلف لم لم تلعن-  بل قد یقول له لم لعنت-  و أنه لو جعل مکان لعن الله فلانا اللهم اغفر لی لکان خیرا له-  و لو أن إنسانا عاش عمره کله-  لم یلعن إبلیس لم یؤاخذ بذلک-  فکلام جاهل لا یدری ما یقول-  اللعن طاعه و یستحق علیها الثواب-  إذا فعلت على وجه ها-  و هو أن یلعن مستحق اللعن لله و فی الله-  لا فی العصبیه و الهوى-  أ لا ترى أن الشرع قد ورد بها فی نفی الولد-  و نطق بها القرآن-  و هو أن یقول الزوج فی الخامسه-  أَنَّ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَیْهِ إِنْ کانَ مِنَ الْکاذِبِینَ-  فلو لم یکن الله تعالى یرید-  أن یتلفظ عباده بهذه اللفظه و أنه قد تعبدهم بها-  لما جعلها من معالم الشرع-  و لما کررها فی کثیر من کتابه العزیز-  و لما قال فی حق القاتل وَ غَضِبَ اللَّهُ عَلَیْهِ وَ لَعَنَهُ-  و لیس المراد من قوله وَ لَعَنَهُ إلا الأمر لنا بأن نلعنه-  و لو لم یکن المراد بها ذلک لکان لنا أن نلعنه-  لأن الله تعالى قد لعنه-  أ فیلعن الله تعالى إنسانا و لا یکون لنا أن نلعنه-  هذا ما لا یسوغ فی العقل-  کما لا یجوز أن یمدح الله إنسانا إلا و لنا أن نمدحه-  و لا یذمه إلا و لنا أن نذمه-  و قال تعالى-  هَلْ أُنَبِّئُکُمْ بِشَرٍّ مِنْ ذلِکَ مَثُوبَهً عِنْدَ اللَّهِ مَنْ لَعَنَهُ اللَّهُ-  و قال رَبَّنا آتِهِمْ ضِعْفَیْنِ مِنَ الْعَذابِ وَ الْعَنْهُمْ لَعْناً کَبِیراً-  و قال عز و جل وَ قالَتِ الْیَهُودُ یَدُ اللَّهِ مَغْلُولَهٌ-  غُلَّتْ أَیْدِیهِمْ وَ لُعِنُوا بِما قالُوا-  و کیف یقول القائل-  إن الله تعالى لا یقول للمکلف لم لم تلعن-  أ لا یعلم هذا القائل أن الله تعالى أمر بولایه أولیائه-  و أمر بعداوه أعدائه-  فکما یسأل عن التولی یسأل عن التبری-  أ لا ترى أن الیهودی إذا أسلم یطالب بأن یقال له-  تلفظ بکلمه الشهادتین-  ثم قل برئت‏من کل دین یخالف دین الإسلام-  فلا بد من البراءه لأن بها یتم العمل-  أ لم یسمع هذا القائل قول الشاعر-

تود عدوی ثم تزعم أننی
صدیقک إن الرأی عنک لعازب‏

فموده العدو خروج عن ولایه الولی-  و إذا بطلت الموده لم یبق إلا البراءه-  لأنه لا یجوز أن یکون الإنسان فی درجه متوسطه-  مع أعداء الله تعالى و عصاته بألا یودهم و لا یبرأ منهم-  بإجماع المسلمین على نفی هذه الواسطه- . و أما قوله-  لو جعل عوض اللعنه أستغفر الله لکان خیرا له-  فإنه لو استغفر من غیر أن یلعن أو یعتقد وجوب اللعن-  لما نفعه استغفاره و لا قبل منه-  لأنه یکون عاصیا لله تعالى مخالفا أمره-  فی إمساکه عمن أوجب الله تعالى علیه البراءه منه-  و إظهار البراءه-  و المصر على بعض المعاصی لا تقبل توبته-  و استغفاره عن البعض الآخر-  و أما من یعیش عمره و لا یلعن إبلیس-  فإن کان لا یعتقد وجوب لعنه فهو کافر-  و إن کان یعتقد وجوب لعنه و لا یلعنه فهو مخطئ-  على أن الفرق بینه-  و بین ترک لعنه رءوس الضلال فی هذه الأمه-  کمعاویه و المغیره و أمثالهما-  أن أحدا من المسلمین لا یورث عنده الإمساک عن لعن إبلیس-  شبهه فی أمر إبلیس-  و الإمساک عن لعن هؤلاء و أضرابهم-  یثیر شبهه عند کثیر من المسلمین فی أمرهم-  و تجنب ما یورث الشبهه فی الدین واجب-  فلهذا لم یکن الإمساک عن لعن إبلیس-  نظیرا للإمساک عن أمر هؤلاء- .

قال ثم یقال للمخالفین أ رأیتم لو قال قائل-  قد غاب عنا أمر یزید بن معاویه و الحجاج بن یوسف-  فلیس ینبغی أن نخوض فی قصتهما-  و لا أن نلعنهما و نعادیهما و نبرأ منهما-  هل کان هذا إلا کقولکم-  قد غاب عنا أمر معاویه و المغیره بن‏ شعبه و أضرابهما-  فلیس لخوضنا فی قصتهم معنى- .

و بعد فکیف أدخلتم أیها العامه-  و الحشویه و أهل الحدیث أنفسکم-  فی أمر عثمان و خضتم فیه و قد غاب عنکم-  و برئتم من قتلته و لعنتموهم-  و کیف لم تحفظوا أبا بکر الصدیق فی محمد ابنه-  فإنکم لعنتموه و فسقتموه-  و لا حفظتم عائشه أم المؤمنین فی أخیها محمد المذکور-  و منعتمونا أن نخوض و ندخل أنفسنا-  فی أمر علی و الحسن و الحسین و معاویه الظالم له و لهما-  المتغلب على حقه و حقوقهما-  و کیف صار لعن ظالم عثمان من السنه عندکم-  و لعن ظالم علی و الحسن و الحسین تکلفا-  و کیف أدخلت العامه أنفسها فی أمر عائشه-  و برئت ممن نظر إلیها و من القائل لها یا حمیراء-  أو إنما هی حمیراء و لعنته بکشفه سترها-  و منعتنا نحن عن الحدیث فی أمر فاطمه-  و ما جرى لها بعد وفاه أبیها- . فإن قلتم إن بیت فاطمه إنما دخل-  و سترها إنما کشف-  حفظا لنظام الإسلام و کیلا ینتشر الأمر-  و یخرج قوم من المسلمین أعناقهم من ربقه الطاعه-  و لزوم الجماعه- .

قیل لکم و کذلک ستر عائشه إنما کشف-  و هودجها إنما هتک لأنها نشرت حبل الطاعه-  و شقت عصا المسلمین و أراقت دماء المسلمین-  من قبل وصول علی بن أبی طالب ع إلى البصره-  و جرى لها مع عثمان بن حنیف و حکیم بن جبله-  و من کان معهما من المسلمین الصالحین-  من القتل و سفک الدماء ما تنطق به کتب التواریخ و السیر-  فإذا جاز دخول بیت فاطمه لأمر لم یقع بعد-  جاز کشف ستر عائشه على ما قد وقع و تحقق-  فکیف صار هتک ستر عائشه من الکبائر-  التی یجب معها التخلید فی النار-و البراءه من فاعله و من أوکد عرى الإیمان-  و صار کشف بیت فاطمه و الدخول علیها منزلها-  و جمع حطب ببابها و تهددها بالتحریق-  من أوکد عرى الدین و أثبت دعائم الإسلام-  و مما أعز الله به المسلمین و أطفأ به نار الفتنه-  و الحرمتان واحده و الستران واحد-  و ما نحب أن نقول لکم أن حرمه فاطمه أعظم-  و مکانها أرفع و صیانتها لأجل رسول الله ص أولى-  فإنها بضعه منه و جزء من لحمه و دمه-  و لیست کالزوجه الأجنبیه التی لا نسب بینها و بین الزوج-  و إنما هی وصله مستعاره-  و عقد یجری مجرى إجاره المنفعه-  و کما یملک رق الأمه بالبیع و الشراء-  و لهذا قال الفرضیون أسباب التوارث ثلاثه-  سبب و نسب و ولاء-  فالنسب القرابه و السبب النکاح و الولاء ولاء العتق-  فجعلوا النکاح خارجا عن النسب-  و لو کانت الزوجه ذات نسب-  لجعلوا الأقسام الثلاثه قسمین- . و کیف تکون عائشه أو غیرها فی منزله فاطمه-  و قد أجمع المسلمون کلهم من یحبها و من لا یحبها منهم-  أنها سیده نساء العالمین- .

قال و کیف یلزمنا الیوم حفظ رسول الله ص فی زوجته-  و حفظ أم حبیبه فی أخیها-  و لم تلزم الصحابه أنفسها-  حفظ رسول الله ص فی أهل بیته-  و لا ألزمت الصحابه أنفسها-  حفظ رسول الله ص فی صهره و ابن عمه ابن عفان-  و قد قتلوهم و لعنوهم-  و لقد کان کثیر من الصحابه یلعن عثمان و هو خلیفه-  منهم عائشه کانت تقول-  اقتلوا نعثلا لعن الله نعثلا-  و منهم عبد الله بن مسعود-  و قد لعن معاویه علی بن أبی طالب-  و ابنیه حسنا و حسینا و هم أحیاء یرزقون بالعراق-  و هو یلعنهم بالشام على المنابر-  و یقنت علیهم فی الصلوات-  و قد لعن أبو بکر و عمر سعد بن عباده و هو حی-  و برءا منه و أخرجاه من المدینه إلى الشام-  و لعن عمرخالد بن الولید لما قتل مالک بن نویره-  و ما زال اللعن فاشیا فی المسلمین-  إذا عرفوا من الإنسان معصیه تقتضی اللعن و البراءه- .

قال و لو کان هذا أمرا معتبرا-  و هو أن یحفظ زید لأجل عمرو فلا یلعن-  لوجب أن تحفظ الصحابه فی أولادهم-  فلا یلعنوا لأجل آبائهم-  فکان یجب أن یحفظ سعد بن أبی وقاص-  فلا یلعن ابنه عمر بن سعد قاتل الحسین-  و أن یحفظ معاویه فلا یلعن یزید-  صاحب وقعه الحره و قاتل الحسین-  و مخیف المسجد الحرام بمکه-  و أن یحفظ عمر بن الخطاب فی عبید الله ابنه قاتل الهرمزان-  و المحارب علیا ع فی صفین- .

قال على أنه لو کان الإمساک عن عداوه من عادى الله-  من أصحاب رسول الله ص من حفظ رسول الله ص فی أصحابه-  و رعایه عهده و عقده لم نعادهم-  و لو ضربت رقابنا بالسیوف-  و لکن محبه رسول الله ص لأصحابه لیست کمحبه الجهال-  الذین یصنع أحدهم محبته لصاحبه موضع العصبیه-  و إنما أوجب الله رسول الله ص محبه أصحابه لطاعتهم لله-  فإذا عصوا الله و ترکوا ما أوجب محبتهم-  فلیس عند رسول الله ص محاباه-  فی ترک لزوم ما کان علیه من محبتهم-  و لا تغطرس فی العدول عن التمسک بموالاتهم-  فلقد کان ص یحب أن یعادی أعداء الله و لو کانوا عترته-  کما یحب أن یوالی أولیاء الله-  و لو کانوا أبعد الخلق نسبا منه-  و الشاهد على ذلک إجماع الأمه-  على أن الله تعالى قد أوجب عداوه من ارتد بعد الإسلام-  و عداوه من نافق و إن کان من أصحاب رسول الله ص-  و أن رسول الله ص هو الذی أمر بذلک و دعا إلیه-و ذلک أنه ص قد أوجب قطع السارق و ضرب القاذف-  و جلد البکر إذا زنى-  و إن کان من المهاجرین أو الأنصار-  أ لا ترىأنه قال لو سرقت فاطمه لقطعتها فهذه ابنته الجاریه مجرى نفسه-  لم یحابها فی دین الله و لا راقبها فی حدود الله-  و قد جلد أصحاب الإفک و منهم مسطح بن أثاثه-  و کان من أهل بدر- .

قال و بعد فلو کان محل أصحاب رسول الله ص-  محل من لا یعادی إذا عصى الله سبحانه و لا یذکر بالقبیح-  بل یجب أن یراقب لأجل اسم الصحبه-  و یغضى عن عیوبه و ذنوبه-  لکان کذلک صاحب موسى المسطور ثناؤه فی القرآن-  لما اتبع هواه فانسلخ مما أوتی من الآیات و غوى-  قال سبحانه-  وَ اتْلُ عَلَیْهِمْ نَبَأَ الَّذِی آتَیْناهُ آیاتِنا فَانْسَلَخَ مِنْها-  فَأَتْبَعَهُ الشَّیْطانُ فَکانَ مِنَ الْغاوِینَ-  و لکان ینبغی أن یکون محل عبده العجل من أصحاب موسى-  هذا المحل-  لأن هؤلاء کلهم قد صحبوا رسولا جلیلا-  من رسل الله سبحانه- .

قال و لو کانت الصحابه عند أنفسها بهذه المنزله-  لعلمت ذلک من حال أنفسها-  لأنهم أعرف بمحلهم من عوام أهل دهرنا-  و إذا قدرت أفعال بعضهم ببعض دلتک على أن القصه-  کانت على خلاف ما قد سبق إلى قلوب الناس الیوم-  هذا علی و عمار و أبو الهیثم بن التیهان-  و خزیمه بن ثابت و جمیع من کان مع علی ع-  من المهاجرین و الأنصار-  لم یروا أن یتغافلوا عن طلحه و الزبیر-  حتى فعلوا بهما و بمن معهما ما یفعل بالشراه فی عصرنا-  و هذا طلحه و الزبیر و عائشه و من کان معهم و فی جانبهم-  لم یروا أن یمسکوا عن علی-  حتى قصدوا له کما یقصد للمتغلبین فی زماننا-  و هذا معاویه و عمرو لم یریا علیا بالعین-  التی یرى بها العامی صدیقه أو جاره-  و لم یقصرا دون ضرب وجهه بالسیف-  و لعنه و لعن أولاده و کل من کان حیا من أهله-  و قتل أصحابه-  و قد لعنهما هو أیضا فی الصلوات المفروضات-  و لعن معهما أبا الأعور السلمی و أبا موسى الأشعری-  و کلاهما من الصحابه-  و هذا سعد بن أبی وقاص و محمد بن مسلمه-  و أسامه بن زید و سعید بن زید بن عمرو بن نفیل-  و عبد الله بن عمر و حسان بن ثابت و أنس بن مالک-  لم یروا أن یقلدوا علیا فی حرب طلحه-  و لا طلحه فی حرب علی-  و طلحه و الزبیر بإجماع المسلمین أفضل-  من هؤلاء المعدودین-  لأنهم زعموا أنهم قد خافوا-  أن یکون علی قد غلط و زل فی حربهما-  و خافوا أن یکونا قد غلطا و زلا فی حرب علی-  و هذا عثمان قد نفى أبا ذر إلى الربذه-  کما یفعل بأهل الخنا و الریب-  و هذا عمار و ابن مسعود تلقیا عثمان-  بما تلقیاه به لما ظهر لهما بزعمهما منه-  ما وعظاه لأجله-  ثم فعل بهما عثمان ما تناهى إلیکم-  ثم فعل القوم بعثمان ما قد علمتم و علم الناس کلهم-  و هذا عمر یقول فی قصه الزبیر بن العوام-  لما استأذنه فی الغزو-  ها إنی ممسک بباب هذا الشعب-  أن یتفرق أصحاب محمد فی الناس فیضلوهم-  و زعم أنه و أبو بکر کانا یقولان-  إن علیا و العباس فی قصه المیراث-  زعماهما کاذبین ظالمین فاجرین-  و ما رأینا علیا و العباس اعتذرا و لا تنصلا-  و لا نقل أحد من أصحاب الحدیث ذلک-  و لا رأینا أصحاب رسول الله ص أنکروا علیهما-  ما حکاه عمر عنهما و نسبه إلیهما-  و لا أنکروا أیضا على عمر قوله فی أصحاب رسول الله ص-  إنهم یریدون إضلال الناس و یهمون به-  و لا أنکروا على عثمان دوس بطن عمار-  و لا کسر ضلع ابن مسعود-  و لا على عمار و ابن مسعود ما تلقیا به عثمان-  کإنکار العامه الیوم الخوض فی حدیث الصحابه-  و لا اعتقدت الصحابه فی أنفسها ما یعتقده العامه فیها-  اللهم إلا أن یزعموا أنهم أعرف بحق القوم منهم-  و هذا علی و فاطمه و العباس-  ما زالوا على کلمه واحده یکذبون الروایه-  نحن معاشر الأنبیاء لا نورث و یقولون إنها مختلفه- .

قالوا و کیف کان النبی ص-  یعرف هذا الحکم غیرنا و یکتمه عنا-  و نحن الورثه و نحن أولى الناس-  بأن یؤدى هذا الحکم إلیه-  و هذا عمر بن الخطاب یشهد لأهل الشورى-  أنهم النفر الذین توفی رسول الله ص و هو عنهم راض-  ثم یأمر بضرب أعناقهم إن أخروا فصل حال الإمامه-  هذا بعد أن ثلبهم-  و قال فی حقهم ما لو سمعته العامه الیوم من قائل-  لوضعت ثوبه فی عنقه سحبا إلى السلطان-  ثم شهدت علیه بالرفض و استحلت دمه-  فإن کان الطعن على بعض الصحابه رفضا-  فعمر بن الخطاب أرفض الناس و إمام الروافض کلهم-  ثم ما شاع و اشتهر من قول عمر کانت بیعه أبی بکر فلته وقى الله شرها-  فمن عاد إلى مثلها فاقتلوه-  و هذا طعن فی العقد و قدح فی البیعه الأصلیه- .

ثم ما نقل عنه من ذکر أبی بکر فی صلاته-  و قوله عن عبد الرحمن ابنه-  دویبه سوء و لهو خیر من أبیه-  ثم عمر القائل فی سعد بن عباده-  و هو رئیس الأنصار و سیدها-  اقتلوا سعدا قتل الله سعدا اقتلوه فإنه منافق-  و قد شتم أبا هریره و طعن فی روایته-  و شتم خالد بن الولید و طعن فی دینه-  و حکم بفسقه و بوجوب قتله-  و خون عمرو بن العاص و معاویه بن أبی سفیان-  و نسبهما إلى سرقه مال الفی‏ء و اقتطاعه-  و کان سریعا إلى المساءه-  کثیر الجبه و الشتم و السب لکل أحد-  و قل أن یکون فی الصحابه-  من سلم من معره لسانه أو یده-  و لذلک أبغضوه و ملوا أیامه مع کثره الفتوح فیها-  فهلا احترم عمر الصحابه کما تحترمهم العامه-  إما أن یکون عمر مخطئا-  و إما أن تکون العامه على الخطإ- .

فإن قالوا عمر ما شتم و لا ضرب و لا أساء-  إلا إلى عاص مستحق لذلک-  قیل لهم فکأنا نحن نقول-  إنا نرید أن نبرأ و نعادی-  من لا یستحق البراءه و المعاداه-  کلا ما قلنا هذا و لا یقول هذا مسلم و لا عاقل-  و إنما غرضنا الذی إلیه نجری بکلامنا هذا-  أن نوضح أن الصحابه قوم من الناس لهم ما للناس-  و علیهم ما علیهم من أساء منهم ذممناه-  و من أحسن منهم حمدناه-  و لیس لهم على غیرهم من المسلمین کبیر فضل-  إلا بمشاهده الرسول و معاصرته لا غیر-  بل ربما کانت ذنوبهم أفحش من ذنوب غیرهم-  لأنهم شاهدوا الأعلام و المعجزات-  فقربت اعتقاداتهم من الضروره-  و نحن لم نشاهد ذلک فکانت عقائدنا محض النظر و الفکر-  و بعرضیه الشبه و الشکوک-  فمعاصینا أخف لأنا أعذر- .

ثم نعود إلى ما کنا فیه فنقول-  و هذه عائشه أم المؤمنین-  خرجت بقمیص رسول الله ص فقالت للناس-  هذا قمیص رسول الله لم یبل-  و عثمان قد أبلى سنته-  ثم تقول اقتلوا نعثلا قتل الله نعثلا-  ثم لم ترض بذلک حتى قالت-  أشهد أن عثمان جیفه على الصراط غدا-  فمن الناس من یقول روت فی ذلک خبرا-  و من الناس من یقول هو موقوف علیها-  و بدون هذا لو قاله إنسان الیوم-  یکون عند العامه زندیقا-  ثم قد حصر عثمان حصرته أعیان الصحابه-  فما کان أحد ینکر ذلک-  و لا یعظمه و لا یسعى فی إزالته-  و إنما أنکروا على من أنکر على المحاصرین له-  و هو رجل کما علمتم من وجوه أصحاب رسول الله ص-  ثم من أشرافهم ثم هو أقرب إلیه من أبی بکر و عمر-  و هو مع ذلک إمام المسلمین و المختار منهم للخلافه-  و للإمام حق على رعیته عظیم-  فإن کان القوم قد أصابوا-  فإذن لیست الصحابه فی الموضع الذی وضعتها به العامه-  و إن کانوا ما أصابوا فهذا هو الذی نقول-  من أن الخطأ جائز على‏ آحاد الصحابه-  کما یجوز على آحادنا الیوم-  و لسنا نقدح فی الإجماع-  و لا ندعی إجماعا حقیقیا على قتل عثمان-  و إنما نقول إن کثیرا من المسلمین فعلوا ذلک-  و الخصم یسلم أن ذلک کان خطأ و معصیه-  فقد سلم أن الصحابی یجوز أن یخطئ و یعصی-  و هو المطلوب- .

و هذا المغیره بن شعبه و هو من الصحابه-  ادعى علیه الزنا و شهد علیه قوم بذلک-  فلم ینکر ذلک عمر و لا قال هذا محال و باطل-  لأن هذا صحابی من صحابه رسول الله ص لا یجوز علیه الزنا-  و هلا أنکر عمر على الشهود و قال لهم-  ویحکم هلا تغافلتم عنه لما رأیتموه یفعل ذلک-  فإن الله تعالى قد أوجب الإمساک-  عن مساوئ أصحاب رسول الله ص-  و أوجب الستر علیهم-  و هلا ترکتموه لرسول الله ص فی قوله دعوا لی أصحابی-  ما رأینا عمر إلا قد انتصب لسماع الدعوى-  و إقامه الشهاده و أقبل یقول للمغیره-  یا مغیره ذهب ربعک یا مغیره ذهب نصفک-  یا مغیره ذهب ثلاثه أرباعک-  حتى اضطرب الرابع فجلد الثلاثه-  و هلا قال المغیره لعمر-  کیف تسمع فی قول هؤلاء-  و لیسوا من الصحابه و أنا من الصحابه-  ورسول الله ص قد قال أصحابی کالنجوم بأیهم اقتدیتم اهتدیتم –  ما رأیناه قال ذلک بل استسلم لحکم الله تعالى-  و هاهنا من هو أمثل من المغیره و أفضل قدامه بن مظعون-  لما شرب الخمر فی أیام عمر فأقام علیه الحد-  و هو رجل من علیه الصحابه و من أهل بدر-  و المشهود لهم بالجنه-  فلم یرد عمر الشهاده و لا درأ عنه الحد لعله أنه بدری-  و لا قال قد نهى رسول الله ص عن ذکر مساوئ الصحابه-  و قد ضرب عمر أیضا ابنه حدا فمات-  و کان ممن عاصر رسول الله ص و لم تمنع معاصرته له من إقامه الحد علیه- . و هذا علی ع یقول ما حدثنی أحد بحدیث عن رسول الله ص‏ إلا استحلفته علیه أ لیس هذا اتهاما لهم بالکذب-  و ما استثنى أحدا من المسلمین إلا أبا بکر على ما ورد فی الخبر-  و قد صرح غیر مره بتکذیب أبی هریره وقال لا أحد أکذب من هذا الدوسی على رسول الله ص و قال أبو بکر فی مرضه الذی مات فیه وددت أنی لم أکشف بیت فاطمه-  و لو کان أغلق على حرب-  فندم و الندم لا یکون إلا عن ذنب- .

