دسته:40-60 ترجمه و شرح فلسفی خطبه ها علامه جعفری

حقیقت مطلوب ذاتى که مورد اخلاص قرار می گیرد ، باید پاسخگوى آن مطلق در متن طبیعت باشد که جان نامیده میشود

آدمى در آنهنگام که داراى پدیده اخلاص می گردد ، در حقیقت جان خود را که در متن طبیعت محبوب مطلق او است ، در معرض معامله قرار می دهد . یکى از دو طرف معامله جان است که محبوبیت و مطلوبیت آن ، بطور مطلق در متن طبیعت اثبات شده است ، زیرا چنانکه گفتیم اخلاص عبارتست از کشیدن عصاره و جوهر جان محبوب در راه بدست آوردن حقیقتى که مطلوب ذاتى تلقى شده است .

طرف دیگر معامله عبارتست از آن حقیقت مطلوب ذاتى . و چون جان آدمى محبوب مطلق اوست ، حتما بایستى آنچه که این محبوب مطلق در راه آن مستهلک میشود مطلقى باشد که مافوق جان مستهلک شده تلقى گردد و الا معامله‏اى خواهد بود که خسارتش با هیچ چیزى جبران نخواهد پذیرفت . بهترین دلیلى که میتواند این مدعا را ثابت کند ، اینست که هیجان عشق هنگامیکه با کشف ناشایستگى معشوق فروکش میکند ، تدریجا مبدل به کینه میگردد ، این کینه توزى و احساس تلخى جانگزاى ، معلول بروز این آگاهى است که چرا عاشق جان خود را که محبوب مطلق او بوده است ، در مجراى معامله با معشوقى قرار داده که شایسته آن پدیده والاى عشق نبوده است . آرى

هر چه جز عشق خداى احسن است
گر شکر خواریست آن جان کندن است

عاشقان از درد ز آن نالیده‏اند
که نظر تا جایگه مالیده‏اند

مولوى

تفسیر جمله یکم

در این جمله اخلاص در حال توحید خداوندى بعنوان‏علت‏شایستگى استمداد و طلب یارى از خداوند سبحان گوشزد شده است.یعنى ممکن است که هر کسى در هر حالى که بوده باشد،از خداوند متعال استمدادو طلب یارى نماید،زیرا فیض و رحمت الهى شامل عموم بندگان او است،ولى مسلم است که کسى که در توحید خداوندى اخلاص میورزد و اخلاص اوبر پایه توحید قرار گرفته است،استعانت و مددجوئى او هم از روى اخلاص‏بر مبناى توحید بوده، درخواست و استعانت و قرار گرفتن او در جاذبه ربوبى،از روى حقیقت‏بوده و دور از آلودگى ‏ها و پلیدیها و سودپرستى‏ ها و خودخواهى‏ هاخواهد بود.

تفسیر جمله دوم

در این جمله امیر المؤمنین علیه السلام مطلبى بسیار مهم رابیان میفرماید که دواى دردهاى خانمانسوز انسانى است.میفرماید:عمر خود رابیهوده تلف نکنید و به اصطلاح باین در و آن در نزنید،درباره تکاپوها وتلاشهائى که انجام میدهید بدرستى بیندیشید و دقت کنید که آیا این تکاپوها وتلاشها هماهنگ با دیگر خصلت‏هاى ضرورى انسانى انجام میگیرد،یا فقطنوعى فعالیتهائى بى ‏مغز و گسیخته از دیگر خصلت‏هاى ضرورى انسانى است،آرى ممکن است انسان همه لحظات عمرش را در کار و کوشش و بدون کمترین‏آرامش بگذراند،و حتى در جاذبه کمال ببیند که اخلاص نامیده میشود (اخلاص‏ بمعناى عمومى که در گذشته مشروحا مطرح شده است) ولى این کار و کوششهاو اخلاص مادامیکه دیگر ابعاد سازنده انسانى را در مسیر اخلاص ارزشى قرار ندهد،نتیجه ‏اى نخواهد داد.

پس براى وصول به مقام والاى اخلاص ارزشى،نباید بهیچ نوعى از انواع شرک مبتلا گشت:شرک در مال و منال،شرک بمعناى‏بت‏پرستى،شرک با مقام پرستى،و شرک با خودپرستى و شهرت‏پرستى و غیر ذلک. همچنین وصول به مقام والاى اخلاص نمیتواند با ببازى گرفتن حیات انسانهاسازگار بوده باشد.اخلاص ارزشى با تخریب و معیوب ساختن دیگران با اینکه‏شخص عیبجو خوددارى آن عیب است،نیز سازشى ندارد.

همچنین اخلاص ‏ارزشى با برهم زدن اصول و مختصات دین الهى براى رفع نیازهاى خود محورى‏و براى جلب سود،امکان پذیر نمیباشد.بالاخره چند روئى و چند زبانى دراجتماع که از مختصات نیرنگ بازى و حیله‏ گرى ‏هاست ضد اخلاص ارزشى‏است،بنابر این باید گفت:وصول به مقام اعلاى اخلاص که انسان را به کمال‏خود رسانده و شایسته نام انسان کامل می نماید،بدون تخلق به اخلاق الله و تادب‏به آداب الله امکان‏پذیر نمی باشد.

تفسیر جمله سوم

این جمله شرایط اخلاص در عبادت را چنین بیان میدارد:

شرط یکم

اتحاد درون و برون (پنهان و آشکار،ظاهر و باطن) این همان شرط‏است که در جمله دوم نیز مطرح شده است.

شرط دوم

اتحاد کردار و سخن،میتوان گفت:این دو اتحاد باضافه اتحادهائى که در جمله دوم گفته شد، نتایج‏و آثار وحدت شخصیت انسان مخلص است که این وحدت با پیشرفت تدریجى‏در مسیر وصول به هدف‏«حیات معقول‏»وابسته به حیات آفرین متشکل‏تر و هماهنگ‏ترگشته،شخصیت انسانى در توحید جانش توحید خداوندى را در مییابد و بمقام‏اعلاى اخلاص میرسد.

تفسیر جمله چهارم

در این جمله کمک خداوندى را براى کسیکه در طلب‏اخلاص و اتصاف روحش با این صفت والاى انسانى بر آمده است ،بیان‏ می فرماید.خداوند سبحان مطابق وعده‏اى که در این آیه داده است: و الذین جاهدوا فینا لنهدینهم سبلنا [العنکبوت آیه ۶۹.] و آنانکه در راه ما مجاهدت‏میورزند،ما آنانرا به راه‏هاى خود هدایت میکنیم) .از مجموع ملاحظات در منابع اولیه اسلام که موافق حکم عقل و فطرت‏سلیم است،باین نتیجه میرسیم که خداوند متعال چنین مقرر فرموده است که‏اراده و حرکت روح انسانى را که بطور جدى صورت بگیرد،پاسخ مثبت‏ بدهدو راه را براى آن اراده و حرکت هموار بسازد و قواى آدمى را بیشتر تقویت ‏نماید.

این سنت الهى در قرآن مجید با بیانات مختلفى گوشزد شده است،مانند: من کان یرید العاجله عجلنا له فیها ما نشاء لمن نرید ثم جعلنا له جهنم‏یصلیها مذموما مدحورا.و من اراد الآخره و سعى لها سعیها و هو مؤمن‏فاولئک کان سعیهم مشکورا.کلا نمد هؤلاء و هؤلاء من عطاء ربک و ما کان‏عطاء ربک محظورا [الاسرى آیه ۱۸ و ۱۹ و ۲۰.] کسیکه متاع و مزایاى زودگذر دنیا را بخواهد،در این‏دنیا آنچه را که مطابق مشیت ما است،براى کسیکه اراده کنیم،در همین‏دنیاى زودگذر خواهیم داد و سپس براى او دوزخ را قرار میدهیم که در حالی که‏ مورد توبیخ و دور از رحمت ما است،در آتشش بسوزد.و کسیکه آخرت رابخواهد و براى وصول به امتیازات آن بکوشد در حالیکه با ایمان است،سعى‏و کوشش آنان به نتیجه خواهد رسید.هر دو گروه را از اعطاى پروردگارت کمک‏خواهیم کرد و عطاى پروردگار تو ممنوع از آنان نمیباشد) .

این آیات صریحامیگوید:راه براى اراده و حرکت ارواح انسانها در این زندگانى باز است‏مگر اینکه مصالح و مفاسد پشت پرده که از حواس و عقول آدمیان پوشیده است، استثنائى در این سنت الهى نشان بدهد چون چنین خواهى خدا خواهد چنین میدهد حق آرزوى متقین فیض وجودى الهى مطابق رحمانیت آن مقام اعلا همه وسائل و راه‏هارا براى هدف‏هاى اتخاذ شده بندگانش آماده و هموار فرموده است.و هر کسى‏بمقدار و چگونگى قدرت و آگاهى که داشته باشد،از فیض وجودى الهى ‏برخوردار خواهد گشت.بلى

باران که در لطافت طبعش خلاف نیست
در باغ لاله روید و در شوره ‏زار خس

نهایت امر اینست که باید دید آن انسان که در برابر باران فیض خداوندى‏قرار میگیرد و در صدد پذیرش فیض رحمانى برمیآید،چه میخواهد؟و زمینه‏درون خود را براى پذیرش چه چیزى آماده کرده است.بنابر این قاعده و سنت‏است که امیر المؤمنین میفرماید:آنکس که به خداوند سبحان اخلاص میورزد،خداوند هم او را در وصول به درجات عالى اخلاص موفق میفرماید.

تفسیر جمله پنجم

امیر المؤمنین علیه السلام در این جمله حقیقت‏شهادت وشهادت حقیقى را بیان میدارد و میگوید:شهادتى به پروردگار یگانه میدهم که‏ اخلاصش آزمایش شده است.یعنى این یک شهادت حرفه‏اى و اعتیادى نیست،این شهادت براى اینکه من عضوى از جامعه اسلامى محسوب شوم نیست،این‏شهادت براى بوجود آوردن لذایذ روانى نیست،بلکه شهادتى است که ازجوهر ناب جان بر آمده و بدون اندک آلودگى با خواسته‏ ها و عوارض ناشى‏از خود پرورى و خود محورى متوجه مقام ربوبى میگردد.این شهادت بیان‏شهود مستقیم جلال و جمال ربوبى است،نه یک گواهى معمولى که در صدداثبات مدعا صورت میگیرد.این شهادتى است که دورى و غیاب و مهجورى‏ندارد،نه چنانست که روح من در امتداد فعالیت‏ها و نوسانات فراوانش که‏لحظات حیاتم را بخود مشغول داشته و در میان آنها چند لحظه‏اى هم سر ازخاکدان بلند کرده و بیاد خدا بیفتم و شهادت بوجود و یگانگى او بدهم،بلکه‏این شهادت بازگو کننده چگونگى جریانات روح در جویبار حیات است.چنین شهادتى در حد اعلاى اخلاص است که قل الله ثم ذرهم [الانعام آیه ۹۱] بگو:الله،سپس همه آنها را رها کن) اینست عالى‏ترین درجات اخلاص که اخلاص مطلق‏و اخلاص صدیقین نامیده میشود [جامع السعادات ملا محمد مهدى نراقى ج ۲ ص ۳۹۸].

روایاتى دیگر درباره عظمت اخلاص و ارزش آن

۶-و قد اشار سید الرسل صلى الله علیه و آله الى حقیقه الاخلاص‏بقوله:«هو ان تقول ربى الله ثم تستقیم کما امرت تعمل لله لا تحب ان تحمدعلیه ان لا تعبد هواک و نفسک و لا تعبد الا ربک و تستقیم فی عبادتک کما امرت‏» [ماخذ مزبور ص ۳۹۸] (پیامبر اکرم (ص) با این فرموده خود به حقیقت اخلاص اشاره کرده است که‏عبارتست از اینکه بگوئى:پروردگار من الله است‏سپس چنانکه مامور شده‏اى‏در این قول و اعتقاد استقامت‏بورزى،عمل براى خدا کنى و دوست نداشته باشى‏که ترا بر عملى که انجام داده‏اى ستایشت کنند یعنى هوى و نفس خود را پرستش‏نکنى و هیچ کسى جز پروردگارت را نپرستى و همانگونه که مامور شده‏اى درعبادتت استقامت‏ بورزى.)

