(خطبه۱۷۶صبحی صالح)
و من خطبه له ( علیه السلام ) و فیها یعظ و یبین فضل القرآن و ینهى عن البدعهعظه الناس
انْتَفِعُوا بِبَیَانِ اللَّهِ وَ اتَّعِظُوا بِمَوَاعِظِ اللَّهِ- وَ اقْبَلُوا نَصِیحَهَ اللَّهِ- فَإِنَّ اللَّهَ قَدْ أَعْذَرَ إِلَیْکُمْ بِالْجَلِیَّهِ وَ أَخَذَ عَلَیْکُمُ الْحُجَّهَ- وَ بَیَّنَ لَکُمْ مَحَابَّهُ مِنَ الْأَعْمَالِ وَ مَکَارِهَهُ مِنْهَا- لِتَتَّبِعُوا هَذِهِ وَ تَجْتَنِبُوا هَذِهِ- فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ ص کَانَ یَقُولُ- إِنَّ الْجَنَّهَ حُفَّتْ بِالْمَکَارِهِ- وَ إِنَّ النَّارَ حُفَّتْ بِالشَّهَوَاتِ.
وَ اعْلَمُوا أَنَّهُ مَا مِنْ طَاعَهِ اللَّهِ شَیْءٌ إِلَّا یَأْتِی فِی کُرْهٍ- وَ مَا مِنْ مَعْصِیَهِ اللَّهِ شَیْءٌ إِلَّا یَأْتِی فِی شَهْوَهٍ- فَرَحِمَ اللَّهُ امْرَأً نَزَعَ عَنْ شَهْوَتِهِ وَ قَمَعَ هَوَى نَفْسِهِ- فَإِنَّ هَذِهِ النَّفْسَ أَبْعَدُ شَیْءٍ مَنْزِعاً- وَ إِنَّهَا لَا تَزَالُ تَنْزِعُ إِلَى مَعْصِیَهٍ فِی هَوًى.
اعْلَمُوا عِبَادَ اللَّهِ أَنَّ الْمُؤْمِنَ لَا یُمْسِی وَ لَا یُصْبِحُ- إِلَّا وَ نَفْسُهُ ظَنُونٌ عِنْدَهُ- فَلَا یَزَالُ زَارِیاً عَلَیْهَا وَ مُسْتَزِیداً لَهَا- فَکُونُوا کَالسَّابِقِینَ قَبْلَکُمْ وَ الْمَاضِینَ أَمَامَکُمْ- قَوَّضُوا مِنَ الدُّنْیَا تَقْوِیضَ الرَّاحِلِ وَ طَوَوْهَا طَیَّ الْمَنَازِلِ
وَ اعْلَمُوا أَنَّ هَذَا الْقُرْآنَ هُوَ النَّاصِحُ الَّذِی لَا یَغُشُّ- وَ الْهَادِی الَّذِی لَا یُضِلُّ وَ الْمُحَدِّثُ الَّذِی لَا یَکْذِبُ- وَ مَا جَالَسَ هَذَا الْقُرْآنَ أَحَدٌ إِلَّا قَامَ عَنْهُ بِزِیَادَهٍ أَوْ نُقْصَانٍ- زِیَادَهٍ فِی هُدًى أَوْ نُقْصَانٍ مِنْ عَمًى.
وَ اعْلَمُوا أَنَّهُ لَیْسَ عَلَى أَحَدٍ بَعْدَ الْقُرْآنِ مِنْ فَاقَهٍ- وَ لَا لِأَحَدٍ قَبْلَ الْقُرْآنِ مِنْ ۱۹ غِنًى- فَاسْتَشْفُوهُ مِنْ أَدْوَائِکُمْ- وَ اسْتَعِینُوا بِهِ عَلَى لَأْوَائِکُمْ- فَإِنَّ فِیهِ شِفَاءً مِنْ أَکْبَرِ الدَّاءِ- وَ هُوَ الْکُفْرُ وَ النِّفَاقُ وَ الْغَیُّ وَ الضَّلَالُ- فَاسْأَلُوا اللَّهَ بِهِ وَ تَوَجَّهُوا إِلَیْهِ بِحُبِّهِ- وَ لَا تَسْأَلُوا بِهِ خَلْقَهُ- إِنَّهُ مَا تَوَجَّهَ الْعِبَادُ إِلَى اللَّهِ تَعَالَى بِمِثْلِهِ.
وَ اعْلَمُوا أَنَّهُ شَافِعٌ مُشَفَّعٌ وَ قَائِلٌ مُصَدَّقٌ- وَ أَنَّهُ مَنْ شَفَعَ لَهُ الْقُرْآنُ یَوْمَ الْقِیَامَهِ شُفِّعَ فِیهِ- وَ مَنْ مَحَلَ بِهِ الْقُرْآنُ یَوْمَ الْقِیَامَهِ صُدِّقَ عَلَیْهِ- فَإِنَّهُ یُنَادِی مُنَادٍ یَوْمَ الْقِیَامَهِ- أَلَا إِنَّ کُلَّ حَارِثٍ مُبْتَلًى فِی حَرْثِهِ وَ عَاقِبَهِ عَمَلِهِ- غَیْرَ حَرَثَهِ الْقُرْآنِ- فَکُونُوا مِنْ حَرَثَتِهِ وَ أَتْبَاعِهِ- وَ اسْتَدِلُّوهُ عَلَى رَبِّکُمْ
وَ اسْتَنْصِحُوهُ عَلَى أَنْفُسِکُمْ- وَ اتَّهِمُوا عَلَیْهِ آرَاءَکُمْ وَ اسْتَغِشُّوا فِیهِ أَهْوَاءَکُمْ
الْعَمَلَ الْعَمَلَ ثُمَّ النِّهَایَهَ النِّهَایَهَ- وَ الِاسْتِقَامَهَ الِاسْتِقَامَهَ ثُمَّ الصَّبْرَ الصَّبْرَ وَ الْوَرَعَ الْوَرَعَ- إِنَّ لَکُمْ نِهَایَهً فَانْتَهُوا إِلَى نِهَایَتِکُمْ- وَ إِنَّ لَکُمْ عَلَماً فَاهْتَدُوا بِعَلَمِکُمْ- وَ إِنَّ لِلْإِسْلَامِ غَایَهً فَانْتَهُوا إِلَى غَایَتِهِ- وَ اخْرُجُوا إِلَى اللَّهِ بِمَا افْتَرَضَ عَلَیْکُمْ مِنْ حَقِّهِ- وَ بَیَّنَ لَکُمْ مِنْ وَظَائِفِهِ- أَنَا شَاهِدٌ لَکُمْ وَ حَجِیجٌ یَوْمَ الْقِیَامَهِ عَنْکُمْ
أَلَا وَ إِنَّ الْقَدَرَ السَّابِقَ قَدْ وَقَعَ- وَ الْقَضَاءَ الْمَاضِیَ قَدْ تَوَرَّدَ- وَ إِنِّی مُتَکَلِّمٌ بِعِدَهِ اللَّهِ وَ حُجَّتِهِ- قَالَ اللَّهُ تَعَالَى- إِنَّ الَّذِینَ قالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا- تَتَنَزَّلُ عَلَیْهِمُ الْمَلائِکَهُ أَلَّا تَخافُوا وَ لا تَحْزَنُوا- وَ أَبْشِرُوا بِالْجَنَّهِ الَّتِی کُنْتُمْ تُوعَدُونَ- وَ قَدْ قُلْتُمْ رَبُّنَا اللَّهُ فَاسْتَقِیمُوا عَلَى کِتَابِهِ- وَ عَلَى مِنْهَاجِ أَمْرِهِ وَ عَلَى الطَّرِیقَهِ الصَّالِحَهِ مِنْ عِبَادَتِهِ- ثُمَّ لَا تَمْرُقُوا مِنْهَا وَ لَا تَبْتَدِعُوا فِیهَا- وَ لَا تُخَالِفُوا عَنْهَا- فَإِنَّ أَهْلَ الْمُرُوقِ مُنْقَطَعٌ بِهِمْ عِنْدَ اللَّهِ یَوْمَ الْقِیَامَهِ
ثُمَّ إِیَّاکُمْ وَ تَهْزِیعَ الْأَخْلَاقِ وَ تَصْرِیفَهَا- وَ اجْعَلُوا اللِّسَانَ وَاحِداً وَ لْیَخْزُنِ الرَّجُلُ لِسَانَهُ- فَإِنَّ هَذَا اللِّسَانَ جَمُوحٌ بِصَاحِبِهِ- وَ اللَّهِ مَا أَرَى عَبْداً یَتَّقِی تَقْوَى تَنْفَعُهُ حَتَّى یَخْتَزِنَ لِسَانَهُ- وَ إِنَّ لِسَانَ الْمُؤْمِنِ مِنْ وَرَاءِ قَلْبِهِ- وَ إِنَّ قَلْبَ الْمُنَافِقِ مِنْ وَرَاءِ لِسَانِهِ- لِأَنَّ الْمُؤْمِنَ إِذَا أَرَادَ أَنْ یَتَکَلَّمَ بِکَلَامٍ تَدَبَّرَهُ فِی نَفْسِهِ- فَإِنْ کَانَ خَیْراً أَبْدَاهُ وَ إِنْ کَانَ شَرّاً وَارَاهُ- وَ إِنَّ الْمُنَافِقَ یَتَکَلَّمُ بِمَا أَتَى عَلَى لِسَانِهِ- لَا یَدْرِی مَا ذَا لَهُ وَ مَا ذَا عَلَیْهِ- وَ لَقَدْ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص- لَا یَسْتَقِیمُ إِیمَانُ عَبْدٍ حَتَّى یَسْتَقِیمَ قَلْبُهُ- وَ لَا یَسْتَقِیمُ قَلْبُهُ حَتَّى یَسْتَقِیمَ لِسَانُهُ- فَمَنِ اسْتَطَاعَ مِنْکُمْ أَنْ یَلْقَى اللَّهَ تَعَالَى- وَ هُوَ نَقِیُّ الرَّاحَهِ مِنْ دِمَاءِ الْمُسْلِمِینَ وَ أَمْوَالِهِمْ- سَلِیمُ اللِّسَانِ مِنْ أَعْرَاضِهِمْ فَلْیَفْعَلْ