ثم ینبغی للعاقل-  أن یفکر فی تأخر علی ع-  عن بیعه أبی بکر سته أشهر-  إلى أن ماتت فاطمه فإن کان مصیبا-  فأبو بکر على الخطإ فی انتصابه فی الخلافه-  و إن کان أبو بکر مصیبا-  فعلی على الخطإ فی تأخره عن البیعه و حضور المسجد-  ثم قال أبو بکر فی مرض موته أیضا للصحابه-  فلما استخلفت علیکم خیرکم فی نفسی-  یعنی عمر فکلکم ورم لذلک أنفه-  یرید أن یکون الأمر له-  لما رأیتم الدنیا قد جاءت-  أما و الله لتتخذن ستائر الدیباج و نضائد الحریر-  أ لیس هذا طعنا فی الصحابه-  و تصریحا بأنه قد نسبهم إلى الحسد لعمر-  لما نص علیه بالعهد-  و لقد قال له طلحه لما ذکر عمر للأمر-  ما ذا تقول لربک إذا سألک عن عباده-  و قد ولیت علیهم فظا غلیظا-  فقال أبو بکر-  أجلسونی أجلسونی بالله تخوفنی-  إذا سألنی قلت ولیت علیهم خیر أهلک-  ثم شتمه بکلام کثیر منقول-  فهل قول طلحه إلا طعن فی عمر-  و هل قول أبی بکر إلا طعن فی طلحه- . ثم الذی کان بین أبی بن کعب و عبد الله بن مسعود-  من السباب حتى نفى کل واحد منهما الآخر عن أبیه-  و کلمه أبی بن کعب مشهوره منقوله-  ما زالت هذه الأمه مکبوبه على وجهها منذ فقدوا نبیهم-  و قوله ألا هلک أهل العقیده-  و الله ما آسى علیهم إنما آسى على من یضلون من الناس- .

ثم قول عبد الرحمن بن عوف-  ما کنت أرى أن أعیش-  حتى یقول لی عثمان یا منافق و قوله-  لو استقبلت من أمری-  ما استدبرت ما ولیت عثمان شسع نعلی و قوله-  اللهم إن عثمان قد أبى أن یقیم کتابک فافعل به و افعل- . و قال عثمان لعلی ع فی کلام دار بینهما-  أبو بکر و عمر خیر منک-  فقال علی کذبت أنا خیر منک و منهما-  عبدت الله قبلهما و عبدته بعدهما- . و روى سفیان بن عینیه عن عمرو بن دینار-  قال کنت عند عروه بن الزبیر-  فتذاکرناکم أقام النبی بمکه بعد الوحی-  فقال عروه أقام عشرا-  فقلت کان ابن عباس یقول ثلاث عشره-  فقال کذب ابن عباس-  و قال ابن عباس المتعه حلال-  فقال له جبیر بن مطعم کان عمر ینهى عنها-  فقال یا عدی نفسه من هاهنا ضللتم-  أحدثکم عن رسول الله ص و تحدثنی عن عمر- .

وجاء فی الخبر عن علی ع لو لا ما فعل عمر بن الخطاب فی المتعه ما زنى إلا شقی و قیل ما زنى إلا شفا أی قلیلا-  فأما سبب بعضهم بعضا-  و قدح بعضهم فی بعض فی المسائل الفقهیه-  فأکثر من أن یحصى-  مثل قول ابن عباس-  و هو یرد على زید مذهبه القول فی الفرائض-  إن شاء أو قال من شاء باهلته-  إن الذی أحصى رمل عالج عددا-  أعدل من أن یجعل فی مال نصفا و نصفا و ثلثا-  هذان النصفان قد ذهبا بالمال-  فأین موضع الثلث- .

و مثل قول أبی بن کعب فی القرآن-  لقد قرأت القرآن و زید هذا غلام ذو ذؤابتین-  یلعب بین صبیان الیهود فی المکتب- . وقال علی ع فی أمهات الأولاد و هو على المنبر-  کان رأیی و رأی عمر ألا یبعن-  و أنا أرى الآن بیعهن-  فقام إلیه عبیده السلمانی-  فقال رأیک فی الجماعه أحب إلینا من رأیک فی الفرقه- .

و کان أبو بکر یرى التسویه فی قسم الغنائم-  و خالفه عمر و أنکر فعله- . و أنکرت عائشه على أبی سلمه بن عبد الرحمن خلافه-  على ابن عباس فی عده المتوفى عنها زوجها و هی حامل-  و قالت فروج یصقع مع الدیکه- . و أنکرت الصحابه على ابن عباس قوله فی الصرف-  و سفهوا رأیه حتى قیل إنه تاب من ذلک عند موته- . و اختلفوا فی حد شارب الخمر-  حتى خطأ بعضهم بعضا- .

وروى بعض الصحابه عن النبی ص أنه قال الشؤم فی ثلاثه المرأه و الدار و الفرس-  فأنکرت عائشه ذلک و کذبت الراوی-  و قالت إنه إنما قال ع ذلک حکایه عن غیره- . وروى بعض الصحابه عنه ع أنه قال التاجر فاجر-  فأنکرت عائشه ذلک و کذبت الراوی-  و قالت إنما قاله ع فی تاجر دلس- . و أنکر قوم من الأنصار روایه أبی بکر الأئمه من قریش –  و نسبوه إلى افتعال هذه الکلمه- .

و کان أبو بکر یقضی بالقضاء-  فینقضه علیه أصاغر الصحابه کبلال و صهیب و نحوهما-  قد روی ذلک فی عده قضایا- . و قیل لابن عباس-  إن عبد الله بن الزبیر یزعم أن موسى صاحب الخضر-  لیس موسى بنی إسرائیل-  فقال کذب عدو الله أخبرنی أبی بن کعب-  قال خطبنا رسول الله ص و ذکر کذا-  بکلام یدل على أن موسى صاحب الخضر هو موسى بنی إسرائیل- . و باع معاویه أوانی ذهب و فضه بأکثر من وزنها-  فقال له أبو الدرداء-  سمعت رسول الله ص ینهى عن ذلک-  فقال معاویه أما أنا فلا أرى به بأسا-  فقال أبو الدرداء من عذیری من معاویه-  أخبره عن الرسول ص و هو یخبرنی عن رأیه-  و الله لا أساکنک بأرض أبدا- .

و طعن ابن عباس فی أبی هریره-عن رسول الله ص إذا استیقظ أحدکم من نومه-  فلا یدخلن یده فی الإناء حتى یتوضأ-  و قال فما نصنع بالمهراس- . وقال علی ع لعمر-  و قد أفتاه الصحابه فی مسأله و أجمعوا علیها-  إن کانوا راقبوک فقد غشوک-  و إن کان هذا جهد رأیهم فقد أخطئوا- . و قال ابن عباس-  أ لا یتقی الله زید بن ثابت-  یجعل ابن الابن ابنا-  و لا یجعل أب الأب أبا- . و قالت عائشه أخبروا زید بن أرقم-  أنه قد أحبط جهاده مع رسول الله ص- .

و أنکرت الصحابه على أبی موسى قوله-  إن النوم لا ینقض الوضوء-  و نسبته إلى الغفله و قله التحصیل-  و کذلک أنکرت على أبی طلحه الأنصاری قوله-  إن أکل البرد لا یفطر الصائم-  و هزئت به و نسبته إلى الجهل- . و سمع عمر عبد الله بن مسعود و أبی بن کعب-  یختلفان فی صلاه الرجل فی الثوب الواحد-  فصعد المنبر-  و قال إذا اختلف اثنان من أصحاب رسول الله ص-  فعن أی فتیاکم یصدر المسلمون-  لا أسمع رجلین یختلفان بعد مقامی هذا إلا فعلت و صنعت- .

وقال جریر بن کلیب رأیت عمر ینهى عن المتعه-  و علی ع یأمر بها-  فقلت إن بینکما لشرا-  فقال علی ع لیس بیننا إلا الخیر-  و لکن خیرنا أتبعنا لهذا الدین- . قال هذا المتکلم-  و کیف یصح أن یقول رسول الله ص-  أصحابی کالنجوم بأیهم اقتدیتم اهتدیتم-  لا شبهه أن هذا یوجب أن یکون أهل الشام فی صفین على هدى-  و أن یکون أهل العراق أیضا على هدى-  و أن یکون قاتل عمار بن یاسر مهتدیا-  و قد صح الخبر الصحیح أنه قال له تقتلک الفئه الباغیه –  و قال فی القرآن فَقاتِلُوا الَّتِی تَبْغِی حَتَّى تَفِی‏ءَ إِلى‏ أَمْرِ اللَّهِ-  فدل على أنها ما دامت موصوفه بالمقام على البغی مفارقه لأمر الله-  و من یفارق أمر الله لا یکون مهتدیا- .

و کان یجب أن یکون بسر بن أبی أرطاه-  الذی ذبح ولدی عبید الله بن عباس الصغیرین مهتدیا-  لأن بسرا من الصحابه أیضا-  و کان یجب أن یکون عمرو بن العاص و معاویه-  اللذان کانا یلعنان علیا أدبار الصلاه و ولدیه مهتدیین-  و قد کان فی الصحابه من یزنی-  و من یشرب الخمر کأبی محجن الثقفی-  و من یرتد عن الإسلام کطلیحه بن خویلد-  فیجب أن یکون کل من اقتدى بهؤلاء فی أفعالهم مهدیا- .

قال و إنما هذا من موضوعات متعصبه الأمویه-  فإن لهم من ینصرهم بلسانه و بوضعه الأحادیث-  إذا عجز عن نصرهم بالسیف- . و کذا القول فی الحدیث الآخر-  و هو قوله القرن الذی أنا فیه-  و مما یدل على بطلانه-  أن القرن الذی جاء بعده بخمسین سنه شر قرون الدنیا-  و هو أحد القرون التی ذکرها فی النص-  و کان ذلک القرن هو القرن الذی قتل فیه الحسین-  و أوقع بالمدینه و حوصرت مکه-  و نقضت الکعبه-  و شربت خلفاؤه و القائمون مقامه-  و المنتصبون فی منصب النبوه الخمور-  و ارتکبوا الفجور-  کما جرى لیزید بن معاویه-  و لیزید بن عاتکه و للولید بن یزید-  و أریقت الدماء الحرام-  و قتل المسلمون و سبی الحریم-  و استعبد أبناء المهاجرین و الأنصار-  و نقش على أیدیهم کما ینقش على أیدی الروم-  و ذلک فی خلافه عبد الملک و إمره الحجاج-  و إذا تأملت کتب التواریخ-  وجدت الخمسین الثانیه شرا کلها لا خیر فیها-  و لا فی رؤسائها و أمرائها-  و الناس برؤسائهم و أمرائهم-  و القرن خمسون سنه فکیف یصح هذا الخبر- .

قال فأما ما ورد فی القرآن من قوله تعالى-  لَقَدْ رَضِیَ اللَّهُ عَنِ الْمُؤْمِنِینَ-  و قوله مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ وَ الَّذِینَ مَعَهُ- . وقول النبی ص إن الله اطلع على أهل بدر-  إن کان الخبر صحیحا فکله مشروط بسلامه العاقبه-  و لا یجوز أن یخبر الحکیم مکلفا غیر معصوم-  بأنه لا عقاب علیه فلیفعل ما شاء- . قال هذا المتکلم-  و من أنصف و تأمل أحوال الصحابه وجدهم مثلنا-  یجوز علیهم ما یجوز علینا-  و لا فرق بیننا و بینهم إلا بالصحبه لا غیر-  فإن لها منزله و شرفا-و لکن لا إلى حد یمتنع على کل من رأى الرسول أو صحبه-  یوما أو شهرا أو أکثر من ذلک أن یخطئ و یزل-  و لو کان هذا صحیحا-  ما احتاجت عائشه إلى نزول براءتها من السماء-  بل کان رسول الله ص من أول یوم یعلم کذب أهل الإفک-  لأنها زوجته و صحبتها له آکد من صحبه غیرها-  و صفوان بن المعطل أیضا کان من الصحابه-  فکان ینبغی ألا یضیق صدر رسول الله ص-  و لا یحمل ذلک الهم و الغم الشدیدین اللذین حملهما-  و یقول صفوان من الصحابه-  و عائشه من الصحابه و المعصیه علیهما ممتنعه- .

و أمثال هذا کثیر و أکثر من الکثیر-  لمن أراد أن یستقرئ أحوال القوم-  و قد کان التابعون یسلکون بالصحابه هذا المسلک-  و یقولون فی العصاه منهم مثل هذا القول-  و إنما اتخذهم العامه أربابا بعد ذلک- . قال و من الذی یجترئ على القول-  بأن أصحاب محمد لا تجوز البراءه من أحد منهم-  و إن أساء و عصى بعد قول الله تعالى للذی شرفوا برؤیته-  لَئِنْ أَشْرَکْتَ لَیَحْبَطَنَّ عَمَلُکَ-  وَ لَتَکُونَنَّ مِنَ الْخاسِرِینَ-  بعد قوله قُلْ إِنِّی أَخافُ إِنْ عَصَیْتُ رَبِّی عَذابَ یَوْمٍ عَظِیمٍ-  و بعد قوله فَاحْکُمْ بَیْنَ النَّاسِ بِالْحَقِّ-  وَ لا تَتَّبِعِ الْهَوى‏ فَیُضِلَّکَ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ-  إِنَّ الَّذِینَ یَضِلُّونَ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ لَهُمْ عَذابٌ شَدِیدٌ-  إلا من لا فهم له و لا نظر معه و لا تمییز عنده- .

قال و من أحب أن ینظر إلى اختلاف الصحابه-  و طعن بعضهم فی بعض و رد بعضهم على بعض-  و ما رد به التابعون علیهم و اعترضوا به أقوالهم-  و اختلاف التابعین أیضا فیما بینهم-  و قدح بعضهم فی بعض-  فلینظر فی کتاب النظام قال الجاحظ-  کان النظام‏ أشد الناس إنکارا على الرافضه لطعنهم على الصحابه-  حتى إذا ذکر الفتیا و تنقل الصحابه فیها-  و قضایاهم بالأمور المختلفه-  و قول من استعمل الرأی فی دین الله-  انتظم مطاعن الرافضه و غیرها و زاد علیها-  و قال فی الصحابه أضعاف قولها- .

قال و قال بعض رؤساء المعتزله-  غلط أبی حنیفه فی الأحکام عظیم-  لأنه أضل خلقا و غلط حماد أعظم من غلط أبی حنیفه-  لأن حمادا أصل أبی حنیفه الذی منه تفرع-  و غلط إبراهیم أغلظ و أعظم من غلط حماد-  لأنه أصل حماد و غلط علقمه-  و الأسود أعظم من غلط إبراهیم-  لأنهما أصله الذی علیه اعتمد-  و غلط ابن مسعود أعظم من غلط هؤلاء جمیعا-  لأنه أول من بدر إلى وضع الأدیان برأیه-  و هو الذی قال أقول فیها برأیی-  فإن یکن صوابا فمن الله و إن یکن خطأ فمنی- . قال و استأذن أصحاب الحدیث على ثمامه بخراسان-  حیث کان مع الرشید بن المهدی-  فسألوه کتابه الذی صنفه على أبی حنیفه فی اجتهاد الرأی-  فقال لست على أبی حنیفه کتبت ذلک الکتاب-  و إنما کتبته على علقمه و الأسود و عبد الله بن مسعود-  لأنهم الذین قالوا بالرأی قبل أبی حنیفه- . قال و کان بعض المعتزله أیضا-  إذا ذکر ابن عباس استصغره-  و قال صاحب الذؤابه یقول فی دین الله برأیه- .

و ذکر الجاحظ فی کتابه المعروف بکتاب التوحید-  أن أبا هریره لیس بثقه فی الروایه عن رسول الله ص-  قال و لم یکن علی ع یوثقه فی الروایه-  بل یتهمه و یقدح فیه و کذلک عمر و عائشه- .

و کان الجاحظ یفسق عمر بن عبد العزیز-  و یستهزئ به و یکفره-  و عمر بن العزیز و إن لم یکن من الصحابه-  فأکثر العامه یرى له من الفضل-  ما یراه لواحد من الصحابه- . و کیف یجوز أن نحکم حکما جزما-  أن کل واحد من الصحابه عدل-  و من جمله الصحابه الحکم بن أبی العاص-  و کفاک به عدوا مبغضا لرسول الله ص-  و من الصحابه الولید بن عقبه الفاسق بنص الکتاب-  و منهم حبیب بن مسلمه-  الذی فعل ما فعل بالمسلمین فی دوله معاویه-  و بشر بن أبی أرطاه عدو الله و عدو رسوله-  و فی الصحابه کثیر من المنافقین لا یعرفهم الناس-  و قال کثیر من المسلمین-  مات رسول الله ص-  و لم یعرفه الله سبحانه کل المنافقین بأعیانهم-  و إنما کان یعرف قوما منهم-  و لم یعلم بهم أحدا إلا حذیفه فیما زعموا-  فکیف یجوز أن نحکم حکما جزما-  أن کل واحد ممن صحب رسول الله-  أو رآه أو عاصره عدل مأمون-  لا یقع منه خطأ و لا معصیه-  و من الذی یمکنه أن یتحجر واسعا کهذا التحجر-  أو یحکم هذا الحکم-  قال و العجب من الحشویه و أصحاب الحدیث-  إذ یجادلون على معاصی الأنبیاء-  و یثبتون أنهم عصوا الله تعالى-  و ینکرون على من ینکر ذلک و یطعنون فیه-  و یقولون قدری معتزلی و ربما قالوا-  ملحد مخالف لنص الکتاب-  و قد رأینا منهم الواحد و المائه و الألف یجادل فی هذا الباب-  فتاره یقولون إن یوسف قعد من امرأه العزیز مقعد الرجل من المرأه-  و تاره یقولون إن داود قتل أوریا لینکح امرأته-  و تاره یقولون إن رسول الله کان کافرا ضالا قبل النبوه-  و ربما ذکروا زینب بنت جحش و قصه الفداء یوم بدر- .

فأما قدحهم فی آدم ع-  و إثباتهم معصیته و مناظرتهم من یذکر ذلک- فهو دأبهم و دیدنهم-  فإذا تکلم واحد فی عمرو بن العاص أو فی معاویه-  و أمثالهما و نسبهم إلى المعصیه و فعل القبیح-  احمرت وجوههم و طالت أعناقهم و تخازرت أعینهم-  و قالوا مبتدع رافضی-  یسب الصحابه و یشتم السلف-  فإن قالوا إنما اتبعنا فی ذکر معاصی الأنبیاء نصوص الکتاب-  قیل لهم فاتبعوا فی البراءه من جمیع العصاه نصوص الکتاب-  فإنه تعالى قال لا تَجِدُ قَوْماً یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ-  یُوادُّونَ مَنْ حَادَّ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ-  و قال فَإِنْ بَغَتْ إِحْداهُما عَلَى الْأُخْرى‏-  فَقاتِلُوا الَّتِی تَبْغِی حَتَّى تَفِی‏ءَ إِلى‏ أَمْرِ اللَّهِ-  و قال أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ- .

ثم یسألون عن بیعه علی ع-  هل هی صحیحه لازمه لکل الناس فلا بد من بلى-  فیقال لهم فإذا خرج على الإمام الحق خارج-  أ لیس یجب على المسلمین قتاله حتى یعود إلى الطاعه-  فهل یکون هذا القتال إلا البراءه التی نذکرها-  لأنه لا فرق بین الأمرین-  و إنما برئنا منهم لأنا لسنا فی زمانهم-  فیمکننا أن نقاتل بأیدینا-  فقصارى أمرنا الآن أن نبرأ منهم و نلعنهم-  و لیکون ذلک عوضا عن القتال الذی لا سبیل لنا إلیه- . قال هذا المتکلم-  على أن النظام و أصحابه ذهبوا إلى أنه لا حجه فی الإجماع-  و أنه یجوز أن تجتمع الأمه على الخطإ و المعصیه-  و على الفسق بل على الرده-  و له کتاب موضوع فی الإجماع یطعن فیه فی أدله الفقهاء-  و یقول إنها ألفاظ غیر صریحه فی کون الإجماع حجه-  نحو قوله جَعَلْناکُمْ أُمَّهً وَسَطاً-  و قوله کُنْتُمْ خَیْرَ أُمَّهٍ-  و قوله وَ یَتَّبِعْ غَیْرَ سَبِیلِ الْمُؤْمِنِینَ- .

و أما الخبر الذی صورته-لا تجتمع أمتی على الخطإ فخبر واحد-  و أمثل دلیل للفقهاء قولهم-  إن الهمم المختلفه و الآراء المتباینه-  إذا کان أربابها کثیره عظیمه-  فإنه یستحیل اجتماعهم على الخطإ-  و هذا باطل بالیهود و النصارى و غیرهم من فرق الضلال- . هذه خلاصه ما کان النقیب أبو جعفر-  علقه بخطه من الجزء الذی أقرأناه- .

و نحن نقول أما إجماع المسلمین فحجه-  و لسنا نرتضی ما ذکره عنا-  من أنه أمثل دلیل لنا أن الهمم المختلفه و الآراء المتباینه-  یستحیل أن تتفق على غیر الصواب-  و من نظر فی کتبنا الأصولیه-  علم وثاقه أدلتنا على صحه الإجماع-  و کونه صوابا و حجه تحریم مخالفته-  و قد تکلمت فی اعتبار الذریعه للمرتضى-  على ما طعن به المرتضى فی أدله الإجماع- . و أما ذکره من الهجوم على دار فاطمه-  و جمع الحطب لتحریقها فهو خبر واحد غیر موثوق به-  و لا معول علیه فی حق الصحابه-  بل و لا فی حق أحد من المسلمین ممن ظهرت عدالته- . و أما عائشه و الزبیر و طلحه فمذهبنا أنهم أخطئوا-  ثم تابوا و أنهم من أهل الجنه-  و أن علیا ع شهد لهم بالجنه بعد حرب الجمل- .

و أما طعن الصحابه بعضهم فی بعض-  فإن الخلاف الذی کان بینهم فی مسائل الاجتهاد لا یوجب إثما-  لأن کل مجتهد مصیب-  و هذا أمر مذکور فی کتب أصول الفقه-  و ما کان من الخلاف خارجا عن ذلک-  فالکثیر من الأخبار الوارده فیه غیر موثوق بها-  و ما جاء من جهه صحیحه نظر فیه-  و رجح جانب أحد الصحابیین على قدر منزلته فی الإسلام-  کما یروى عن عمر و أبی هریره- .

فأما علی ع فإنه عندنا بمنزله الرسول ص-  فی تصویب قوله و الاحتجاج بفعله و وجوب طاعته-  و متى صح عنه أنه قد برئ من أحد من الناس-  برئنا منه کائنا من کان-  و لکن الشأن فی تصحیح ما یروى عنه ع-  فقد أکثر الکذب علیه و ولدت العصبیه أحادیث لا أصل لها- .