اگر این حقیقت در درون آدمى مورد اعتقاد قرار بگیرد که‏«پرورنده هستى‏من الله است‏»و این اعتقاد واقعا با جوهر روح او در آمیزد و بداند که لا حول‏و لا قوه الا بالله (هیچ حرکت و تغییر و قوه‏اى نیست مگر اینکه مستند به فیض عام‏خداوندى است) ،هیچ معمائى درباره دستگاه خلقت و آغاز و انجام آن مغز او رارنج نخواهد داد و هیچ مشکلى در زندگى وى و شئون آن، پیش نخواهد آمد،نه اینکه معماها و مشکلات براى انسان مخلص قابل حل و فصل میباشد، بلکه اصلا پس از حرکت جوهر روح رو به الله،همه آن پیچیدگیها و مشکلات واضطرابات و معماها از اصل منتفى خواهند گشت-

گفته بودم چو بیائى غم دل با تو بگویم
چه بگویم که غم از دل برود چون تو بیائى

سعدى

اى لقاى تو جواب هر سئوال
مشکل از تو حل شود بى قیل و قال

مسلم است که چنین اعتقاد و انجذاب مخلصانه استقامت را بدنبال خودبعنوان یک نتیجه قطعى بوجود خواهد آورد،دیگر هواى نفس براى چنین انسانى‏معبود نخواهد گشت و تاریکى‏ها مبدل بر روشنائى‏ها خواهند شد و موجودیت اووجه المصالحه و یا ابزار کار اربابان تنازع در بقاء نخواهد بود.

۷-«و فی الخبر القدسى:الاخلاص سر من اسرارى استودعته قلب‏من احببت من عبادى‏» [جامع السعادات-ملا محمد مهدى نراقى ج ۲ ص ۳۹۹] در خبر قدسى آمده است که اخلاص سرى از اسرارمن است،آن را در دل هر کسى از بندگانم که دوستش دارم بودیعت مى‏نهم)از این روایت معلوم میشود که اخلاص یک پدیده ساده روانى که در گفتگوهاى‏معمولى متداول است نمیباشد.

بلکه این یک فعالیت‏بسیار والاى روحى است‏که شایستگى بدست آوردن آن،مربوط به انسان و کوششها و گذشتهاى او ازامیال نفسانى است،ولى خود بوجود آمدن آن در درون آدمى به عنایت ‏خداوندى‏ نیازمند است،یعنى این انسان نیست که بتواند اخلاص بمعناى عالى آن را که دراولیاء الله بوجود میآید،تحصیل نماید.

بعبارت دیگر وصول به مقام مخلصین(با فتح لام) احتیاج به مدد و عنایت ربانى دارد که اخلاص ورزیدن بنده مقدمه ‏آن است،نظیر کوشش و گذشت از امیال و هواهاى نفسانى در راه عدالت‏ورزیدن که محصولش عدالت روحى است که پرتوى از عنایات ربانى است.

آیات مربوط به کسانى که بمقام مخلصین (با فتح لام) رسیده ‏اند،در قرآن دردر موارد متعدد آمده است از آنجمله: و لاغوینهم اجمعین الا عبادک منهم‏المخلصین [الحجر آیه ۳۹ و ۴۰.] [شیطان گفت:] (و من همه فرزندان آدم را فریب خواهم داد،مگر آن بندگان ترا از آنان که بمقام مخلصین رسیده‏اند) و ما تجزون الا ما کنتم‏ تعملون.الا عباد الله المخلصین.اولئک لهم رزق معلوم [الصافات آیه ۳۹و۴۰و۴۱] و شما پاداش داده‏نخواهید شد،مگر آنچه را که عمل می کردید.مگر آن بندگان خداوندى که‏ بمقام مخلصین رسیده ‏اند،زیرا براى آنان رزق معینى است) .

توضیح این که‏ کسى که به درجه عالى مخلصین نائل می گردد،چنانکه از فریبکاریهاى شیطان‏درونى (نفس اماره و غرایز سرکش حیوانى) رها شده است،همچنین از اغواهاو حیله‏گریهاى شیطان برونى که ابلیس است،آزاد شده است،زیرا آدمى باوصول به مرتبه مخلصین داراى آن قدرت ربانى میگردد که مالکیت‏برخود رابدست میآورد و آنرا از دستبرد هر دو شیطان در امان نگه می دارد.امتیازى که‏در این آیه به مخلصین داده شده است،رزق معلوم است که ما فوق پاداش معمولى‏براى عمل معمولى است.

۸-«و قال صلى الله علیه و آله:ما من عبد یخلص العمل لله اربعین‏یوما الا ظهرت ینابیع الحکمه من قلبه على لسانه‏» [جامع السعادات-ملا محمد مهدى نراقى.ج ۲ ص ۳۹۹] و پیامبر اکرم (ص) فرمود:هیچ بنده‏اى چهل روز در عمل اخلاص نمیورزد مگر اینکه چشمه‏سارهاى حکمت‏از قلبش بزبانش جارى میگردد) شبیه باین مضمون در روایتى از امام محمد باقرعلیه السلام چنین آمده است:

۹-«ما اخلص عبد الایمان بالله اربعین یوما-او قال ما اجمل عبد ذکر الله اربعین یوما-الا زهده الله تعالى فی الدنیا و بصره دائها و دوائهاو اثبت الحکمه فی قلبه و انطق بها لسانه‏» [ماخذ مزبور ص ۴۰۰.] هیچ بنده‏اى در ایمان بخدا چهل روزاخلاص نورزید[یا فرمود:هیچ بنده چهل روز ذکر خدا را صحیح و کامل وزیبا بجاى نیاورد]مگر اینکه خداوند او را در دنیا بمقام زهد و پارسائى رسانیدو او را بر درد و دواى دنیا بینا ساخت و حکمت را در قلبش جایگیر نمود وزبانش را بآن گویا فرمود) مضمون این روایت‏بطور فراوان نقل شده است.

توضیح این مضمون چنین است، که یکى از مختصات فوق العاده سازنده و باارزش اخلاص اینست که هر چه دوام و استمرار پیدا کند،قلب آدمى نورانى‏ترو به شناخت اصول بنیادین هستى و«حیات معقول‏»موفق‏تر میگردد.البته چهل روزکه یک عدد خاص و در گذرگاه گردیدن از ارزش مخصوصى برخوردار است،براى بروز اثر اخلاص مطرح شده است و معلوم است که هر چه بیشتر دوام واستمرار پیدا کند بهمان مقدار قلب انسان بیشتر آماده پذیرش عنایت‏خداوندى‏میگردد،چنانکه اگر کمتر از چهل روز باشد و لو یک روز هم که بوده باشد،اخلاص اثر خود را خواهد بخشید.

آیینه دل چون شود صافى و پاک
نقشها بینى برون از آب و خاک

هم ببینى نقش و هم نقاش را
فرش دولت را و هم فراش را

آیینه دل صاف باید تا در او
واشناسى صورت زشت از نکو

مولوى

این مطلب که تقوى و اخلاص عامل افزایش آگاهى و موجب بروزدانستنیهاى حیاتى میباشد، هم از مشاهدات فراوان اثبات میشود و هم درمنابع اسلامى بطور فراوان گوشزد شده است. مانند: و اتقوا الله و یعلمکم الله [البقره آیه ۲۸۲ براى مطالعه روایات دیگر به کتاب الوافى ج ۳ ص ۳۲۸ و ۳۲۹ملا محسن فیض کاشانى مراجعه شود. ] (و بخداوند تقوى بورزید و خداوند به شما تعلیم خواهد داد) لذا باید گفت:اخلاص در اندیشه و گفتار و عمل عامل لاروبى چشمه سارهاى درونى است از مجموع مشاهدات فراوان و منابع اسلامى و تحقیقاتى که محققان درانسان شناسى انجام داده‏ اند،این حقیقت را باید بپذیریم که اخلاص در اندیشه و گفتارو کردار عامل لاروبى چشمه‏ سارهاى درونى است که با پاک شدن آن چشمه‏ سارهاانبوه معرفت‏هاى ناب در درون آدمى بجریان میفتد.

اخلاص در اندیشه واقعیات رادر آن حدود که از توانائى استعدادهاى انسانى برمیآید،قابل شهود میسازد،و از در آمیختن آن واقعیات به آلودگى‏ها و کثافات تخیلات و اوهام بى‏اساس‏جلوگیرى میکند و همچنین مانع بروز آن خواسته‏ها و امیال حیوانى در درون‏آدمى میگردد که هیچ عاملى جز اندیشه ناب و با اخلاص در وقعیت‏ حقیقى‏ انسانى در این جهان هستى،نمیتواند جلو بروز آنها را بگیرد.همچنین اخلاص‏در گفتار و پرهیز از زبان بازى و سخن پردازى و فریبکارى مردم بوسیله کلمات‏ چند پهلو کمک بزرگى به تنظیم قواى مغزى می نماید و نمیگذارد با الفاظ واصطلاحات شیرین و خوشایند مغز خود و انسانها را با مقاصد شوم و نیت‏هاى پلیدپر از لجن نمود.

اخلاص در عمل که روح عمل هم نامیده میشود،میتواند عامل‏سازنده موجودیت انسان در مسیر«حیات معقول‏»بوده باشد.این اخلاص‏هاى ‏سه گانه چنانکه گفتیم چشمه ‏سارهاى درون آدمى را که بنا بمفاد آیه و علم آدم‏الاسماء کلها [البقره آیه ۳۱] متصل به منابع علم خداوندیست لاروبى نموده بجریان میندازد.در روایت‏شماره ۹ یک نکته بسیار مهمى وجود دارد که توجه بان ضرورت‏دارد،در این روایت امام محمد باقر (ع) میفرماید:«کسى که چهل روز ایمان‏مخلصانه بخدا داشته باشد یا چهل روز ذکر خدا را با اخلاص دارا بوده باشد، خداوند درد و دواى زندگى در این دنیا را براى او روشن میسازد،و او به درد ودواى این حیات بینا و آگاه میگردد».اگر این مطلب را با مضمون بیتى که به‏امیر المؤمنین (ع) نسبت داده شده است در نظر بگیریم:

دوائک منک و لا تشعر ودائک منک و لا تبصر [دیوان منسوب به امیر المؤمنین علیه السلام] (دواى دردهاى تو از خود تست و نمى‏فهمى و درد تو هم از خود تست‏و آنرا نمى ‏بینى) باین نتیجه فوق العاده با اهمیت میرسیم که اخلاص بمعناى‏حقیقى آن چنان صفا و روشنائى درونى می آورد که آدمى هرگونه درد و نقص‏خود را بخوبى مى‏ فهمد و آن درد و نقص را بر خویشتن نمى‏ پوشاند و در نتیجه‏دواى آن را هم که خدا در درونش به ودیعت نهاده است،در می یابد و دردخود را درمان و معالجه مینماید.

اگر امروزه مى ‏بینیم که اختلالات و انحرافات‏و بیماریهاى روانى گوناگون اغلب جوامع بشرى را فرا گرفته است که شایع‏ترین‏آنها بیمارى‏«از خود بیگانگى‏»است،یک پدیده جبرى است که معلول ناآگاهى‏ مردم از دردها و دواهاى درونى خودشان میباشد و اینکه مى‏بینیم این بیمارى‏رنج و تلخى ندارد و هیچ یک از مبتلایان باین بیمارى ناله و شیون نمیکنند براى ‏عمومیت آنست که از قدیم گفته‏اند:البلیه اذا عمت طابت (هنگامیکه بلا ومصیبت عمومى شد خوشایند میشود یا مورد رضایت قرار می گیرد) تا آنجا که‏ بیمارى و گرفتارى جزئى از طبیعت معمولى بشر محسوب می گردد. اریک‏فروم ‏جمله ‏اى بسیار عالى در این مورد دارد.

او می گوید:«روانشناسان از خود بیگانه‏ شخص از خود بیگانه را سالم میدانند!» [جامعه سالم-اریک فروم-ص ۲۰۲.] فروم مى‏ گوید:«آنچه ولز درباره ‏روانشناسان و جراحان بطرز زیبائى در کتاب شهر کوران آورده،درباره عده ‏زیادى از روانشناسان فرهنگ ما صادق است:مرد جوانى بین قبیله‏ اى که تمام مردم آن کور مادر زاد بودند مسکن گزیده بود.

روزى وسیله پزشگان قبیله‏ مورد معاینه قرار گرفت.یکى از معمرین قوم که خود را صاحب فکر و اندیشه‏ میدانست-او پزشک بود و ذهن فلسفى و خلاقى داشت و مانند دیگران کوربود-تصمیم گرفت ‏با استعدادهاى مخصوص بخود نونز را معالجه کند،روزى‏ که یعقوب هم حضور داشت،موضوع نونز را مطرح کرد و گفت:من بوگوتارا معاینه کرده‏ ام وضعش برایم روشن است،تصور می کنم احتمالا معالجه‏ پذیرباشد.

یعقوب پیر پاسخ داد:این همان است که من همواره آرزویش را دارم.دکتر کور گفت:مغز او صدمه دیده است.یعقوب پرسید:چه صدمه‏ اى؟دکترپاسخ داد:آن دو شیى‏ء عجیب که چشم نامیده می شوند و به چهره زیبائى می دهند،بیمارند،آنها به شدت باد کرده ‏اند،مژه دارند و پلک‏هایش حرکت می کنند،لذا مغز او در معرض تحریک و پریشانى است.