وَ اعْلَمُوا عِبَادَ اللَّهِ أَنَّ الْمُؤْمِنَ یَسْتَحِلُّ الْعَامَ- مَا اسْتَحَلَّ عَاماً أَوَّلَ وَ یُحَرِّمُ الْعَامَ مَا حَرَّمَ عَاماً أَوَّلَ- وَ أَنَّ مَا أَحْدَثَ النَّاسُ لَا یُحِلُّ لَکُمْ شَیْئاً- مِمَّا حُرِّمَ عَلَیْکُمْ- وَ لَکِنَّ الْحَلَالَ مَا أَحَلَّ اللَّهُ وَ الْحَرَامَ مَا حَرَّمَ اللَّهُ- فَقَدْ جَرَّبْتُمُ الْأُمُورَ وَ ضَرَّسْتُمُوهَا- وَ وُعِظْتُمْ بِمَنْ کَانَ قَبْلَکُمْ وَ ضُرِبَتِ الْأَمْثَالُ لَکُمْ- وَ دُعِیتُمْ إِلَى الْأَمْرِ الْوَاضِحِ فَلَا یَصَمُّ عَنْ ذَلِکَ إِلَّا أَصَمُّ- وَ لَا یَعْمَى عَنْ ذَلِکَ إِلَّا أَعْمَى- وَ مَنْ لَمْ یَنْفَعْهُ اللَّهُ بِالْبَلَاءِ وَ التَّجَارِبِ- لَمْ یَنْتَفِعْ بِشَیْءٍ مِنَ الْعِظَهِ وَ أَتَاهُ التَّقْصِیرُ مِنْ أَمَامِهِ- حَتَّى یَعْرِفَ مَا أَنْکَرَ وَ یُنْکِرَ مَا عَرَفَ-
وَ إِنَّمَا النَّاسُ رَجُلَانِ مُتَّبِعٌ شِرْعَهً وَ مُبْتَدِعٌ بِدْعَهً- لَیْسَ مَعَهُ مِنَ اللَّهِ سُبْحَانَهُ بُرْهَانُ سُنَّهٍ وَ لَا ضِیَاءُ حُجَّهٍ
وَ إِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ لَمْ یَعِظْ أَحَداً بِمِثْلِ هَذَا الْقُرْآنِ- فَإِنَّهُ حَبْلُ اللَّهِ الْمَتِینُ وَ سَبَبُهُ الْأَمِینُ- وَ فِیهِ رَبِیعُ الْقَلْبِ وَ یَنَابِیعُ الْعِلْمِ- وَ مَا لِلْقَلْبِ جِلَاءٌ غَیْرُهُ مَعَ أَنَّهُ قَدْ ذَهَبَ الْمُتَذَکِّرُونَ- وَ بَقِیَ النَّاسُونَ أَوِ الْمُتَنَاسُونَ- فَإِذَا رَأَیْتُمْ خَیْراً فَأَعِینُوا عَلَیْهِ- وَ إِذَا رَأَیْتُمْ شَرّاً فَاذْهَبُوا عَنْهُ- فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ ص کَانَ یَقُولُ- یَا ابْنَ آدَمَ اعْمَلِ الْخَیْرَ وَ دَعِ الشَّرَّ- فَإِذَا أَنْتَ جَوَادٌ قَاصِدٌ
أَلَا وَ إِنَّ الظُّلْمَ ثَلَاثَهٌ- فَظُلْمٌ لَا یُغْفَرُ وَ ظُلْمٌ لَا یُتْرَکُ- وَ ظُلْمٌ مَغْفُورٌ لَا یُطْلَبُ
– فَأَمَّا الظُّلْمُ الَّذِی لَا یُغْفَرُ فَالشِّرْکُ بِاللَّهِ- قَالَ اللَّهُ تَعَالَى إِنَّ اللَّهَ لا یَغْفِرُ أَنْ یُشْرَکَ بِهِ-
وَ أَمَّا الظُّلْمُ الَّذِی یُغْفَرُ- فَظُلْمُ الْعَبْدِ نَفْسَهُ عِنْدَ بَعْضِ الْهَنَاتِ- وَ أَمَّا الظُّلْمُ الَّذِی لَا یُتْرَکُ- فَظُلْمُ الْعِبَادِ بَعْضِهِمْ بَعْضاً
الْقِصَاصُ هُنَاکَ شَدِیدٌ لَیْسَ هُوَ جَرْحاً بِاْلمُدَى- وَ لَا ضَرْباً بِالسِّیَاطِ وَ لَکِنَّهُ مَا یُسْتَصْغَرُ ذَلِکَ مَعَهُ
فَإِیَّاکُمْ وَ التَّلَوُّنَ فِی دِینِ اللَّهِ- فَإِنَّ جَمَاعَهً فِیمَا تَکْرَهُونَ مِنَ الْحَقِّ- خَیْرٌ مِنْ فُرْقَهٍ فِیمَا تُحِبُّونَ مِنَ الْبَاطِلِ- وَ إِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ لَمْ یُعْطِ أَحَداً بِفُرْقَهٍ خَیْراً مِمَّنْ مَضَى- وَ لَا مِمَّنْ بَقِیَ
یَا أَیُّهَا النَّاسُ- طُوبَى لِمَنْ شَغَلَهُ عَیْبُهُ عَنْ عُیُوبِ النَّاسِ- وَ طُوبَى لِمَنْ لَزِمَ بَیْتَهُ وَ أَکَلَ قُوتَهُ- وَ اشْتَغَلَ بِطَاعَهِ رَبِّهِ وَ بَکَى عَلَى خَطِیئَتِهِ- فَکَانَ مِنْ نَفْسِهِ فِی شُغُلٍ وَ النَّاسُ مِنْهُ فِی رَاحَهٍ
لغات
ظنون: متّهم تقویض
البناء: ویران کردن ساختمان محل
به السّلطان: شاه را فریفت و نزد او از وى سعایت کرد
تورّدت الخیل: اسبان دسته دسته وارد شدند
ضرّست الأمر: آن کار را به خوبى آزمودم
زارى: عیب کننده
لأواء: سختى
تهزیع الاخلاق: شکستن و پراکندن آن
ترجمه
از خطبه هاى آن حضرت علیه السّلام است.
«از گفتار خداوند سود برید، و از پندهاى او بهره گیرید و اندرزهاى او را بپذیرید زیرا خداوند با دلیلهاى روشن عذرى برایتان باقى نگذاشته و حجّت رابر شما تمام کرده، و اعمالى را که دوست مى دارد و کارهایى را که زشت مى شمارد براى شما روشن ساخته است تا از آنها پیروى و از اینها دورى جویید، براى این که پیامبر خدا (ص) مى فرمود: «بهشت را ناملایمات احاطه کرده و دور دوزخ را شهوات فرا گرفته است.
بدانید هیچ طاعتى نیست جز این که انجام دادن آن با دشوارى همراه است، و هیچ گناهى نیست مگر این که نفس آن را خواهان و بدان راغب است، پس خداوند بیامرزد کسى را که از شهوتهاى خویش دورى جوید و هوسها را از دل ریشه کن سازد، زیرا برکندن شهوتها از دل دشوارترین کارهاست و نفس همواره به گناه مایل و مشتاق آن است.
اى بندگان خدا بدانید مؤمن صبح را به شام و شام را به صبح نمى رساند مگر این که به خویشتن بد گمان است، و نفس خود را پیوسته مورد عیبجویى قرار مى دهد، و از او مى خواهد بیشتر در راه حقّ کوشا باشد، پس مانند آنانى باشید که بر شما سبقت گرفتند و پیشاپیش شما در گذشتند، آنها مانند مسافر، عمود خیمه زندگى را برچیدند و دنیا را منزلگاهى در راه خود دانسته بدین سان آن را سپرى کردند.
بدانید این قرآن اندرزگویى است که کسى را نمى فریبد، و راهنمایى است که گمراه نمى کند، و سخنگویى است که دروغ نمى گوید، کسى با قرآن همنشین نشده مگر این که چون از کنار آن برخاسته در او فزونى یا کاهش پدید آمده است، فزونى در هدایت و صلاح و کاهش در کوردلى و فساد.