فأما براءته ع من المغیره و عمرو بن العاص و معاویه-  فهو عندنا معلوم جار مجرى الأخبار المتواتره-  فلذلک لا یتولاهم أصحابنا و لا یثنون علیهم-  و هم عند المعتزله فی مقام غیر محمود-  و حاش لله أن یکون ع ذکر من سلف-  من شیوخ المهاجرین إلا بالجمیل و الذکر الحسن-  بموجب ما تقتضیه رئاسته فی الدین-  و إخلاصه فی طاعه رب العالمین-  و من أحب تتبع ما روی عنه مما یوهم فی الظاهر خلاف ذلک-  فلیراجع هذا الکتاب أعنی شرح نهج البلاغه-  فأنا لم نترک موضعا یوهم خلاف مذهبنا إلا و أوضحناه-  و فسرناه على وجه یوافق الحق و بالله التوفیق

عمار بن یاسر و طرف من أخباره

فأما عمار بن یاسر رحمه الله-  فنحن نذکر نسبه و طرفا من حاله-  مما ذکره ابن عبد البر فی کتاب الإستیعاب-  قال أبو عمر بن عبد البر رحمه الله-  هو عمار بن یاسر بن عامر بن مالک-  بن کنانه بن قیس بن حصین بن لوذ بن ثعلبه-  بن عوف بن حارثه بن عامر بن نام بن عنس بالنون-  بن مالک بن أدد العنسی المذحجی یکنى أبا الیقظان-  حلیف لبنی مخزوم کذا قال ابن شهاب و غیره- .

و قال موسى بن عقبه-  و ممن شهد بدرا عمار بن یاسر حلیف لبنی مخزوم بن یقظه- . و قال الواقدی و طائفه من أهل العلم-  إن یاسرا والد عمار بن یاسر عربی قحطانی-  من عنس من مذحج-  إلا أن ابنه عمارا مولى لبنی مخزوم-  لأن أباه یاسرا تزوج أمه لبعض بنی مخزوم فأولدها عمارا-  و ذلک أن یاسر قدم مکه مع أخوین له-  یقال لهما الحارث و مالک فی طلب أخ لهم رابع-  فرجع الحارث و مالک إلى الیمن-  و أقام یاسر بمکه-  فحالف أبا حذیفه بن المغیره-  بن عبد الله بن عمر بن مخزوم-  فزوجه أبو حذیفه أمه له یقال لها سمیه بنت خیاط-  فولدت له عمارا فأعتقه أبو حذیفه-  فصار ولاؤه لبنی مخزوم-  و للحلف و الولاء الذی بین بنی مخزوم-  و عمار بن یاسر کان اجتماع بنی مخزوم إلى عثمان-  حین نال من عمار غلمان عثمان ما نالوا من الضرب-  حتى انفتق له فتق فی بطنه و کسروا ضلعا من أضلاعه-  فاجتمعت بنو مخزوم-  و قالوا و الله لئن مات لا قتلنا به أحدا غیر عثمان- .

قال أبو عمر-  و أسلم عمار و عبد الله أخوه و یاسر أبوهما و سمیه أمهما-  و کان إسلامهم قدیما فی أول الإسلام-  فعذبوا فی الله عذابا عظیما-  وکان رسول الله ص یمر بهم و هم یعذبون فیقول صبرا یا آل یاسر فإن موعدکم الجنه-  و یقول لهم أیضا صبرا یا آل یاسر اللهم اغفر لآل یاسر و قد فعلت- .

قال أبو عمر-  و لم یزل عمار مع أبی حذیفه بن المغیره-  حتى مات و جاء الله بالإسلام- . فأما سمیه فقتلها أبو جهل-  طعنها بحربه فی قبلها فماتت-  و کانت من الخیرات‏ الفاضلات-  و هی أول شهیده فی الإسلام-  و قد کانت قریش أخذت یاسرا و سمیه و ابنیهما-  و بلالا و خبابا و صهیبا فألبسوهم أدراع الحدید-  و صهروهم فی الشمس حتى بلغ الجهد منهم کل مبلغ-  فأعطوهم ما سألوا من الکفر و سب النبی ص-  ثم جاء إلى کل واحد منهم قومه-  بأنطاع الأدم فیها الماء فألقوهم فیها-  ثم حملوا بجوانبها-  فلما کان العشی جاء أبو جهل-  فجعل یشتم سمیه و یرفث-  ثم وجأها بحربه فی قبلها فقتلها-  فهی أول من استشهد فی الإسلام-  فقال عمار للنبی ص-  یا رسول الله بلغ العذاب من أمی کل مبلغ-  فقال صبرا یا أبا الیقظان-  اللهم لا تعذب أحدا من آل یاسر بالنار-  قال أبو عمر و فیهم أنزل-  إِلَّا مَنْ أُکْرِهَ وَ قَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالْإِیمانِ- .

قال و هاجر عمار إلى أرض الحبشه و صلى القبلتین-  و شهد بدرا و المشاهد کلها و أبلى بلاء حسنا-  ثم شهد الیمامه فأبلى فیها أیضا-  و یومئذ قطعت أذنه- . قال و ذکر الواقدی عن عبد الله بن نافع-  عن أبیه عن عبد الله بن عمر-  قال رأیت عمار بن یاسر یوم الیمامه على صخره-  و قد أشرف یصیح-  یا معشر المسلمین أ من الجنه تفرون-  أنا عمار بن یاسر هلموا إلی-  و أنا أنظر إلى أذنه قد قطعت-  فهی تذبذب و هو یقاتل أشد القتال- . قال أبو عمر و کان عمار طویلا أشهل-  بعید ما بین المنکبین-  قال و قد قیل فی صفته-  کان آدم طوالا مضطربا أشهل العینین-  بعید ما بین المنکبین رجلا لا یغیر شیبه- .

قال و کان عمار یقول-  أنا ترب رسول الله ص-  لم یکن أحد أقرب إلیه سنا منی- . قال و قتل عمار و هو ابن ثلاث و تسعین سنه-  والخبر المرفوع مشهور فی حقه تقتلک الفئه الباغیهو هو من دلائل نبوه رسول الله ص-  لأنه إخبار عن غیب- . وقال رسول الله ص فی عمار ملئ إیمانا إلى مشاشه-  و یروى إلى أخمص قدمیه- . و فضائل عمار کثیره-  و قد تقدم القول فی ذکر عمار و أخباره-  و ما ورد فی حقه

ترجمه فارسی شرح ابن‏ ابی الحدید

حکمت (۴۱۳)

و قال علیه السّلام لعمّار بن یاسر رحمه الله تعالى و قد سمعه یراجع المغیره ابن شعبه کلاما: دعه یا عمّار، فانه لم یأخذ من الدین الا ما قاربه من الدنیا، و على عمد لبّس على نفسه، لیجعل الشبهات عاذرا لسقطاته.

«و آن حضرت چون بگو و مگوى عمار بن یاسر رحمه الله تعالى را با مغیره بن شعبه شنید، فرمود: اى عمار او را واگذار، که او چیزى از دین جز آنچه او را به دنیا نزدیک مى‏سازد، نگرفته است و به عمد خود را به شبهه‏ها درافکنده است تا شبهه‏ها را عذرخواه و بهانه لغزشهاى خود قرار دهد.»

مغیره بن شعبه

یاران معتزلى ما در مورد سکوت و خاموشى از بیان احوال مغیره متفق نیستند، بلکه بیشتر معتزله بغداد او را تفسیق مى‏ کنند و درباره او همان چیزى را مى‏ گویند که درباره فاسق بر زبان مى ‏آورند. هنگامى که به سال حدیبیه عروه بن مسعود ثقفى به حضور پیامبر صلّى اللّه علیه و آله و سلّم رسید، مغیره را در حالى که شمشیر به دوش آویخته بود کنار پیامبر صلّى اللّه علیه و آله و سلّم ایستاده دید، پرسید: این کیست گفتند: برادرزاده ‏ات مغیره است.

عروه به او نگریست و گفت: اى حیله گر تو این جایى به خدا سوگند من تاکنون نتوانسته ‏ام بدیهاى تو را بشویم. اسلام آوردن مغیره بدون اعتقاد صحیح و بدون نیت پسندیده و بازگشت به حق بوده است. او در یکى از راهها با گروهى همسفر بود آنان را در حالى که خواب بودند غافلگیر ساخت و کشت و اموالشان را برداشت و از بیم آنکه به او نرسند و او را بکشند یا اموالى را که از آنان به چنگ آورده بود بگیرند، گریخت و به مدینه آمد و به ظاهر مسلمان شد. پیامبر صلّى اللّه علیه و آله و سلّم اسلام هیچ کس را بر او رد نمى ‏فرمود، چه با اخلاص مسلمان مى‏ شد و چه به سببى دیگر، بدین گونه مغیره خود را در پناه و حمایت اسلام قرار داد و در امان قرار گرفت.

داستان مسلمان شدن مغیره را ابو الفرج على بن حسین اصفهانى در کتاب الاغانى چنین آورده است: مغیره خود داستان اسلام خویش را چنین نقل مى‏ کرد که همراه گروهى از بنى مالک که همگان بر آیین جاهلى بودیم، براى رفتن پیش مقوقس پادشاه مصر بیرون آمدیم، و وارد اسکندریه شدیم و هدایایى را که همراهمان بود به پادشاه تقدیم کردیم.

من در نظرش از همه یارانم زبونتر آمدم، او هدیه‏ ها را پذیرفت و براى آنان جوایزى تعیین کرد و برخى را فزونتر از برخى دیگر داد و در مورد من چنان کوتاهى کرد که فقط چیز اندکى که در خور گفتن نیست به من داد. چون از بارگاهش بیرون آمدیم، بنى مالک در حالى که شاد بودند به خریدن هدایایى براى زن و فرزند خود پرداختند و هیچ یک از ایشان در آن مورد با من مواسات نکرد. چون از مصر بیرون آمدند، شراب با خود برداشتند و میگسارى مى‏ کردند، من هم با آنان باده‏نوشى مى‏ کردم ولى نفس من مرا با آنان رها نمى‏ کرد و با خود گفتم اینان با این همه اموال و عطایا ملک به طایف برمى‏ گردند و کوتاهى کردن و زبون شمردن پادشاه را درباره من به قوم من خبر مى‏ دهند و تصمیم به کشتن ایشان گرفتم و گفتم سردردى را در خود احساس مى‏ کنم.

آنان بساط باده‏نوشى گستردند و مرا هم به شراب فرا خواندند، گفتم: درد سر دارم، بنشینید من ساقى شما خواهم بود. آنان به چیزى از رفتار من بدگمان نشدند و نشستم و پیاپى به آنان قدح مى‏ دادم، و چون باده در آنان اثر کرد بیشتر اشتها پیدا کردند و من همچنان پیاپى جام پر به آنان مى‏ دادم و مى‏ نوشیدند و نمى‏ فهمیدند. شراب سخت در آنان اثر گذاشت و ایشان را گیج کرد و بدون آنکه چیزى بفهمند خوابیدند، من برجستم و همگان را کشتم و همه چیزهایى که با آنان بود برگرفتم.

به مدینه آمدم و پیامبر صلّى اللّه علیه و آله و سلّم را در مسجد یافتم، ابو بکر که با من آشنا بود، حضور داشت، همین که مرا دید گفت: برادرزاده عروه‏ اى گفتم: آرى و آمده‏ ام گواهى دهم که خدایى جز خداوند یکتا وجود ندارد و محمد فرستاده خداوند است. رسول خدا فرمود: سپاس خدا را. ابو بکر گفت: گویا از مصر مى ‏آیى گفتم: آرى. گفت: افراد بنى مالک که با تو بودند چه کردند گفتم: میان من و ایشان که همگى بر آیین شرک بودیم، یکى از مسائلى که میان اعراب اتفاق مى ‏افتد پیش آمد و من آنان را کشتم و جامه و سلاح و کالاهاى ایشان را گرفتم و اینک به حضور پیامبر آمده ‏ام تا خمس آن را بگیرد و رأى خویش را در آن مورد عمل کند که به هر حال اینها غنیمت مشرکان است.

پیامبر صلّى اللّه علیه و آله و سلّم فرمود: اسلامت را پذیرفتم، ولى از اموال آنان نه خمس و نه چیز دیگرى برنمى‏ داریم، که این کار تو حیله ‏گرى است و در غدر و مکر خیرى نیست. اندوه دور و نزدیک بر من فرود آمد، گفتم: اى رسول خدا من آنان را در حالى که بر آیین قوم خود بودم کشتم و اینک که پیش تو آمده ‏ام، مسلمان شدم.

فرمود: اسلام آنچه را پیش از آن بوده است، فرو مى‏ پوشاند. گوید: مغیره سیزده مرد از بنى مالک را کشته و اموالشان را متصرف شده بود، چون این خبر به طائف و قبیله ثقیف رسید، یکدیگر را به جنگ فرا خواندند و سپس بر این صلح کردند که عمویم عروه بن مسعود پرداخت سیزده خونبها را بر عهده بگیرد.

ابو الفرج مى ‏گوید: همین موضوع معنى سخن عروه به هنگام صلح حدیبیه است که به مغیره گفت: «اى حیله‏ گر تا دیروز زشتى و بدى تو را مى‏ شستم و هنوز هم نمى‏ توانم آن را بشویم.» ابن ابى الحدید مى‏ گوید: به همین سبب یاران معتزلى بغدادى ما گفته‏ اند، کسى که اسلام او بدین گونه بوده است و سرانجام کار او همچنان است که طبق اخبار متواتر على علیه السّلام را بر منبرها لعن مى ‏کرده است و بر همان حال هم مرده است و عمده عمر او چیزى جز تبهکاریها و نابکاریها و برآوردن خواسته‏ هاى شکم و زیر آن و یارى دادن تبهکاران و صرف وقت در نافرمانى خدا نبوده است، چگونه دوست بداریم و چه عذرى داریم که از بدگویى او خوددارى کنیم و براى مردم تبهکارى او را آشکار نسازیم.

سخنى از ابو المعالى جوینى درباره صحابه و پاسخ به آن

در سال ششصد و یازده در بغداد به حضور نقیب ابو جعفر یحیى بن محمد علوى بصرى رفتم، گروهى هم پیش او بودند، یکى از ایشان اغانى ابو الفرج را مى‏ خواند، سخن از مغیره بن شعبه به میان آمد و حاضران درباره او به گفتگو پرداختند. گروهى او را نکوهش و برخى او را ستایش کردند و گروهى هم از سخن گفتن درباره او خوددارى کردند. یکى از فقیهان شیعه که به آموختن اندکى از علم کلام به عقیده اشعریها سرگرم بود، گفت: واجب آن است که از گفتگو درباره صحابه خوددارى کرد و از بیان آنچه میان ایشان بروز کرده است، دست نگه داشت، که ابو المعالى جوینى گفته است: پیامبر صلّى اللّه علیه و آله و سلّم از این کار نهى فرموده است: «از اختلافهایى که میان اصحاب من بروز مى‏ کند بر حذر باشید.» و نیز فرموده است: «یارانم را براى من رها کنید که اگر یکى از شما هم وزن کوه احد طلا انفاق کند، هرگز به یک چهارم ارزش یکى از صحابه بلکه به نیمه آن هم نمى ‏رسد.» و فرموده است: «یاران من چون ستارگان هستند به هر یک ایشان اقتداکنید هدایت مى‏ شوید.» همچنین فرموده است: «بهترین شما مردم قرنى هستند که من در آنم سپس قرن پس از آن و سپس قرن پس از آن.» وانگهى در قرآن ستایش صحابه و تابعین آمده است و پیامبر صلّى اللّه علیه و آله و سلّم فرموده است: «چه مى ‏دانى شاید خداوند بر اهل بدر نظر افکنده و فرموده باشد هر چه مى ‏خواهید بکنید که شما را آمرزیده ‏ام.

» از حسن بصرى روایت شده که پیش او سخن از جنگ جمل و صفین شده است، گفته است: آنها خونهایى است که خداوند شمشیرهاى ما را از آن پاک نگهداشته است، زبانهاى خود را با یاد آن خون آلوده نکنیم. وانگهى این اخبار از ما پوشیده مانده است و از حقیقت آن دور شده است و سزاوار و شایسته ما نیست که در آنها خوض کنیم و بر فرض که یکى از صحابه به خطا کرده باشد، واجب است به جهت حرمت رسول خدا و هم به جهت مروت رعایت کرده شود. جوانمردى اقتضا مى ‏کند که حرمت رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله و سلّم درباره همسرش عایشه و پسر عمه‏ اش زبیر و طلحه که دست خود را سپر بلاى آن حضرت ساخته است، نگه داشته شود.

وانگهى چه چیزى بر ما واجب و لازم کرده است که از مسلمانى تبرى جوییم یا لعن کنیم خداوند روز رستاخیز به مکلف نمى‏ گوید چرا لعن نکردى بلکه مى‏ پرسد چرا لعن کردى و اگر انسانى در تمام عمر خود ابلیس را لعن نکند، گنهکار و سرکش نیست و اگر آدمى به جاى لعن کردن استغفر الله بگوید براى او بهتر است. از این گذشته چگونه ممکن است براى عوام مردم دخالت در امور خواص جایز باشد و حال آنکه صحابه امیران و رهبران این امت بوده‏ اند و ما امروز به راستى در طبقه ‏اى به مراتب فروتر از آنانیم و چگونه ممکن است تعرض به نام و یادشان براى ما پسندیده باشد آیا ناپسند نیست که رعیت در دقایق امور پادشاه و احوال او و کارهایى که میان او و اهلش و پسر عموها و همسران و کنیزانش مى‏ گذرد، دخالت کند پیامبر صلّى اللّه علیه و آله و سلّم شوهر خواهر معاویه است و ام حبیبه خواهر او همسر رسول خداست، لازمه ادب این است که حرمت ام حبیبه را در مورد برادرش نگه دارند.

چگونه جایز است کسى را که خداوند میان او و پیامبرش مودت قرار داده است، لعن کرد. مگر همه مفسران نگفته‏ اند که این آیه که خداوند متعال فرموده است: «شایدخداوند میان شما و میان کسانى از ایشان که با شما دشمنى کردند، مودت قرار دهد.» در مورد ابو سفیان و خاندان او نازل شده است. و ناظر به ازدواج پیامبر صلّى اللّه علیه و آله و سلّم با دختر ابو سفیان است، وانگهى همه امورى که شیعه درباره بروز اختلاف و مشاجره میان اصحاب نقل کرده‏ اند ثابت نشده است، و آنان همچون فرزندان یک مادر بوده ‏اند و هرگز باطن یکى از ایشان نسبت به دیگرى مکدر نشده است و میان ایشان اختلاف و ستیزى صورت نگرفته است.

ابو جعفر که خدایش رحمت کناد، گفت: مدتى پیش به خط خودم مطالبى را که یکى از زیدیه در این مورد و رد و پاسخ سخنان ابو المعالى جوینى درباره این نظر نوشته است، نوشته‏ ام و اینک همان را براى شما بیرون مى‏ آورم که با تأمل در آن از گفتگو درباره آنچه این فقیه گفت بى‏ نیاز گردم که من احساس خستگى مى‏ کنم که مانع گفتگوى طولانى است به ویژه اگر جنبه جدال و پایدارى در قبال مدعى باشد. ابو جعفر از میان کتابهاى خویش جزوه ‏اى بیرون آورد که در همان مجلس آن را خواندیم و حاضران آن را پسندیدند و من-  ابن ابى الحدید-  خلاصه آن را در این جا مى ‏آورم.

گوید: اگر نه این است که خداوند متعال دشمن داشتن دشمنان خود را همچون دوست داشتن دوستان خویش بر مسلمانان واجب فرموده است و ترک کردن آن را به دلیل عقل و نقل سخت گرفته است و فرموده است: «کسانى را که به خدا و روز رستاخیز ایمان آورده ‏اند چنین نمى‏ یابى که کسانى را که با خدا و رسولش ستیز مى‏ کنند دوست بدارند، هر چند آنان پدران یا پسران یا برادران و خویشاوندان ایشان باشند.» و نیز فرموده است: «اگر به خدا و پیامبر و آنچه به او نازل شده است، ایمان آورده بودند آنان را دوستان نمى‏ گرفتند.» و نیز فرموده است: «قومى را که خداوند بر ایشان خشم گرفته است دوست مدارید.» وانگهى مسلمانان بر این موضوع اجماع دارند که خداوند متعال دشمنى دشمنانش و دوستى دوستانش را واجب فرموده است و حب و بغض در راه‏ خداوند واجب است. اگر اینها که گفتیم نمى ‏بود، متعرض ستیز با کسى در راه دین و تبرى جستن از او نمى‏ شدیم، و شاید در آن صورت دشمنى ما با آنان غیر لازم مى‏ بود.

اگر گمان کنیم که چون به خداوند متعال عرض کنیم چگونگى کار ایشان از ما پوشیده مانده و در روزگاران گذشته بوده است و براى خوض و بررسى ما در کارى که از ما نهان است، معنایى نیست و به این بهانه اعتماد کنیم و آنان را دوست بداریم، بیم آن داریم که خداوند سبحان بفرماید اگر کار آنان از دیده شما نهان و درگذشته بوده است از دل و گوش شما که نهان نمانده است و اخبار صحیحى به دست شما رسیده است که شما را موظف به اقرار به پیامبرى پیامبر و دوست داشتن کسانى که او را تصدیق کرده ‏اند و دشمنى با کسانى که او را انکار و با او ستیز کرده ‏اند مى ‏سازد.

وانگهى به شما فرمان داده شده است، درباره قرآن و آنچه رسول خدا آورده است، تدبر کنید، و اى کاش بر حذر مى ‏بودید که فرداى قیامت از افرادى نباشید که عرضه مى‏ دارند: «پروردگارا، ما سروران و بزرگان خود را اطاعت کردیم و آنان گمراهمان ساختند.» اما لفظ لعن چنان است که خداوند متعال به آن فرمان داده است و آن را واجب فرموده است، مگر نمى ‏بینى که فرموده است: «آن گروه را خداوند لعنت مى‏ کند و لعنت کنندگان هم لعنت مى‏ کنند.» و هر چند جمله اخبارى است ولى معنى آن امر است، نظیر این گفتار خداوند که مى‏ فرماید «طلاق داده‏ شدگان انتظار مى‏ برند به خود سه طهر را.» یعنى باید سه طهر را انتظار ببرند.

وانگهى خداوند متعال عاصیان را لعنت فرموده است، آن جا که مى‏ گوید: «کسانى از بنى اسرائیل که کافر شدند بر زبان داود لعنت کرده شدند.» و این گفتار خداوند که «همانا آنان که خدا و رسولش را آزار مى ‏دهند، خدایشان در دنیا و آخرت لعنت مى‏ کند و براى آنان عذابى خوارکننده آماده ساخته است». و هم فرموده است: «لعنت شدگان‏اند هر کجا یافته شوند، گرفته شوند و کشته شوند کشته شدنى.» و هم فرموده است: «خداوند کافران را لعنت کرده و آتش براى ایشان فراهم ساخته است.» و خداوند متعال خطاب به ابلیس فرموده است: «همانا تا روز دین لعنت من بر توست.» اما سخن آن کس که مى‏ گوید: «چه ثوابى در لعنت کردن است و خداوند به مکلف نمى ‏گوید چرا لعن نکردى بلکه مى‏ پرسد چرا لعن کردى و اگر به جاى لعن کردن فلان کس، بگوید خدایا مرا بیامرز براى او بهتر است، و اگر انسانى در تمام مدت عمر خود ابلیس را لعنت نکند مواخذه نمى ‏شود.» سخن شخص نادانى است که نمى‏ فهمد چه مى‏ گوید.