یعقوب پرسید:خوب چه کارباید کرد؟پزشک پاسخ داد: بنظر من تنها راه علاج او یک جراحى ساده ودر آوردن آن دو عضویست که سبب هیجان و پریشانى بیمار می شوند،پس ازآن وى بى ‏گفتگو فرد سالمى خواهد شد.یعقوب گفت:باید سپاسگزار دانش ‏بود،سپس با شتاب نزد نونز رفت تا این مژده امید بخش را به او بدهد.» [ماخذ مزبور. (بوگوتابه معنى بیمار است و یعقوب و نونز اسامى خاص مى ‏باشند) ]

حالا وضع کنونى جوامع بشرى که مخصوصا خود را پیشرفته نیز نامگذارى‏کرده‏اند،شبیه بهمین داستان است که دردها و دواهاى مردم آن جوامع باملاک یک فرهنگ بیگانه از ابعاد اصلى طبیعت‏بشرى تشخیص داده میشود و نه‏تنها نابینایان میخواهند بینایان را معالجه کنند،بلکه نابینایان حتى بینائى‏بینایان را هم بیمارى تلقى نموده و براى آن دوا و درمان تعیین می فرمایند!!

۱۰-«و قال صلى الله علیه و آله:ثلاث لا یغل علیهن‏» [جامع السعادات ج ۲ ص ۴۰۰] سه گروه ازاشخاص هستند که زنجیرى بگردن آنان پیچیده نمى‏ شود،یا سه گروه از اشخاص هستند که در زندگى دست و پاى آنان بسته نمی شود،…از آن گروه دل مردمسلمانى است که در عمل به خدا اخلاص می ورزد) .

معناى این روایت فوق‏العاده با اهمیت است،زیرا میگوید:انسانى که ‏از اخلاص برخوردار است، هرگز گره و پیچیدگى در حیات او بوجود نمیآیدو هرگز به بن‏بست نمیرسد و زندگانى براى او مانند بار سنگین بر دوشش‏شکنجه نمیدهد و ابزار کار اقویا و قدرت پرستان قرار نمیگیرد تا بدلخواه خودزنجیر بگردن او ببندند.

دلیل این مسئله روشن است،زیرا انسان مخلص با شناخت و دریافت‏هدف اعلاى حیات،بر مبناى اصول و قواعدى حرکت میکند که حتى اشتباه‏و خطا در تطبیق آنها به شئون زندگى، حیات او را مختل و پیچیده نمیسازد،زیرا او با یک هدف‏گیرى آگاهانه و نیت پاک و خالص در«حیات معقول‏»گام‏بر میدارد و برگشت از اشتباه و خطا براى او هیچ ناراحتى تولید نمیکند،زیرا او نیست که مرتکب خطا در اندیشه یا عمل و گفتار گشته است،بلکه‏ عوارض جبرى جهل و ناتوانى ‏هائى که قدرت بر طرف کردن آنها را نداشته‏است موجب ارتکاب اشتباه و خطا گشته ‏اند.

یک احتمال دیگر یا بعد دیگرى‏از معناى روایت اینست که تنها انسان مخلص است که میتواند از قیود و علائق‏زنجیرى حیات طبیعى محض رها شده و پس از رهائى از قیود و علائق زنجیرى ‏که هر حلقه‏اى از آنها باز دارنده روح از حرکت در مسیر«حیات معقول‏»میباشندبه آزادى برسد.

احساس این آزادى که بسیار شیرین است و خود پس از رهائى‏از قید و بندهاى بسته بدست و پاى روح بوجود می آید،درست مانند احساس ‏قدرت است که پس از ناتوانى بدست انسان برسد،چنانکه قدرت یک واقعیت‏ ناآگاه و بی طرفى است که ارزش آن وابسته به نیت و هدف ‏گیرى و عمل‏قدرتمند است،همچنین آزادى آن عامل بزرگ حیاتى است که ارزش آن‏وابسته به نیت و هدف‏ گیرى و عمل آن انسانى است که آزادى نصیبش‏ گشته است.

این آزادى که عبارتست از قدرت انتخاب یکى از چند هدف‏یا یکى از چند وسیله براى وصول به هدف ارزش خود را از هدفى که انسان‏آزاد در نظر میگیرد،در مییابد، اگر آن هدف انتخاب شده حقیقتى داراى‏ارزش و از مقولات مربوط به خیر و کمال بوده باشد، داراى ارزش عالى‏بوده و در اینصورت اختیار نامیده می شود،زیرا اختیار چنانکه در بعضى ازمباحث مجلدات گذشته مطرح شده است،بمعناى جویندگى خیر است.

درروایت مورد بحث پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله و سلم میفرماید:شخصى که‏بمقام اخلاص رسیده است، غل و زنجیرى براى او وجود ندارد و با نظر به‏به حقیقت اخلاص معلوم می شود که منظور آن حضرت تنها رهائى از قید و زنجیرنیست که رهایى محض نامیده میشود،بلکه آن حالت رهائى است که ازآزادى عبور کرده و بمرحله اختیار که عبارتست از شکوفائى آزادى در مسیرخیر و کمال رسیده است.

اگر بخاطر داشته باشیم،در یکى از جملات‏ امیر المؤمنین درباره اخلاص این جمله را دیدیم که در بیان شهادت اینطورمی گوید:شهاده ممتحنا اخلاصها شهادتى به خدا میدهم که اخلاصش آزمایش‏ش ده و از امتحان گذشته است.این اخلاص است که او را بمقام اختیار موفق ‏ساخته و باصطلاح عمومى امیر المؤمنین بمرحله ‏اى از آزادى (اختیار) رسیده‏ است که توانسته است آزادى بخش بانسانها بوده باشد.

مولوى این حقیقت رادرباره امیر المؤمنین (ع) دریافته و میگوید:

زین سبب پیغمبر با اجتهاد نام خود و آن على مولا نهاد
گفت هر کاورامنم مولا و دوست ابن عم من على مولاى اوست

کیست مولا آن که آزادت کند
بند رقیت ز پایت‏برکند

چون به آزادى نبوت هادیست
مؤمنان را ز انبیا آزادى است

اى گروه مؤمنان شادى کنید
همچو سرو و سوسن آزادى کنید

البته این معماى رنج ‏آور که کدامین نظم اجتماعى باید در جوامع بشرى‏به اجرا در آید که حیات انسانها با برخوردارى از آزادى در سیستم‏هاى‏تشکل یافته[که بطور طبیعى انسان را آنچنانکه خود سیستم میخواهد،میگرداند]بتواند بجریان بیفتد؟

براى ابد غیر قابل حل و فصل خواهد ماند،مگر اینکه‏ دانشمندان علوم انسانى مخصوصا محققان در علوم تعلیمى و تربیتى لزوم عبورانسانها را از مرحله آزادى که فقط قدرت انتخاب یکى از چند راه را در بردارد،بمرحله اختیار احساس نمایند و طرق این عبور و انتقال را بطور جدى‏در دسترس مردم بگذارند و به آن قناعت نکنند که مسائل اخلاقى ما این لزوم‏و ضرورت را چه با صراحت و چه بطور اشاره گوشزد مى‏ کنند.و مادامی که ‏این عبور و انتقال عملا و بطور عینى در زندگى بشرى وارد نگردد،بشر بطورطبیعى به سه گروه تقسیم خواهد گشت که زندگى هیچیک از آنها از حقیقت‏اصلى خود برخوردار نخواهد گشت:

گروه اول

گروهى از مردمند که دسترنج و محصولات عالى مغزى‏و روانى خود را به سود دیگران از دست‏خواهند داد بدون اینکه یک منطق‏صحیح و واقعى،این از دست دادن را براى آنان قابل قبول بسازد و هر وقت‏هم که از ذهنش خطور کند که چرا باید دسترنج و محصولات عالى مغز من‏بدون عوض نصیب دیگران گردد؟!با این پاسخ که تو باید فداى اجتماع شوى[فدا شدن براى اجتماعى که جز هوى و هوس و خودخواهى منطق دیگرى رانمى‏ فهمد] اکت ‏خواهد نشست.در صورتیکه اگر آدمى به مرحله اخلاص واختیار برسد خود را واقعا در برابر اجتماع متعهد و مسئول وجدانى و الهى‏ببیند از هیچ گذشت و فداکارى دریغ و مضایقه ننموده و هیچ قیمتى براى کارخود انتظار نخواهد داشت،زیرا کارى که با احساس تعهد و با اخلاص واختیار بوجود می آید،فوق مبادله و ارزش میباشد.

گروه دوم

مردمى هستند که ساختمان لذایذ و کاموریهاى خود را بر پایه‏دردها و رنجها و کوششهاى دیگران استوار ساخته،نه تنها کمترین اعتنائى به‏انرژى‏هاى عضلانى و مغزى و روانى تکاپوگران نخواهند نمود،بلکه منتى هم‏برگردن آنان مینهند که ما شما را به انسانیت پذیرفته‏ایم!!

گروه سوم

کسانى هستند که نه اختیار میفهمند و نه جبر،نه حقیقتى براى‏آنان مطرح است نه باطلى، این مفاهیم براى آنان خواب‏آور است که اگراز کسى بشنوند یا در نوشته‏اى با آنها روبرو شوند، حالتى شبیه به گیجى درآنان بوجود میآید.متاسفانه اکثریت وحشت انگیز مردم جوامع از این گروه‏هستند که از حیات جز خوشى‏ها و رفاه و کامورى در آن،هیچ چیزى رانمى‏فهمند.و شگفت‏آورتر از همه اینست که سردمداران و باصطلاح گردانندگان‏ جوامع هم در جست و خیز و تاخت و تازهاى قدرت پرستانه خود،روى‏ همین اکثریت تکیه مى‏ کنند!!

و لعمرى لو کنا ناتى ما اتیتم ما قام للدین عمود و لا اخضر للایمان‏عود و ایم الله لتحتلبنها دما و لتتبعنها ندما (و سوگند بزندگیم،اگر ما در آن زمان وضع امروزى شما را داشتیم،ستونى براى دین قائم نمیشد و براى ایمان شاخه‏اى سبز نمى ‏گشت و سوگندبخدا،از این تقصیر در انجام وظیفه خون خواهید دوشید و در دنبالش‏ندامتى[بیفایده]) .

با این بى ‏تفاوتى ‏ها و سست عنصرى ‏ها هیچ کارى از شما ساخته نخواهد گشت ما که در زمان پیامبر اکرم (ص) به هدف اعلاى خود رسیدیم،به سه‏عامل اساسى مستند بودیم:

عامل یکم

مشیت‏ خداوندى که میخواست در روى زمین پیامبرى رامبعوث نماید که جهانیان را از حیرت و ضلالت و فقر و نادانى و تعصب‏هاى‏ احمقانه نجات داده و آنانرا به مسیر«حیات معقول‏»هدایت فرماید.این مشیت‏ خداوندى چنین خواسته بود که آخرین مشعل فروزان دین الهى را سر راه کاروان ‏بشرى نصب و مردم را از سرگشتگى در تاریکى‏هاى گمراه کننده زندگى طبیعى ‏محض برهاند.

عامل دوم

اخلاص شدید کسانى بود که به پیامبر اعظم ایمان آورده واو را بعنوان نماینده واقعى خدا در روى زمین پذیرفته بودند.این اخلاص بحدى‏موجب رشد مسلمانان گشته بود که آنان از هر چیزى در دنیا صرف‏نظر نموده،جز مشیت‏خداوندى را که استقرار دین الهى در روى زمین بود،نمی خواستند.

لذا روابط خویشاوندى و دیگر پیوستگیهائى که مردم مسلمان با یکدیگرداشتند،دگرگون گشته و در پرتو یک نظام الهى در مسیر دین فطرت قرار گرفتند. ملاک زشتى ‏ها و زیبائى‏ ها و نیکیها و بدیها و دوستى‏ ها و دشمنى‏ ها،مفاهیم ‏جاهلى خود را از دست داده بر حقایقى تکیه کرد که اشباع کننده هر دو بعدمادى و معنوى انسانها گشت.همه این انقلابات و دگرگونیها معلول اخلاص‏شدید به مکتبى جاودانى بود که پیامبر اکرم (ص) بر آنان عرضه فرمود.

عامل سوم

کوشش و تلاش فوق تصور بود که در دنبال دو عامل مزبوردرخت‏ برومند اسلام را سرسبز و با طراوت نمود.اگر کمترین نقض و اختلالى در یکى از عوامل سه‏گانه روى میداد،نه‏ اسلامى مطرح بود و نه حقیقتى بنام ایمان.امروزه آن عامل یکم که مشیت ‏خداوندى براى بقاء و دوام اسلام در روى زمین است،مانند آنروز،ثابت ودر جریان است،زیرا خداوند سعادت شما مردم را و آیندگان را مانند سعادت‏ مردم دوران پیامبر اسلام می خواهد و تفاوتى در این مشیت الهى میان دیروز وامروز و فردا نیست.آنچه که شما را از مسلمانان زمان پیامبر جدا میکند وآنچه که موجب حرکت نزولى شما مسلمانان این دوران گشته است،مربوط به عامل دوم و سوم است که شما آنها را از دست داده‏ اید.