و بدانید هیچ کس را پس از تمسّک به قرآن بینوایى و تهیدستى نیست، و پیش از آن، کسى را توانگرى و بى نیازى میّسر نمى باشد، بنا بر این براى دردهاى خود از آن بهبودى بخواهید و براى رفع سختیها و گرفتاریهاى خویش از آن کمک بجویید، زیرا شفاى بزرگترین دردها در قرآن است، و آن درد کفر و نفاق و تباهى و گمراهى است، پس خواستهاى خود را به وسیله آن از
خداوند بخواهید، و با مهر قرآن به سوى خدا رو آورید، و آن را وسیله خواهش از بندگانش قرار ندهید، زیرا بندگان خدا نمى توانند با چیزى گرامیتر از قرآن به پروردگار رو آورند،
و هم بدانید که قرآن شفاعت کننده اى است که شفاعتش مقبول است و گوینده اى است که سخنش پذیرفته است و کسى را که قرآن در روز رستاخیز شفیع شود مورد شفاعت قرار گرفته، و هر کس قرآن در قیامت از او بدگویى کند گفتارش به ضرر او مورد قبول قرار مى گیرد، زیرا در روز قیامت ندا کننده اى فریاد مى کند: «آگاه باشید امروز هر کشت کننده اى گرفتار کشته خود و دچار فرجام کار خویش است جز آنان که بذر قرآن را کشته و آن را ذخیره خود ساخته اند، بنا بر این شما از کشت کنندگان و پیروان آن باشید، و آن را راهنماى راه پروردگارتان قرار دهید و براى اصلاح نفس خود از آن اندرز بگیرید و در صورت مخالفت، اندیشه هایتان را متّهم سازید، و خواستهاى خود را نادرست بدانید.
کار کنید، کار کنید، پس از آن توجّه به پایان کار، به پایان کار، استوارى استوارى، سپس شکیبایى شکیبایى، پرهیزگارى پرهیزگارى، همانا براى شما عاقبتى است که باید خود را به آن برسانید، و نیز براى شما نشانه و راهنمایى است که باید بدان راه جویید، و براى اسلام مقصد و هدفى است که باید به آن برسید، و با به جا آوردن آنچه خداوند بر شما واجب کرده و تکالیفى که بیان و مقرّر فرموده از گرو حقّ او بیرون آیید، من شاهد و گواه شما هستم و در روز رستاخیز از جانب شما اقامه حجّت مى کنم.
آگاه باشید آنچه از پیش مقدّر شده بود واقع گشته و قضاى جارى خداوند به تدریج ظهور یافته است، و من بنا به وعده خداوند و حجّت او سخن مى گویم که فرموده است: «إِنَّ الَّذِینَ قالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَیْهِمُ الْمَلائِکَهُ أَلَّا تَخافُوا وَ لا تَحْزَنُوا وَ أَبْشِرُوا بِالْجَنَّهِ الَّتِی کُنْتُمْ تُوعَدُونَ» و شما ربَّنا اللّه (پروردگار ما خداست) را گفته اید پس در عمل به کتاب او استقامت ورزید و در انجام دادن اوامر او استوار، و در طریقى که شایسته بندگى اوست پا بر جا باشید و از آن پا بیرون ننهید و در این راه بدعت پدید نیاورید و بادستورهاى دین مخالفت نکنید، زیرا آنها که از راه دین بیرون مى روند در روز رستاخیز از رحمت الهى بریده و بى بهره اند.
پس از این از شکستن آیینه اى ارزنده اخلاقى و دگرگون ساختن آنها بپرهیزید و یک زبان داشته باشید، و نیز باید هر کسى زبان خود را نگاه دارد، زیرا این زبان نسبت به صاحبش سرکش است، سوگند به خدا من بنده اى نمى بینم که پرهیزگاریش به او سودى برساند مگر آن گاه که زبانش را نگاه بدارد همانا زبان مؤمن در پس دل او جاى دارد و دل منافق در پس زبان اوست. براى این که مؤمن هنگامى که مى خواهد سخن گوید در باره آن مى اندیشد اگر نیکو بود آن را اظهار مى کند و اگر زشت بود آن را پنهان مى دارد، لیکن منافق و دو رو آنچه به زبانش برسد مى گوید بى آن که بداند کدام سخن به سود او و کدام یک به زیان اوست.
آن پا بیرون ننهید و در این راه بدعت پدید نیاورید و با دستورهاى دین مخالفت نکنید، زیرا آنها که از راه دین بیرون مىروند در روز رستاخیز از رحمت الهى بریده و بى بهره اند.
همانا پیامبر خدا (ص) فرموده است: «ایمان بنده کامل و درست نمىشود مگر آن گاه که دل او درست گردد، و دل او درست نمىشود مگر هنگامى که زبان او درست شده باشد.
بنا بر این اگر کسى از شما بتواند خدا را دیدار کند در حالى که دستش به خون و دارایى مسلمانان آلوده نبوده و زبانش از هتک آبروى آنان سالم مانده باشد باید چنین کند.
اى بندگان خدا بدانید مؤمن چیزى را که امسال حلال مى داند همان است که در سال گذشته حلال دانسته، و چیزى را که امسال حرام مى شمارد همان است که در سال اوّل حرام دانسته است، بدعتهایى را که مردم پدید آورده اند چیزى را از آنچه بر شما حرام شده حلال نمى گرداند بلکه حلال آن است که خداوند آن را حلال کرده و حرام آن چیزى است که خداوند آن را حرام و ممنوع کرده باشد. شما کارها را سنجیده و آزموده اید و به آنچه بر پیشینیان شما گذشته پند داده شده اید و مثلها برایتان زده شده است و به امرى روشن خوانده شده اید، پس جز کر از شنیدن آن ناشنوا نیست و جز کور از دیدن آن نابینا نمى باشد کسى که خداوند با نزول بلا و آزمونها به او سودنرساند از هیچ پند و اندرزى بهره نخواهد برد، و خطا و تقصیر پیاپى جلو رویش ظاهر شود تا آن جا که خوب را بد و بد را نیکو پندارد
همانا مردمان دو دسته اند گروهى از شریعت پیروى مى کنند و دسته اى بدعتگذارند که نه برهانى الهى از سنّت پیامبران در دست دارند و نه از حجّت و دلیل روشنى برخوردارند.
خداوند سبحان هیچ کس را به مانند آنچه در قرآن است پند نداده است، زیرا قرآن ریسمان محکم خداوند و واسطه امین اوست، در آن، بهار دل و چشمه هاى دانش است، براى قلب، صیقل و جلایى جز آن نتوان یافت با این که هشیاران رفته اند و آنانى که مانده اند یا غافل و فراموشکارند و یا خود را به فراموشى مى زنند، هر کجا کار نیکى دیدید به آن کمک کنید و اگر کار بدى مشاهده کردید از آن دورى جویید، زیرا پیامبر خدا که درود بر او و خاندانش باد مى فرمود: «اى فرزند آدم کار نیک به جاى آور و بدى را رها کن که در این صورت همچون اسبى خوشرفتار به مقصد خواهى رسید.
بدانید ظلم و ستم سه گونه است: ستمى که آمرزیده نمى شود، ستمى که از آن بازخواست خواهد شد و ستمى که بخشوده مى شود و از آن باز پرسى نخواهد شد، امّا ستمى که آمرزیده نمى شود شرک به خداست که فرموده است: «إِنَّ اللَّهَ لا یَغْفِرُ أَنْ یُشْرَکَ بِهِ«»» و ستمى که مورد آمرزش قرار مى گیرد ظلمى است که بنده با ارتکاب برخى گناهان کوچک به نفس خویش روا مى دارد، و ستمى که از آن باز خواست مى شود ظلم بندگان به یکدیگر است، قصاص و کیفر در آن جا بسیار سخت است، و زخم کارد و ضربه تازیانه نیست بلکه اینها در برابر آن کوچک است.
زینهار از این که در دین خدا هر زمان به رنگى در آیید، زیرا اجتماع و همبستگى در چیزى که حقّ است اگر چه آن را خوش نداشته باشید بهتر است از جدایى و پراکندگى نسبت به آنچه باطل است و شما آن را دوست مى دارید، همانا خداوند سبحان به هیچ کس از گذشتگان و بازماندگان به سبب جدایى و تفرقه خیرى نبخشوده است.
اى مردم خوشا به حال کسى که توجّه او به عیبهاى خویش، وى را از دیدن عیبهاى دیگران باز داشته است و نیز خوشا به حال آن کس که در خانه اش بیارامد و روزى خود را بخورد، و به طاعت پروردگارش بپردازد و بر گناهان خویش بگرید، تا هم او سر گرم کار خویش بوده و هم مردم از او در آسایش باشند.»
شرح
امام (ع) به شنوندگان دستور مى دهد که از آنچه خداوند در کتاب خود بیان فرموده، و بر زبان پیامبرش (ص) جارى گشته است استفاده کنند و اندرزهاى الهى و راهنماییهاى او را به منظور رسیدن به هدفى که براى آن آفریده شدهاند بپذیرند و پند گیرند، این که در جملات مذکور لفظ جلاله «اللّه» تکرار و از آوردن ضمیر به جاى نام، خوددارى شده براى تعظیم و بزرگداشت امورى است که در باره آنها سفارش شده است، پس از این به دلائل وجوب امتثال و فرمانبردارى از اوامر خداوند اشاره و یادآورى مى کند که خداوند با بیان آیات روشن و هشدارهاى آشکار عذر خود را در تنبیه و مجازات خطاکاران اعلام و با فرستادن پیامبران حجّت را بر بندگان تمام کرده، و در کتاب خود با ذکر اعمال شایسته اى که پسندیده اوست و کارهاى ناروایى که مکروه اوست بندگان خویش را ارشاد فرموده که از آنچه محبوب اوست پیروى کنند و از هر چه پسندیده او نیست دورى ورزند، سپس تذکّر مى دهد که طاعت حقّ و امتثال اوامر او توأم با سختى و کراهت طبع است و حدیث نبوى (ص) را در این باره ذکر مى کند، و چه نیکوست محتواى این خبر که در آن تنها از سختى طاعات نام برده نشده بلکه طبق آن، بهشت با سختیها قرین گشته، و در شداید و ناملایمات محجوب گردیده است تا براى به دست آوردن آن، شوق و رغبت انسانها بر انگیخته شود و در بر طرف ساختن حجاب مکروهات و تحمّل سختیها و ناگواریها کوشش به عمل آید، همچنین در این حدیث آمده که شهوات، دوزخ را احاطه کرده و هوسها گرد آتش را فرا گرفته است تا مردم از هوسها بپرهیزند و از شهوتهاى نفسانى و هواهاى شیطانى دورى جویند.