لعنت کردن اگر چنان که بایست صورت گیرد، اطاعت فرمان خداوند است و سزاوار پاداش، یعنى کسى که سزاوار لعنت است، در راه خدا و براى خدا لعن شود نه به پیروى از هواى نفس و تعصب. وانگهى نمى‏ بینى که در شریعت در مورد انکار فرزند، لعن وارد شده است آن هم به این صورت که شوهر بار پنجم بگوید: «همانا لعنت خدا بر او باد اگر از دروغگویان باشد.» و اگر خداوند اراده نفرموده بود که بندگانش این لفظ را بر زبان آورند آنان را مجبور به آن نمى‏ فرمود و این کلمه را از معالم شرع قرار نمى ‏داد، و این همه در کتاب عزیز خود آن را تکرار نمى ‏فرمود و درباره قاتل نمى‏ گفت: «و خداى بر او خشم مى‏ گیرد و او را لعنت مى‏ کند.

» و منظور از اینکه خداوند قاتل را لعنت مى‏ کند، فرمان به ماست که ما هم قاتل را لعنت کنیم و بر فرض که منظور هم این نباشد باز بر عهده ماست و حق داریم قاتل را لعنت کنیم که خداى متعال او را لعن کرده است. آیا وقتى که خداوند کسى را لعنت مى‏ کند ما حق نداریم او را لعنت کنیم، این چیزى است که خرد آن را نمى ‏پذیرد، همچنان که چون خداوند کسى را ستایش و دیگرى را نکوهش کند، حق ماست که یکى را ستایش و دیگرى را نکوهش کنیم. خداوند مى‏ فرماید: «آیا خبر دهم شما را به بدتر از آن از لحاظ پاداش پیش خدا، کسى که خدایش لعنت کناد.» و هم فرموده است: «بار خدایا آنان را دو چندان از عذاب برسان و آنان را لعنت فرماى، لعنتى بزرگ.» و نیز خداى عز و جل فرموده است: «یهودیان گفتند دست خداى بسته است، دستهاى ایشان بسته شد و بدان چه گفتند لعنت شدند.» چگونه این گوینده مى‏ گوید خداوند متعال به مکلف نمى‏ گوید چرا لعن نکردى مگر نمى‏ داند که خداوند متعال به دوست داشتن دوستان خود و دشمن داشتن دشمنان خویش فرمان داده است و همان گونه که درباره تولى مى ‏پرسد از تبرى هم سؤال مى‏ فرماید.

مگر نمى‏ بینى که چون شخص یهودى مسلمان مى‏ شود، نخست از او خواسته مى‏ شود شهادتین را بر زبان آورد و سپس مى‏ گویند بگو از هر دینى که مخالف دین اسلام باشد، تبرى مى‏ جویم و از تبرى چاره ‏اى نیست که عمل با آن کامل و تمام مى‏ شود. مگر این گوینده این شعر شاعر را نشنیده است که مى ‏گوید: با دشمن من دوستى مى‏ ورزى و چنین مى‏ پندارى که من دوست تو هستم، به راستى که این اندیشه از تو شگفت است.

دوست داشتن دشمن دوست، بیرون رفتن از دوستى دوست است و چون دوست داشتن دشمن باطل است چیزى جز تبرى باقى نمى ‏ماند، و طبق اجماع مسلمانان جایز نیست که آدمى با دشمنان خداوند متعال و نافرمان و گنهکار بى‏ تفاوت باشد و بگوید نه آنان را دوست مى‏ دارم و نه از ایشان تبرى مى‏ جویم.

اما این سخن که گفته است: «اگر آدمى به جاى لعن کردن براى خود طلب آمرزش از خداوند کند، براى او بهتر است.» اگر معتقد به وجوب لعن باشد و لعنت نکند و استغفار کند، استغفارش سودى ندارد و از او پذیرفته نمى ‏شود زیرا که از فرمان خداوند سرکشى کرده است و از انجام دادن چیزى که خداوند بر او واجب فرموده، خوددارى کرده است و کسى که بر انجام دادن برخى از گناهان اصرار ورزد توبه و استغفار او از گناهان دیگرش هم پذیرفته نمى ‏شود.

اما این سخن که گفته است هر کس در تمام مدت عمر خویش ابلیس را لعنت نکند، زیانى نکرده است، چنین نیست که اگر اعتقاد به واجب بودن لعنت بر ابلیس نداشته باشد کافر است و اگر اعتقاد دارد و لعنت نمى‏ کند خطاکار است. وانگهى میان لعنت نکردن ابلیس و لعنت نکردن سران گمراهى چون معاویه و مغیره و امثال ایشان تفاوت است. زیرا خوددارى از لعنت کردن ابلیس در نظر هیچ مسلمانى شبه ه‏اى در کار ابلیس ایجاد نمى‏ کند و حال آنکه خوددارى از لعنت آنان و امثال ایشان موجب ایجاد شبهه در کار آنان در نظر بسیارى از مسلمانان مى‏ شود، و اجتناب از چیزى که در دین شبهه برانگیزد واجب است، و بدین سبب خوددارى از لعن ابلیس نظیر خوددارى از لعن این گونه مردم نیست.

گوید: از این گذشته به مخالفان گفته خواهد شد آیا درست است کسى بگوید چون حقیقت کار یزید بن معاویه و حجاج بن یوسف از ما پوشیده مانده است، سزاوار نیست که در داستان آن دو درافتیم و با آنان ستیز و ایشان را لعنت کنیم و از آن دو تبرى بجوییم چه تفاوتى است میان این سخن و اینکه شما بگویید کار معاویه و مغیره بن شعبه و امثال آن دو از ما پوشیده مانده است و بررسى داستان آنان براى ما سزاوار نیست.

وانگهى، اى اهل حدیث و حشویه و عامه چگونه شما در داستان عثمان که از شما پوشیده مانده است-  در آن حضور نداشته ‏اید-  وارد مى ‏شوید و از قاتلان او تبرى مى‏ جویید و ایشان را لعنت مى‏ کنید، و چگونه حرمت ابو بکر صدیق را درباره پسرش محمد و حرمت عایشه ام المؤمنین را درباره برادرش رعایت نمى‏ کنید و محمد بن ابى بکر را لعنت و تفسیق مى‏ کنید، در عین حال ما را منع مى‏ کنید که درباره معاویه و ظلم او نسبت به على و حسن و حسین علیهما السّلام و غصب حقوق ایشان سکوت نکنیم، چگونه است که لعن ظالم عثمان براى شما سنت است ولى لعن ظالم على و حسن و حسین تکلف است و باید از آن خوددارى کرد. و چگونه عامه در مسأله عایشه دخالت مى‏ کنند و از هر کس که به او نگریسته و بدو گفته است اى حمیراء، تبرى مى‏ جویند و از اینکه پرده حرمت عایشه دریده شده است برخى را لعنت مى‏ کنند و در همان حال ما را از سخن گفتن در کار فاطمه و آنچه پس از رحلت پدرش بر سرش آمده است، منع مى‏ کنید.

و اگر بگویید، دریدن پرده حرمت فاطمه و ورود به خانه او براى حفظ نظام اسلام صورت گرفته است و اینکه مبادا آن کار منتشر شود و گروهى از مسلمانان گردن خود را از حلقه اطاعت و رعایت حمایت بیرون کشند، به شما پاسخ داده خواهد شد پرده حرمت عایشه هم به همین سبب دریده و به کجاوه او هتک حرمت شده است که او خود ریسمان اطاعت را از گردن خود برداشته و اتحاد مسلمانان را شکسته است و پیش از رسیدن على بن ابى ‏طالب علیه السّلام به بصره خونهاى ایشان را ریخته است و میان او و عثمان بن حنیف و حکیم بن جبله و مسلمانان نکوکارى که همراه آن دو بودند خونریزى و کشتارى اتفاق افتاده است که کتابهاى تاریخ و سیره آن را نقل کرده است.

بنابراین اگر ورود به خانه فاطمه آن هم براى کارى که هنوز صورت نگرفته است، روا باشد، دریدن پرده حرمت عایشه براى کارى که صورت گرفته است و تحقق پیدا کرده است جایز خواهد بود و چگونه ممکن است دریدن پرده حرمت عایشه از گناهان کبیره ‏اى باشد که موجب جاودانگى در آتش مى ‏گردد و تبرى جستن از انجام دهنده آن از کارهاى مهم ایمانى شمرده مى‏ شود و حال آنکه گشودن در خانه فاطمه و وارد شدن در آن و جمع کردن هیزم بر در خانه ‏اش و تهدید به آتش زدن از بهترین کارها باشد که خداوند بدان وسیله اسلام را پایدار داشته و آتش فتنه را خاموش کرده است و حال آنکه حداقل این است که نگهداشتن حرمت فاطمه و عایشه یکى است و حرمت هر دو برابر است و ما دوست نداریم به شما بگوییم حرمت فاطمه بزرگتر و مقام او بلندتر است و حفظ حرمت او به پاس رسول خدا مهمتر است که فاطمه پاره تن پیامبر و بخشى ازخون و گوشت رسول خداست و قابل مقایسه با همسرى نیست که به هر حال میان او و شوهرش چیزى جز پیوند زناشویى وجود نداشته است و همسر به هر صورت پیوندى عاریتى است و میان زن و شوهر عقدى همچون عقد اجاره براى منفعت چیزى بسته مى‏ شود و در واقع شبیه خرید و فروش کنیز است. به همین سبب دانشمندان احکام میراث گفته ‏اند اسباب ارث بردن سه چیز است سبب و نسب و ولاء، نسب همان خویشاوندى و سبب ازدواج است و ولا عبارت از ولاى عتق-  آزاد کردن بردگان-  است و بدین گونه نکاح و پیوند ازدواج را خارج از نسب دانسته ‏اند و اگر زن همچون خویشاوند نسبى بود، معنى نداشت که میراث برندگان را به سه دسته تقسیم کنند بلکه به دو دسته تقسیم مى‏ کردند.

از این گذشته چگونه ممکن است که عایشه یا کس دیگرى غیر از او به منزلت فاطمه علیه السّلام باشد و حال آنکه همه مسلمانان چه آنان که فاطمه را دوست مى‏ دارند و چه آنان که او را دوست نمى‏ دارند، در این مسأله اتفاق نظر دارند که او سرور زنان هر دو جهان است. گوید: چگونه امروز بر ما لازم است که حرمت پیامبر صلّى اللّه علیه و آله و سلّم را در مورد همسرش رعایت کنیم و حرمت ام حبیبه را درباره برادرش نگه داریم و حال آنکه صحابه خود را مکلف به حفظ حرمت پیامبر صلّى اللّه علیه و آله و سلّم در مورد اهل بیت آن حضرت ندانسته ‏اند، همچنین حرمت رسول خدا را در مورد دامادش عثمان بن عفان که از پسر عموهاى آن حضرت-  یعنى با چند واسطه-  هم بوده است رعایت نکرده ‏اند و نه تنها عثمان و برخى از یاران او را کشته ‏اند که آنان را لعنت هم کرده‏ اند. بسیارى از صحابه عثمان را در حالى که خلیفه بود، لعن مى‏ کردند که یکى از ایشان عایشه است که مى ‏گفت نعثل را بکشید که خداى نعثل را لعنت فرماید.

و دیگر عبد الله بن مسعود است که عثمان را لعنت مى ‏کرد، معاویه، على و دو پسرش حسن و حسین علیهما السّلام را در حالى که زنده و در عراق بودند، لعنت مى‏ کرد و بر منبرهاى شام لعن آنان را معمول داشت و در دعاى دست نماز ایشان را نفرین مى‏ کرد. ابوبکر و عمر، سعد بن عباده را در حالى که زنده بود لعنت کردند و از او تبرى جستند و او را از مدینه به شام بیرون کردند، عمر هم هنگامى که خالد بن ولید، مالک بن نویره را کشت، خالد را لعن کرد و این لعن کردن در مورد هر انسان مسلمانى که از او گناهى سزاوار لعن سر مى ‏زد متداول و آشکار بودهاست. گوید: وانگهى اگر نگهداشتن حرمت عمرو بر زید لازم باشد که او را لعن نکنند، باید حرمت صحابه در مورد فرزندان ایشان نگهداشته شود و مثلا حرمت سعد بن ابى وقاص درباره پسرش عمر بن سعد که قاتل حسین علیه السّلام است رعایت شود و او را لعنت نکنند، یا حرمت معاویه در مورد یزید قاتل حسین علیه السّلام و کسى که واقعه حره را پدید آورده و مسجد الحرام را به بیم انداخته است رعایت کنند و او را لعن و نفرین نکنند. و حرمت عمر بن خطاب را در مورد عبید الله پسرش که قاتل هرمزان است و در جنگ صفین با على علیه السّلام جنگ کرده است، حفظ کرد.

گوید: اگر خوددارى از ستیز و دشمنى با اصحاب پیامبر که با خدا دشمنى کرده‏ اند مایه حفظ حرمت پیامبر صلّى اللّه علیه و آله و سلّم مى‏ بود، گردن ما را هم مى‏ زدند با آنان ستیز نمى‏ کردیم ولى محبت رسول خدا نسبت به یارانش چون محبت جاهلان به یکدیگر نیست که بر پایه تعصب باشد و رسول خدا محبت اصحاب را بر مبناى اطاعت ایشان از فرمان خداوند قرار داده است و هرگاه آنان نسبت به خدا نافرمانى کنند و آنچه را لازمه محبت به ایشان است از دست بدهند دیگر رسول خدا از بى‏ محبتى نسبت به ایشان پروا ندارد و از رها کردن محبت به ایشان خشمگین نمى ‏شود. رسول خدا دوست داشته است با دشمنان خدا هر چند از افراد خاندانش باشند ستیز شود، همان گونه که دوست داشته است با دوستان خدا دوستى شود هر چند از لحاظ نسبت دورترین افراد نسبت به او باشند، و گواه این موضوع اجماع امت است بر اینکه خداوند دشمنى کردن با از دین برگشتگان و منافقان را هر چند از اصحاب پیامبر باشند، واجب فرموده است و رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله و سلّم خود را به این کار فرمان داده و دعوت کرده است. چنان که پیامبر صلّى اللّه علیه و آله و سلّم بریدن دست دزدان و تازیانه زدن به تهمت زنندگان و زناکاران را واجب فرموده است هر چند از اصحاب باشد چه از مهاجران و چه از انصار. مگر نمى‏ بینى که پیامبر فرموده است: اگر فاطمه هم دزدى کند، دستش را مى‏ برم و این در مورد دخترى است که چون جان اوست.

در عین حال در دین خدا هیچ گونه پروایى از او ندارد و در مورد اجراى حدود خداوند هیچ گونه مراقبتى نسبت به او نمى‏ فرماید، همان گونه که اصحاب افک را تازیانه زد که مسطح بن اثاثه هم در زمره ایشان است و او از شرکت کنندگان در جنگ بدر بوده است.

گوید: وانگهى اگر مقام و محل اصحاب رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله و سلّم به این درجه بود که اگر کسى از فرمان خداوند سرپیچى کند نه تنها با او ستیز و دشمنى نشود و درباره ‏اش‏ سخن زشتى گفته نشود بلکه واجب باشد که فقط به اسم اینکه از صحابه است، مراقبت و از گناهان و معایب او چشم پوشى شود مى‏ بایست آن صحابى موسى علیه السّلام که ستایش از او در قرآن آمده است، پس از اینکه دگرگون شد و از هواى نفس خویش پیروى کرد و از آیاتى که بر او رسیده بود جدا و گمراه گردید، نکوهش نشود و حال آنکه خداوند متعال مى‏ فرماید: «و بخوان بر ایشان داستان آن کسى را که آیتهاى خود را به او ارزانى داشتیم، پس بیرون آمد از آنها و شیطان او را پیرو خود قرار داد و از گمراهان شد.» همچنین لازم بود منزلت آن گروه از اصحاب موسى علیه السّلام که گوساله پرست شدند، محفوظ بماند که همه آنان با یکى از پیامبران گرانقدر خداوند سبحان مصاحبت داشته ‏اند.

گوید: وانگهى اگر اصحاب پیامبر صلّى اللّه علیه و آله و سلّم خودشان براى خویش چنین منزلتى را قائل بودند، این موضوع را از خود ایشان استنباط مى‏ کردى و مى‏ دانستى که خود آنان به محل و منزلت خویش از عوام مردم روزگار ما داناتر بوده ‏اند و هرگاه چگونگى رفتار برخى از ایشان را نسبت به برخى دیگر بررسى کنى تو را راهنمایى مى‏ کند که موضوع کاملا بر خلاف چیزى است که امروز در دل مردم است.

این على علیه السّلام و عمار بن یاسر و ابولهیثم بن التیهان و خزیمه بن ثابت و همه مهاجران و انصار همراه على علیه السّلام هستند که به هیچ وجه از طلحه و زبیر تغافل نکرده ‏اند بلکه نسبت به آن دو و همراهان ایشان همان گونه رفتار کرده ‏اند که به روزگار ما نسبت به خوارج رفتار مى‏ شود، و این طلحه و زبیر و عایشه و همراهان ایشان هستند که از سوى دیگر به هیچ وجه دست از على برنداشته‏ اند و با او چنان رفتار کرده‏ اند که به روزگار ما نسبت به کسى رفتار مى ‏شود که به زور حکومت را تصرف کرده باشد، و این معاویه و عمرو عاص هستند که نسبت به على علیه السّلام هرگز به چشم دوستى و همسایگى نگاه نکرده ‏اند بلکه از شمشیر کشیدن بر او خوددارى نکردند و او و فرزندانش و هر کس از خویشاوندانش را که زنده بود، لعن مى ‏کردند و یارانش را کشتند، على علیه السّلام هم در نمازهاى واجب آن دو و ابو الاعور سلمى و ابو موسى اشعرى را لعن مى‏ کرد که سلمى و اشعرى هم از صحابه هستند، و این سعد بن ابى وقاص و محمد بن مسلمه و اسامه بن زید و سعید بن زید بن عمرو بن نفیل عبد الله بن عمر و حسان بن ثابت و انس بن مالک هستند که مصلحت ندیدند در جنگ جمل از على یا طلحه و زبیر پیروى کنند و طلحه و زبیر به اجماع مسلمانان افضل از این افراد بودند، جز آنکه سعد و محمد بن مسلمه و دیگران چنین مى‏ پنداشتند که ممکن است على در جنگ با آن دو و آن دو در جنگ با على گرفتار اشتباه و لغزش شده باشند، و این عثمان بن عفان است که ابوذر را همچون اشخاص خیانت پیشه و فتنه ‏انگیز به ربذه تبعید کرد، و این عمار و عبد الله بن مسعود هستند که چون اعمال عثمان براى ایشان آشکار شد، نخست او را پند و اندرز دادند و سپس بدان گونه برخورد کردند که مى‏ دانید و عثمان هم با آن دو چنان رفتار کرد که خبرش به شما رسیده است و سرانجام آن قوم با عثمان چنان رفتار کردند که نه تنها شما بلکه همه مردم مى ‏دانند، و این عمر است که چون زبیر بن عوام از او براى رفتن به جهاد اجازه خواست، گفت: من دروازه را گرفته ‏ام و اجازه نمى‏ دهم که اصحاب محمد صلّى اللّه علیه و آله و سلّم میان مردم پراکنده شوند و ایشان را گمراه سازند، و ابوبکر و عمر مى‏ گفته ‏اند که على و عباس هم در موضوع میراث پیامبر آن دو را دروغگو و ستمگر و تبهکار مى ‏پندارند، على و عباس هم در این مورد عذرخواهى نکردند و از سخن خود دست برنداشتند و هیچ یک از اصحاب حدیث مدعى نشده است که آن دو عذر خواهى کرده باشند، یاران رسول خدا هم آنچه را که عمر نقل کرد و به آن دو نسبت داد بر آن دو انکار نکردند.

همچنین این سخن عمر را که به یاران پیامبر صلّى اللّه علیه و آله و سلّم نسبت گمراه ساختن مردم را داده بود، منکر نشدند و زشت نشمردند. به علاوه لگدکوب کردن عثمان شکم عمار یاسر را و شکستن دنده عبد الله بن مسعود را زشت نشمردند، همچنین رفتار عمار و ابن مسعود را نسبت به عثمان زشت نشمردند، نه آن چنان که به روزگار ما عامه مردم سخن گفتن درباره صحابه را زشت مى‏ شمرند مگر اینکه عوام مردم چنین گمان برند که ایشان به صحابه از خودشان آشناترند.

و این على و فاطمه و عباس هستند که همواره و یک صدا این روایت را که از قول پیامبر نقل مى‏ کردند که «از ما گروه پیامبران ارث برده نمى‏ شود»، تکذیب مى‏ کردند و آن را جعلى مى‏ شمردند و مى‏ گفتند: چگونه ممکن است پیامبر صلّى اللّه علیه و آله و سلّم این حکم را براى کس دیگرى غیر از ما بیان فرموده باشد و حال آنکه وارثان او ما هستیم و سزاوارترین افراد هستیم که باید این حکم را به او ابلاغ مى‏ فرمود.

این عمر بن خطاب است که نخست درباره اعضاى شورى گواهى مى‏ دهد که پیامبر صلّى اللّه علیه و آله و سلّم رحلت فرموده و از ایشان خشنود بوده است و سپس فرمان مى‏ دهد که اگرگزینش خلیفه را به تأخیر انداختند، گردن ایشان را بزنند. وانگهى براى هر یک از اعضاى شورى عیبى را برشمرده است که اگر امروز عوام مردم آن را از کسى نسبت به صحابه بشنوند جامه‏ اش را برگردنش مى‏ پیچد و او را به حضور حاکم مى‏ کشاند و گواهى به رافضى و حلال بودن خونش داده مى‏ شود، در صورتى که اگر طعنه زدن بر یکى از صحابه رفض باشد، عمر بن خطاب از همگان رافضى‏تر و پیشواى رافضیان خواهد بود، از این گذشته این سخن عمر که مشهور و شایع است که گفته است بیعت ابو بکر گرفتارى ناگهانى بود که خداوند شر آن را کفایت فرمود و هر کس خواست آن را تکرار کند بکشیدش، علاوه بر آنکه طعنه ‏زدن در عقد بیعت است، خود بیعت را هم مخدوش مى‏ سازد. علاوه بر این سخنى که درباره ابوبکر در نمازش گفته است و این سخن عمر درباره عبد الرحمان پسر ابوبکر که گفته است جنبنده کوچک بدى است و در عین حال از پدرش بهتر است.

و عمر درباره سعد بن عباده که سرور و سالار انصار بوده است، گفته است: سعد را بکشید که خدایش بکشد، او را بکشید که منافق است. وانگهى عمر به ابو هریره دشنام داده است و روایات او را نادرست دانسته است و خالد بن ولید را هم دشنام داده است و در دین او طعنه زده است و حکم به تبهکار بودن و وجوب کشتن او داده است، عمرو عاص و معاویه را خیانتکار دانسته و به آن دو نسبت دزدى داده است که اموال عمومى را دزدیده و به تصرف خود درآورده‏اند. عمر در بدى کردن و روى ترش کردن و دشنام دادن و ناسزا گفتن نسبت به همگان شتاب زده بود و کمتر کسى از صحابه است که از زخم زبان یا تازیانه او در امان بوده باشد، به همین سبب است او را دشمن مى‏ داشتند و از روزگارش با همه فتوحات که در آن بود ملول شدند.