کو آن اخلاص شدیدکه مسلمین را در راه حقیقت از همه علایق و روابط حیات با طبیعت و انسان‏قطع نموده علایق و روابط فطرى و عقلائى سالم را جانشین آنها بسازد؟!کجااست آن کوشش و تلاش فوق تصور که مسلمانان را پارسایان شب زنده‏دار وشیران نیرومند روز نموده و شرق و غرب دنیا را براى آنان مانند آشیانه‏اى که‏ با دست‏ خود ساخته بودند،نموده بود؟!شما امروز در سیر نزولى حرکت‏ می کنید و نمی دانید که نزول پس از چنان صعود تکاملى،چه عواقبى وخیم در پى‏ خواهم داشت.شما امروز از این رویدادها و وقایع و نگرشهاى احمقانه ‏اى‏ که به زندگى دارید،خون خواهید دوشید و ندامت کشنده بدنبالش.

شرح وترجمه نهج البلاغه علامه محمدتقی جعفری  جلد ۱۰

انگیزه امیر المؤمنین علیه السّلام در بتأخیر انداختن جنگ و نگاهى به جریانات پیش از شروع جنگ صفین

هیچ کس تردید در این ندارد که معاویه چنان شخصیت خود را در قدرت پرستى در این دنیا محو و متلاشى کرده بود که امیدى به بازگشت او به یک شخصیت سالم و آگاه شدن به موقعیتى که در آن غوطه‏ور گشته بود ،

مانده باشد . همچنین هیچ شکى در این حقیقت وجود ندارد که امیر المؤمنین علیه السّلام با نظر به تعهد الهى و اصول عالى انسانى نمیتوانست با آن چنگیز خونسرد و ماکیاولى درس نخوانده و نژاد پرست از در سازش در آید . امیر المؤمنین علیه السّلام در همه گفتارهاى خود جنگ با معاویه را جهاد در راه خدا میدانست .

با اینوصف چرا على ( ع ) گاهى در شروع جنگ و حمله بآن مکار ستمگر تأخیر میورزید ؟ پاسخ این سؤال را خود آنحضرت در جملات مورد تفسیر به صراحت بیان فرموده است که حاصل آن علاقه شدید آن دادگر فوق دادگران به هدایت و ارشاد فریب خوردگان بوده است .

شمشیر بازى و زور آزمائى و ببازى گرفتن جان آدمیان نه تنها در هدف « حیات معقول » فرزند ابیطالب نبوده است ، بلکه آن بزرگ بزرگان بازیهاى مزبور را ضد هدف « حیات معقول » میدانست . منطق امیر المؤمنین ( ع ) بر مبناى حیات انسانها تکیه میکرد ، زیرا حیاتست که منشأ آثار و تولید کننده نتایج مطلوب هدف جهان هستى است نه مرگ و نابودى . بهمین جهت بود که این حیات شناس آشنا با جانهاى انسانى هرگز در حمله و هجوم شتابزدگى نداشت و از شروع بجنگ با ناکثین و مارقین و قاسطین جدا اجتناب نموده و بارها با آنان به گفتگو و احتجاج مى‏پرداخت و باصطلاح معروف اتمام حجت میکرد .

در آن هنگام هم که اقدام به جنگ ضرورى مینمود ، فرمان حمله را براى بعد از ظهر و نزدیکى‏هاى تاریکى صادر میفرمود . وقتیکه فرماندهان علت تأخیر فرمان حمله را از آن پیشوا و رهبر جان‏هاى آدمیان مى‏پرسیدند ، چنین پاسخ میداد که ساعات عصر به شب نزدیک است ، بگذارید تاریکى فرا رسد ، تا آنان که مى‏خواهند در میدان جنگ حاضر شوند و هنوز در راهند ، وارد میدان نشوند ، یعنى به مرز زندگى و مرگ نرسند و آنانکه زخم خورده ‏اند ، از تاریکى استفاده کرده زندگى خود را نجات بدهند . و از طرف دیگر هر اندازه که سپاهیان به شب نزدیکتر میشوند ، سست‏تر میگردند و از حالت جوش و خروش و پرخاش آنان کاسته مى‏شود و درهاى رحمت الهى بر خاک نشینان باز میگردد .

بدین ترتیب شماره کشته شدگان تقلیل مى‏یابد . اینست منطق امیر المؤمنین که منطق حیات و جان انسان‏ها است . اما جریان گفتگو و اتمام حجت لازم که در صفین موجب تأخیر در صادر کردن فرمان حمله به سپاهیان معاویه گشته است ، مطابق نقل ابن ابى الحدید بدین ترتیب بوده است : « امیر المؤمنین در صفین به آب فرات مسلط گشت و به اهل شام اجازه داد که در استفاده از آب فرات ، با او و سپاهیان او مشترک باشند ، باشد که این عنایت و اجازه و دادگرى آنان را بخود بیاورد و در موقعیت نابکارانه‏اى که در پیش گرفته بودند تجدید نظر کنند و به تأمل و اندیشه بپردازند . [ولى هیهات آیا معاویه مى‏تواند در موقعیت خود بیندیشد و تجدید نظر کند ، یا آن مغزهائى که با اشکال گوناگون بوسیله تبلیغات و وعده و وعیدهاى معاویه شستشو شده‏اند ؟ مغز و روان معاویه در مسیر عشق به مقام و قدرت چنان متحجر شده بود که در برابر حق و حقیقت یا باید بشکند و یا اگر حامیان و طرفداران حق از قدرت ظاهرى محروم بوده باشند ، مانند سنگ مقاومت نماید تا حق گرایانرا بشکند . اما وضع شستشو شدگان مغزى روشنتر از آنستکه نیازى به بیان داشته باشد . ] چند روز اول سکوت بر طرفین حکمفرما بود ، یعنى نه از طرف امیر المؤمنین علیه السلام پیامى بسوى معاویه و معاویه پرستان میرفت و نه بالعکس ، در این هنگام سپاهیان امیر المؤمنین تأخیر صدور فرمان جنگ از امیر المؤمنین را تحمل نکرده ، چنین گفتند :

یا امیر المؤمنین آیا ما زنها و فرزندانمان را در کوفه گذاشتیم و به سرزمین شام آمدیم که اینجا را براى خود وطن اتخاذ کنیم ؟ فرمان جنگ را صادر فرما ، زیرا مردم از تأخیر جنگ ناراحتند و در این باره بگو مگو راه انداخته‏اند . حضرت پرسید : چه میگویند ؟ پاسخ دادند که مردم چنین گمان میکنند که شما از بیم مرگ اقدام به جنگ نمیکنید و برخى از مردم گمان میکنند که شما درباره جنگ با شامیان شک و تردید دارید .

حضرت در پاسخ آنان فرمود : من کى از جنگ بیم و کراهت داشته‏ام ؟ شگفت‏انگیز است که من در دوران جوانى علاقه و اشتیاق به جنگ و جهاد در راه خدا داشته‏ام ، ولى حالا که سالیان عمرم بالا رفته و رو به سپرى شدن است و هنگام کوچ از این دنیا براى من فرا رسیده است ، از جنگ و جهاد بهراسم ؟ سوگند بخدا ، من این امر را پشت و رو کرده و بطور کامل درباره آن اندیشیده و تنها نتیجه‏اى که دریافته‏ام اینست که یا باید با این تبهکاران بجنگم و یا به خدا و رسولش معصیت بورزم ، ولى من در اقدام بجنگ شکیبائى مى ‏کنم . باشد که آنان بخود بیایند و هدایت شوند یا حداقل گروهى از آنان هدایت را بپذیرند زیرا رسول خدا در جنگ خیبر بمن فرمود : اگر خداوند بوسیله تو یک مرد را هدایت کند ، براى تو بهتر از هر چیزیست که آفتاب بر آن میتابد .

نصر بن مزاحم مى ‏گوید : سپس على علیه السلام بشیر بن عمرو انصارى و سعید بن قیس همدانى و شبث بن ربعى تمیمى را به نزد معاویه فرستاد و فرمود : بروید نزد آن مرد ، و او را به سوى خداوند عز و جل دعوت کنید و دعوت کنید او را به اطاعت و پیروى از جمعیت و تبعیت از دستور خداوند سبحان . شبث گفت : یا امیر المؤمنین آیا نمیخواهى او را با دادن سلطه و مقامى که اگر با تو بیعت کند ، تقدم و ترجیحى براى او در برابر دیگران محسوب گردد متمایل به خود بسازى ؟ حضرت فرمود : بروید به نزد او و با او احتجاج کنید و ببینید نظرش چیست . آن سه نفر رفتند و به معاویه وارد شدند .

االترهید فی الدنیا

ألا و إنّ الدّنیا قد تصرّمت ۴ ، و آذنت بانقضاء ۵ ، و تنکّر معروفها ۶ و أدبرت حذّاء ۷ ، فهی تحفز بالفناء سکّانها ۸ ، و تحدو بالموت جیرانها ۹ ، و قد أمرّ فیها ما کان حلوا ۱۰ ، و کدر منها ما کان صفوا ۱۱ ، فلم یبق منها إلاّ سمله کسمله الإداوه ۱۲ أو جرعه کجرعه المقله ۱۳ ، لو تمزّزها الصّدیان لم ینقع ۱۴ . فأزمعوا عباد اللّه الرّحیل عن هذه الدّار ۱۵ المقدور على أهلها الزّوال ۱۶ ، و لا یغلبنّکم فیها الأمل ۱۷ ، و لا یطولنّ علیکم فیها الأمد ۱۸ .

اگر آب حیات می خواهید ، نخست جانوران ضد حیات را که آب را بر روى شما بسته ‏اند از پاى درآورید .

آیا احترام حیات براى شما ثابت شده است ؟ آیا اصلا معناى حیات را مى‏فهمید ؟ آیا خباثت و پلیدى کسانى را که شما را از قلمرو حیات کشیده و به مرز مرگ و نابودى رسانده‏اند ، درک میکنید ؟ آیا براى شما معناى اینکه حیات از آن خدا است ، اثبات شده است ؟ اگر چنین است پس چرا ایستاده ‏اید چرا براى نجات زندگى خود دست به قبضه شمشیر نمی برید می دانید شما با این مسامحه و سست عنصرى چه میکنید ؟ شما دو معصیت کبیره را که شبیه بمبارزه با مشیت خداوندیست ، مرتکب میشوید ، معصیت یکم خیانت بر جان خویش با از دست دادن حیات که نوعى خودکشى جنون آمیز است که به مقدمات اختیارى منتهى می گردد .

معصیت دوم که بجهت غیر مستقیم بودن آن از دیدگان شما پوشیده است ، اینست که با سبک شمردن دفاع از جانهاى خود حیات دیگر انسانها را نیز بازیچه دست اقویاى از خدا بیخبر و ضد انسان قرار داده و میدان براى یکه تازى آنان باز میکنید . و با این سست عنصرى خود اثبات میکنید که براى انسان نماهاى بدتر از درندگان مانعى از بستن آب حیات بخش وجود ندارد توقف مکنید ، تحمل در این فاجعه نه بحکم عقل جائز است و نه به حکم شرع مباح .

این ضد انسان بنام معاویه که امروز رویاروى ما ایستاده و به وقیح‏ترین عمل که بستن آب بر روى انسانهاى تشنه است مرتکب شده است ، مقصدى جز اشباع کامجوئى‏هاى حیوانى در این دنیا ندارد ، او کسى است که در برابر همه منطق‏هاى عقلى و مذهبى شمشیر نشان میدهد ، آیا فکر میکنید که براى این شمشیر ناحق پاسخى جز شمشیر وجود دارد ، بنا به نوشته تواریخ فرمان امیر المؤمنین براى فتح فرات و باز کردن آب بر روى مسلمانان صادر شد ، این فرمان فورا به اجرا در آمد و فرات بر روى سپاهیان امیر المؤمنین گشوده شد .

آیا فرزند ابیطالب پس از تسلط بر آب فرات در صدد انتقام از آن ضد انسانها بر آمد ؟ نه هرگز ، بلکه دستور داد سپاهیان معاویه نیز از آب حیات بخش که حق عمومى انسانها است ، بهره‏مند شوند . آرى

ارید حیاته و یرید قتلى
عذیرک من خلیلک من مراد

( من زندگى او را میخواهم او مرگ مرا میخواهد غدر این مقابله نابکارانه را از دوست مرادیت بیاور ) .

درست همین حادثه تفکیک کننده انسان از ضد انسان در داستان کربلاى خونین نیز بوقوع پیوست . حادثه چنین بود که حسین فرزند امیر المؤمنین علیهما السلام در مسیرش رو به کربلا بود که حر بن یزید ریاحى در یکى از منزلگاهها با هزار نفر سپاهى از کوفه به مقابله با حسین ( ع ) از راه رسید ، حرارت سوزان آفتاب همه آنان را خسته و درمانده کرده بود ، یاران حسین ( ع ) آب بهمراه خود داشتند ، اینان تشنگان سپاه حر را سیراب کردند ، حتى آن آب را مقدارى هم به بدن اسبانشان که از گرما سخت افسرده بودند ، پاشیدند .