امام (ع) پس از آن که با ذکر حدیث نبوى (ص) و یاد آورى بهشت سختیهایى را که ملازم با طاعت است آسان مى گرداند و با اشاره به دوزخ هوسها و خواستهایى را که دورى از آنها را لازم مى داند تحقیر مى کند، توضیح مى دهد که هیچ طاعتى نیست مگر این که نفس انسان از آن کراهت دارد و گناهى نیست مگر این که طبع آدمى خواهان آن است، و راز این مطلب را پیش از این دانستى زیرا نفس انسان از نیروى شهوانى بیش از نیروى عقلانى پیروى مى کند بویژه در مورد لذّات محسوسى که در دسترس اویند، لیکن عذاب خدا را به دنبال دارند، سپس آن حضرت از خداوند مى خواهد که رحمت کند کسى را که از شهوات و هوسهاى خود دست بردارد،
نزع عن شهواته
یعنى: از افتادن در شهوات باز ایستد و نفس امّاره اش را سرکوب سازد، زیرا خواستهاى آن از هر چیزى نسبت به خداوند دورتر، و سرکوب آن از هر چیز دیگر دشوارتر است. پس از این توضیح مى دهد که کارى را که نفس بدان مشتاق و خواستار آن است گناه و نافرمانى پروردگار است، پس از آن از احوال مؤمن راستین آگاهى مىدهد، که او در شب و روز پیوسته نفس خویش را متّهم مى گرداند و آن را دچار نقص و عیب مىبیند و سرزنش مى کند، و احوال آن را زیر نظر مى گیرد و از آن خواهان اعمال شایسته بیشتر است، و ما به این مطلب پیش از این اشاره کرده ایم. بعد از آن به شنوندگان دستور مى دهد که در روگردانیدن از شهوتها و لذّتهاى دنیا همانند بزرگان اصحاب که بر شما پیشى گرفته اند و آنانى که از پیش روى شما در گذشته و به بهشت رفته اند باشید، واژه هاى تقویض (ویران کردن، عمود خیمه را بر چیدن) و طىّ (پیچانیدن، در نور دیدن) را براى آنها استعاره فرموده است، زیرا آنان مانند مسافر که براى سفر دارایى خود را رها مى کند و خیمه اش را بر مى چیند، از علایق و دلبستگیهاى دنیا بریدند و به سوى آخرت کوچ کردند.
پس از این امام (ع) به ذکر قرآن و فضایل آن مى پردازد تا شنوندگان را به پیروى از آن برانگیزد، صفت ناصح را براى قرآن استعاره آورده است، بدین مناسبت که قرآن پیرو خود را مانند خیرخواهى اندرزگو به انواع مصالح راهنمایى مى کند، جمله هاى لا یغشّ و هادى الّذی لا یضلّ ترشیح این استعاره است یعنى قرآن پند دهنده اى است که فریب نمى دهد و راهنمایى است که گمراه نمى کند، همچنین صفت محدّث (سخنگو) را براى قرآن استعاره آورده است، و با جمله لا یکذب (دروغ نمى گوید) ترشیح داده است، مناسبت استعاره اخیر براى این است که قرآن مانند سخنگویى راست گفتار، مشتمل بر اخبار و سرگذشتهاى راست و درستى است که از آن فهمیده و دانسته مى شود، منظور از مجالست با قرآن همنشینى با حافظان و قاریان آن است که به وسیله آنها آیات آن استماع مى گردد، و در آنها تأمّل و اندیشه به عمل مى آید، زیرا در قرآن آیات روشن و نواهى هشدار دهنده اى است که بر بینش کسى که خواهان آگاهى و بصیرت است مى افزاید، و از کورى جهل و ظلمت نادانى مى کاهد. پس از این امام (ع) تذکّر مى دهد که پس از قرآن براى کسى نادارى و فقرى باقى نیست، یعنى پس از نزول قرآن و بیان روشن آن، مردم براى اصلاح امور معاش و معاد خود به هیچ حکم و دستورى نیاز ندارند، همچنین فرموده است براى کسى پیش از قرآن هیچ گونه غنا و توانمندى وجود نداشت، مراد این است که پیش از نزول قرآن براى نفوس گمراه و نادان هیچ گونه بى نیازى از آن وجود نداشته است، بنا بر این ویژگى است که به آنان دستور مىدهد بهبود دردهاى خود را از قرآن بخواهند و مقصود از دردها بیمارى جهالت است، و براى رفع سختیها و بدبختیهاى خویش از آن کمک جویند، تا آن جا که بینایى بر مصالح دنیا و آخرت و شناخت خوب و بد امور را از قرآن طلب کنند، سپس امیر مؤمنان (ع) بزرگترین دردهاى ناشى ازجهالت را به شرح زیر نام مى برد و سخن خود را که قرآن شفا بخش این دردهاست تکرار مى کند:
۱- کفر به خداوند یکى از بزرگترین بیماریهاى حاصل از جهل و نادانى است، و این عبارت است از کورى دل و ناتوانى نیروى اندیشه که یکى از قواى نفس است از این که آفریننده و پدید آورنده خود را بشناسد و کوردلى و سست اندیشى او به آن جا برسد که به انکار وجود خالق بپردازد و یا شریکى براى او قائل شود و یا صفات آفریدگان را به او نسبت دهد.
۲- دیگر از بیماریهاى ناشى از جهالت نفاق و دورویى است و این با صفت زشت دروغگویى که مقابل خوى پسندیده راستگویى است، همراه است همچنین از لوازم و آثار نفاق غدر و خیانت است که در برابر صفت وفا قرار دارد، ما پیش از این در باره احوال نفس هنگامى که دچار کفر و نفاق شود سخن گفته ایم.
۳- دیگر از عوارض نادانى، غوایت و سرگردانى است، و این پدیدهاى است برخاسته از کوتاهى در به دست آوردن صفت پسندیده حکمت.
۴- دیگر گمراهى و ضلالت است و این نتیجه انحراف از طریق اعتدال است.
این که امام (ع) فرموده است قرآن شفاى بیماریهاست اشاره است به گفتار پیامبر اکرم (ص) که فرموده است: دلها مانند آهن زنگار مىگیرد، گفته شد: اى رسول خدا این زنگار با چه چیزى زدوده مى شود فرمود: با تلاوت قرآن و در یاد مرگ بودن، و ما مى دانیم که در بسیارى از جاهاى قرآن ذکر مرگ آمده است.
پس از این دستور مى دهد که به وسیله قرآن خواستهاى خود را از خداوند بخواهید، منظور این است که نفوس خود را به کمالاتى که قرآن مشتمل بر آنهاست آراسته و آماده کنید تا درخواستهاى شما از جانب خداوند بر آورده شود و با دلبستگى به قرآن و دوستى آن به خداوند رو آورید، زیرا هر کس قرآن را دوست بدارد به آنچه در آن دستور داده شده خود را آراسته و کامل مىگرداند، و دراین صورت به گونه اى شایسته و نیکو به خدا رو مى آورد.
فرموده است: و لا تسئلوا به خلقه.
یعنى: فرا گرفتن قرآن را وسیله کسب روزى از مخلوقاتى همچون خودتان قرار ندهید زیرا اگر چنین کنید از روزى خود محروم خواهید شد.
فرموده است: إنّه (فإنّه خ) ما توجّه العباد إلى اللّه بمثله.
یعنى: هیچ چیزى مردم را مانند قرآن به خدا متوجّه نمىکند، زیرا قرآن کریم همگى علومى را که از کمالات نفس شمرده مىشوند در بر دارد، همچنین مشتمل بر همه مکارم اخلاق و صفات عالى انسانى است و نیز از همه زشتیها و پلیدیها که مایه هلاکت و نابودى آدمى است منع مىکند، واژه هاى شافع و مشفّع را بطور استعاره آورده است و وجه مناسبت این است که تدبّر و اندیشیدن در آیات قرآن و عمل به احکام آن، موجب محو عوارض زشتى است که در نتیجه ارتکاب گناه بر نفس عارض مىگردد، و زدوده شدن آنها از قلب، سبب محو خشم خداوند است و به منزله عمل شفیعى است که شفاعت او مقبول افتاده و توانسته است اثر خطا را از دل کسى که نزد او به شفاعت او مقبول افتاده و توانسته است اثر خطا را از دل کسى که نزد او به شفاعت رفته بزداید، راز این حدیث مرفوع که فرموده است: «هیچ شفیعى از فرشته و پیامبر و جز اینها برتر از قرآن نیست«».» نیز همین است، همچنین کلمه هاى قائل و مصّدق نیز استعاره است زیرا قرآن مانند گوینده اى راست گفتار داراى الفاظ است که چون آن کلمات ادا شود تکذیب آنها ممکن نیست، سپس معناى شافعا مشفّعا را بازگو مى کند که این شفاعت در روز قیامت است، پس از آن فعل محل به (نزد کسى از او بد گویى کرد) را براى قرآن به طریق استعاره آورده است، زیرا قرآن به زبان حال در پیشگاه علم خداوند و محضر ربوبى او بر ضدّ کسى که با خوددارى از پیروى، و مخالفت با احکام و آیاتش از آن روى گردانیده گواهى مىدهد و این شهادتى است که نه تنها تکذیب نمىشود، بلکه تصدیق آن واجب است بنا بر این قرآن در این جا مانند شخصى است که نزد پادشاه رود و در باره دیگرى بدگویى کند.