اى کاش عمر هم صحابه را همان‏گونه که عامه احترام مى‏ گذارند، احترام مى‏ گذاشت، بنابراین یا عمر خطاکار بوده است یا عامه مردم بر خطایند. و اگر بگویند عمر جز به کسى که سزاوار بوده است و گنهکار، دشنام نداده و بدى نکرده و او را نزده است، به آنها مى‏ گوییم گویا تصور کرده ‏اید ما مى‏ خواهیم از کسى که سزاوار تبرى نیست، تبرى جوییم یا با او دشمنى ورزیم، هرگز ما چنین نگفته‏ ایم و هیچ مسلمان و عاقلى این سخن را نمى‏ گوید. به هر حال غرض ما از گفتن این سخنان این است که توضیح دهیم صحابه هم مردمى همچون دیگران هستند، آنچه براى مردم هست براى ایشان هم هست و آنچه بر مردم است بر ایشان هم هست هر کس از ایشان بدى کرده باشد، نکوهشش مى‏ کنیم و هر کس نیکى کرده باشد، ستایشش مى‏ کنیم و آنان را بر دیگر مسلمانان فضیلتى جز دیدار پیامبر صلّى اللّه علیه و آله و سلّم و هم روزگارى با آن حضرت نیست، و چه بسا که گناهان ایشان از گناهان دیگران بزرگتر هم باشد که آنان نشانه‏ هاى نبوت و معجزات را دیده ‏اند و اعتقادات ایشان به ضرورت نزدیکتر بوده است و حال آنکه عقاید ما نتیجه فکر و اندیشه است و در معرض شبهه و شک است و بدین گونه گناهان ما سبکتر و عذر ما پذیرفته ‏تر است.

اینک به بحث خود برمى‏ گردیم و مى‏ گوییم: این ام المؤمنین عایشه است که پیراهن رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله و سلّم را بیرون آورد و به مردم گفت این پیراهن رسول خداست که هنوز کهنه نشده است و حال آنکه عثمان سنت پیامبر را کهنه کرد، و مى‏ گفت: نعثل را بکشید که خدایش بکشد و به این هم راضى نشد تا آنجا که گفت: گواهى مى‏ دهم که فردا عثمان لاشه گندیده ‏اى افتاده در راه خواهد بود. برخى از مردم مى‏ گویند عایشه در این باره خبرى نقل مى‏ کرده است و برخى از مردم مى‏ گویند این خبر موقوف بر خود عایشه است، گذشته از این موضوع اگر امروز کسى همین سخن عایشه را بر زبان آورد، در نظر عامه زندیق است. وانگهى عثمان محاصره شد، یعنى اعیان صحابه او را محاصره کردند و هیچ کس آن را کارى منکر نشمرد و آن را مهم ندانست و در از میان بردن محاصره کوششى نکرد بلکه کار کسانى را که آن محاصره را زشت مى‏ شمردند، زشت دانستند. همان گونه که مى ‏دانید عثمان نه تنها از روى شناسان اصحاب پیامبر که از اشراف ایشان شمرده مى‏ شد و به پیامبر صلّى اللّه علیه و آله و سلّم نزدیکتر از عمر و ابو بکر بود و در آن هنگام امام مسلمانان و برگزیده از میان ایشان براى خلافت بود و امام را حقى بزرگ بر رعیت است.

اگر آن قوم درست رفتار کرده ‏اند که در این صورت صحابه در موقعیتى که اینک عامه مردم ایشان را قرار مى‏ دهند نیستند و اگر درست رفتار نکرده ‏اند، این همان چیزى است که ما مى‏ گوییم که ارتکاب خطا بر هر یک از صحابه جایز است همان گونه که امروز بر هر یک از ما جایز است البته ما در اجماع اشکالى نمى‏ کنیم. در عین حال مدعى اجماع حقیقى هم بر قتل عثمان نیستیم بلکه مى‏ گوییم بسیارى از مسلمانان این کار را انجام داده ‏اند و طرف مقابل ما مسلم مى‏ داند که این کار خطا و معصیت بوده است و در این صورت تسلیم این نظریه شده است که جایز است صحابى خطا و معصیت کند و همین خواسته و مطلوب ماست.

و این مغیره بن شعبه که از صحابه است، بر او ادعاى زنا شد و گروهى هم علیه اوگواهى دادند. عمر این ادعا و گواهى دادن را زشت نشمرد و نگفت که چون مغیره صحابى است، این کار ناممکن و ادعاى باطلى است و امکان ندارد که صحابى زنا کند و چرا عمر کار گواهان را زشت نشمرد و به آنان نگفت اى واى بر شما، کاش بر فرض که دیدید او چنین کارى را کرد از او تغافل مى‏ کردید که خداوند واجب فرموده است از بیان بدیهاى اصحاب پیامبر خوددارى شود و پرده ‏پوشى در مورد ایشان را واجب قرار داده است و اى کاش او را به حرمت این سخن رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله و سلّم که فرموده است یاران مرا براى خودم واگذارید رها مى‏ کردید، بلکه مى‏ بینیم که عمر آماده براى شنیدن گواهى گواهان و چگونگى ادعا مى‏ شود و روى به مغیره مى‏ کند و پس از گواهى سه تن از گواه چهارم در گواهى خود گرفتار اضطراب شد و در نتیجه سه گواه دیگر تازیانه خوردند.

چگونه مغیره به عمر نگفت چرا سخن ایشان را که از صحابه نیستند درباره من مى‏ پذیرى و حال آن که من از صحابه‏ ام و پیامبر صلّى اللّه علیه و آله و سلّم فرموده است: «اصحاب من چون ستارگان‏اند که به هر یک اقتدا کنید هدایت مى‏ شوید» نه تنها مغیره چنین نگفت بلکه تسلیم فرمان خدا شد، و کسى که به مراتب گرانقدرتر و برتر از مغیره بن شعبه است، قدامه بن مظعون است که از اصحاب بلند مرتبه پیامبر و شرکت‏ کنندگان در جنگ بدر است و براى بدریها گواهى به بهشت داده شده است، همین شخص به روزگار حکومت عمر باده‏نوشى کرد و بر او حد زده شد و عمر گواهى اشخاص را رد نکرد و به این سبب که از شرکت‏ کنندگان در جنگ بدر است از اجراى حد بر او جلوگیرى نکرد و نگفت که پیامبر صلّى اللّه علیه و آله و سلّم از بیان بدیها و نکوهیده‏ هاى صحابه نهى فرموده است.

همچنین عمر پسر خود را حد زد که از آن مرد و آن پسر از معاصران رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله و سلّم بود و معاصر بودن با پیامبر مانع از اجراى حد بر او نشد.

و این على علیه السّلام است که مى‏ گوید هیچ کس براى من حدیثى از پیامبر صلّى اللّه علیه و آله و سلّم نقل نمى‏ کند مگر اینکه او را بر آن سوگند مى‏ دهم که شنیده باشد، آیا این اتهام بر آنان نیست که ممکن است دروغ بگویند و على علیه السّلام چنان که در متن این خبر آمده است هیچ یک از مسلمانان غیر از ابوبکر را استثنا نفرموده است. وانگهى على علیه السّلام مکرر تصریح به دروغ گفتن ابو هریره کرده و فرموده است: هیچ کس از این مرد دوسى به پیامبر صلّى اللّه علیه و آله و سلّم بیشتر دروغ نبسته است.

ابوبکر هم در بیمارى مرگ خویش گفته است: بسیار دوست مى‏ داشتم که درخانه فاطمه را به زور نمى ‏گشودم هر چند که براى جنگ بسته شده بود و از آن کار خود پشیمان شد و پشیمانى جز از خطا و گناه معنى ندارد.

وانگهى براى عاقل شایسته و سزاوار است که در این معنى بیندیشد که على علیه السّلام شش ماه یعنى تا هنگامى که فاطمه علیها السّلام رحلت کرده از بیعت با ابو بکر درنگ کرده است، اگر على بر حق بوده است، ابوبکر در به خلافت نشاندن خود خطاکار بوده است و اگر ابو بکر بر حق بوده است، على در درنگ کردن از بیعت خطاکار بوده است، همچنین از حاضر نشدن در مسجد. از این گذشته ابوبکر در بیمارى مرگ خود خطاب به صحابه گفت: همین که آن کسى را که در نظر من از همه شما بهتر بود-  یعنى عمر را-  بر شما خلیفه ساختم، همه‏تان در بینى خود باد انداختید و هر کس مى ‏خواست فرمانروایى از او باشد و این بدان سبب بود که دیدید دنیا روى آورده است و به خدا سوگند پرده ‏ها و جامه‏ هاى دیبا و ابریشمى خواهید گرفت آیا این سخن ابوبکر طعنه‏ زدن به صحابه نیست و تصریح به این مسأله نیست که آنان به عمر رشک مى ‏برد که چرا ابو بکر او را خلیفه ساخته است و همین که ابو بکر نام عمر را براى فرمانروایى گفت، طلحه به ابو بکر گفت: پاسخ خداى خودت را چه خواهى داد هنگامى که درباره بندگانش از تو بپرسد و حال آنکه شخص درشتخوى و خشنى را بر آنان ولایت دادى. ابو بکر گفت: مرا بنشانید بنشانید و به طلحه گفت: مرا از خدا مى‏ ترسانى، چون خداوند از من بپرسد خواهم گفت: بهترین اهل تو را بر ایشان ولایت دادم. سپس دشنام بسیارى به طلحه داد که نقل شده است، آیا این سخن طلحه طعنه به عمر و این سخن ابو بکر طعنه به طلحه نیست از این گذشته موضوعى است که میان ابىّ بن کعب و عبد الله بن مسعود صورت گرفت و چندان به یکدیگر ناسزا گفتند و دشنام دادند که هر یک دیگرى را فرزند پدر خود ندانست.

این سخن ابى بن کعب مشهور و نقل شده که گفته است این امت از آن گاه که پیامبر خود را از دست دادند همواره به روى در افتاده‏اند، آیا اهل عقیده همگى نابود شده‏اند، و به خدا سوگند من بر آنان اندوهگین نیستم، اندوه من براى مردمى است که آنان را گمراه مى‏سازند. و این سخن عبد الرحمان بن عوف که مى‏گفته است تصور نمى‏کردم چندان زندگى کنم که عثمان به من منافق بگوید و اگر درست اندیشیده و آینده‏نگر بودم عثمان را بر بند کفش خویش ولایت نمى‏ دادم، و نیز این سخن او که‏خدایا عثمان از اقامه احکام کتاب تو خوددارى کرد، او را چنین و چنان کن.

عثمان در گفتگویى به على علیه السّلام گفت: ابوبکر و عمر از تو بهتر بودند. على فرمود: دروغ مى‏ گویى که من از تو و از آن دو بهترم، خدا را پیش از آن دو و پس از ایشان پرستش کردم.

سفیان بن عیینه از عمرو بن دینار روایت مى‏کند که مى‏گفته است: پیش عروه بن زبیر بودم و در این باره گفتگو مى‏کردیم که پیامبر صلّى اللّه علیه و آله و سلّم پس از بعثت چند سال مقیم مکّه بوده است عروه گفت: ده سال اقامت فرموده است. من گفتم: ابن عباس مى‏گفته است سیزده سال، گفت: ابن عباس دروغ مى‏گفته است ابن عباس مى‏گفته است: متعه حلال است. جبیر بن مطعم به او گفته است: عمر از آن نهى مى‏کرد. ابن عباس به او گفته است: اى ستمگر بر خویشتن، از همین جا شما گمراه شدید که من از قول رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله و سلّم براى شما سخن مى‏گویم و تو از قول عمر براى من سخن مى‏گویى.

در خبرى از قول على علیه السّلام آمده است که اگر عمر درباره متعه آن چنان نمى‏کرد هیچ کس جز شخص بدبخت زنا نمى‏کرد و هم به این صورت نقل شده است که زنا جز اندکى صورت نمى‏گرفت. اما این موضوع که صحابه در مسائل و اختلاف نظر فقهى یکدیگر را دشنام دهند و عقیده دیگرى را باطل بدانند، فزون از شمار است-  در این جا نمونه‏هایى از اختلاف نظرهاى فقهى را نقل کرده است که براى نمونه به ترجمه یکى دو مورد بسنده مى‏شود.

ابوبکر معتقد بود که باید غنایم به صورت مساوى تقسیم شود و حال آنکه عمر کار او را ناپسند شمرد و خلاف آن عمل کرد. عایشه هم مخالفت ابو سلمه بن عبد الرحمان با ابن عباس را در مورد عده زنى که باردار باشد و همسرش بمیرد، ناپسند شمرد و گفت: ابو سلمه جوجه خروسى است که مى‏خواهد همراه خروسها آواز بخواند.

این متکلّم زیدى سخن خود را چنین ادامه داده و گفته است: چگونه ممکن است پیامبر صلّى اللّه علیه و آله و سلّم فرموده باشد: «اصحاب من چون ستارگان‏اند که به هر یک اقتدا کنید هدایت مى‏شوید.» که در این صورت بدون شبهه باید مردم شام در جنگ صفین بر هدایت باشند و مردم عراق هم بر هدایت باشند و باید قاتل عمار یاسر هم بر هدایت باشد و حال آنکه طبق خبر صحیح پیامبر صلّى اللّه علیه و آله و سلّم فرموده ‏اند: «تو را گروه ستمگر مى‏ کشند.» و خداوند در قرآن فرموده است: «با آن گروه که ستم مى‏کند چندان جنگ کنید که تسلیم‏ فرمان خدا گردد.» و این آیه دلالت بر آن دارد که تا آن گروه بر ستم خود پایدارى کند از فرمان خدا دورى گزیده است و آن کس که از فرمان خدا دورى گزیند، نمى‏تواند بر هدایت باشد. در این صورت لازم مى‏آید بسر بن ابى ارطاه که از صحابه بوده است و دو پسر صغیر عبید الله بن عباس را کشته است بر هدایت باشد، همچنین معاویه و عمرو عاص که هر دو پس از نماز على و دو پسرش را لعن مى‏کردند بر هدایت و هدایت کننده باشند.

وانگهى میان اصحاب افرادى بوده‏اند که زنا مى‏کرده و باده مى‏آشامیده‏اند، نظیر ابو محجن ثقفى و برخى از ایشان مرتد شده و از دین بازگشته‏اند چون طلیحه بن خویلد، باز هم در این صورت هر کس به ایشان اقتدا کند و از کارهاى آنان پیروى کند مهتدى است، مى‏ گوید: بدون تردید این حدیث ساخته و پرداخته طرفداران متعصب امویان است و برخى از هواداران امویان که از یارى دادن ایشان با شمشیر ناتوان بوده‏ اند آنان را با زبان خود یارى داده و به سود ایشان احادیثى را جعل کرده ‏اند.

همچنین حدیث دیگرى که به پیامبر صلّى اللّه علیه و آله و سلّم نسبت داده‏اند که فرموده است: «قرنى که من در آن هستم بهترین است.» نمى‏تواند صحیح باشد و از جمله چیزهایى که بر بطلان آن دلالت دارد این است که پنجاه سال پس از رحلت پیامبر صلّى اللّه علیه و آله و سلّم بدترین قرنهاى جهان است و از قرنهایى است که در همین خبر از آن یاد کرده است، و این روزگار همان روزگارى است که حسین علیه السّلام در آن کشته شده است، و با مدینه درافتاده‏ اند و مکه محاصره شده است و کعبه ویران گردیده است و خلیفگان و قائم مقامان مقام نبوت باده گسارى و تبهکاریها مى‏ کرده ‏اند، همچون یزید بن معاویه و یزید بن عاتکه و ولید بن یزید، و خون هاى حرام ریخته شده و مسلمانان بى‏گناه کشته شده ‏اند و زنان آزاده به اسیرى گرفته شده ‏اند، فرزندان مهاجران و انصار را به بردگى گرفته‏اند و بر دستهاى آنان مهر بندگى زده‏اند همچنان که بر دست اسیران رومى مهر مى‏زده‏اند و این به روزگار خلافت عبد الملک و امارت حجاج بن یوسف بوده است. هرگاه در کتابهاى تاریخ تأمل کنى، پنجاه ساله دوّم را از هر جهت بد مى‏یابى که نه خیرى در آن و نه در سالارها و امیران آن وجود داشته است و خوبى مردم بستگى به خوبى سالارها و امیران دارد و با توجه به آنکه قرن پنجاه سال باشد، باز هم چگونه ممکن است این خبر صحیح باشد. گوید: اما آنچه که از گفتار خداوند متعال که در قرآن آمده است، نظیر این آیه:

«همانا که خداوند خشنود شد از مؤمنان.» و این آیه: «محمد رسول خداوند است و کسانى که با اویند.»، و این حدیث نقل شده از قول پیامبر صلّى اللّه علیه و آله و سلّم بر فرض صحت که فرموده باشد خداوند به شرکت کنندگان در جنگ بدر سرکشیده و به دیده رحمت نگریسته است، همگى مشروط به سلامت عاقبت و فرجام کار است و جایز نیست که خداوند حکیم به مکلف غیر معصومى خبر داده باشد که او را عقابى نخواهد بود هر چه مى‏خواهد انجام دهد.

این متکلم مى‏گوید: هر کس انصاف دهد و در احوال صحابه تأمل کند، ایشان را هم چون خود ما خواهد یافت و آنچه براى ما جایز است که اتفاق افتد براى آنان هم جایز است و میان ما و ایشان فرقى جز افتخار مصاحبت نیست و البته که این شرف و منزلتى بزرگ است ولى نه آن چنان که هر کس یک روز و یک ماه و بیشتر مصاحب پیامبر بوده باشد جایز نباشد که گناه کند و به لغزش افتد، و اگر چنین مى‏بود عایشه نیازمند آن نمى‏شد که حکم برائت او از آسمان نازل شود بلکه مى ‏باید پیامبر صلّى اللّه علیه و آله و سلّم از روز نخست به دروغ اهل افک دانا مى‏بود که عایشه همسر رسول خدا و مصاحبت او با آن حضرت بیشتر و مؤکدتر بوده است. همچنین صفوان بن معطل هم از صحابه بوده است و سزاوار است که-  در صورت صحت ادعاى شما-  در آن مورد غم و اندوهى بر پیامبر نباشد و از روز نخست بگوید صفوان و عایشه هر دو از صحابه‏اند و معصیت براى آن دو غیر ممکن است. و نظایر این امور بسیار و فزون از بسیار است براى هر کس که بخواهد احوال صحابه را کاملا بررسى کند. تابعان هم در مورد صحابه همین راه ما را مى‏پیموده‏اند و درباره گنهکاران ایشان همین سخن را مى‏گویند و حال آنکه عامه مردم پس از آن ایشان را خدایان خود گرفته‏ اند.

گوید: وانگهى چه کسى گستاخى آن را دارد که بگوید بر فرض که اصحاب محمد صلّى اللّه علیه و آله و سلّم بد و گناه کنند، جایز نیست از کسى از ایشان تبرى بجوییم و حال آنکه خداوند خطاب به همان پیامبر بزرگوارى که شرف همه صحابه به دیدار اوست چنین فرموده است: «اگر شرک بورزى بدون تردید عمل تو نابود خواهد شد و از زیان‏کاران خواهى بود.» و نیز این چنین فرموده است: «بگو به درستى که من اگر نافرمانى کنم‏ خداى خود را از عذاب روز بزرگ مى‏ترسم.» و پس از اینکه فرموده است: «میان مردم به حق حکم کن و از خواسته نفس پیروى مکن که تو را از راه خدا گمراه سازد، کسانى را که از راه خدا گمراه مى‏شوند عذابى سخت است.»، مگر کسى که فهم و اندیشه و تمیز نداشته باشد.

گوید: و هر کس دوست دارد که به اختلاف صحابه با یکدیگر بنگرد و ببیند که چگونه به یکدیگر طعنه زده و اقوال یکدیگر را رد کرده‏اند و آنچه را تابعان بر آنان رد کرده‏اند و به گفته‏هاى آنان اعتراض کرده‏اند و هم از اختلاف تابعان با یکدیگر و طعن برخى از ایشان به برخى دیگر آگاه شود به کتاب نظّام مراجعه کند.

جاحظ مى‏ گوید: نظام در آغاز کار به مناسبت اینکه رافضیان بر صحابه طعنه مى‏زدند از همه نسبت به ایشان سخت‏گیرتر بود، تا آنکه مسائل فتوى و اختلاف صحابه در آن و احکام ایشان و گفتار اشخاصى که رأى و اندیشه خود را در دین خدا به کار برده بودند به میان آمد، در این هنگام مطاعن رافضیان و دیگران را با هم مرتب ساخت و درباره صحابه فراوان و چند برابر آنچه در مورد رافضیان گفته، مطلب آورده است.

گوید: یکى از بزرگان معتزله گفته است: غلط ابو حنیفه درباره احکام بزرگ است که خلقى را گمراه ساخته است ولى غلط حماد از غلط ابو حنیفه بزرگتر است که حماد کسى است که اصل و ریشه ابو حنیفه است و ابو حنیفه شاخه‏اى از آن است و غلط ابراهیم سخت‏تر و بزرگتر از غلط حماد است که او استاد حماد بوده است و غلط علقمه و اسود که ریشه اعتقادات حماد بوده‏اند و بر آن دو اعتماد کرده است از غلط حماد بیشتر و بزرگتر است و غلط ابن مسعود از غلط همه اینها بزرگتر است که او نخستین کسى است که به رأى توسل جسته و گفته است در این مسأله به رأى خویش فتوى مى‏دهم، اگر درست بود عنایت خداوند است، و اگر خطا بود از من است.

گوید: اصحاب حدیث در خراسان از ثمامه ابن اشرس که در آن هنگام همراه هارون الرشید به خراسان آمده بود بار خواستند و از او درباره کتابى که در رد ابو حنیفه در مورد اجتهاد به رأى نوشته بود پرسیدند، گفت: من این کتاب را براى رد عقاید ابو حنیفه ننوشته ‏ام بلکه آن را براى رد عقاید علقمه و اسود و عبد الله بن مسعود نوشته‏ ام‏ که ایشان پیش از ابو حنیفه قائل به رأى بوده ‏اند.

گوید: یکى از معتزله هرگاه نام ابن عباس هم به میان مى ‏آمد او را کوچک مى‏ شمرد و مى‏گفت: آن صاحب زلف که در دین خدا به رأى خویش حکم مى‏داد.

جاحظ هم در کتاب معروف به کتاب التوحید خود گفته است: ابو هریره در روایاتى که از پیامبر صلّى اللّه علیه و آله و سلّم نقل کرده است ثقه و مورد اعتماد نیست و گفته است على علیه السّلام نه تنها او را مورد وثوق نمى‏دانست که او را متهم مى‏کرد و بر او طعنه مى ‏زد و عمر و عایشه هم در مورد ابو هریره همین گونه بودند.

جاحظ خود، عمر بن عبد العزیز را مسخره و تفسیق و تکفیر مى‏کرده است و درست است که عمر بن عبد العزیز از صحابه نیست ولى بیشتر عامه مردم براى او همان فضیلت را قائل‏اند که براى یکى از صحابه. وانگهى چگونه ممکن است حکم قطعى کنیم که هر یک از صحابه عادل‏اند و حال آنکه حکم بن ابى العاص هم از صحابه است که هیچ دشمن و کینه‏توزى چون او براى رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله و سلّم نبوده است و همین موضوع تو را بسنده است. ولید بن عقبه هم که به نص قرآن فاسق است، از صحابه است، حبیب بن مسلمه هم که در حکومت معاویه با مسلمانان آن کارها را کرد و بسر بن ابى ارطاه دشمن خدا و دشمن رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله و سلّم هم از صحابه‏ اند.