یکى از سپاهیان حر میگوید : من کمى دیرتر از دیگران رسیده بودم و بسیار تشنه بودم ، مشکى را براى آشامیدن آب بدستم گرفتم ، از شدت تشنگى دست و پاچه شده نمیتوانستم از دهان مشک آب بیاشامم ، حسین بن على ( علیهما السلام ) این منظره را دید و جلو آمد و گفت : انخ الراویه ( مشک را [ دهنه آن را ] اینطور کج کن ) و خود آنحضرت بمن کمک کرد .

این بود که کار فرزند على بن ابیطالب ( ع ) . اما پس از آنکه امام حسین در کربلاء توقف کرد ، نامه‏اى از عبید اللّه بن زیاد به عمر بن سعد فرمانده سپاه یزید بن معاویه فرستاده شد . در این نامه چنین آمده که با رسیدن این نامه به حسین و یارانش سخت بگیر و امان مده و آب را بر روى آنان ببند آرى حسین فرزند على یعنى انسان فرزند انسان ، یزید فرزند معاویه یعنى ضد انسان فرزند دشمن انسانیت .

و عمل هر یک معرف شخصیت وى و آرمان و هدف اعلاى زندگى او است . ۶ ، ۷ فالموت فى حیاتکم مقهورین و الحیاه فى موتکم قاهرین ( مرگ و نابودى شما در آن زندگى است که از دشمن شکست خورده و ذلیل شده‏ اید . زندگى فنا ناپذیر شما در آن مرگى است که با پیروزى بر دشمن از این جهان رخت بربسته ‏اید ) .

مرگ در زندگى و زندگى در مرگ

هیچ حقیقتى در این دنیا به اهمیت زندگى و مرگ براى فرزندان آدم وجود ندارد . قضیه چنین نیست که با شناخت زندگى و مرگ و تصحیح رابطه با آندو اتفاقا ابدیت آدمى تأمین میشود ، بلکه میتوان گفت : بدانجهت که رابطه زندگى این دنیا با حیات ابدى شبیه به رابطه علت و معلول است ، بنابر این ، بدون شناخت و اصلاح علت توقع شناخت و اصلاح معلول مخالف حکم بدیهى عقل است .

به اضافه اینکه مسامحه و بى‏اعتنائى به زندگى این دنیا و بشوخى گرفتن آن ، موجب از دست رفتن با اهمیت‏ ترین موضوعى است که با مشیت خداوندى در این جهان هستى پدیدار شده است . این همان موضوع است که وَ نَفَخْتُ فیهِ مِنْ رُوحى‏ [ الحجر آیه ۲۹] ( و در آن انسان از روح خود دمیدم ) معرف آنست .

پس خسارت ناشى از تباه کردن این پدیده ربانى فقط آن نیست که سعادت ابدى را مبدل به شقاوت ابدى مینماید ، بلکه آن عظمت و امتیازى که از دست رفته است و آن سرمایه الهى که محصولش رابطه با کمال مطلق بود ، پوچ و نابود گشته است . از همین جا است که به خلاف منطق بودن بیانى که دنى دیدرو در این مسئله دارد بخوبى پى می بریم .

این شخص میگوید : « بر فرض که خدائى وجود داشته باشد ، بدانجهت که آن خدا رحیم و کریم و مهربان معرفى شده است ، لذا عذابى بنام آخرت وجود نخواهد داشت » . این شخص متوجه نشده است که انسانهاى کامل و رشد یافته بیش از دیگران به رحمت و کرامت و محبت خداوندى ایمان دارند و با اینحال در این دنیا حداکثر تلاش و کوشش را در راه عمل به اصول عالى انسانى و دستورات خداوندى و وجدانى انجام داده ‏اند ، این کوشش‏ها و تلاشها نه فقط براى آن بوده است که در ابدیت دچار شقاوت و سقوط نگردند ، تا بآنان پاسخ داده شود که خدا کریم و رحیم و مهربان است ، بلکه براى بهره‏بردارى از استعدادهاى عالى حیات میباشد که بى‏اعتنائى بآنها موجب از دست دادن عالیترین امتیازاتى است که خداوند براى کوشندگان مقدر فرموده است .

پس از این مقدمه عظمت مطلبى را که امیر المؤمنین علیه السّلام در دو جمله مورد تفسیر بیان فرموده در میابیم که : « حیات مقهور و شکست خورده در برابر عوامل خصومتها و بطور عموم در برابر عوامل مزاحم « حیات معقول » مرگ است و بالعکس : حیات کسانیکه در مسیر « حیات معقول » به پایان میرسد ، حیات حقیقى است .

این « حیات معقول » با ارزش‏ترین و با عظمت‏ترین پدیده الهى است که باید از هجوم رهزنان ضد انسان و هوسهاى شیطانى نگهدارى شود » . ۸ ، ۱۰ ألا و أنّ معاویه قاد لمّه من الغواه و عمّس علیهم الخبر حتّى جعلوا نحورهم اغراض المنیّه ( آگاه باشید ، معاویه مشتى گمراهان منحرف را بدنبال خود انداخته و خبر واقعیات را بر آنان تاریک ساخته است تا آنان گلوهاى خود را آماج تیر نموده ‏اند ) .

این قدرت محوران با هر وسیله ممکن نخست مغز و روان ساده لوحان را دست کارى می کنند و سپس رگ بیخبرى آنان را بدست گرفته و مقاصد شوم خود را بآنان تلقین می نمایند

شستشوى هوش و فهم و تعقل و دیگر قواى فعال مغزى و روانى و احساس استقلال انسانها تاریخى بس کهن دارد . اگر بخاطر داشته باشید هنگامیکه امیر المؤمنین علیه السّلام در مسجد کوفه در محراب عبادت بشهادت رسید و خبر شهادت وى در سرزمین شام منتشر گشت ، اشخاص از یکدیگر مى ‏پرسیدند : على بن ابیطالب در کجا شهید شد ، پاسخ می شنیدند که در محراب مسجد کوفه .

آنگاه این سئوال را مطرح میکردند که مگر على ابن ابیطالب نماز میخواند ؟ آرى ، چنین است نیروى شیطانى شستشوى مغزى که على ( ع ) آن را عاشق بیقرار رابطه با خدا را که نماز نامیده می شود ، بى ‏نماز معرفى میکند ، عدل محض را ظالم ، ظلم محض را عین عدالت و ظلمت را نور و نور را ظلمت می سازد خدا انتقام پایمال شدن حق و حقیقت و خون انسانهائى را که در راه حق و حقیقت ریخته شده است ، از این پیروان ماکیاولى شیطان سیرت بگیرد . شستشوى مغزى وروانى که مساوى نابود شدن شستشو شدگان است ، اشکال و طرق گوناگونى دارد . شخصیت‏هاى چشمگیر جوامع وقتى که تحت تأثیر قدرت محوران قرار میگیرند ، میتوانند از مؤثرترین عوامل شستشوى مغزى و روانى بوده باشند .

در دوران امیر المؤمنین ( ع ) عمرو بن عاص را مى ‏بینیم که خود را در برابر ثروت و جاه و مقام دنیا به معاویه میفروشد و شروع به شستشوى مغزى و روانى مردم ساده لوح می نماید و این جمله را در جو جامعه میپاشد : « على بن ابیطالب ( ع ) مردیست شوخ طبع » در صورتیکه تاریخ بشرى قیافه‏اى به جدیت قیافه فرزند ابیطالب بخود ندیده است ، سرتاسر زندگى او یک لحظه بى ‏توجه به خدا و ابدیت که روح آدمى را با جدى ‏ترین حالات بخود مشغول میدارند ، نگذشته است .

ناله ‏هاى شبانگاهى او و مناجات‏هاى دائمى و عشق برین او به دیدار خداوندى چیزى نیست که کسى در آن شک و تردید نماید . با اینحال مى‏بینیم عمرو بن عاص براى اداى وظائف نوکرى و خود فروختگى خویش به معاویه ، وارد میدان میشود و با این جمله صد در صد دروغ که فرزند ابیطالب مردى است شوخ طبع به شستشوى مغزى و روانى ساده لوحان مى‏پردازد . گروهى دیگر از چشمگیران را سراغ داریم که با دو شکل و یا دو طریق مزدورى معاویه را براى عمل شستشو بعهده گرفته و مردم ساده‏دل را از حق و حقیقت محروم می ساختند :

شکل یکم

اشخاصى چشمگیر بودند که میگفتند : « بلى ، على بن ابیطالب مردى است بزرگ و او با رسمیت کامل به زمامدارى رسیده است ، اما خوب ، چه باید کرد که قضا و قدر هم وجود دارد یعنى در قضا و قدر الهى است که معاویه هم که مردى است مسلمان و داراى قدرت ، نظریات خودش را طرح و پیاده کند و قضا و قدر الهى را نمیتوان منتفى ساخت » ملاحظه می شود که اصطلاح قضا و قدر چگونه بصورت عامل شستشوى مغزى و روانى برآمده ،عقل و هوش و وجدان مردم ساده لوح را از کار می اندازد .

و معلوم است که وقتى چنان جملاتى از دهان چشمگیران شنیده شود ، چه کسى قدرت دارد که بگوید : بنابر فرمایش شما ( چشمگیران مزدور ) قضا و قدر خداوندى چنین است که :

۱ قدرت محوران براى رسیدن بقدرت ، میتوانند حق قانونى یک انسان کامل را که هرگز از حق و قانون تعدى نمیکند پایمال نمایند .

۲ قدرت محوران میتوانند آب را که ماده حیاتى انسانها است ، بروى هفتاد هزار مسلمان که عمار بن یاسرها و مالک اشترها و صدها مردم پارسا و متقى در میان آنان وجود دارند ببندند و بخواهند که آنان از تشنگى نابود شوند ، و اگر مورد بازخواست قرار بگیرند ، پاسخ بدهند که : خوب ، قضا و قدر الهى چنین بوده است .

۳ قدرت محوران میتوانند هزاران اراذل و اوباش را مانند بسر بن ارطاه و سفیان بن عوف غامدى را بسیج کنند و در هر شهر و دیارى که نام على بن ابیطالب را بشنوند ، همه جانداران آن شهر و دیار را بکشند و تار و مار کنند و پاسخ آنرا به چشمگیران قرآن بدست حواله کنند که آنان با کمال وقاحت بفرمایند که خوب ، قضا و قدر الهى است و ربطى به ما و معاویه صفتان ندارد .

۴ قدرت محوران با تکیه به قضا و قدر مجازند که دروغ بگویند و به تناقض‏گوئى‏ها مرتکب شوند و دلیل این جواز انسان سوز را همان قضا و قدر الهى ارائه بدهند .

۵ قدرت محوران میتوانند قرآن ، آن کتاب الهى را مستمسک قدرت پرستى‏هاى شیطانى خود قرار داده و قرآن و قرآنیان را نابود بسازند چرا دست بچنین کارى نزنند ، با اینکه قضا و قدر چنین دستورى را صادر کرده است .

۶ قدرت محوران میتوانند همه تعهدهائى را که بسته و براى ایفاى آنها سوگند یاد کرده‏اند ، نقص نموده و از بین ببرند ، چنانکه معاویه تعهدهائى را که با امام حسن مجتبى علیه السّلام بسته بود ، نقص کرد و از بین برد ، چرا چنین نکنند ؟ با اینکه قضا و قدر چنین حکمى داده است اى آقا ، مگر نشنیده ‏اى ؟ :

با قضا چیره زبان نتوان بود
که بدوزند اگر صد دهن است

شکل دوم

از شستشوى مغزى و روانى بوسیله آن شخصیت‏هاى چشمگیر تأیید و تقویت می گشت که در برابر این جو سازیها و قضا و قدر بازیهاى نابکارانه ، با اینکه قدرت جلوگیرى از آن را داشتند ، ساکت نشسته و قیافه عالمانه و فیلسوفانه بخود گرفته ، بجاى آنکه قضا و قدر را تفسیر و روشن نمایند و بگویند :

ما در اسلام قضا و قدرى که ضد مشیت خداوندى باشد ، نداریم . ما در اسلام قضا و قدرى بمعناى مبارزه و محاربه با خدا نداریم ، اعمال و گفتار آن نابخردان هوى پرست و شیطان صفت را با سکون خود تجویز می نمودند .

اینان هرگز از خود نمى ‏پرسیدند که : اگر قضا و قدر موجب میشود که قدرت پرستان از خدا بیخبر به درو کردن جانهاى آدمیان بپردازند ، چگونه همان قضا و قدر است که حکم میکند هر انسانى باید از جان و شرف و ناموس خود تا آخرین لحظاتش دفاع کند و نگذارد حیات او دستخوش هوسرانى‏ها و پلیدیها و جاه و مقام بازیهاى چند روزه آن بیماران روانى گردد ، بنابر این ، قضا و قدر میگوید : اینان نیز حداکثر کوشش را براى دفاع از همه شئون خود صرف نموده و با هر سلاح کشنده‏اى که بتوانند بدست بیاورند وارد میدان کارزار شوند و با آن بیماران روانى به نبرد بى ‏امان بپردازند .