فرموده است: فإنّه لا ینادی مناد یوم القیامه… تا آخر.
منظور از فریاد کننده، زبان حال اعمال آدمى است، و مراد از حرث یا زرع، هر عملى است که از آن فایدهاى خواسته مىشود و ثمره اى از آن به دست مى آید، غرض از ابتلا در این جا آثار اعمال زشت و عواقب بد آنهاست که نفس به آنها دچار مىشود، و به اندازه انحراف و خروج از طاعت پروردگار گرفتار کیفر و عذاب مىگردد، و آشکار است کسى که عمل به قرآن را مزرعه آخرت خود سازد، و کوشش در فهم معانى و مقاصد آن را وسیله تکمیل و تهذیب نفس خود قرار دهد از ابتلاى به کیفرها و عذابها مصون خواهد بود، پس از آن آنان را تشویق مىکند که از کشت کنندگان بذر قرآن و پیروان آن باشند،
این که فرموده است: استدلّوه على ربّکم
یعنى قرآن را دلیلى حاضر در راه خود به سوى پروردگار قرار دهید و استنصحوه على أنفسکم یعنى در برابر نفس امّاره که انسان را به گناه مى کشاند و دیده دل را از مشاهده حقایق مىپوشاند، قرآن را خیرخواه و راهنماى خود گردانید و آن را وسیله سرکوبى این نفس سرکش قرار دهید، و چون قرآن انسان را از پیروى خواهشهاى نفس منع مىک ند لازم مى آید که اندرزهاى او در جهت سرکوب آن پذیرفته شود، معناى جمله اتّهموا علیه آراءکم این است که اگر نظریّهاى بر خلاف قرآن یافتید آن را متّهم به بطلان کنید زیرا برخاسته از نفس امّاره است، معناى جمله و استغشّوا فیه أهوائکم نیز همین است، جز این که در جمله پیش اتّهموا و در این جا استغشّوا فرموده است زیرا هوى عبارت از خواهش نفس امّاره است بى آن که در باره جواز آن به عقل مراجعه شود، و اگر انسان بنا به حکمى از احکام از پیروى آن ممنوع باشد، این خواهش، غشّ و فریبى آشکار خواهد بود، امّا رأى را انسان گاهى با رجوع به عقل و زمانى بدون آن اتّخاذ مىکند و ممکن است حقّ و یا باطل باشد، در این صورت چون در مظنّه بطلان است اطلاق تهمت به آن سزاوارتر است.
پس از این امام (ع) شنوندگان را به ملازمت در عمل و مداومت در به جا آوردن کارهاى شایسته سفارش مى کند، سپس از آنها مى خواهد که با سعى در انجام دادن وظایف الهى خود براى رسیدن به عاقبتى نیکو و فرجامى پسندیده تلاش کنند، یعنى پایان کار خود و سر انجام اعمال و هدف از آنها را در نظر گیرند زیرا چگونگى کارها بسته به پایان آنهاست، بعد به استقامت یعنى پایدارى در عمل و شکیبایى بر آن دستور مى دهد، و مراد از شکیبایى بر طاعت ایستادگى در برابر خواهشهاى نفس است، تا مبادا انسان در برابر لذّات ناشایست گردن نهد و در نتیجه از راه راست بیرون رود، پس از آن امام (ع) به ورع سفارش مى کند، ورع، عبارت از ملازمت در انجام دادن اعمال خوب و پسندیده است، این که آن بزرگوار، «نهایت» و «صبر» را با ادات «ثمّ» که براى تراخى مىآید عطف کرده براى این است که نهایت و عاقبت، متأخّر از صبر و مرحله پایانى کار است، علاوه بر این صبر امرى عدمى و جدا از عمل است که معنایى وجودى دارد، بر خلاف استقامت در کار که کیفیّت عمل مىباشد و بر خلاف ورع که جزیى از عمل است، تکرار این الفاظ براى تأکید مى باشد و نصب آنها بنا به قاعده اغراء است«».
سپس امام (ع) به منظور خود از ذکر «نهایت» اشاره مى کند که آن عبارت از غایت و مقصدى است که براى انسان تعیین شده، و به آنها سفارش مىکند که خود را به این مقصد برسانند. این هدف همان چیزى است که آدمیان براى رسیدن به آن آفریده شدهاند و عبارت از این است که آدمى در این جهان خود را از پلیدیهاى شیطان پاکیزه کرده و خویشتن را لایق وصول به آستانه کبریایى حقّ گرداند، و این سخن مدلول حدیث نبوى (ص) است که فرموده است: «اى مردم براى شما نشانه هایى است، خود را به آنها برسانید، و در آفرینش شما غایت وهدفى است به آن دست یابید«».» مراد از غایت همان نهایت است که امیر مؤمنان (ع) ذکر فرموده است، و منظور از معالم، مقامات بهشت و منازل فرشتگان است، همچنین در عبارت إنّ لکم علما فاهتدوا بعلمکم مقصود همین نهایت و غایت است، واژه علم را در این جا براى نفس نفیس خویش استعاره فرموده است، پس از این گوشزد مىکند که براى اسلام مقصد و هدفى است و باید خود را به آن برسانند و این غایت همان سرانجام کار است که در بالا توضیح داده شد.
فرموده است: و اخرجوا إلى اللّه… تا وظائفه.
مقصود این است که در آنچه خداوند بر شما واجب گردانیده حقّ او را ادا کنید و ایفاى حق او را در واجبات و تکالیف این است که عمل از روى اخلاص و براى رضاى او انجام گردد. پس از این شنوندگان را به فرمانبردارى و پیروى از دستورهاى خود ترغیب مىکند و تذکّر مى دهد که او در روز رستاخیز گواه و مدافع آنها خواهد بود.
برخى از شارحان گفته اند: اگر چه روز قیامت جاى احتجاج و مجال استدلال نیست، لیکن ذکر آن بدین جهت است که اگر امام (ع) در آن روز شاهد و گواه آنها باشد مانند این است که به سود آنها اثبات دلیل کرده و احتجاج به عمل آورده است.
ما در این باره مى گوییم: چون در قیامت، امام هر قومى از جانب آنها طرف خطاب الهى و شاهد بر اعمال آنان است، چنان که خداوند متعال فرموده است: «یَوْمَ نَدْعُوا کُلَّ أُناسٍ بِإِمامِهِمْ«»» و نیز «وَ نَزَعْنا مِنْ کُلِّ أُمَّهٍ شَهِیداً فَقُلْنا هاتُوا بُرْهانَکُمْ«» و این همان موقفى است که اعمال، مورد باز خواست خداوند و سؤال وجواب قرار مى گیرد، لذا مقصود امیر مؤمنان (ع) از احتجاج، همین موقف بازپرسى و پاسخگویى است، و رهایى از این بازخواستها و خلاصى از پاسخ این پرسشها شبیه این است که کسى مورد بازپرسى قرار گرفته با حجّت و دلیل مقبول از بازخواست، رهایى و پیروزى یافته باشد، و بر حسب عادت، برهان زمانى اقامه مىشود که انسان در مقام احتجاج و مورد مؤاخذه قرار گرفته باشد و اگر از دادن پاسخ خوددارى کند نشانه این است که از ارائه دلیل درمانده است و در باره این که احتجاج و گواهى چگونه صورت مىگیرد آنانى که به معاد جسمانى معتقدند آن را مقالیّه یعنى از طریق گفتگو و مکالمه مىدانند و دیگران آن را حالیّه دانستهاند، یعنى زبان حال آنها گویاى این مقال است.
سپس امام (ع) اعلام مى کند که آنچه از پیش در علم خداوند مقدّر شده واقع گشته، و قضاى نافذ او اندک اندک تحقّق یافته است، ما پیش از این گفته ایم که قضاى الهى عبارت از علم اوست به آنچه هست و آنچه خواهد بود، و قدر تفصیل آنهاست که بر طبق علم او واقع مىشود، لیکن مراد آن حضرت از قدر در این جا رویداد خلافت او و حوادث و فتنههایى است که به همراه دارد، نقل شده که این خطبه از نخستین خطبههایى است که آن حضرت پس از کشته شدن عثمان و بیعت مردم با او ایراد فرموده است، یکى از شارحان گفته است: که در این سخنان اشاره است به آنچه پیامبر اکرم (ص) به او خبر داده است که خلافت سرانجام به تو خواهد رسید، من مى گویم: شکّى نیست که این امر از پیش در علم خداوند مقدّر بوده و بر وفق قضاى او جارى گشته است، لیکن در الفاظ خطبه چیزى که گفته این مرد فاضل را تأیید کند وجود ندارد زیرا امام (ع) به این امر دانا بود که آنچه در جهان هستى روى مىدهد بر حسب قضا و قدر الهى است.