میان صحابه گروه بسیارى منافق بوده ‏اند که مردم ایشان را نمى‏ شناخته‏ اند، بسیارى از مسلمانان بر این عقیده‏ اند که پیامبر صلّى اللّه علیه و آله و سلّم رحلت فرمود در حالى که خداوند همه منافقان را به او معرفى نفرمود و آن حضرت گروهى از ایشان را مى‏ شناخت و نام آنان را به هیچ کس جز ابو حذیفه آن چنان که پنداشته ‏اند نفرموده است، بنابراین چگونه ممکن است به طور قطع حکم کنیم که هر کس مصاحب پیامبر صلّى اللّه علیه و آله و سلّم بوده یا هم عصر با ایشان بوده است یا چون آن حضرت را دیده است شخص عادل و مأمون از شرى است و از او گناه و معصیتى سر نمى‏زند و چه کسى مى‏تواند این گونه متبحر باشد که چنین حکم کند.

گوید: شگفت‏تر اینکه اصحاب حدیث و حشویه درباره گناهان پیامبران گفتگو مى‏ کنند و ثابت مى ‏کنند که آنان از فرمان خدا سرپیچى کرده‏اند و بر کسى که منکر این موضوع باشد خرده مى‏ گیرند و طعنه مى‏زنند و مى‏گویند: قدرى و معتزلى است و گاهى هم مى ‏گویند: ملحد و مخالف نص کتاب خداست و از اصحاب حدیث نه یک نه صد بلکه هزارها دیده‏ایم که در این مورد جدل و ستیز مى‏کنند. گاه مى‏گویند: یوسف براى زنا کردن با زن عزیز چون دیگر مردان عمل کرد و گاه مى‏ گویند: داود اوریا را کشت تا با همسر او همبستر شود، گاه مى‏ گویند: رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله و سلّم پیش از پیامبرى خود کافر و گمراه بوده است و گاه داستان زینب دختر جحش و فدیه گرفتن از اسیران بدر را مطرح مى‏ کنند. اما طعنه زدن آنان به آدم علیه السّلام و ثابت کردن نافرمانى او و مناظره ایشان با هر کس که منکر آن باشد خوى و عادت ایشان است، و حال آنکه اگر کسى درباره عمرو عاص و معاویه و امثال آنان سخن بگوید و به آنان کار زشت و گناه نسبت دهد چهره‏شان سرخ و گردنهایشان کشیده و چشمهایشان تنگ و تیز مى‏شود و مى‏ گویند: این شخص رافضى و بدعت‏گزار است که صحابه را دشنام مى‏دهد و به گذشتگان ناسزا مى‏ گوید.

اگر در پاسخ ما بگویند: در بیان گناهان و خطاهاى پیامبران از نصوص قرآنى پیروى مى‏کنیم به آنان گفته خواهد شد در تبرى جستن از همه گنهکاران نصوص قرآنى را پیروى کنید که خداوند متعال فرموده است: «گروهى را که به خدا و روز قیامت ایمان آورده‏اند چنان نمى‏یابى که کسانى را که با خدا و رسولش ستیز مى‏کنند دوست بدارند.» و فرموده است: «اگر یکى از آن دو گروه بر دیگرى ستم کرد با آنکه ستم مى‏کند چندان جنگ کنید که به فرمان خدا باز گردد.» و فرموده است: «خدا را فرمان برید و رسول و اولى الامر را فرمان برید.» و سپس از ایشان در مورد بیعت على علیه السّلام سؤال مى‏شود که آیا بیعت درستى بوده است و اطاعت از او بر همه مردم لازم بوده است ناچار از آرى گفتن هستند، به آنان گفته خواهد شد در این صورت اگر کسى بر امام حق خروج کند، آیا بر مسلمانان جنگ کردن با او تا هنگامى که به فرمانبردارى برگردد، واجب نیست و مگر این جنگ کردن غیر از همان تبرى جستن است که ما مى‏گوییم و فرقى میان این دو نیست و ما بدین سبب که در روزگار ایشان نیستیم و امکان جنگ با آنان را نداریم از آنان تبرى مى‏جوییم و آنان را لعنت مى‏کنیم تا این کار عوض جنگى باشد که ما را بر آن راهى نیست.

این متکلم زیدى مى‏گوید: وانگهى نظام و یاران او بر این عقیده ‏اند که در اجماع حجت نیست و ممکن است امت بر خطا و معصیت اجماع کنند و بر تباهى حتى بر ارتداد هماهنگ شوند و اجماع کنند. نظام را کتابى در موضوع اجماع است که در آن کتاب‏ دلایل فقیهان را در مورد اجماع مورد طعن قرار داده و گفته است: الفاظى که مورد استناد ایشان قرار گرفته است صراحتى بر حجت بودن اجماع ندارد، نظیر این گفتار خداوند که فرموده است: «شما را امت میانه قرار دادیم.» و این گفتار الهى که «شما بهترین امتى هستید.» و این گفتار خداوند: «و پیروى کند غیر راه گروندگان را.» او مى‏گوید: خبرى هم که به این صورت نقل شده است که «امت من بر خطا اجتماع نمى‏کند.» خبر واحد است، و مهمترین دلیلى که فقیهان مى‏گویند: این است که نظریه‏ هاى مختلف و اندیشه‏ هاى متفاوت و دگرگون هنگامى که شمار افرادش بسیار فراوان باشد محال است که بر خطا اجماع کنند، و حال آنکه بطلان این موضوع در یهود و مسیحیان و دیگر فرقه‏ هاى گمراه آشکار است.

ابن ابى الحدید مى‏گوید: این خلاصه چیزى است که نقیب ابو جعفر به خط خود نوشته است و ما آن را خواندیم.

ابن ابى الحدید مى‏گوید: ما مى‏ گوییم، اجماع مسلمانان حجت است و آنچه را که این متکلّم از قول ما نقل کرده است که ارزنده‏ ترین دلیل ما این است که نظریه‏ هاى مختلف و اندیشه‏ هاى متفاوت محال است بر نادرست اتفاق کنند، کافى نمى‏ دانیم و به آن خشنود نیستیم و هر کس به کتابهاى اصول ما بنگرد استوارى دلایل ما را بر صحت اجماع و درستى آن خواهد دید و من در این مورد در بررسى کتاب الذریعه سید مرتضى و طعنه‏ هایى که او در مورد دلایل اجماع زده است به اندازه کافى سخن گفته ‏ام.

آنچه هم که این متکلم زیدى در مورد هجوم به خانه فاطمه و جمع کردن هیزم براى آتش زدن آن نقل کرده است خبر واحدى است که نمى‏ توان به آن اعتماد کرد و نه تنها نمى‏ توان چنین کارى را به صحابه نسبت داد بلکه نسبت آن در حق هر مسلمانى که ظاهرا عادل باشد نیز دشوار است.

اما در مورد عایشه و طلحه و زبیر عقیده ما این است که آنان نخست خطا کردند ولى پس از آن توبه کردند و آنان از اهل بهشت‏اند و على علیه السّلام هم پس از جنگ جمل درباره ایشان گواهى به بهشتى بودن داده است.

اما طعنه زدن صحابه به یکدیگر، مخالفتى که میان ایشان بوده است مربوط به کیفیت اجتهاد ایشان است و موجب گناه نیست که هر مجتهدى در کار خود به صواب است و این موضوع در کتابهاى اصول فقه آمده است. مخالفتها در موارد دیگر هم چنان است که بیشتر اخبار رسیده در این گونه موارد غیر قابل اعتماد است و آنچه هم که صحیح باشد در آن نگریسته مى‏ شود و طرف یکى از صحابه به میزان منزلت او در اسلام ترجیح داده مى‏شود همچنان که از عمر و ابو هریره روایت مى‏ شود.

اما على علیه السّلام در نظر و عقیده ما و صحیح شمردن سخن او و احتجاج به کار او همچون رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله و سلّم است و اطاعت از او را واجب مى‏ شمریم و هرگاه با روایت صحیحى ثابت شود که آن حضرت از کسى تبرى جسته است، ما هم از آن شخص هر که مى‏ خواهد باشد تبرى مى‏ جوییم، ولى در آنچه از او نقل شده است باید دقت کرد که روایات دروغ بر آن حضرت بسیار بسته‏اند و تعصب، احادیث بى‏پایه‏اى را فراهم آورده است.

اما تبرى جستن على علیه السّلام از مغیره و عمرو عاص و معاویه در نظر ما معلوم و همچون اخبار متواتر است و به همین سبب یاران معتزلى ما نه تنها آنان را ستایش نمى‏ کنند که آنان را دوست نمى‏ دارند و در نظر معتزله نکوهیده‏ اند، ولى آن حضرت هرگز از پیشینیان و شیوخ مهاجران جز به نیکى و نام پسندیده یاد نکرده است و این مقتضى ریاست آن حضرت در دین و اخلاص او در اطاعت از خداى جهانیان است و هر کس دوست دارد از روایاتى که از آن حضرت بر خلاف این موضوع نقل شده و به ظاهر طعنه زدن او را بر مشایخ مى‏رساند به همین کتاب شرح نهج البلاغه ما مراجعه کند که ما هیچ موردى را که از آن بر خلاف آنچه مى‏ گوییم فهمیده مى شود رها نکرده ‏ایم و آن را به طریقى که موافق حق است توضیح و شرح داده ‏ایم، و توفیق از خداوند است.

عمار بن یاسر و پاره‏اى از اخبار او

اما عمار بن یاسر که خدایش رحمت کناد ما اینک نسب و پاره‏اى از اخبار او را از آنچه که ابن عبد البر در کتاب الاستیعاب آورده است مى‏ آوریم، ابو عمر بن عبد البر که خدایش رحمت کناد چنین گفته است.

او عمار بن یاسر بن عامر بن مالک بن کنانه بن قیس بن حصین بن لوذ بن ثعلبه بن عوف بن حارثه بن عامر بن نام بن عنس-  بانون-  بن مالک بن ادد عنسى مذحجى‏ است. کنیه‏ اش ابو الیقظان و هم سوگند بنى مخزوم است، این موضوع را ابن شهاب و دیگران گفته ‏اند. موسى بن عقبه هم گفته است: از جمله حاضران در جنگ بدر عمار بن یاسر هم سوگند بنى مخزوم بنى یقظه است.

واقدى و گروهى از اهل علم گفته‏ اند که یاسر پدر عمار عربى قحطانى از قبیله عنس از شاخه مذحج بوده است، ولى پسرش عمار وابسته به بنى مخزوم است زیرا پدرش یاسر با یکى از کنیزان یکى از افراد بنى مخزوم ازدواج کرد و او عمار را زایید، و چنین بود که یاسر همراه دو برادرش به نامهاى حارث و مالک در جستجوى برادر چهارم خود به مکه آمدند.

حارث و مالک به یمن برگشتند و یاسر در مکه ماند و با ابو حذیفه بن مغیره بن عبد الله بن عمر بن مخزوم هم سوگند و همپیمان شد. ابو حذیفه یکى از کنیزان خود به نام سمیه دختر خیاط را به ازدواج او درآورد که عمار را براى او زایید، ابو حذیفه عمار را آزاد کرد و عمار وابسته و همپیمان ایشان بود، و به مناسبت همین پیمان و وابستگى بود که چون غلامان عثمان عمار را چنان زدند که گرفتار فتق شکم شد و یکى از دنده‏هایش را شکستند، بنى مخزوم به طرفدارى از او جمع شدند و گفتند به خدا سوگند اگر عمار بمیرد، کسى جز عثمان را به جاى او نخواهیم کشت.

ابن عبد البر مى‏گوید: عمار و برادرش عبد الله و پدر و مادرشان یاسر و سمیه مسلمان شدند و از نخستین مسلمانان‏اند و در راه خدا سخت شکنجه شدند.

پیامبر صلّى اللّه علیه و آله و سلّم در همان حال که آنان شکنجه مى‏ شدند از کنارشان عبور مى‏فرمود و مى‏ گفت: «اى خاندان یاسر شکیبایى کنید که شکیبایى، که وعده‏گاه شما بهشت است.» همچنین به آنان مى‏فرمود: «اى خاندان یاسر شکیبایى، بار خدایا خاندان یاسر را بیامرز هر چند که چنین کرده‏اى.» ابن عبد البر مى‏ گوید: عمار همچنان با ابو حذیفه بن مغیره بود تا آنکه ابو حذیفه درگذشت و خداوند اسلام را آورد.

سمیه را ابو جهل کشت، زوبینى به زیر شکمش زد و کشته شد. سمیه از زنان فاضل و نیکوکار بود و نخستین زنى است که در اسلام شهید شده است. قریش یاسر و سمیه و دو پسر ایشان و بلال و خباب و صهیب را مى‏ گرفتند و زره آهنى بر آنان مى‏ پوشاندند ومیان آفتاب نگه مى‏ داشتند آن چنان که تاب و توان ایشان تمام مى‏ شد و آنان با کراهت و اجبار هر چه از کفر و دشنام به پیامبر صلّى اللّه علیه و آله و سلّم که کافران مى‏ خواستند بر زبان مى ‏آوردند، آن گاه خویشاوندان ایشان ظرفهاى بزرگ چرمى که پر آب بود مى‏ آوردند و آنها را در آن مى‏ نهادند و اطرافش را مى‏ گرفتند و مى‏ بردند. چون شامگاه فرا رسید ابو جهل آمد و شروع به فحش و دشنام دادن به سمیه کرد و زوبینى به زیر شکمش زد و او را کشت و سمیه نخستین کسى است که در اسلام شهید شده است. عمار به پیامبر صلّى اللّه علیه و آله و سلّم گفت: اى رسول خدا شکنجه مادر من به حد نهایت رسیده است، فرمود: «اى ابا الیقظان شکیبایى، پروردگارا هیچ یک از خاندان یاسر را با آتش عذاب مفرماى.» ابن عبد البر مى‏ گوید: این آیه که مى‏ فرماید: «جز آن کس که مجبور شود و دلش مطمئن به ایمان باشد.» درباره ایشان نازل شده است.

گوید: عمار به حبشه هجرت کرده و بر هر دو قبله نماز گزارده و در جنگ بدر و تمام جنگهاى دیگر شرکت کرده و متحمل رنج گران و پسندیده گردیده است و سپس در جنگ یمامه شرکت کرده است و در آن هم بسیار پسندیده زحمت کشیده است و در همان جنگ گوش او جدا شده است.

گوید: واقدى از قول عبد الله بن نافع از پدرش از عبد الله بن عمر نقل مى ‏کند که مى‏ گفته است: روز جنگ یمامه، عمار بن یاسر را دیدم که بر سنگى مشرف بر لشکر ایستاده است و فریاد مى‏کشد که اى گروه مسلمانان آیا از بهشت مى‏گریزید من عمار بن یاسرم پیش من آیید، و من در همان حال که او سخت جنگ مى‏ کرد دیدم که گوشش قطع شده و در حال پرش بود.

ابن عبد البر مى‏ گوید: عمار مردى بلند قامت و چهارشانه و داراى چشمانى زیبا و درشت بوده است، و هم درباره او گفته شده است در عین چهارشانگى بلند قامت و سیه چرده و پر جنب و جوش و داراى چشمان زیبا و درشت و موهاى صاف بود و خضاب نمى‏ بست و رنگ سپید موهایش را تغییر نمى‏ داد.

گوید: عمار مى ‏گفته است که من هم سن پیامبر صلّى اللّه علیه و آله و سلّم هستم و هیچ کس از لحاظ سنى نزدیکتر به آن حضرت از من نیست. گوید: عمار در نود و سه سالگى شهید شد و این‏ خبر مرفوع که درباره او آمده است که تو را گروه سرکش ستمگر مى‏ کشد. از دلایل نبوت حضرت ختمى مرتبت است که خبر دادن از غیب است. و پیامبر صلّى اللّه علیه و آله و سلّم فرموده‏ اند: «عمار سراپا آکنده از ایمان است.» و هم به صورت: «عمار از سر تا گودى کف پایش آکنده از ایمان است.» نقل شده است.

فضایل عمار بسیار است و پیش از این درباره او و اخبارش و آنچه در حق او نقل شده است سخن گفته شد.

جلوه تاریخ در شرح نهج البلاغه ابن ابى الحدیدجلد ۸ //دکتر محمود مهدوى دامغانى

بازدیدها: ۳۲۶

حکمت ۴۰۳ صبحی صالح

۴۰۳-وَ قَالَ ( علیه ‏السلام  )مَنْ أَوْمَأَ إِلَى مُتَفَاوِتٍ خَذَلَتْهُ الْحِیَلُ

حکمت ۴۱۱ شرح ابن ‏أبی ‏الحدید ج ۲۰

۴۱۱ وَ قَالَ ع: مَنْ أَوْمَأَ إِلَى مُتَفَاوِتٍ خَذَلَتْهُ الْحِیَلُ قیل فی تفسیره-  من استدل بالمتشابه من القرآن فی التوحید و العدل-  انکشفت حیلته-  فإن علماء التوحید قد أوضحوا تأویل ذلک- . و قیل من بنى عقیده له مخصوصه على أمرین مختلفین-  حق و باطل کان مبطلا- . و قیل من أومأ بطمعه و أمله إلى فائت-  قد مضى و انقضى لن تنفعه حیله-  أی لا یتبعن أحدکم أمله ما قد فاته-  و هذا ضعیف لأن المتفاوت فی اللغه غیر الفائت

ترجمه فارسی شرح ابن‏ ابی الحدید

حکمت (۴۱۱)

و قال علیه السّلام: من اومأ الى متفاوت خذلته الحیل.

و فرمود: «کسى که به کار متفاوت پردازد چاره ‏جوییها کار او را نسازد.»

ابن ابى الحدید مى‏گوید: در شرح این سخن گفته شده است: یعنى هر کس در مورد توحید و عدل به آیات متشابه قرآن استدلال کند، حیله ‏اش آشکار مى‏ شود که علماى توحید تأویل آن آیات را شرح داده و روشن ساخته‏ اند.

جلوه تاریخ در شرح نهج البلاغه ابن ابى الحدیدجلد ۸ //دکتر محمود مهدوى دامغانى

بازدیدها: ۶۲

حکمت ۴۰۲ صبحی صالح

۴۰۲-وَ قَالَ ( علیه ‏السلام  )لِبَعْضِ مُخَاطِبِیهِ وَ قَدْ تَکَلَّمَ بِکَلِمَهٍ یُسْتَصْغَرُ مِثْلُهُ عَنْ قَوْلِ مِثْلِهَا لَقَدْ طِرْتَ شَکِیراً وَ هَدَرْتَ سَقْباً

قال الرضی و الشکیر هاهنا أول ما ینبت من ریش الطائر قبل أن یقوى و یستحصف و السقب الصغیر من الإبل و لا یهدر إلا بعد أن یستفحل

حکمت ۴۱۰ شرح ابن ‏أبی ‏الحدید ج ۲۰

۴۱۰: وَ قَالَ ع لِبَعْضِ مُخَاطِبِیهِ-  وَ قَدْ تَکَلَّمَ بِکَلِمَهٍ یُسْتَصْغَرُ مِثْلُهُ عَنْ قَوْلِ مِثْلِهَا-  لَقَدْ طِرْتَ شَکِیراً وَ هَدَرْتَ سَقْباً قال الشکیر هاهنا أول ما ینبت من ریش الطائر-  قبل أن یقوى و یستحصف-  و السقب الصغیر من الإبل-  و لا یهدر إلا بعد أن یستفحل هذا مثل قولهم قد زبب قبل أن یحصرم- . و من أمثال العامه-  یقرأ بالشواذ و ما حفظ بعد جزء المفصل

ترجمه فارسی شرح ابن‏ ابی الحدید

حکمت (۴۱۰)

و قال علیه السّلام لبعض مخاطبیه و قد تکلّم بکلمه یستصغر مثله عن قول مثلها: لقد طرت شکیرا، و هدرت سقبا. قال: الشکیر هاهنا اوّل ما ینبت من ریش الطائر قبل ان یقوى و یستحصف.

و السقب: الصغیر من الابل، و لا یهدر الا بعد ان یستفحل. و آن حضرت به یکى از مخاطبهاى خود که سخنى گفته بود که از گفتن چنان سخنى کوچک‏تر شمرده مى‏ شد فرمود: «همانا با پرهاى نخستین پریدى و در خردسالى بانگ برکشیدى.

سید رضى گوید: شکیر در این سخن به معنى نخستین پرهایى است که در پرنده پیش از آنکه نیرومند و استوار شود، مى ‏روید. و سقب شتر خردسال است و شتر تا فحل نشود بانگ برنمى‏ آورد.» ابن ابى الحدید مى ‏گوید: نظیر این سخن اعراب است که غوره نشده مویز شده است.

جلوه تاریخ در شرح نهج البلاغه ابن ابى الحدیدجلد ۸ //دکتر محمود مهدوى دامغانى

بازدیدها: ۵۶

حکمت ۴۰۱ صبحی صالح

۴۰۱-وَ قَالَ ( علیه‏ السلام  )مُقَارَبَهُ النَّاسِ فِی أَخْلَاقِهِمْ أَمْنٌ مِنْ غَوَائِلِهِمْ

حکمت ۴۰۹ شرح ابن ‏أبی ‏الحدید ج ۲۰

۴۰۹ وَ قَالَ ع: مُقَارَبَهُ النَّاسِ فِی أَخْلَاقِهِمْ أَمْنٌ مِنْ غَوَائِلِهِمْ إلى هذا نظر المتنبی فی قوله-

و خله فی جلیس أتقیه بها
کیما یرى أننا مثلان فی الوهن‏

و کلمه فی طریق خفت أعربها
فیهتدى لی فلم أقدر على اللحن‏

و قال الشاعر

و ما أنا إلا کالزمان إذا صحا
صحوت و إن ماق الزمان أموق‏

و کان یقال إذا نزلت على قوم فتشبه بأخلاقهم- فإن الإنسان من حیث یوجد لا من حیث یولد- و فی الأمثال القدیمه من دخل ظفار حمر- .

شاعر

أحامقه حتى یقال سجیه
و لو کان ذا عقل لکنت أعاقله‏

ترجمه فارسی شرح ابن‏ ابی الحدید

حکمت (۴۰۹)

و قال علیه السّلام: «مقاربه الناس فى اخلاقهم امن من غوائلهم.»

و آن حضرت فرمود: «موافقت و نزدیکى با مردم در خویهاى ایشان، ایمنى از گزندهاى آنان است.»