نتیجه این قضا و قدر بازیها اینست که قضا و قدر حکم قاطع صادر فرموده است که همه انسانها یکدیگر را بکشند و نابود سازند چنانکه در آغاز مبحث شستشوى مغزى و روانى گفتیم : این پدیده ضد انسانى تاریخى بس کهن دارد و این پدیده در هر جامعه و دورانى مطابق عوامل و شرایط و جو فرهنگى حاکم بجریان میفتد .

اگر در قرون وسطاى مغرب زمین ، قدرتمندان احتیاج به توسل به شستشوى مغزى و روانى داشتند ، وسائل آنان مربوط به مسائل الهیات و مفاهیم تجریدى و اخلاقیات عاطفى و غیر ذلک بود . امروزه در جوامع باصطلاح پیشرفته‏اى که مسائل و مفاهیم مزبور قدرت خود را از دست داده و به اصطلاح خودشان در برابر زندگى تعقلى ( راسیونالیسم ) رنگ خود را باخته ‏اند ، وسایل جدیدترى نقش شستشو را بازى می کنند . 

این شستشوى مدرن بقدرى مؤثر و ماهرانه انجام میگیرد که نه تنها مغز را دگرگون میکند و درک و فهم و تعقل و آرمانهاى مردم را از بین میبرد و خواسته‏ هاى قدرتمندان را بجاى آنها در مغز مردم میکارد ، بلکه اصلا من مردم را منتفى ساخته یک من مطلوب قدرت را بجاى آن مى ‏نشانند . حتما همه شما با کلمه « از خود بیگانگى » آشنائى نزدیک دارید و حتما میدانید که یکى از نامهاى مشهور قرن ما « قرن از خود بیگانگى » است .

معناى این کلمه آن نیست که مردم جوامع امروزى خود یا من ندارند ، زیرا حیات بدون خود و یا من جزء جمادات و گیاهان است که تسلیم محض در برابر عوامل طبیعى هستند ، در صورتیکه انسانهاى امروز علائم و مشخصات و مختصات حیات را دارا بوده و به لذت‏ها جلب میشوند و از رنج و دردها فرار میکنند و براى انتخاب محیط زیست میکوشند ، بلکه معناى از « خود بیگانگى » اینست که خود یا من حقیقى آنان شستشو شده و با خود یا من ساخته شده بوسیله اربابان زر و زور زندگى میکنند . در عبارت زیر که فروم بیان میکند ، کاملا دقت کنید :

سخنى است از آنحضرت ، در این سخن بیان فتنه‏هائى است که موجب ویرانى عالم میگردد ۱ ( جز این نیست که ابتداء بروز آشوب‏ها و فتنه‏ها ، هوى‏هائى است که مورد تبعیت قرار میگیرند ۲ و احکامى است که بدعت گذاشته میشوند ۳ . در این فتنه‏ها [ یا هوى‏ها و احکامى که بطور بدعت طرح شده‏اند ] با کتاب خدا مخالفت میشود ۴ و مردانى از مردان دیگر بر مبنایى غیر از دین خداوندى تبعیت میکنند ۵ اگر باطل از در آمیختن با حق تفکیک و خالص شود ۶ بر حق جویان پوشیده نمیماند ۷ و اگر حق از پوششها و آمیزش با باطل تفکیک و خالص شود ۸ زبانهاى مردم معاند از قیل و قال درباره حق بریده میشود ۹ ولى مشتى از حق ۱۰ و مشتى از باطل را گرفته و درهم مخلوط میشوند ۱۱ در این موقع است که شیطان بر پیروان خود مسلط گشته ۱۲ و کسانیکه از طرف خداوندى سابقه نیکو بآنان داده شده است ، نجات پیدا میکنند ۱۳ . )

تفسیر عمومى خطبه پنجاهم

۲ ، ۵ إنّما بدء وقوع الفتن أهواء تتّبع و أحکام تبتدع ، یخالف فیها کتاب اللّه ، و یتولّى علیها رجال رجالا على غیر دین اللّه ( جز این نیست که ابتداء بروز آشوب‏ها و فتنه‏ها هوى‏هائى است که مورد تبعیت قرار میگیرند و احکامى است که بدعت گذاشته میشوند . در این فتنه‏ها [ یا هوى‏ها و احکامى که بطور بدعت طرح شده‏اند ] با کتاب خدا مخالفت میشود و مردانى از مردان دیگر بر مبنایى غیر از دین خداوندى تبعیت میکنند ) .

نخستین عوامل بدعت‏ها و نتایج آنها

بدعت‏هاى ویرانگر در یک جامعه اسلامى ، بطور ناگهانى و یا با آگاهى کامل مردم به انحراف آن بدعتها از مکتب بروز نمیکند . همچنین بدانجهت که دین اسلام مجموعه‏اى از اصول و عقاید فطرى و احکام و تکالیف سازنده مادى و معنوى است ، لذا بوجود آوردن بدعتها در چنین مکتبى هرگز به عوامل منطقى مستند نخواهد بود .

آیا میتوان براى تحریف این اصل که « ستمکار نمیتواند زمامدارى جامعه را بدست بگیرد » یک عامل صحیح و دلیل منطقى پیدا کرد ؟ نه هرگز ، بنابر این ، هر عامل و دلیلى که براى تجویز زمامدارى ستمکار بر جامعه [ که بدعت است ] در نظر گرفته شود ، چیزى جز هوى و هوس بنیانگذاران بدعت نخواهد بود . آیا میتوان براى شکستن اصل « لزوم ایفاء به تعهدها » ، منطقى جز هوى و هوس شیطانى عهد شکنان تصور نمود ؟ آیا میتوان براى تحریف « لزوم ارتباط با خدا در اشکال عبادات » دلیلى و عاملى جز هوى و هوس‏هاى پلید حیوانى پیدا کرد ؟ مسلما هرگز ، زیرا :

و ما ذا بعد الحقّ الاّ الضّلال ؟ ( چیست در بیرون از حق جز گمراهى ) که مستند به امیال و هوى‏ هاى نفسانى است . با این بیان هیچ جمله‏اى براى تعیین نخستین عوامل بدعت‏ها نمیتواند با جمله‏اى که امیر المؤمنین علیه السّلام فرموده است ، برابرى کند .

پس از آنکه بدعتهائى در یک جامعه بوسیله هواها و خودپرستى ‏ها بروز کرد ، نوبت ظهور فتنه‏ ها و آشوبها فرا میرسد ، زیرا طبیعى است که بدعت‏ها هر اندازه هم ماهرانه و عوام فریبانه به اجتماع عرضه شوند ، بالاخره با متن واقعیات دین که با قرآن محورى و حفظ سنت و فعالیت عقول سالم پاکان جامعه براى خردمندان جامعه تثبیت شده است ، ناهماهنگ و ناسازگار گشته ، موجب بروز آراء و عقاید و تأویلات و تفسیرات شخصى می گردد و شعله‏ هاى فتنه و آشوب زبانه میکشد و گروه‏بندى ‏ها شروع میشود . ۶ ، ۱۳ فلو أن الباطل خلص من مزاج الحقّ لم یخف على المرتادین . و لو أنّ الحقّ خلص من لبس الباطل انقطعت عنه ألسن المعاندین . و لکن یؤخذ من هذا ضغث و من هذا ضغث فیمزجان ، فهنالک یستولى الشّیطان على أولیائه و ینجوا « الّذین سبقت لهم من اللّه الحسنى » [ اقتباس است از آیه شریفه أَنَّ الَّذینَ سَبَقَتْ لَهُمْ مِنَّا الْحُسْنى‏ اُولئکَ عَنْها مُبْعَدُونَ ]

( اگر باطل از در آمیختن با حق تفکیک و خالص شود ، بر حق جویان پوشیده نمی ماند . و اگر حق از پوششها و آمیزش با باطل تفکیک و خالص شود ، زبانهاى مردم معاند از قیل و قال درباره حق بریده میشود . ولى مشتى از حق و مشتى از باطل گرفته و درهم مخلوط میشوند . در این موقع است که شیطان بر پیروان خود مسلط گشته و کسانیکه از طرف خداوندى سابقه نیکو بآنان داده شده است ، نجات پیدا میکنند ) .

نظریه دوم میگوید : خداوند امور آینده را نمى ‏داند

و این عدم علم به آینده را به عدم درک آینده تشبیه نموده و گفته ‏اند : چنانکه خداوند امور آینده را درک نمى ‏کند ( چون واقع نشده ‏اند ) همچنان امور آینده را نیز نمى ‏داند .

ابن ابى الحدید این نظریه را به هشام ابن الحکم نسبت داده است این نسبت از ابن ابى الحدید که محقق مطلعى است ، بسیار بعید و ناروا است ، زیرا هشام بن الحکم از بهترین تلامیذ امام صادق علیه السّلام بوده و آنحضرت علاقه شدیدى به او داشت ، و محال است که هشام با داشتن فکر انحرافى مورد توجه امام صادق ( ع ) که علم قرآن در نزد او و پدران و فرزندانش بود ، قرار بگیرد .

و اما استدلالى که به ادعاى فوق کرده‏اند ، باضافه اینکه با آیات قرآنى مردود است ، مبناى صحیحى ندارد ، زیرا مبناى استدلال فوق براینست که چون حوادث آینده را خدا درک نمیکند ، پس علم بآنها نیز ندارد ، اشکال این مبنا اینست که اگر مقصود از درک همان دریافت علمى است ، این اصل ادعا است و نمى‏تواند ادعا را ثابت کند و اگر مقصود از درک دریافت تأثرى است ، دریافت تأثرى درباره خداوند امکان ناپذیر است ، چه از حوادث گذشته باشد و چه از حوادث حاضر و آینده .

ممکن است این مدعیان مبناى استدلال خود را بر عدم وقوع حوادث آینده قرار بدهند و بگویند : چون حوادث آینده تحقق پیدا نکرده است ، لذا نمیتوانند معلوم خداوندى بوده باشند . خطاى آشکار این مبنا در این است که این مدعیان رابطه زمان را با خدا مانند رابطه ما با زمان تصور کرده‏اند . یعنى چنانکه قرار گرفتن یک رویداد در آینده ، آنرا از درک و علم ما بر کنار مى ‏سازد ، همچنین از درک و علم خداوندى نیز بر کنار مینماید اینان نمیدانند که همه حوادث و رویدادهاى عالم هستى از آغاز تا بانجام بدون طناب ممتد زمان و یکى در کنار دیگرى ، نه یکى پس از دیگرى براى خدا معلوم است .

اى بر ورق تو درس ایام
ز اغاز نوشته تا بانجام

نظامى گنجوى

جهان خلق و امر از یک نفس شد
که هم آندم که آمد باز پس شد

ولى آنجایگه آمد شدن نیست
شدن چون بنگرى جز آمدن نیست

تعالى اللّه قدیمى کاو بیکدم
کند آغاز و انجام دو عالم

جهان خلق و امر آنجا یکى شد
یکى بسیار و بسیار اندکى شد

شیخ محمود شبسترى

حمد و سپاس بندگان براى ابد از آن او است

امیر المؤمنین علیه السّلام در جملات مورد تفسیر ، شب و پدیده‏هائى را که در آن بوقوع مى‏پیوندند بعنوان اشاره براى ابدیت و دوام حمد به پیشگاه خداوندى متذکر شده است . احتمال قوى میرود که این خطبه را پس از رسیدن شبانگاه ایراد فرموده است . همه میدانیم که منظره آسمان در موقع شب بسیار هیجان ‏انگیز و موجب بروز تفکرات و دریافتهاى خالص می گردد .

می توان گفت : عالى ‏ترین و لطیف‏ترین مناجات و نیایش‏هاى اولیاء اللّه و شب بیداران هنگامى صورت مى ‏گیرد که سکوت اسرار آمیز همه جا را فرا گرفته و آدمى ، ناچیزى خود را در برابر عظمت هستى مشاهده مینماید و به هیجان و وجد مى ‏آید . خصوصا این وجد و هیجان با نظاره به سپهر لاجوردین با آن نقطه‏ هاى زرینش که یک پهنه بیحد و مرز را در جلو دیدگان ناظر میگستراند ، شدید و پر معناتر می گردد .

این فقط یک منظره زیباى معمولى نیست ، مخصوصا با توجه به سادگى تابلوئى که آسمان در برابر دیدگان آدمى نهاده است ، بلکه احساس زیبائى مخلوط به احساس بیکرانگى و بى ‏نهایت است که در درون آدمى بجهت اشتغال به شئون حیات طبیعى محض راکد و بیحرکت مانده است ، شبانگاه با تماشاى منظره پر معناى آسمان بهیجان در میآید و باضافه لذت غیر قابل توصیف نوعى احساس عظمت و حیرت والا بوجود مى ‏آورد .