فرموده است: و إنّی متکلّم بعده اللّه و حجّته.
یعنى: در این هنگام که امر خلافت به من منتقل گشته بنا به آنچه خداوند وعده فرموده و حجّت قرار داده است سخن مىگویم، منظور از وعده خداوند مژده اوست به این که بر بندگانى که به پروردگارى او اعتراف کنند و در راه فرمانبردارى او استقامت ورزند فرشتگان بر آنها فرود آیند و بیم و اندوه را از دل آنها ببرند و مژده بهشت به آنها بدهند، امّا حجّتى که بر اساس آن سخن مى گوید این است که مى فرماید: شما گفته اید ربّنا اللّه«» (پروردگار ما خداست) یعنى به خداوندى پروردگار اعتراف کردهاید، پس در پیروى از کتاب او، و فرمانبردارى از دستورهاى او، و سپردن طریقهاى که شایسته بندگى اوست استقامت ورزید، یعنى عبادت وطاعت او را از روى دانش و یقین و خالص از هر گونه ریا و نفاق انجام دهید و از طریق صحیح عبادت پا بیرون نگذارید، یعنى با لاف دانایى در علوم دین و سختگیرى در تکالیف و گرایش به سوى افراط و زیادهروى که نتیجه نادانى است از مرز بندگى خارج نشوید، و در طریق عبادت او بدعت پدید نیاورید و با احکام آن مخالفت نورزید، و به جانب راست و چپ و افراط و تفریط منحرف نشوید تا در وادى هلاکت نیفتید، اگر به این دستورها عمل کنید شرط استحقاق را انجام داده و شایستگى آن را به دست آورده اید که خداوند وعده خود را که ذکر شد بر آورد، زیرا شرط استحقاق مرکّب از دو امر است یکى اقرار به ربوبیّت اوست و دیگرى استقامت بر امورى که بیان گردید، و هنگامى که امور مذکور انجام شود ایفاى وعده خداوند واجب مىگردد، و چنانچه جزیى از شرط انجام نشود مشروط واقع نخواهد شد و آنچه وعده داده شده متحقّق نخواهد گردید، و این که گفته شد
معناى این گفتار امام (ع) است که فرموده است: أهل المروق… منقطع بهم یعنى: آنهایى که از دایره دین و حدود احکام الهى پا بیرون مىنهند در روز رستاخیز مشمول رحمت خداوند نخواهند شد و وسیلهاى که آنها را به این مقصد برساند نخواهند یافت، زیرا آنچه شرط است رسیدن به این هدف اصلى است.
پس از این امیر مؤمنان (ع) از نفاق و دورویى نهى مى کند زیرا (تهزیع اخلاق) عبارت از تغییر دادن و از حالى به حالى در آوردن آن است و این گوناگونى در اخلاق همان نفاق است، زیرا منافق و دو رو، اخلاقى یک نواخت ندارد، گاهى راستگو و زمانى دروغگو است، گاهى وفادار و هنگامى عهد شکن و خیانتکار است، اگر با ستمکاران باشد ستمکار است و اگر با دادپیشگان باشد عادل و دادگر است، و به همین مناسبت است که فرموده است: و اجعلوا اللّسان واحدا یعنى یک زبان داشته باشید، این جمله آغاز سفارش آن حضرت در باره زبان و لزوم حفظ عدالت آن است و به این معناست که هیچ یک از شما نباید داراى دو زبان باشد و به دو گونه سخن گوید زیرا در این صورت منافق است، پس از این دستور مىدهد که زبان خود را نگه دارید، این دستور مستلزم نهى از امورى چند مىباشد که عبارت است از پرگویى و بیهوده گویى و غیبت و سخن چینى و بدگویى از دیگران و ناسزاگویى و تهمت و مانند اینها، و همه، صفات زشتى است که از حدّ صفت نیکوى عدالت خارج و در طرف افراط آن جاى دارد.
فرموده است: فإنّ اللّسان جموح بصاحبه.
این سخن در بیان علّت لزوم نگهداشتن زبان است، و اشاره به این است که زبان مانند اسب سرکش که صاحب خود را در پرتگاه هلاکت سرنگون مىکند، انسان را از مدار صفت فاضله عدالت بیرون مىبرد و به وادى صفات زشت و ناپسندیده که موجب هلاکت در دنیا و آخرت است مى کشاند، از این رو واژه جموح (سرکش) براى زبان استعاره است، سپس سوگند یاد مىکند که تقوا براى هیچ پرهیزگارى سودى به بار نمىآورد مگر آن گاه که زبان خود را نگه دارد، و این سخن، حقّ و درست است، زیرا تقوایى که داراى سود و فایده است آن است که تمام و کامل باشد و نگهدارى زبان و بازداشتن آن از آلودگى به صفات زشتى که نام برده شد از اجزاى مهمّ تقواست و بدون پرهیز از این صفات بد، تقوا تحقّق نمىیابد. بنا بر این جز با نگهداشتن زبان از تقوا سودى حاصل نیست. پس از این تذکّر مىدهد که در هنگام سخن گفتن در باره آنچه مىخواهند بگویند و آنچه گفتن آن را سزاوار نمىدانند درنگ و اندیشه کنند و پیش از سنجش آن در ترازوى عقل از گفتار دم فرو بندند، در این جا به کسى که اندیشیده سخن مىگوید اطلاق مؤمن شده و ایمان با او قرین گشته تا مردم به تفکّر و اندیشیدن ترغیب شوند و کسى را که ناسنجیده لب به سخن مىگشاید منافق نامیده تا از این شیوه دورى جویند.
فرموده است: لأنّ المؤمن… تا و ما ذا علیه.
این جملات معناى این را که فرموده است: زبان مؤمن در پشت دل او، و زبان منافق در جلو زبان اوست توضیح مىدهد، و خلاصه اش این است که واژه وراء در هر دو جا کنایه از متابعت است، زیرا زبان مؤمن پیرو دل و خرد اوست و هنگامى لب به سخن مىگشاید که آنچه را سزاوار گفتن مى داند از پیش اندیشیده و سنجیده باشد، لیکن زبان منافق و آنچه را مى گوید بر دل و فکر او پیشى دارد، و زبانش پیرو اندیشهاش نیست، بنا بر این واژه وراء (پشت) از معناى محسوس آن براى این مفهوم معقول استعاره شده است، امّا حدیث نبوى (ص) مذکور گواه و گویاى این است که ایمان، کامل نمىشود مگر آن گاه که زبان جز به حقّ سخن نگوید و بر آن استقامت ورزد و از زشتگوییهایى که بر شمردیم باز ایستد، و این با گفتار امام (ع) یکى است که فرموده است: تقوا آن گاه به بنده سود مى رساند که زبانش را نگه دارد، برهان صحّت مضمون حدیث مذکور نیز این است که استقامت قلب عبارت از این است که خدا و پیامبرش (ص) را تصدیق کند و به حقانیّت اوامر و منهیّاتى که از طریق شرع مقدس رسیده معتقد شود، و این عین ایمان و حقیقت آن است، و بنا بر این ایمان مستقیم نمىشود مگر هنگامى که دل مستقیم گردد، امّا دلیل این که دل راست و درست نمىشود مگر زمانى که زبان مستقیم شود آن است که استقامت زبان عبارت از این است که انسان به خدا و پیامبرش (ص) گواهى دهد و آنچه را لازمه این گواهى است به جاى آورد، و از ارتکاب کارهاى ناشایستى که در شرع مقدّس نام برده شده و از موانع استقامت قلب است خوددارى کند، زیرا ارتکاب این اعمال را نشانه عدم اقرار و اعتقاد به شهادتین و نداشتن ایمان کامل مىدانیم، و آشکار است که هیچ کارى بى آن که لوازم آن فراهم شود استقامت نمىیابد.
فرموده است: فمن استطاع… تا فلیفعل.
امام (ع) در این بیان دستور مى دهد که کوشش کنند خداوند را با حالاتى که او ذکر مى کند دیدار کنند، حالات مذکور این است که دست او به خون مسلمانان آلوده نباشد، یعنى: کسى از مسلمانان را نکشته باشد، همچنین دست تعدّى به اموال مسلمانان دراز نکرده باشد، یعنى از ارتکاب ظلم و ستم مصون بوده باشد، دیگر این که زبان تعرّض به آبرو و حیثیّت مسلمانان نگشوده باشد و مراد از این غیبت و ناسزاگویى است، و خوددارى از این امور را به استطاعت و امکان موکول فرموده است، زیرا توانایى بر ترک این امور بر حسب افراد و زمان و مکان شدّت و ضعف دارد هر چند واجب است این اعمال در همه احوال ترک شود و سختترین این احوال، غیبت و بدگویى است زیرا گاهى پرهیز از آن ممکن نیست، حدیث پیامبر اکرم (ص) که فرموده است: مسلمان کسى است که مسلمانان از دست و زبانش آسوده باشند«» اشاره به همین موضوع است، منظور از آسودگى از دست او این است که به خون و مال مسلمانان، دست دراز نکند، و آسودگى از زبانش عبارت از مصون ماندن مسلمانان از تعرّض او به آبرو و اعراض آنها و غیره است که اعمّ از آن مىباشد. یکى از حکما گفته است: اگر کسى بداند که زبان عضوى از اعضاى اوست کمتر آن را به کار مىگیرد، و حرکت دادن پى در پى آن را زشت مىشمارد چنان که ناپسند مىشمارد که سر و شانه خود را پیاپى به حرکت در آورد.