جلوه تاریخ در شرح نهج البلاغه ابن ابى الحدیدجلد ۸ //دکتر محمود مهدوى دامغانى

بازدیدها: ۸۹

حکمت ۳۹۹ صبحی صالح

۳۹۹-وَ قَالَ ( علیه‏السلام  )إِنَّ لِلْوَلَدِ عَلَى الْوَالِدِ حَقّاً وَ إِنَّ لِلْوَالِدِ عَلَى الْوَلَدِ حَقّاً

فَحَقُّ الْوَالِدِ عَلَى الْوَلَدِ أَنْ یُطِیعَهُ فِی کُلِّ شَیْ‏ءٍ إِلَّا فِی مَعْصِیَهِ اللَّهِ سُبْحَانَهُ

وَ حَقُّ الْوَلَدِ عَلَى الْوَالِدِ أَنْ یُحَسِّنَ اسْمَهُ وَ یُحَسِّنَ أَدَبَهُ وَ یُعَلِّمَهُ الْقُرْآنَ

حکمت ۴۰۷ شرح ابن ‏أبی ‏الحدید ج ۱۹

۴۰۷: إِنَّ لِلْوَالِدِ عَلَى الْوَلَدِ حَقّاً-  وَ إِنَّ لِلْوَلَدِ عَلَى الْوَالِدِ حَقّاً-  فَحَقُّ الْوَالِدِ عَلَى الْوَلَدِ-  أَنْ یُطِیعَهُ فِی کُلِّ شَیْ‏ءٍ إِلَّا فِی مَعْصِیَهِ اللَّهِ سُبْحَانَهُ-  وَ حَقُّ الْوَلَدِ عَلَى الْوَالِدِ-  أَنْ یُحَسِّنَ اسْمَهُ وَ یُحَسِّنَ أَدَبَهُ وَ یُعَلِّمَهُ الْقُرْآنَ أما صدر الکلام فمن قول الله سبحانه-  أَنِ اشْکُرْ لِی وَ لِوالِدَیْکَ إِلَیَّ الْمَصِیرُ-  وَ إِنْ جاهَداکَ عَلى‏ أَنْ تُشْرِکَ بِی ما لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ-  فَلا تُطِعْهُما

طرائف حول الأسماء و الکنى

و أما تعلیم الوالد الولد القرآن و الأدب فمأمور به-  و کذلک القول فی تسمیته باسم حسن-  و قد جاءفی الحدیث تسموا بأسماء الأنبیاء-  و أحب الأسماء إلى الله عبد الله و عبد الرحمن-  و أصدقها حارث و همام-  و أقبحها حرب و مرهوروى أبو الدرداء عن النبی ص أنکم تدعون یوم القیامه بأسمائکم و أسماء آبائکم-  فأحسنوا أسماءکم

وقال ع إذا سمیتم فعبدوا-  أی سموا بنیکم عبد الله-  و نحوه من أسماء الإضافه إلیه عز اسمه و کان رسول الله ص یغیر بعض الأسماء-  سمى أبا بکر عبد الله-  و کان اسمه فی الجاهلیه عبد الکعبه-  و سمى ابن عوف عبد الرحمن و کان اسمه عبد الحارث-  و سمى شعب الضلاله شعب الهدى-  و سمى یثرب طیبه-  و سمى بنی الریبه بنی الرشده-  و بنی معاویه بنی مرشده- . کان سعید بن المسیب بن حزن المخزومی-  أحد الفقهاء المشهورین-أتى جده رسول الله ص فقال له ما اسمک-  قال حزن قال لا بل أنت سهل-  فقال لا بل أنا حزن عاوده فیها ثلاثا-  ثم قال لا أحب هذا الاسم-  السهل یوطأ و یمتهن-  فقال فأنت حزن-  فکان سعید یقول-  فما زلت أعرف تلک الحزونه فینا

وروى جابر عنه ع ما من بیت فیه أحد اسمه محمد إلا وسع الله علیه الرزق-  فإذا سمیتموهم به فلا تضربوهم و لا تشتموهم-  و من ولد له ثلاثه ذکور-  و لم یسم أحدهم أحمد أو محمدا فقد جفانی أبو هریره عنه ع أنه نهى أن یجمع بین اسمه و کنیته لأحد

وروی أنه أذن لعلی بن أبی طالب ع فی ذلک-  فسمى ابنه محمد بن الحنفیه محمدا و کناه أبا القاسم

و قد روی أن جماعه من أبناء الصحابه-  جمع لهم بین الاسم و الکنیه- . و قال الزمخشری قد قدم الخلفاء و غیرهم من الملوک-  رجالا بحسن أسمائهم-  و أقصوا قوما لشناعه أسمائهم-  و تعلق المدح و الذم بذلک فی کثیر من الأمور- .

و فی رساله الجاحظ إلى أبی الفرج نجاح بن سلمه-  قد أظهر الله فی أسمائکم و أسماء آبائکم-  و کناکم و کنى أجدادکم من برهان الفأل الحسن-  و نفی طیره السوء ما جمع لکم صنوف الأمل-  و صرف إلیکم وجوه الطلب-  فأسماؤکم و کناکم بین فرج و نجاح-  و سلامه و فضل-  و وجوهکم و أخلاقکم و وفق أعراقکم و أفعالکم-  فلم یضرب التفاوت فیکم بنصیب- . أراد عمر الاستعانه برجل-  فسأله عن اسمه و اسم أبیه-  فقال سراق بن ظالم-  فقال تسرق أنت و یظلم أبوک فلم یستعن به- .

سأل رجل رجلا ما اسمک فقال بحر-  قال أبو من قال أبو الفیض-  قال ابن من قال ابن الفرات-  قال ما ینبغی لصدیقک أن یلقاک إلا فی زورق- . و کان بعض الأعراب اسمه وثاب-  و له کلب اسمه عمرو-  فهجاه أعرابی آخر فقال-

و لو هیأ له الله
من التوفیق أسبابا

لسمى نفسه عمرا
و سمى الکلب وثابا

قالوا و کلما کان الاسم غریبا- کان أشهر لصاحبه و أمنع من تعلق النبز به-

قال رؤبه

قد رفع العجاج ذکری فادعنی
باسمی إذا الأسماء طالت تکفنی‏

و من هاهنا أخذ المعری قوله- یمدح الرضی و المرتضى رحمهما الله-

أنتم ذوو النسب القصیر فطولکم
باد على الکبراء و الأشراف‏

و الراح إن قیل ابنه العنب اکتفت‏
بأب عن الأسماء و الأوصاف‏

و سأل النسابه البکری رؤبه-  عن نسبه و لم یکن یعرفه-  قال أنا ابن العجاج-  قال قصرت و عرفت- . صاح أعرابی بعبد الله بن جعفر یا أبا الفضل-  قیل لیست کنیته-  قال و إن لم تکن کنیته فإنها صفته-  نظر عمر إلى جاریه له سوداء تبکی-  فقال ما شأنک-  قالت ضربنی ابنک أبو عیسى-  قال أ و قد تکنى بأبی عیسى علی به فأحضروه-  فقال ویحک أ کان لعیسى أب فتکنى به-  أ تدری ما کنى العرب-  أبو سلمه أبو عرفطه أبو طلحه أبو حنظله ثم أدبه- . لما أقبل قحطبه بن شبیب نحو ابن هبیره-  أراد ابن هبیره أن یکتب إلى مروان بخبره-  و کره أن یسمیه فقال اقلبوا اسمه-  فوجدوه هبط حق فقال دعوه على هیئته- .

قال برصوما الزامر لأمه-  ویحک أ ما وجدت لی اسما تسمینی به غیر هذا-  قالت لو علمت أنک تجالس الخلفاء و الملوک-  سمیتک یزید بن مزید- . قیل لبعض صبیان الأعراب ما اسمک-  قال قراد-  قیل لقد ضیق أبوک علیک الاسم-  قال إن ضیق الاسم لقد أوسع الکنیه-  قال ما کنیتک قال أبو الصحاری- . نظر المأمون إلى غلام حسن الوجه فی الموکب-  فقال له یا غلام ما اسمک قال لا أدری-  قال أ و یکون أحد لا یعرف اسمه-  فقال یا أمیر المؤمنین اسمی الذی أعرف به لا أدری-  فقال المأمون

و سمیت لا أدری لأنک لا تدری
بما فعل الحب المبرح فی صدری‏

ولد لعبد الله بن جعفر بن أبی طالب ولد ذکر-  فبشر به و هو عند معاویه بن أبی سفیان-  فقال له معاویه سمه باسمی و لک خمسمائه ألف درهم-  فسماه معاویه فدفعها إلیه و قال اشتر بها لسمیی ضیعه- . ومن حدیث علی ع عن النبی ص إذا سمیتم الولد محمدا فأکرموه-  و أوسعوا له فی المجلس و لا تقبحوا له وجها وعنه ص ما من قوم کانت لهم مشوره-  فحضر معهم علیها من اسمه محمدا أو أحمد-  فأدخلوه فی مشورتهم إلا خیر لهم-  و ما من مائده وضعت-  فحضر علیها من اسمه محمدا أو أحمد-  إلا قدس ذلک المنزل فی کل یوم مرتین- .

من أبیات المعانی-

و حللت من مضر بأمنع ذروه
منعت بحد الشوک و الأحجار

قالوا یرید بالشوک أخواله-  و هم قتاده و طلحه و عوسجه و بالأحجار أعمامه-  و هم صفوان و فهر و جندل و صخر و جرول- . سمى عبد الملک ابنا له الحجاج-  لحبه الحجاج بن یوسف و قال فیه

سمیته الحجاج بالحجاج
الناصح المکاشف المداجی‏

استأذن الجاحظ و الشکاک و هو من المتکلمین-  على رئیس فقال الخادم لمولاه الجاحد و الشکاک-  فقال هذان من الزنادقه لا محاله-  فصاح الجاحظ ویحک-  ارجع قل الحدقی بالباب و به کان یعرف-  فقال الخادم الحلقی بالباب-  فصاح الجاحظ ویلک ارجع إلى الجاحد- . جمع ابن درید ثمانیه أسماء فی بیت واحد فقال-

فنعم أخو الجلى و مستنبط الندى
و ملجأ مکروب و مفزع لاهث‏

عیاذ بن عمرو بن الجلیس بن جابر
بن زید بن منظور بن زید بن وارث‏

قال محمد بن صدقه المقرئ لیموت بن المزرع-  صدق الله فیک اسمک-  فقال له أحوجک الله إلى اسم أبیک- . سأل رجل أبا عبیده عن اسم رجل من العرب فلم یعرفه-  فقال کیسان غلامه أنا أعرف الناس به-  هو خراش أو خداش أو ریاش أو شی‏ء آخر-  فقال أبو عبیده ما أحسن ما عرفته یا کیسان-  قال إی و الله و هو قرشی أیضا-  قال و ما یدریک به-  قال أ ما ترى کیف احتوشته الشینات من کل جانب-  قال الفرزدق

و قد تلتقی الأسماء فی الناس و الکنى
کثیرا و لکن میزوا فی الخلائق‏

رأى الإسکندر فی عسکره رجلا-  لا یزال ینهزم فی الحرب فسأله عن اسمه-  فقال اسمی الإسکندر-  فقال یا هذا إما أن تغیر اسمک و إما أن تغیر فعلک- . قال شیخنا أبو عثمان لو لا أن القدماء من الشعراء-  سمت الملوک و کنتها فی أشعارها-  و أجازت و اصطلحت علیه-  ما کان جزاء من فعل ذلک إلا العقوبه-  على أن ملوک بنی سامان-  لم یکنها أحد من رعایاها قط-  و لا سماها فی شعر و لا خطبه-  و إنما حدث هذا فی ملوک الحیره-  و کانت الجفاه من العرب لسوء أدبها و غلظ ترکیبها-  إذا أتوا النبی ص خاطبوه باسمه و کنیته-  فأما أصحابه فکانت مخاطبتهم له یا رسول الله-  و هکذا یجب أن یقال للملک فی المخاطبه-  یا خلیفه الله و یا أمیر المؤمنین- . و ینبغی للداخل على الملک أن یتلطف فی مراعاه الأدب-  کما حکى سعید بن مره الکندی-  دخل على معاویه فقال أنت سعید-  فقال أمیر المؤمنین السعید و أنا ابن مره- . و قال المأمون للسید بن أنس الأزدی أنت السید-  فقال أنت السید یا أمیر المؤمنین و أنا ابن أنس- .

شاعر

لعمرک ما الأسماء إلا علامه
منار و من خیر المنار ارتفاعها

کان قوم من الصحابه یخاطبون رسول الله ص-  یا نبی‏ء الله بالهمزه-  فأنکر ذلک و قال-  لست بنبی‏ء الله و لکنی نبی الله- . و کان البحتری إذا ذکر الخثعمی الشاعر یقول-  ذاک الغث العمی- . و کان صاحب ربیع یتشیع-  فارتفع إلیه خصمان-  اسم أحدهما علی و الآخر معاویه-  فانحنى على معاویه فضربه مائه سوط-  من غیر أن اتجهت علیه حجه-  ففطن من أین أتی فقال-  أصلحک الله سل خصمی عن کنیته-  فإذا هو أبو عبد الرحمن-  و کانت کنیه معاویه بن أبی سفیان-  فبطحه و ضربه مائه سوط-  فقال لصاحبه ما أخذته منی بالاسم-  استرجعته منک بالکنیه

ترجمه فارسی شرح ابن‏ ابی الحدید

حکمت (۴۰۷)

ان للولد على الوالد حقا، و ان للوالد على الولد حقا، فحق الوالد على الولد ان یطیعه فى کل شى‏ء الا فى معصیه الله سبحانه، و حق الولد على الوالد ان یحسن اسمه، و یحسن ادبه‏ و یعلّمه القرآن. «همانا فرزند را بر پدر حقى است و پدر را بر فرزند حقى، حق پدر بر فرزند این است که در همه کارها جز نافرمانى خداوند سبحان از او اطاعت کند و حق فرزند بر پدر این است که نام نیکو بر وى نهد و او را نیکو ادب کند و به او قرآن بیاموزد.»

لطایفى درباره نامها و کنیه ‏ها

در مورد تعلیم قرآن و نیکو ادب کردن فرمان داده شده است. همچنین درباره نام نیکو نهادن در حدیث آمده است که «نامهاى پیامبران را برگزینید و محبوب‏ترین نامها در پیشگاه خداوند عبد الله و عبد الرحمان است و راست‏ترین آنها حارث و همام و زشت‏ترین آنها حرب و مرّه است.» ابو الدرداء از پیامبر صلّى اللّه علیه و آله و سلّم روایت مى‏ کند که فرموده است: «شما را روز قیامت به نامهایتان و نامهاى پدرانتان فرا مى‏ خوانند، نامهاى خود را نیکو بگذارید.» و پیامبر صلّى اللّه علیه و آله و سلّم فرمود: «چون نامگذارى مى ‏کنید نام هایى که با کلمه عبد شروع مى‏ شود بگذارید.» یعنى عبد الله یا دیگر اسامى ذات بارى تعالى. پیامبر صلّى اللّه علیه و آله و سلّم برخى از نام ها را تغییر داد، نام ابو بکر را که در دوره جاهلى عبد الکعبه بود به عبد الله و نام پسر عوف را که در دوره جاهلى عبد الحارث بود به عبد الرحمان تغییر داد، شعب الضلاله را شعب الهدى و یثرب را طیبه و بنى ریبه را بنى رشده و بنى معاویه را بنى مرشده نام نهاد.

حزن پدر بزرگ سعید بن مسیب بن حزن مخزومى که یکى از فقیهان مشهور است چون به حضور پیامبر صلّى اللّه علیه و آله و سلّم رسید، از او پرسیدند نامت چیست گفت: حزن.

پیامبر فرمود: نه که نام تو سهل است، او سه بار تکرار کرد که نام من حزن است و من نام سهل را دوست ندارم که زمین هموار است لگد مال و زبون مى‏شود. پیامبر فرمود: بسیار خوب نام تو حزن باشد. سعید بن مسیب مى‏گفته است: من همواره اندوه آن نام را میان خودمان احساس مى‏کنم.

جابر از پیامبر صلّى اللّه علیه و آله و سلّم روایت مى‏ کند که فرموده است: «هیچ خانه نیست که نام یکى در آن محمد باشد مگر اینکه خداوند بر آن خانه روزى را گشاده مى‏ فرماید و چون کودکان خود را محمد نام نهادید، آنان را مزنید و دشنام مدهید و هر کس سه پسر داشته باشد و نام یکى از ایشان را محمد یا احمد ننهد، بر من ستم روا داشته است.» ابو هریره از پیامبر صلّى اللّه علیه و آله و سلّم روایت مى ‏کند که آن حضرت از اینکه کسى نام و کنیه ایشان را براى خود جمع کند نهى فرموده است. روایت است که در این مورد به على علیه السّلام اجازه فرموده است و او نام پسر خویش را محمد و کنیه ‏اش را ابو القاسم نهاده است، و روایتى هم آمده است که گروهى از پسران صحابه هم نام محمد و کنیه ابو القاسم داشته ‏اند.

زمخشرى مى‏ گوید: خلیفگان و پادشاهان برخى از مردان را به سبب نام پسندیده ایشان مقدم داشته اند و گروهى را هم به سبب بدى نام از خود دور کرده‏ اند، و در این باره ستایش و نکوهش بسیارى آمده است.

مردى از مرد دیگرى پرسید: نامت چیست گفت: بحر، گفت: نام پسرت چیست یا کنیه ‏ات چیست گفت: ابو الفیض، پرسید: نام پدرت چیست گفت: فرات، گفت: بنابراین دوست تو باید با زورق به دیدارت آید.

عربى بیابان نشین عبد الله بن جعفر را با کنیه ابو الفضل صدا مى‏ کرد. گفتند: کنیه ‏اش ابو الفضل نیست. گفت: بر فرض که نباشد در عمل و صفت چنین است.

عمر، یکى از کنیزکان سیاه خود را دید که مى‏ گریست، گفت: چرا مى‏ گریى گفت: پسرت ابو عیسى مرا زده است. گفت: پسر من کنیه ابو عیسى براى خود برگزیده است او را پیش من بیاورید. چون او را آوردند، گفت: اى واى بر تو، مگر عیسى پدر داشته است که تو چنین کنیه‏ اى انتخاب کرده ‏اى، مگر تو کنیه‏ هاى عرب را نمى‏ دانى که ابو سلمه، ابو عرفطه، ابو طلحه، و ابو حنظله است، و او را ادب کرد.

هنگامى که قحطبه بن شبیب پیش ابن هبیره آمد، ابن هبیره مى‏ خواست خبر او را براى مروان بنویسد و خوش نداشت که نام قحطبه بن شبیب را بنویسد، گفت: نامش را مقلوب بنویسید، دیدند مقلوب آن «هبط حق»-  حق هبوط کرد-  مى‏ شود، گفت: رهایش کنید و به همان شکل خودش بنویسید.

امیر المؤمنین على علیه السّلام از قول پیامبر صلّى اللّه علیه و آله و سلّم نقل مى ‏کند که فرموده است: «هرگاه نام پسرى را محمد نهادید، او را گرامى دارید و در مجلس خود براى او جا بگشایید وبراى او چهره ترش مکنید.» و هم از پیامبر صلّى اللّه علیه و آله و سلّم، نقل است که «هر گروهى را که مشورت و رایزنى باشد و کسى را که نامش محمد یا احمد است براى رایزنى پیش خود درآورند براى آنان خیر گزیده مى‏ شود، و هر سفره ‏اى که پهن شود و بر سر آن کسى که نامش محمد یا احمد باشد، آن خانه هر روز دوبار تقدیس مى‏ شود.» اسکندر میان لشکر خود مردى را دید که همواره در جنگ منهزم مى‏ شد، از نامش پرسید، گفت: نام من اسکندر است. گفت: اى مرد یا نامت را دگرگون ساز یا کردارت را.

و شایسته است کسى که به حضور شاه مى‏ رود در مراعات ادب لطافت به خرج دهد. گویند: سعید بن مره کندى پیش معاویه رفت، معاویه گفت: تو سعیدى گفت: نه، امیر المؤمنین سعید است، من پسر مرّهام.

مأمون به سید بن انس ازدى گفت: تو سیدى گفت: اى امیر المؤمنین تو سیدى و من پسر انسم.

جلوه تاریخ در شرح نهج البلاغه ابن ابى الحدیدجلد ۸ //دکتر محمود مهدوى دامغانى

بازدیدها: ۳۴

حکمت ۳۹۶ صبحی صالح

۳۹۶-وَ قَالَ ( علیه‏ السلام  )الْمَنِیَّهُ وَ لَا الدَّنِیَّهُ وَ التَّقَلُّلُ وَ لَا التَّوَسُّلُ

وَ مَنْ لَمْ یُعْطَ قَاعِداً لَمْ یُعْطَ قَائِماً

وَ الدَّهْرُ یَوْمَانِ یَوْمٌ لَکَ وَ یَوْمٌ عَلَیْکَ فَإِذَا کَانَ لَکَ فَلَا تَبْطَرْ وَ إِذَا کَانَ عَلَیْکَ فَاصْبِر

حکمت ۴۰۶ شرح ابن ‏أبی ‏الحدید ج ۱۹

۴۰۶: الدَّهْرُ یَوْمَانِ یَوْمٌ لَکَ وَ یَوْمٌ عَلَیْکَ-  فَإِذَا کَانَ لَکَ فَلَا تَبْطَرْ-  وَ إِذَا کَانَ عَلَیْکَ فَاصْبِرْ قدیما قیل هذا المعنى-  الدهر یومان یوم بلاء و یوم رخاء-  و الدهر ضربان حبره و عبره-  و الدهر وقتان وقت سرور و وقت ثبور- . و قال أبو سفیان یوم أحد-  یوم بیوم بدر و الدنیا دول- .

قال ع فإذا کان لک فلا تبطر-  و إذا کان علیک فاصبر- . قد تقدم القول فی ذم البطر و مدح الصبر-  و یحمل ذم البطر هاهنا على محملین-  أحدهما البطر بمعنى الأشر و شده المرح-  بطر الرجل بالکسر یبطر و قد أبطره المال-  و قالوا بطر فلان معیشته-  کما قالوا رشد فلان أمره-  و الثانی البطر بمعنى الحیره و الدهش-  أی إذا کان الوقت لک-  فلا تقطعن زمانک بالحیره و الدهش عن شکر الله-  و مکافأه النعمه بالطاعه و العباده-  و المحمل الأول أوضح

ترجمه فارسی شرح ابن‏ ابی الحدید

حکمت (۴۰۴-  ۴۰۵-  ۴۰۶)

المنیه و لا الدنیه، و التقلّل و لا التوسّل. من لم یعط قاعدا، لم یعط قائما. الدهر یومان: یوم لک، و یوم علیک، فاذا کان لک فلا تبطر، و اذا کان علیک فاصبر.

«مردن و زبونى نبردن و به اندک بسنده کردن و متوسل نشدن. آن را که نشسته ندهند ایستاده هم نمى‏ دهند. روزگار دو روز است روزى به سود تو و روزى به زیان تو، روزى که به سود توست سرمست مشو و روزى که به زیان توست، شکیبا باش.»

ابن ابى الحدید در شرح این سخنان که هر یک در یک صفحه است شواهدى از اشعار عرب آورده است. که براى نمونه به ترجمه چند بیتى قناعت مى‏ شود: به خدا سوگند مى‏ خورم که مکیدن دانه‏ هاى خرما و آشامیدن آبهاى شور چاهها براى آدمى از خوارى و سؤال کردن از چهره ‏هاى دژم بهتر است… قلم سرنوشت به آنچه خواهد بود، رفته است، بنابراین حرکت و سکون یکسان است، دیوانگى است که براى روزى کوشش کنى و حال آنکه جنین در پرده خود روزى داده مى‏شود.