در توصیف منظره شب و رویدادهاى بزرگى که در آن صورت گرفته است مطالب زیاد و تابلوهائى خیره کننده ترسیم شده است . یک نکته بسیار با اهمیت که در تماشاى منظره آسمان در شب‏ها براى آگاهان مطرح است ، تسلیم بیچون و چراى فضاى بسیار پهناور با آن همه اجرام و کرات و کائنات دیگر به قوانین است که با کمال سکوت و بدون کوچکترین سر و صدا در مجراى قانونى خود حرکت مى‏کنند و دم بر نمیآورند ، در صورتیکه در روى کره زمین که در برابر کائنات فضائى مانند قطره‏اى در برابر دریاست موجوداتى بنام انسان زندگى میکنند که بجهت داشتن جرعه‏اى ناچیز از اختیار سر و صدائى راه انداخته و با خیال طغیان گرى بر قوانین و سدشکنى‏ ها در عالم هستى مشغول جست و خیز هستند ناصر خسرو مى ‏گوید :

چیست این خیمه که گوئى پر گهر دریاستى
با هزاران شمع در پنگانى از میناستى

باغ اگر بر چرخ بودى لاله بودى مشتریش
چرخ اگر در باغ بودى گلبنش جوزاستى

از گل سورى ندانستى کسى عیوق را
این اگر رخشنده بودى و آن اگر بویاستى

جرم گردون تیره و روشن در او آیات صبح
گوئى اندر جان نادان خاطر داناستى

ماه نو چون زورق زرین نگشتى هر شبى
گرنه این گردنده چرخ نیلگون دریاستى

ناصر خسرو پس از شمردن بعضى از زیبائى ‏هاى منظره شب ، به نفى بیهودگى این عظمت پرداخته و می گوید : قطعا کارگاه بسیار با عظمتى در ماوراى این منظره حیرت‏انگیز مشغول فعالیت است که این منظره از آثار و محصولات او است :

آسیائى راست این کابش هم از بیرون اوست
من شنیدستم به تحقیق این سخن از راستى

آسیابان را ببینى چون ازو بیرون شوى
و ندرینجا هم ببینى چشمت ار بیناستى

این آسیاب بزرگ براى محصولى می گردد :

چیست بنگر ز آسیا مر آسیابان را غله
گر نبایستیش غله آسیا ناراستى

عقل اشارت نفس دانا را همى ایدون کند
کاین همانا ساخته کرده ز بهر ماستى

دهر خود مى‏بگذرد تا حال او مى‏بگذرد
سرگشتن چیستى گرنه پى مبداستى

روزگار و چرخ و انجم سر بسر بازیستى
گر نه این روز دراز دهر را فرداستى

آرى این همه تصورات و دریافتهاى روحانى و ملکوتى شباهنگام بسراغ مغزهاى بیدار و رشد یافته میآیند و آنان را بیدارتر و هشیارتر میسازند . ۵ ، ۶ و الحمد للّه غیر مفقود الأنعام و لا مکافا الأفضال ( و سپاس مر خداى را که احسانش هرگز مفقود نمیگردد و بخشش و اکرامش هرگز براى عوض و پاداش نیست ) .

مسائل مربوط به انعام و احسان خداوندى در تفسیر خطبه یکم ( و لا یحصى نعمائه العادّون ) بررسى شده است . مراجعه شود .

تفسیر عمومى خطبه چهل و هفتم

۲ ، ۶ کأنّى بک یا کوفه تمدّین مدّ الأدیم العکاظیّ و تعرکین بالنّوازل و ترکبین بالزّلازل و أنّی لأعلم أنّه ما أراد بک جبّار سوء إلاّ ابتلاه اللَّه بشاغل و رماه بقاتل [ ترجمه همانست که در صفحه پیش ملاحظه شد ]

غیب گوئى امیر المؤمنین على ( ع ) در مسیر شام درباره داستان کربلا

ابن ابى الحدید در شرح نهج البلاغه ج ۴ از ص ۱۶۹ به بعد مى‏ گوید :

نصر بن مزاحم منقرى از هرثمه بن سلیم نقل مى ‏کند که ما در صفین بهمراه على علیه السّلام جنگ کردیم ، وقتى که به کربلا رسید ، با ما نماز خواند ، هنگامى که سلام نماز را گفت ، از خاک کربلا برداشت و آنرا استشمام فرمود و سپس فرمود : چه خوشبوئى اى خاک قومى از تو در روز قیامت محشور مى ‏شوند و بدون حساب وارد بهشت می گردند .

وقتى که هرثمه از جنگ برگشت قضیه‏ اى را که در کربلا از امیر المؤمنین ( ع ) دیده بود ، به زنش جرداء بنت سمیر که از شیعیان على بود ، بازگو کرد و گفت : ترا درباره دوستت ابوالحسن به شگفتى وادار نکنم ؟ وقتى که ما به کربلا رسیدیم ، مشتى از خاک آن زمین را برداشت و بو کرد و فرمود : « چه خوشبوئى اى خاک » قومى از تو در روز قیامت محشور مى ‏شوند و بدون حساب وارد بهشت می گردند ، از کجا على علم غیب دارد ؟ جرداء گفت : دست از این حرفهایت بردار ، امیر المؤمنین جز حق چیزى را نمى‏ گوید .

هرثمه می گوید : هنگامیکه عبید اللّه بن زیاد لشگریانى را براى جنگ بسیج کرد من در میان سواران آن لشگریان بودم . هنگامیکه به حسین ( ع ) و یارانش رسیدم ، آن منزل را که با على ( ع ) فرود آمده بودیم و جایگاهى را که خاک را برداشت و بو کرد و سخنى را که از او شنیده بودم ، بیاد آوردم و از مسیرى که انتخاب کرده بودم احساس ناراحتى نمودم و در حالیکه سوار بر اسبم بودم ، حرکت کرده خودم را به حسین ( ع ) رسانده ، سلام گفتم و آن داستانى را که در این منزلگاه از پدرش شنیده بودم ، بیان کردم . حسین ( ع ) فرمود : آیا با ما موافقى یا مخالف ؟ عرض کردم :

اى پسر پیامبر ، نه موافقم و نه مخالف ، من فرزندان و همسرم را پشت سر گذاشته ‏ام و درباره آنها از عبید اللّه بن زیاد می ترسم . حسین علیه السّلام فرمود : پس برگرد و از اینجا با سرعت فرار کن تا کشته شدن ما را نبینى ، زیرا سوگند بخدائى که جان حسین بدست او است ، اگر امروز کسى کشته شدن ما را ببیند و یارى نکند ، داخل در آتش خواهد گشت . هرثمه می گوید : با سرعت زیاد از آنجا فرار کردم تا آن منظره بر من پوشیده گشت .

شما جنگ را بناحق آغاز نکنید « وقایع مسیر حرکت امیر المؤمنین به سوى صفین »

نصر بن مزاحم میگوید : « وقتى که امیر المؤمنین از فرات عبور کرد ، زیاد بن النضر و شریح بن هانى را خواست و آن دو را با دوازده هزار نفر که از کوفه حرکت کرده بودند ، از طرف خشکى کنار فرات بعنوان پیش لشکر بسوى معاویه فرستاد ، آنان حرکت کرده به عانات ( از آبادی هاى کنار فرات ) رسیدند ، در آن موقع شنیدند که امیر المؤمنین از راه جزیره حرکت میکند و اطلاع پیدا کرده بودند که معاویه با لشکریان شام از دمشق براه افتاده است .

آن دو فرمانده گفتند : این یک رأى صحیح نیست که ما حرکت کنیم و این دریا میان ما و على ( ع ) فاصله باشد و هیچ خیرى براى ما با این کمى نفرات و گسیخته از کمک وجود ندارد که شامیان را با این وضع ملاقات نمائیم ، رفتند که از عانات عبور کنند مردم آن آبادى از عبور آنان جلوگیرى کردند و کشتى ‏هایشان را در اختیار آنان نگذاشتند ، لذا آنان برگشتند و از هیت عبور نمودند و به امیر المؤمنین در قریه‏اى که قرقیسیا نامیده می شد ملحق شدند . وقتى که به آنحضرت رسیدند ، حضرت فرمود : مقدمه الجیش ( پیش لشکریان ) من دنبال من می آیند زیاد و شریح برخاسته و داستان مردم عانات را بازگو کردند که آنان نگذاشتند ، براه خود ادامه بدهند ، لذا برگشتند و از راه هیت عبور نمودند .

حضرت فرمود : درست فکر کرده ‏اید و نظر شما صحیح بوده است . وقتى که همه سپاهیان على ( ع ) از فرات عبور کردند ، زیاد و شریح را پیش انداخت که بعنوان مقدمه الجیش بسوى معاویه حرکت کنند ، هنگامیکه به محل معاویه رسیدند ، با ابو الاعور سلمى که پیش لشکر معاویه بود ، رویاروى شدند ، او را به اطاعت امیر المؤمنین دعوت کردند ، او امتناع ورزید .

زیاد و شریح به آنحضرت اطلاع دادند که ما ابو الاعور را در نزدیکى دیوارهاى روم دیدیم و او و یارانش را به اطاعت از تو دعوت کردیم ، آنان نپذیرفتند ، اکنون دستورى که براى ما دارید بفرمائید . حضرت مالک اشتر را خواست و به او فرمود : زیاد و شریح کسى را پیش من فرستاده و اطلاع دادند که ابو الاعور با سپاهى از شامیان به دیوارهاى روم رسیده‏ اند و خبر داده است که هر دو طرف رویاروى هم ایستاده ‏اند ، اى مالک ، خود را بسرعت به زیاد و شریح برسان و فرماندهى همه آنان را بدست بگیرد و « بپرهیز از آنکه مادامیکه دشمن ، جنگ را شروع نکرده است ، تو جنگ را آغاز کنى » با آنان گفتگو کن و از آنان بشنو . و دشمنى و عداوت آنان باعث نشود که پیش از دعوت آنان بحق و بیان مکرر درباره عذر جنگ ، نبرد را آغاز کنى .

زیاد را برمیمنه و شریح را بر میسره قرار بده و خود در قلب سپاه باش و آنقدر به دشمن نزدیک مباش مانند نزدیک شدن کسى که میخواهد شعله جنگ را برافروزد و آنقدر هم دور مباش مانند دور شدن کسیکه از دشمن میترسد ، در این حال باشید تا من بشما برسم و من با سرعت حرکت میکنم انشاء اللّه . آنگاه حضرت نامه‏اى را که بازگو کننده فرماندهى مالک اشتر بر آنان بود ، بوسیله حارث بن جمهان جعفى بآنان فرستاد . مالک حرکت کرد و به زیاد و شریح رسید و آنچه را که امیر المؤمنین دستور داده بود عمل کرد و از شروع کردن جنگ با ابوالاعور خوددارى نمود .

سکوت و توقف طرفین جنگ ادامه داشت ، تا شب فرا رسید . ابو الاعور شبانگاه به لشکریان على ( ع ) بفرماندهى مالک اشتر حمله کرد ، لشکریان على ( ع ) مقاومت کردند و ساعتى زد و خورد ادامه پیدا کرد ، سپس اهل شام بجاى خود برگشتند . آنگاه هاشم بن عتبه با عده‏اى سوار و پیاده و مجهز با نیرو و نفرات براى نبرد از لشگریان امیر المؤمنین بیرون آمد و ابوالاعور براى مقابله با هاشم بیرون آمد و آنروز را سخت جنگیدند ، سواران بر سواران هجوم میبردند و پیادگان بر پیادگان . سپس برگشتند و از اهل شام عبد اللّه بن المنذر تنوخى کشته شده بود ، قاتل عبد اللّه ظبیان بن عماره تمیمى است که در آن روزها جوان بود با اینکه عبد اللّه بن منذر دلاورى نامدار در شام و به سلحشورى معروف بود . . .

جنگ توقف کرد و هر یک از طرفین بجاى خود برگشتند . در بامداد فردا على ( ع ) حرکت بسوى معاویه را ادامه داد . ابوالاعور پیش از ما به زمین هموار و کنار آب و جایگاه مناسبتر رسیده بود . این ابوالاعور پیش لشگر معاویه ، سفیان بن عمرو نام داشت . او بسر بن ارطاه را در پشت سرلشگر خود قرار داده بود که پیش لشگرش را تقویت می کرد و عبید اللّه بن عمر بن خطاب را فرمانده سواران نموده پرچم را به عبد الرحمان بن خالد بن ولید داده بود .