فرموده است: و اعلموا… تا حرّم علیکم.
برخى از شارحان گفته اند: این سخن اشاره است به این که آنچه از طریق نصّ، ثابت شده و هر عملى که عرف زمان پیامبر اکرم (ص) بوده و از طریق نصّ تأیید گردیده است نقض آن با قیاس و اجتهاد جایز نیست، بلکه بطور کلّى نسبت به هر چیزى که نصّى وارد شده باید از همان متابعت شود و عدول از آن روا نیست، از این رو آنچه به مقتضاى نصّ و عموم آن، در سال گذشته حلال بوده، در امسال نیز حلال است، و حرام نیز همین گونه است، و به مقتضاى عمومى که این موضوع دارد نسخ نصّ و یا تخصیص آن با قیاس جایز نیست، و این بنا بر مذهب طایفه امامیّه است که قیاس متعارف اهل سنّت را باطل مىدانند، همچنین گروهى از علماى علم اصول با این که قیاس را صحیح دانستهاند در این مورد از همین نظریّه پیروى کردهاند، و کسانى که تخصیص نصّ را از طریق قیاس جایز شمردهاند این گفتار امیر مؤمنان (ع) را بر عدم جواز نسخ نصّ وارد از کتاب و سنّت حمل کردهاند، جمله ما أحدثه النّاس اشاره به همین قیاس متعارف است.
فرموده است: و لکن الحلال ما أحلّ اللّه و الحرام ما حرّم اللّه.
این گفتار تأکید است بر ضرورت پیروى از نصّ و آنچه نزد اصحاب، معلوم و مسلّم بوده و بدان عمل کردهاند، نه آنچه را که آراء و مذاهب، از پیش خود پدید آورده اند.
فرموده است: و قد جرّبتم الامور و ضرّستموها… تا الأمر الواضح.
این سخنان به طرق تحصیل علم و آگاهى، و منابع اخذ آن اشاره دارد، رابطه آن با سخنان پیش این است که چون امور را به خوبى تجربه کردهاند، و از سرگذشت و فرجام کار گذشتگان خود پند گرفته اند، و مثلها براى آنها زده شده است، و به امرى روشن که همان دین و طریقه آن است فراخوانده شدهاند، ناگزیر نفوس آنها براى دانستن احکام شرع و مقاصد آن از کتاب و سنت و روش پیامبر اکرم (ص) مجهّز شده و بدعتهایى که پس از این پدید آمده بر آنان پوشیده نیست، و مىدانند که هر بدعتى در دین حرام است چه رسد به این که بتوان حکمى را که صریح نصّ و مطابق سنّت، قطعى و مسلّم است به وسیله آن از میان برد، لذا کسى از این موعظهها و مثلها و دعوتهایى که در امر دین مىشود ناشنواست که به شدّت کر باشد، أصمّ به کسى گویند که سخت کر باشد، و عبارت لا یصمّ… إلّا أصمّ از قبیل این است که گفته مى شود: لا یجهل بهذا الأمر إلّا جاهل یعنى: کسى این امر را نمىداند که سخت نادان باشد، معناى لا یعمى عنه إلّا أعمى نیز همین گونه است یعنى: دیده دل هیچ کس از آن کور نیست جز کسى که چشم باطنش سخت کور شده باشد.
فرموده است: من لم ینفعه… تا من أمامه.
سخنى حقّ و درست است، زیرا انسان در آغاز پیدایش از هر گونه علم و دانشى تهى است، و آنچه باعث آفرینش اعضا و جوارح براى او شده این است که بتواند به وسیله آنها صور محسوسات و معانى آنها را دقّت و بررسى کند و به روابط مثبت و منفىّ یا به موارد اشتراک و اختلافى که میان اشیا وجود دارد آشنا گردد و براى او تجربه حاصل شود، و دیگر علوم ضرورى و اکتسابى را بداند و فرا گیرد.
فمن لم ینتفع بالبلاء یعنى کسى که از آزمونها و تجربه ها سود نبرد، (این سخن اشاره است به این که باید از امور عبرت گرفت و در آنها اندیشید) و از گرفتاریها و رنجها و تحمّل سختیها چیزى نیاموزد، پیداست که پند و اندرز نیز فایدهاى به او نمىرساند، زیرا پندها و موعظهها نتیجه دقّت در امور و ملاحظه تجلّى آیات الهى در آنهاست و آشکار است که هرگز فرع بدون اصل حاصل نمىشود و چنین انسانى از تکمیل نفس خود عاجز و از تشخیص مصالح خویش ناتوان است، احتمال دارد که مراد از عظه پند گرفتن نباشد بلکه مطلق پند و اندرز باشد، در این صورت نیز روشن است که پند و موعظه به او فایدهاى نمىرساند، زیرا گرفتاریها و رویدادها بیش از هر چیز نفس را متأثّر و متوجّه مىسازد و اگر کسى از شداید و گرفتاریها عبرت نیاموزد و تجربهاى نیندوزد به طریق اولى از وعظ و اندرز سودى نخواهد برد.
فرموده است: من أمامه.
امام (ع) متذکّر مىشود: چنین کسى تقصیر و گناه از پیش روى او در مىآید، زیرا کمالاتى را که او بر حسب درک خود در پى آنهاست به سبب نقصان تجربه و نارسایى اندیشه و ناآگاهى به آنها دست نمىیابد، این ناکامى او در رسیدن به مقصود، و تکاپوى او در این راه به در آمدن گناه و تقصیر از پیش روى او تشبیه و تعبیر شده است.
فرموده است: حتّى یعرف ما أنکر و ینکر ما عرف.
این بیان به آثار و نتایجى اشاره دارد که نارسایى و ناآگاهى او به بار مىآورد، و آن عبارت از درهم ریختگى فکر، و صدور حکم، بدون داشتن بینش لازم مىباشد، گاهى مىپندارد چیزى را که انکار کرده و نمىشناسد کاملا به حقیقت آن دانا و آگاه است، و زمانى دیگر آنچه را مى شناخته و حکم به صحّت آن داده بر اثر خیالى که در او پدید آمده انکار مى کند.
سپس امیر مؤمنان (ع) مردم را به دو دسته تقسیم مىکند، دستهاى که پیرو شریعتند، شرعه یعنى راه و روش، و مراد از آن راه دین است و دسته دیگر بدعتگذارند، این دسته براى آنچه از پیش خود پدید آوردهاند، هیچ گونه دلیل قابل اعتمادى از کتاب خدا و سنّت ندارند، و هیچ پرتوى از برهان که بتواند در ظلمات جهل راهنما و رهگشا باشد به همراه آنها نیست،تقسیم مردم به این دو دسته براى این است که شنوندگان به گروهى که برترى دارند بپیوندند.
فرموده است: إنّ اللّه سبحانه لم یعظ أحدا بمثل هذا القران.
این سخن بازگشت به بیان فضایل قرآن است، و در این باره واژههایى استعاره فرموده است: ۱- واژه حبل (ریسمان) است که با صفت متین (استوار) آن را ترشیح داده است، مناسبت این استعاره را ما بارها گفته ایم.
۲- دیگر صفت أمین (امانتدار) است که وجه استعاره این کلمه را نیز پیش از این شرح داده ایم.
۳- لفظ ربیع (بهار) است، استعاره آن بدین مناسبت است که دلها به سبب قرآن زنده و شکوفا مىشود همچنان که چهار پایان در فصل بهار به زندگى نوى دست مى یابند.
۴- واژه ینابیع (سرچشمه ها) براى قرآن استعاره شده است، زیرا هنگامى که در قرآن تدبّر شود، و در آیات آن دقّت و بررسى گردد، مانند آب که از چشمه ها جوشان و سرازیر مىگردد، دانشهاى بسیارى از آن ریزان مى شود که مىتواند انسان از آنها سود برد.
۵- دیگر واژه جلاء (روشنى) است، وجه استعاره این لفظ براى قرآن این است که همان گونه که صیقل به آینه جلا و روشنى مى دهد قرآن هم هنگامى که مورد تدبّر و اندیشه قرار گیرد و معانى آن فهم گردد زنگار جهالت را از صفحه دل مىزداید و به آن روشنى مى بخشد.
اگر گفته شود: چرا فرموده است: براى دل، غیر از قرآن روشنى و جلایى نیست با این که علوم دیگر نیز مایه روشنى قلب است به این پرسش به دو گونه مىتوان پاسخ داد:
اوّل- دانشهایى که دل را جلا مىدهد و زنگار اوهام را از آن مىزداید دانشهایى است که انسان را براى سیر الى اللّه آماده مىکند، و به منتها درجه کمال نفسانى مىرساند مانند علوم الهى و علم اخلاق و علم احوال معاد، و در این زمینه دانشى نیست مگر این که اصل و ریشه آن در قرآن موجود بوده و از آن گرفته شده است.
دوّم- این که آن حضرت زمانى این مطلب را بیان فرموده است که علمى مدوّن و در دسترس نبوده و براى مسلمانان جز قرآن کریم راهى براى استفاده این مطالب وجود نداشته است، در این صورت جز قرآن چیزى براى زدودن زنگار دل و روشنى آن نیست.