جلوه تاریخ در شرح نهج البلاغه ابن ابى الحدیدجلد ۸ //دکتر محمود مهدوى دامغانى

بازدیدها: ۱۱۶

حکمت ۳۹۶ صبحی صالح

۳۹۶-وَ قَالَ ( علیه‏ السلام  )الْمَنِیَّهُ وَ لَا الدَّنِیَّهُ وَ التَّقَلُّلُ وَ لَا التَّوَسُّلُ

وَ مَنْ لَمْ یُعْطَ قَاعِداً لَمْ یُعْطَ قَائِماً

وَ الدَّهْرُ یَوْمَانِ یَوْمٌ لَکَ وَ یَوْمٌ عَلَیْکَ فَإِذَا کَانَ لَکَ فَلَا تَبْطَرْ وَ إِذَا کَانَ عَلَیْکَ فَاصْبِر

حکمت ۴۰۵ شرح ابن ‏أبی ‏الحدید ج ۱۹

۴۰۵: مَنْ لَمْ یُعْطَ قَاعِداً لَمْ یُعْطَ قَائِماً مراده أن الرزق قد قسمه الله تعالى-  فمن لم یرزقه قاعدا لم یجب علیه القیام و الحرکه- . و قد جاء

فی الحدیث أنه ص ناول أعرابیا تمره و قال له-  خذها فلو لم تأتها لأتتک

و قال الشاعر

جرى قلم القضاء بما یکون
فسیان التحرک و السکون‏

جنون منک أن تسعى لرزق‏
و یرزق فی غشاوته الجنین‏

ترجمه فارسی شرح ابن‏ ابی الحدید

حکمت (۴۰۴-  ۴۰۵-  ۴۰۶)

المنیه و لا الدنیه، و التقلّل و لا التوسّل. من لم یعط قاعدا، لم یعط قائما. الدهر یومان: یوم لک، و یوم علیک، فاذا کان لک فلا تبطر، و اذا کان علیک فاصبر.

«مردن و زبونى نبردن و به اندک بسنده کردن و متوسل نشدن. آن را که نشسته ندهند ایستاده هم نمى‏دهند. روزگار دو روز است روزى به سود تو و روزى به زیان تو، روزى که به سود توست سرمست مشو و روزى که به زیان توست، شکیبا باش.»

ابن ابى الحدید در شرح این سخنان که هر یک در یک صفحه است شواهدى از اشعار عرب آورده است. که براى نمونه به ترجمه چند بیتى قناعت مى‏ شود: به خدا سوگند مى‏ خورم که مکیدن دانه ‏هاى خرما و آشامیدن آبهاى شور چاهها براى آدمى از خوارى و سؤال کردن از چهره ‏هاى دژم بهتر است… قلم سرنوشت به آنچه خواهد بود، رفته است، بنابراین حرکت و سکون یکسان است، دیوانگى است که براى روزى کوشش کنى و حال آنکه جنین در پرده خود روزى داده مى ‏شود.

جلوه تاریخ در شرح نهج البلاغه ابن ابى الحدیدجلد ۸ //دکتر محمود مهدوى دامغانى

بازدیدها: ۲۵

حکمت ۳۹۶ صبحی صالح

۳۹۶-وَ قَالَ ( علیه ‏السلام  )الْمَنِیَّهُ وَ لَا الدَّنِیَّهُ وَ التَّقَلُّلُ وَ لَا التَّوَسُّلُ

وَ مَنْ لَمْ یُعْطَ قَاعِداً لَمْ یُعْطَ قَائِماً

وَ الدَّهْرُ یَوْمَانِ یَوْمٌ لَکَ وَ یَوْمٌ عَلَیْکَ فَإِذَا کَانَ لَکَ فَلَا تَبْطَرْ وَ إِذَا کَانَ عَلَیْکَ فَاصْبِرْ

حکمت ۴۰۴ شرح ابن ‏أبی ‏الحدید ج ۱۹

۴۰۴: الْمَنِیَّهُ وَ لَا الدَّنِیَّهُ وَ التَّقَلُّلُ وَ لَا التَّوَسُّلُ قد تقدم من کلامنا فی هذا الباب شی‏ء کثیر- 

و قال الشاعر

أقسم بالله لمص النوى
و شرب ماء القلب المالحه‏

أحسن بالإنسان من ذله‏
و من سؤال الأوجه الکالحه‏

فاستغن بالله تکن ذا غنى
مغتبطا بالصفقه الرابحه‏

فالزهد عز و التقى سؤدد
و ذله النفس لها فاضحه‏

کم سالم صحیح به بغته
و قائل عهدی به البارحه‏

أمسى و أمست عنده قینه
و أصبحت تندبه نائحه‏

طوبى لمن کانت موازینه
یوم یلاقی ربه راجحه‏

و قال أیضا

لمص الثماد و خرط القتاد
و شرب الأجاج أوان الظمإ

على المرء أهون من أن یرى‏
ذلیلا لخلق إذا أعدما

و خیر لعینیک من منظر
إلى ما بأیدی اللئام العمى‏

قلت لحاه الله هلا قال بأیدی الرجال

ترجمه فارسی شرح ابن‏ ابی الحدید

حکمت (۴۰۴-  ۴۰۵-  ۴۰۶)

المنیه و لا الدنیه، و التقلّل و لا التوسّل. من لم یعط قاعدا، لم یعط قائما. الدهر یومان: یوم لک، و یوم علیک، فاذا کان لک فلا تبطر، و اذا کان علیک فاصبر.

«مردن و زبونى نبردن و به اندک بسنده کردن و متوسل نشدن. آن را که نشسته ندهند ایستاده هم نمى‏ دهند. روزگار دو روز است روزى به سود تو و روزى به زیان تو، روزى که به سود توست سرمست مشو و روزى که به زیان توست، شکیبا باش.»

ابن ابى الحدید در شرح این سخنان که هر یک در یک صفحه است شواهدى از اشعار عرب آورده است. که براى نمونه به ترجمه چند بیتى قناعت مى‏ شود: به خدا سوگند مى‏ خورم که مکیدن دانه‏ هاى خرما و آشامیدن آبهاى شور چاهها براى آدمى از خوارى و سؤال کردن از چهره ‏هاى دژم بهتر است… قلم سرنوشت به آنچه خواهد بود، رفته است، بنابراین حرکت و سکون یکسان است، دیوانگى است که براى روزى کوشش کنى و حال آنکه جنین در پرده خود روزى داده مى‏شود.

جلوه تاریخ در شرح نهج البلاغه ابن ابى الحدیدجلد ۸ //دکتر محمود مهدوى دامغانى

بازدیدها: ۱۵

حکمت ۳۹۵ صبحی صالح

۳۹۵-وَ قَالَ ( علیه‏السلام  )کُلُّ مُقْتَصَرٍ عَلَیْهِ کَافٍ

حکمت ۴۰۳ شرح ابن ‏أبی ‏الحدید ج ۱۹

۴۰۳: کُلُّ مُقْتَصَرٍ عَلَیْهِ کَافٍ هذا من باب القناعه-  و إن من اقتصر على شی‏ء و قنعت به نفسه فقد کفاه-  و قام مقام الفضول التی یرغب فیها المترفون-  و قد تقدم القول فی ذلک

ترجمه فارسی شرح ابن‏ ابی الحدید

حکمت (۴۰۳)

کلّ مقتصر علیه کاف. «هر چیز که بدان بسنده توان کرد، بس است.» این سخن از باب قناعت است و هر کس بر چیزى قناعت کند، او را کافى و بسنده است.

جلوه تاریخ در شرح نهج البلاغه ابن ابى الحدیدجلد ۸ //دکتر محمود مهدوى دامغانى

بازدیدها: ۱۲

حکمت ۳۹۴ صبحی صالح

۳۹۴-وَ قَالَ ( علیه‏السلام  )رُبَّ قَوْلٍ أَنْفَذُ مِنْ صَوْلٍ

حکمت ۴۰۲ شرح ابن ‏أبی ‏الحدید ج ۱۹

۴۰۲: رُبَّ قَوْلٍ أَنْفَذُ مِنْ صَوْلٍ قد قیل هذا المعنى کثیرا فمنه قولهم-و القول ینفذ ما لا تنفذ الإبر- . و من ذلک القول لا تملکه إذا نما-  کالسهم لا تملکه إذا رمى و قال الشاعر-

و قافیه مثل حد السنان
تبقى و یذهب من قالها

تخیرتها ثم أرسلتها
و لم یطق الناس إرسالها

و قال محمود الوراق-

أتانی منک ما لیس
على مکروهه صبر

فأغضیت على عمد
و کم یغضی الفتى الحر

و أدبتک بالهجر
فما أدبک الهجر

و لا ردک عما کان‏
منک الصفح و البر

فلما اضطرنی المکروه
و اشتد بی الأمر

تناولتک من شعری‏
بما لیس له قدر

فحرکت جناح الضر
لما مسک الضر

إذا لم یصلح الخیر
امرأ أصلحه الشر

و قال الرضی رحمه الله-

سأمضغ بالأقوال أعراض قومکم
و للقول أنیاب لدی حداد

یرى للقوافی و السماء جلیه
علیکم بروق جمه و رعاد

و قال أیضا-

کعمت لسانی أن یقول و إن یقل
فقل فی الجراز العضب إن فارق الغمدا

و إن برودا للمخازی معده
فمن شاء من ذا الحی أسحبته بردا

قلائد فی الأعناق بالعار لا تهی
على مر أیام الزمان و لا تصدا

إذا صلصلت بین القنا قضت القنا
و إن زفرت فی السر قطعت السردا

ترجمه فارسی شرح ابن‏ ابی الحدید

حکمت (۴۰۲)

ربّ قول، انفذ من صول. «بسا سخن که از حمله کارگرتر است.»

جلوه تاریخ در شرح نهج البلاغه ابن ابى الحدیدجلد ۸ //دکتر محمود مهدوى دامغانى

بازدیدها: ۱۶

حکمت ۳۹۳ صبحی صالح

۳۹۳-وَ قَالَ ( علیه‏السلام  )خُذْ مِنَ الدُّنْیَا مَا أَتَاکَ وَ تَوَلَّ عَمَّا تَوَلَّى عَنْکَ فَإِنْ أَنْتَ لَمْ تَفْعَلْ فَأَجْمِلْ فِی الطَّلَبِ

حکمت ۴۰۱ شرح ابن ‏أبی ‏الحدید ج ۱۹

۴۰۱: خُذْ مِنَ الدُّنْیَا مَا أَتَاکَ-  وَ تَوَلَّ عَمَّا تَوَلَّى عَنْکَ-  فَإِنْ أَنْتَ لَمْ تَفْعَلْ فَأَجْمِلْ فِی الطَّلَبِ کان یقال اجعل الدنیا کغریم السوء-  حصل منه ما یرضخ لک به-  و لا تأس على ما دفعک عنه-  ثم قال ع فإن لم تفعل فأجمل فی الطلب-  و هیمن الألفاظ النبویه لن تموت نفس حتى تستکمل رزقها-  فأجملوا فی الطلب- . قیل لبعض الحکماء ما الغنى-  فقال قله تمنیک و رضاک بما یکفیک

ترجمه فارسی شرح ابن‏ ابی الحدید

حکمت (۴۰۱)

خذ من الدنیا ما اتاک، و تولّ عمّا تولىّ عنک، فان انت لم تفعل فاجمل فى الطلب.

«آنچه از دنیا به تو رسید، بستان و از آنچه به تو پشت کند، روى بگردان و اگر چنین نمى‏ توانى، بارى به صورت پسندیده طلب و جستجو کن.»

گفته شده است دنیا را همچون وامدار بد حساب فرض کن، هر چه از آن به دست مى‏ آید بگیر و از آنچه خوددارى کرد، اندوهگین مباش. جمله آخر این سخن مقتبس از حدیث نبوى است که فرموده است: «هرگز کسى نمى‏ میرد تا روزى خود را به کمال دریابد، پس در طلب روزى پسندیده عمل کنید.» به یکى از حکیمان گفته شد: توانگرى در چیست گفت: کمى تمناى تو و خشنودى به آنچه تو را بسنده باشد.

جلوه تاریخ در شرح نهج البلاغه ابن ابى الحدیدجلد ۸ //دکتر محمود مهدوى دامغانى

بازدیدها: ۲۰

حکمت ۳۹۸ صبحی صالح

۳۹۸-وَ قَالَ ( علیه‏السلام  )ضَعْ فَخْرَکَ وَ احْطُطْ کِبْرَکَ وَ اذْکُرْ قَبْرَکَ

حکمت ۴۰۰ شرح ابن ‏أبی ‏الحدید ج ۱۹

۴۰۰: ضَعْ فَخْرَکَ وَ احْطُطْ کِبَرَکَ وَ اذْکُرْ قَبْرَکَ قد تقدم القول فی العجب و الکبر و الفخر

نبذ مما قیل فی التیه و الفخر

فی الحدیث المرفوع أن الله قد أذهب عنکم-  عبیه الجاهلیه و فخرها بالآباء-  الناس لآدم و آدم من تراب-  مؤمن تقی و فاجر شقی-  لینتهین أقوام یتفاخرون برجال-  إنما هم فحم من فحم جهنم-  أو لیکونن أهون على الله-  من جعلات تدفع النتن بأنفهاومن وصیته ص إلى علی ع لا فقر أشد من الجهل-  و لا وحشه أفحش من العجب- .

أتى وائل بن حجر النبی ص فأقطعه أرضا-  و أمر معاویه أن یمضی معه فیریه الأرض-  و یعرضها علیه و یکتبها له-  فخرج مع وائل فی هاجره شاویه-  و مشى خلف ناقته فأحرقته الرمضاء-  فقال أردفنی قال لست من أرداف الملوک-  قال فادفع إلی نعلیک-  قال ما بخل یمنعنی یا ابن أبی سفیان-  و لکن أکره أن یبلغ أقیال الیمن أنک لبست نعلی-  و لکن امش فی ظل ناقتی فحسبک بذاک شرفا-  و یقال إنه عاش حتى أدرک زمن معاویه-  فأجلسه معه على سریره- .

قیل لحکیم-  ما الشی‏ء الذی لا یحسن أن یقال و إن کان حقا-  فقال الفخر- . حبس هشام بن عبد الملک الفرزدق-  فی سجن خالد بن عبد الله القسری-  فوفد جریر إلى خالد لیشفع فیه-  فقال له خالد أ لا یسرک أن الله قد أخزى الفرزدق-  فقال أیها الأمیر-  و الله ما أحب أن یخزیه الله إلا بشعری-  و إنما قدمت لأشفع فیه-  قال فاشفع فیه فی ملإ لیکون أخزى له-  فشفع فیه فدعا به فقال-  إنی مطلقک بشفاعه جریر-  فقال أسیر قسری و طلیق کلبی-  فبأی وجه أفاخر العرب بعدها-  ردنی إلى السجن- .

ذکر أعرابی قوما فقال-  ما نالوا بأناملهم شیئا-  إلا و قد وطئناه بأخامص أقدامنا-  و إن أقصى مناهم لأدنى فعالنا- . نظر رجل إلى بعض ولد أبی موسى یختال فی مشیته-  فقال أ لا ترون مشیته-  کأن أباه خدع عمرو بن العاص- . و سمع الفرزدق أبا برده یقول-  کیف لا أتبختر و أنا ابن أحد الحکمین-  فقال أحدهما مائق و الآخر فاسق-  فکن ابن أیهما شئت- .

نظر رسول الله ص إلى أبی دجانه-  و هو یتبختر بین الصفین-  فقال إن هذه مشیه یبغضها الله إلا فی هذا الموطن- .لما بلغ الحسن بن علی ع قول معاویه-  إذا لم یکن الهاشمی جوادا و الأموی حلیما-  و العوامی شجاعا و المخزومی تیاها لم یشبهوا آباءهم-  فقال إنه و الله ما أراد بها النصیحه-  و لکن أراد أن یفنى بنو هاشم ما فی أیدیهم-  فیحتاجوا إلیه و أن یشجع بنو العوام فیقتلوا-  و أن یتیه بنو مخزوم فیمقتوا-  و أن یحلم بنو أمیه فیحبهم الناس- . کان قاضی القضاه محمد بن أبی الشوارب الأموی تائها-  فهجاه عبد الأعلى البصری فقال-

إنی رأیت محمدا متشاوسا
مستصغرا لجمیع هذی الناس‏

و یقول لما أن تنفس خالیا
نفسا له یعلو على الأنفاس‏

ویح الخلافه فی جوانب لحیتی
تستن دون لحى بنی العباس‏

بعض الأمویه-

إذا تائه من عبد شمس رأیته
یتیه فرشحه لکل عظیم‏

و إن تاه تیاه سواه فإنه‏
یتیه لحمق أو یتیه للوم‏

لبعض الأمویه أیضا-

أ لسنا بنی مروان کیف تبدلت
بنا الحال أو دارت علینا الدوائر

إذا ولد المولود منا تهللت‏
له الأرض و اهتزت إلیه المنابر

بعض التیاهین-

أتیه على إنس البلاد و جنها
و لو لم أجد خلقا أتیه على نفسی‏

أتیه فلا أدری من التیه من أنا
سوى ما یقول الناس فی و فی جنسی‏

فإن زعموا أنی من الإنس مثلهم
فما لی عیب غیر أنی من الإنس‏

بعض العلویه-

لقد نازعتنا من قریش عصابه
بمط خدود و امتداد أصابع‏

فلما تنازعنا الفخار قضى لنا
علیهم بما نهوى نداء الصوامع‏

ترانا سکوتا و الشهید بفضلنا
علیهم أذان الناس فی کل جامع‏

بأن رسول الله لا شک جدنا
و أن بنیه کالنجوم الطوالع‏

کان عماره بن حمزه بن میمون مولى بنی العباس-  مثلا فی التیه حتى قیل أتیه من عماره-  و کان یتولى دواوین السفاح و المنصور-  و کان إذا أخطأ مضى على خطئه تکبرا عن الرجوع-  و یقول نقض و إبرام فی حاله واحده-  الإصرار على الخطإ أهون من ذلک و افتخرت أم سلمه المخزومیه امرأه السفاح-  ذات لیله بقومها على السفاح-  و بنو مخزوم یضرب بهم المثل فی الکبر و التیه-  فقال أنا أحضرک الساعه على غیر أهبه-  مولى من موالی لیس فی أهلک مثله-  فأرسل إلى عماره-  و أمر الرسول أن یعجله عن تغییر زیه-  فجاء على الحال التی وجده علیها الرسول-  فی ثیاب ممسکه مزرره بالذهب-  و قد غلف لحیته بالغالیه حتى قامت-  فرمى إلیه السفاح بمدهن ذهب مملوء غالیه-  فلم یلتفت إلیه و قال هل ترى لها فی لحیته موضعا-  فأخرجت أم سلمه عقدا لها ثمینا-  و أمرت خادما أن یضعه بین یدیه فقام و ترکه-  فأمرت الخادم أن یتبعه به-  و یقول إنها تسألک قبوله فقال للخادم هو لک-  فانصرف بالعقد إلیها-  فأعطت الخادم فکاکه عشره آلاف دینار-  و استرجعته و عجبت من نفس عماره-  و کان عماره لا یذل للخلفاء و هم موالیه و یتیه علیهم- .

نظر رجل إلى المهدی و یده فی ید عماره و هما یمشیان-  فقال یا أمیر المؤمنین‏ من هذا-  قال هذا أخی و ابن عمی عماره بن حمزه-  فلما ولى الرجل ذکر المهدی الکلمه کالممازح لعماره-  فقال عماره و الله لقد انتظرت أن تقول-  مولای فأنفض یدی من یدک فتبسم المهدی- .

و کان أبو الربیع الغنوی-  أعرابیا جافیا تیاها شدید الکبر-  قال أبو العباس المبرد فی الکامل-  فذکر الجاحظ أنه أتاه و معه رجل هاشمی-  قال فنادیت أبو الربیع هنا-  فخرج إلی و هو یقول-  خرج إلیک رجل أکرم الناس-  فلما رأى الهاشمی استحیا و قال-  أکرم الناس ردیفا و أشرفهم حلیفا-  أراد بذلک أبا مرثد الغنوی-  لأنه کان ردیف رسول الله ص و حلیف أبی بکر-  قال حدثنا ساعه ثم نهض الهاشمی-  فقلت له من خیر الخلق-  قال الناس و الله قلت من خیر الناس-  قال العرب و الله-  قلت فمن خیر العرب قال مضر و الله-  قلت فمن خیر مضر قال قیس و الله-  قلت فمن خیر قیس قال یعصر و الله-  قلت فمن خیر یعصر قال غنی و الله-  قلت فمن خیر غنی قال المخاطب لک و الله-  قلت أ فأنت خیر الناس قال إی و الله-  قلت أ یسرک أن تکون تحتک ابنه یزید بن المهلب-  قال لا و الله-  قلت و لک ألف دینار قال لا و الله-  قلت فألفا دینار قال لا و الله-  قلت و لک الجنه قال فأطرق ثم قال-  على ألا تلد منی ثم أنشد-

تأبى لیعصر أعراق مهذبه
من أن تناسب قوما غیر أکفاء

فإن یکن ذاک حتما لا مرد له‏
فاذکر حذیف فإنی غیر أباء

أراد حذیفه بن بدر الفزاری-  و کان سید قیس فی زمانه- . رأى عمر رجلا یمشی مرخیا یدیه-  طارحا رجلیه یتبختر-  فقال له دع هذه المشیه فقال ما أطیق-  فجلده ثم خلاه فترک التبختر-  فقال عمر إذا لم أجلد فی هذا ففیم أجلد-  فجاءه الرجل بعد ذلک فقال-  جزاک الله یا أمیر المؤمنین خیرا-  إن کان إلا شیطانا سلط علی فأذهبه الله بک

ترجمه فارسی شرح ابن‏ ابی الحدید

حکمت (۴۰۰)

ضع فخرک، و احطط کبرک، و اذکر قبرک.

«فخرفروشى خود را کنار بگذار، کبر خود را از سر به درآر و گور خود را فرا یاد آر.»

درباره کبر و فخر و خودپسندى پیش از این سخن گفته شد. ابن ابى الحدید نمونه ‏هاى دیگرى از آنچه در نکوهش فخر و به خود بالیدن گفته شده است آورده است که به ترجمه پاره ‏اى از آن بسنده مى ‏شود.

از جمله سفارشهاى پیامبر صلّى اللّه علیه و آله و سلّم به على علیه السّلام این است که «هیچ درویشى دشوارتر از نادانى نیست و هیچ غربت و تنهایى بدتر از به خود شیفتگى نیست.» به حکیمى گفته شد: آن چیزى که اگر حق هم باشد، گفتن آن نکوهیده است چیست گفت: فخر کردن.

مردى به یکى از پسران ابو موسى اشعرى که در راه رفتن خود مى‏ خرامید، نگریست و گفت: راه رفتن این را مى‏ بینید گویى پدر او عمرو عاص را گول زده است فرزدق هم شنید که ابو برده اشعرى مى‏ گوید: چرا بر خود نبالم که من پسر یکى از دو داورم. فرزدق گفت: یکى از آن دو احمق و دیگرى فاسق بود، پسر هر کدام که مى‏ خواهى باش پیامبر صلّى اللّه علیه و آله و سلّم به ابودجانه نگریست که میان دو صف لشکرها مى‏ خرامید و با ناز حرکت مى‏ کرد، فرمود: «این گونه راه رفتن را خداوند جز در چنین جایى خوش نمى‏ دارد.»

چون این سخن معاویه که گفته بود اگر هاشمى بخشنده و اموى بردبار و عوّامى شجاع و مخزومى به خود بالنده نباشند، به نیاکان خود شبیه نیستند، به اطلاع‏ حسن بن على علیهما السّلام رسید، فرمود: به خدا سوگند در این سخن خود نیت خیر نداشته است، بلکه خواسته است بنى هاشم با این وصفى که از ایشان کرده است، آنچه در دست دارند ببخشند و نیازمند او شوند، و بنى عوّام دلیر گردند و خود را به کشتن دهند و بنى مخزوم با ناز و غرور مورد نفرت قرار گیرند و بنى امیه بردبارى کنند تا مردم ایشان را دوست بدارند.

جلوه تاریخ در شرح نهج البلاغه ابن ابى الحدیدجلد ۸ //دکتر محمود مهدوى دامغانى

بازدیدها: ۱۸۴