میمنه را به حبیب بن سلمه فهرى و پیاده نظام مینمه را به یزید بن زحرضبى و میسره را به عبد اللّه بن عمرو بن عاص و پیاده‏نظام میسره را به حابس بن سعید طائى و سواره نظام دمشق را به ضحاک بن قیس فهرى و پیاده نظام دمشق را به یزید بن اسد بن کرزبجلى و اهالى حمص را به ذى الکلاع و فلسطینى‏ ها را به مسلمه بن مخلد سپرد . امیر المؤمنین در سال ۳۷ هجرى هشت روز از محرم مانده به صفین رسید . »

با دست افشانى و پایکوبى در تعظیم زمامداران ، شرافت انسانى خود را مختل مسازید

سپس امیر المؤمنین علیه السّلام حرکت کرد و به انبار رسید ، در این شهر دهقانان بنوخوشنوشک از آنحضرت استقبال کردند ، در موقع استقبال از اسبهاى خود پیاده شده و هلهله و پایکوبى براه انداختند و چارپایانى را بهمراه داشتند که در سر راه آنحضرت نگه داشته بودند . حضرت فرمود : این چارپایان را که بهمراه خود دارید ، چیست و براى چه آورده اید ؟ دهقانان گفتند : اینکه در برابر توبه هلهله و پایکوبى پرداختیم ، این اخلاق ما است که براى بزرگداشت.

شرح وترجمه نهج البلاغه علامه محمدتقی جعفری  جلد ۱۰

حمد اللّه

الحمد للّه غیر مقنوط من رحمته ۳ ، و لا مخلوّ من نعمته ۴ ، و لا مأیوس من مغفرته ۵ ، و لا مستنکف عن عبادته ۶ ، الّذی لا تبرح منه رحمه ۷ ، و لا تفقد له نعمه ۸ .

رحمت واسعه و رحمت مقرر

خداوند متعال در قرآن مجید در دو آیه فرموده است که من رحمت را برخودم نوشته‏ام ، یعنى مقرر کرده‏ام که بربندگانم رحم کنم :

کَتَبَ عَلى‏ نَفْسِهِ الرَّحْمَهَ [ الانعام آیه ۱۲] ( خداوند رحمت بندگان را بر خود نوشته است ) کَتَبَ رَبُّکُمْ عَلى‏ نَفْسِهِ الرَّحْمَهَ [ الانعام آیه ۵۴ ] ( پروردگار شما رحمت بر بندگانش را بر خود نوشته است ) .

معناى نوشتن خداوندى بر خود همان عهد و تعهد است که با خود بسته است .

وَ مَنْ اَوْفى‏ بِعَهْدِهِ مِنَ اللَّهِ [ التوبه آیه ۱۱۱] ( و کیست وفا کننده‏تر از خدا به عهد خود ) با اینکه خداوند سبحان چون خالق و بوجود آورنده همه موجودات و قوانین طبیعى و الزامى است ، و هیچ موجود و قانونى نمیتواند او را مقید و مکلف نماید ، وعده کرده است که به عهد خود وفا کند . یعنى با اینکه :

گر تن حبشى سرشته تست
ور خط ختنى نوشته تست

گر هرچه نوشته‏اى بشوئى
شویم دهن از زیاده گوئى

گر باز به داورم نشانى
اى داور داوران تو دانى

نظامى گنجوى با اینحال رحم و احسان و محبت او بر مخلوقاتش چنان است که درباره آن با خود عهد و پیمان بسته و مقرر فرموده است . و در سه آیه از قرآن وسعت و گسترش رحمت خدا را بیان فرموده است . در دو آیه گوشزد میکند که رحمت او فراگیر همه مخلوقاتست :

۱ وَ رَحْمَتى‏ وَسِعَتْ کُلَّ شَیْئى [الاعراف آیه ۱۵۶] ( و رحمت من بر همه چیز وسعت دارد [ یا گسترده بر همه چیز است ] .

۲ رَبَّنا وَسِعْتَ کُلَّ شَیْئٍى رَحْمَهً [غافر آیه ۷] ( اى پروردگار ما ، رحمت تو بر همه چیز گسترده است ) .

و در یک آیه میفرماید :فَقُلْ رَبُّکُمْ ذُو رَحْمَهٍ واسِعَهٍ [ الانعام آیه ۱۴۷] ( پس به آنان بگو : پروردگار شما داراى رحمت فراگیر است ) .

داستان مصقله بن هبیره شیبانى و بنى ناجیه

ابن ابى الحدید از ابراهیم بن هلال ثقفى نقل مى‏کند که : هنگامیکه اهل بصره پس از پیروزى امیر المؤمنین با آن حضرت بیعت کردند ، قبیله بنى ناجیه از بیعت با امیر المؤمنین ( ع ) امتناع ورزیده ، براى خود لشگرى را جمع نموده و به مقابله با آنحضرت برخاستند ، امیر المؤمنین ( ع ) مردى را بسوى آنان فرستاده علت تخلف آنانرا از بیعت استفسار فرمود . آنان در پاسخ به سه گروه تقسیم شدند : گروهى گفتند که ما مسیحى بودیم و اسلام آوردیم و در فتنه‏اى که مردم در آن قرار گرفته بودند ، افتادیم و ما مانند مردم با شما بیعت مى ‏کنیم . فرستاده امیر المؤمنین گفت : پس شما کنار بروید . گروه دیگر گفتند :

ما مسیحى بودیم و اسلام نیاورده ‏ایم و با مردمى که خروج کردند ، همراهى کردیم و همراهى ما با آنان از روى جبر و اکراه بوده است و ما اکنون از مردمى که با على بیعت کرده‏ اند ، پیروى نموده و جزیه مقرره را مى ‏پردازیم .

فرستاده امیر المؤمنین گفت : شما هم کنار بروید . گروه سوم گفتند : ما مسیحى بودیم و اسلام آوردیم ، ولى اسلام را نپسندیدیم و به مسیحیت برگشتیم و ما مانند دیگر مسیحى‏ها بشما جزیه مى‏پردازیم . فرستاده امیر المؤمنین گفت :

توبه کنید و به اسلام برگردید . آنان از رجوع به اسلام امتناع ورزیدند ، فرستاده امیر المؤمنین با جنگجویان آنان جنگید و اسیرانى از آنان گرفته و نزد امیر المؤمنین آورد [ شرح ابن ابى الحدید ج ۳ ص ۱۲۷ نقل از الغارات ابراهیم بن هلال ثقفى] منابع تاریخى درباره داستان خریت بن راشد ناجى و مخالفت او و یارانش با امیر المؤمنین علیه السلام مطالب مفصل و مشروحى دارند . پس از آنکه خبر خروج و طغیانگرى خریت بن راشد به آنحضرت مى ‏رسد به معقل بن قیس ریاحى دستور مى ‏دهد که به تعقیب آنان بپردازد و نامه‏اى به عبد اللّه بن عباس مى‏نویسد که دو هزار نفر از مردم بصره را با یک فرمانده دلاور و شایسته به کمک معقل بفرستد و معقل فرمانده همه آنان خواهد بود . موقعى که معقل حرکت مى‏کرد ، امیر المؤمنین او را به تقوى توصیه نمود و فرمود :

اتّق اللَّه ما استطعت فإنّه وصیّه اللَّه للمؤمنین ، لا تبغ على أهل القبله و لا تظلم أهل الذّمّه و لا تتکبّر فإنّ اللّه لا یحبّ المتکبّرین . فقال معقل : اللّه المستعان . فقال خیر مستعان [همین مأخذ ص ۱۳۷] ( به خدا تقوى بورز ، زیرا تقوى وصیت خداوندى بمؤمنین است ، ستم بر اهل قبله روا مدار و بر غیر اهل قبله که با مسلمانان پیمان همزیستى دارند ظلم مکن . و تکبر را از خود دور کن ، زیرا خداوند متکبران را دوست نمى‏دارد . معقل گفت : خدا است که براى این توفیقات باید از او یارى و کمک خواست ، امیر المؤمنین فرمود : آرى ، او است بهترین موجودى که باید از او کمک خواست ) معقل حرکت کرده و به اهواز وارد مى‏شود و در انتظار کمک از بصره مى ‏نشیند . اگر چه کمک از بصره که ابن عباس فرستاده بود ، کمى تأخیر مى‏ کند ، ولى بالاخره لشگرى بفرماندهى خالد بن معدان طائى از بصره به معقل ملحق مى‏شوند . در این موقع خریت بن راشد و یارانش بطرف کوه‏هاى رامهرمز براى پیدا کردن قلعه‏اى محکم بالا رفته بودند و مردم شهر خبر آنان را به معقل مى ‏دهند .

سپاهیان معقل با تحریک و تشجیع شدید به خریت و یارانش حمله‏ور شده و آنان را به سرعت درهم مى‏شکنند و خریت رو به فرار مى‏گذارد و در سواحل دریاى فارس جمعى را به دور خود جمع مى‏کند ، معقل بار دیگر به تعقیب او پرداخته و او را در سواحل دریاى فارس با لشگریانش مغلوب مى‏سازد . قاتل خریت ، نعمان بن صهبان راسبى است . معقل سوارانى را براى اسیر کردن باقیماندگان خریت فرستاد و آنانرا به اسارت در آوردند ، معقل مسلمانان آنان را آزاد کرد و از آنان براى امیر المؤمنین بیعت گرفت و کسانى را که از اسلام مرتد شده بودند ، به بازگشت به اسلام دعوت نمود و در صورت مخالفت دستور به کشتن آنها داد و آنان را اسلام آوردند آزاد ساخت .

سپس معقل اسیران را که پانصد نفر بودند برداشته و حرکت کرد ، وقتى که به اردشیرخره رسید ، عامل امیر المؤمنین در آنجا مصقله بن هبیره شیبانى بود ، و اسیران موقعى که مصقله را دیدند بناى گریه و شیون گذاشتند که ما را آزاد کن ، مصقله همه آنان را از بیت المال خرید و آزاد کرد . معقل از این مسئله ناراحت گشته بود . امیر المؤمنین نامه‏اى به مصقله مى‏نویسد . در این نامه چنین آمده است : « خیانت بر امت از بزرگترین خیانتها است و بزرگترین فریب در یک جامعه فریب دادن رهبر و پیشواى آن جامعه است . پانصد هزار درهم از حق مسلمانان در نزد تست ، بمجرد اینکه فرستاده من بر تو وارد شد آن پول را بفرست و در غیر این صورت با دیدن نامه من ، حرکت کن و خود را بمن برسان و من به فرستاده خود گفته‏ام حتى یک ساعت ترا رها نکند ، یا بسوى من حرکت کنى و یا مال را بفرستى » .

مصقله پس از دیدن نامه امیر المؤمنین رهسپار بصره گشته سپس به کوفه بنزد آنحضرت رفت ، چند روزى در نزد او بود و چیزى به مصقله نفرمود ، سپس حضرت مال متعلق به بیت المال را از او خواست ، مصقله دویست هزار درهم پرداخت نمود و از پرداخت بقیه که سیصد هزار درهم بود ، عاجز گشت .

ذهل بن الحارث مى‏گوید : مصقله مرا خواست و با او غذا خوردیم و بمن گفت : سوگند بخدا ، امیر المؤمنین این مال را از من مى‏خواهد و من سوگند بخدا ، به پرداخت آن قدرت ندارم من به مصقله گفتم : یک جمعه بر تو نمى‏گذرد مگر اینکه مى‏توانى این مال را جمع کنى . مصقله پاسخ داد : نمى‏توانم به خویشاوندانم تحمیل کنم و از کسى دیگر هم نمى‏خواهم ، سوگند بخدا ، اگر پسر هند ( معاویه ) یا پسر عفان ( عثمان ) این مال را از من طلبکار بود ، بمن مى‏بخشید . مگر ندیده‏اى که عثمان در هر سال صد هزار درهم از مالیات آذربایجان را به اشعث مى ‏داد . من گفتم : على بن ابیطالب این کار را نمى‏ کند و او ترا رها نخواهد کرد تا مال بیت المال را از تو بگیرد . مقدارى سکوت کردیم . مصقله پس از این گفتگو ، شبى را توقف نکرد ، مگر اینکه به معاویه ملحق شد . وقتى این خبر به امیر المؤمنین ( ع ) رسید ، سخنان مورد تفسیر را فرمود . در این سخنان مى ‏فرماید : کارى که مصقله نمود ، کار بزرگان رادمرد بود که اسیران را آزاد کرد ، ولى فرار کردنش مانند فرار بردگان بود .

کار او شایسته مدح بود که اسیران را آزاد کرد ، ولى او با فرار بسوى معاویه بجهت ترس از اینکه من بیت المال مسلمانان را از وى بگیرم ، این شایستگى را از او سلب کرد و کسى را که مى ‏خواست او را به نیکوکارى توصیف نماید ، سرکوب نمود . اگر فرار نمى‏کرد و ناتوانى او از پرداخت بقیه بیت المال ( سیصد هزار درهم ) ثابت مى‏شد ، من او را در فشار نمى ‏گذاشتم و آنچه را که در امکانش بود مى ‏گرفتیم و صبر مى ‏کردیم تا قدرت مالى فراوان پیدا مى ‏کرد و بقیه را از او مى ‏گرفتیم .

شرح وترجمه نهج البلاغه علامه محمدتقی جعفری  جلد ۹