فرموده است: مع أنّه قد ذهب المتذکّرون.
یعنى: اگر چه کسانى که در مقاصد قرآن مىاندیشیدند رفته اند، و آنانى باقى ماندهاند که قرآن را به دست فراموشى سپرده، و یا به عمد خود را به فراموشى زده و از نداى الهى سر برتافته خود را سرگرم دنیا ساخته اند، بدیهى است این گفتار براى شنوندگان مایه توبیخ و سرزنش است.
پس از این امام (ع) دستور مىدهد به کسى که عمل نیکى انجام مىدهد در این کار به او کمک کنند، بدیهى است کمک انواع بسیارى دارد، همچنین هنگامى که با عمل بدى روبرو مى شوند آن را زشت شمارند، و از آن روى گردانند. آن بزرگوار براى اثبات وجوب اوامرش به حدیث نبوى (ص) استشهاد مى کند، این حدیث شریف گویاى این است که اقدام بر کار نیک و خوددارى از انجام دادن کار بد واجب است و در این صورت است که انسان، نیکوکردار و میانه رفتار خواهد بود. صفت جواد و قاصد هر دو استعارهاند وجه مناسبت این است: کسى که کار نیک انجام مىدهد و از اقدام به کار بد خوددارى مىکند، در صراط مستقیم قرار دارد و رو به خدا گام برمىدارد و کژى و انحرافى در کار و روش او نیست و مانند اسب رهوارى که در جادّه مستقیم به حرکت در آمده است در سلوک الى اللّه و طىّ مدارج راه حقّ از هر کس دیگر رهروتر و تیزپاتر خواهد بود.
سپس آن حضرت ظلم را بر سه گونه تقسیم مىکند: ۱- ستمى که هرگز آمرزیده نمىشود، و این ظلمى است که آدمى با شرک ورزیدن به خدا به خویشتن روا مىدارد، این که خداوند هرگز از این ظلم در نمىگذرد، هم به دلیل نصّ است و هم به برهان عقل، امّا نصّ، قول خداوند متعال است که «إِنَّ اللَّهَ لا یَغْفِرُ أَنْ یُشْرَکَ بِهِ»«» و دلیل عقل این است که آمرزش یا عبارت از محو آثار گناه از لوح نفوس است، و یا چیزى است که مستلزم این معنا و شامل حفظ الهى از دچار شدن آدمى به آتش دوزخ است، لیکن حالات بدنى متمرکز در نفوس مشرکان که آنها را از خداوند دور کرده و مانع آنها از شناخت خداوند گردیده است حالاتى است که در نفوس آنها راسخ گشته و ملکه آنها شده و زدودن و از میان بردن آنها با ملاحظه این که گوش شنوا براى شنیدن معارف دینى ندارند ممکن نیست، از این رو باید در دوزخ به سر برند و به غلّ و زنجیر حالات خود کشیده شوند، در این صورت آمرزش خداوند شامل آنها نمىشود، زیرا نمىتوانند از حالاتى که ملکه آنها شده و در ژرفاى وجود آنها ریشه دوانیده رهایى یابند و در حوزه جاذبه معارف الهى نیز در نمىآیند تا در پناه عصمت معرفت قرار گیرند.
۲- ظلمى است که ترک نمىگردد یعنى نادیده گرفته نمىشود و ناگزیر باید به جا آورنده آن مورد عقوبت و کیفر قرار گیرد، و این ستمى است که مردم در باره یکدیگر روا مىدارند، حدیث آن حضرت که فرموده است: «روزى که انتقام گوسفند بىشاخ از شاخدار گرفته مىشود» اشاره به همین نوع ستم است، این نوع ستمکاران اگر به معارف دینى رو آورند و به آنچه مایه رستگارى است چنگ زنند پس از گذشت زمانى، از عذاب رهایى مىیابند، لیکن دوران عذاب آنها بر حسب شدّت و ضعف صفات زشتى که در آنها رسوخ یافته و درجه ظلمى که مرتکب شده اند متفاوت است، حدیث پیامبر اکرم (ص) که فرموده است: «از آتش بیرون آورده مى شوند پس از آن که سوخته و زغال شده باشند«»» اشاره به همین دسته است.
۳- ستمى است که بخشیده و از آن صرف نظر مىشود، و این ظلمى است که بنده با ارتکاب گناهان و لغزشهاى کوچک به خود روا مىدارد، و این گناهان به آن درجه نیست که آثار زشت آنها براى همیشه در نفس باقى بماند و ملکه آن شود بلکه عوارض ناشى از این لغزشها بزودى از نفس زایل و زدوده مىگردد، خداوند متعال در این باره فرموده است: «وَ إِنَّ رَبَّکَ لَذُو مَغْفِرَهٍ لِلنَّاسِ عَلى ظُلْمِهِمْ«»» یعنى در حالى که آنها ستمکارند خداوند از ستم آنان در مىگذرد و آنان را مى آمرزد.
پس از این امام (ع) با ذکر این که کیفر ستم در آخرت بسیار سخت است مردم را از آن پرهیز مىدهد، و درست فرموده است که عقوبت آن جا مانند قصاص دنیا از قبیل زخم کارد و ضربه تازیانه نیست، بلکه سوختن در آتش دنیا که طبق مشهور سختترین عقوبت است در برابر عذاب آخرت اندک و ناچیز است، روایت شده است پیامبر خدا (ص) در میان یارانش نشسته بود که صداى افتادن چیزى را شنید، فرمود: «این صداى سنگى است که خداوند متعال از کنار جهنّم به درون آن فرستاده و هفتاد پاییز است پایین مىرود و هم اکنون به قعر آن رسیده است» بدیهى است این یکى از اوصاف محسوس جهنّم است.
باید دانست که این روایت دنباله اى دارد که معناى آن را روشن مى کند، و آن این است که راوى گفته است: پس از این، بانگ و فریادى را شنیدیم، گفتیم این چیست گفتند فلان منافق مرده است و در این روز عمر او هفتاد سال بود، یکى از نکته گویان گفته است: مراد از جهنم در این حدیث همین دنیا و خوشیهاى آن است، و سنگ براى آن شخص منافق استعاره شده بدین مناسبت که او در مدّت زندگى از وجود خویش سودى نبرده و خیرى براى آخرت خود به دست نیاورده و از این نظر به سنگ شباهت داشته است، مقصود از فرو فرستادن او از جانب خدا، افاضه نعمتهاى دنیوى به اوست که اسباب کامیابیها را در دنیا براى وى فراهم ساخته، و در کامرانیها و شهوتهاى خود فرو رفته و سرگردان به وادى گمراهى در افتاده است، چنان که در قرآن فرموده است: «یُضِلُّ مَنْ یَشاءُ» امّا شفیر جهنّم لبه و آغاز آن است، و در مورد منافق زمانى است که براى فرو رفتن در شهوات آماده مىشود، و بهرهگیرى از خوشیها و لذّات دنیا را که سبب کشانیده شدن او به وادى گمراهى و تباهى است آغاز مىکند، و منظور از این که هفتاد پاییز گذشته تا به قعر جهنّم رسیده است مدّت عمر این منافق است که همه آن را صرف بهرهبردارى از لذّات و شهوات کرده است، و مراد از رسیدن او به ته جهنم، رسیدن مرگ وى و روبرو شدن او با سختترین عذابها به سبب دستاورد بد و صفات زشتى که از دنیا به همراه آورده است و ما بارها در این کتاب بدان اشاره کرده ایم.
سپس آن بزرگوار شنوندگان را از تلوّن و رنگارنگ بودن در دین خدا بر حذر مىدارد و این سخن کنایه از نفاق آنها نسبت به یکدیگر است، زیرا این صفت موجب تفرقه و پراکندگى اجتماع است از این رو فرموده است: اجتماع بر حقّى که شما آن را دوست نمىدارید بهتر است از جدایى بر باطلى که شما آن را دوست مىدارید، یعنى اجتماع بر حقّى مانند جنگ که مکروه شماست بهتر از پراکندگى بر باطل است که محبوب شماست مانند سرگرم شدن به خوشیها و لذّات دنیا، و براى تکمیل و تأکید منع از پراکندگى و تفرقه فرموده است: خداوند هرگز در سایه پراکندگى و جدایى خیرى به کسى عطا نکرده است، نه از میان گذشتگان و نه از کسانى که باقى هستند، و چون خیر و خوبى در گردهمایى و الفت و محبّت است تا این که جامعه یک پارچه و همچون تن واحدى شود، و نظام جهان کامل گردد، لذا آثارى که بر جدایى و پراکندگى مترتّب است درست عکس اینهاست، همچنین از پیامبر گرامى (ص) نقل شده است که: هر کس از جماعت به اندازه یک وجب دورى گزیند طوق اسلام را از گردن خویش برداشته است، و ما پیش از این در باره فضیلت اتّحاد و اجتماع سخن گفتهایم.
پس از این امام (ع) براى بار دیگر نهى مىکند از این که مردم در پشت سر یکدیگر سخن گویند و عیبهاى یکدیگر را بازگو کنند، و به کسى که ممکن است در صدد حفظ خود از این گناه برآید گوشزد مىکند که براى هر یک از مردمان عیبهایى است و سزاوار این است که هر کسى به بر طرف کردن عیبهاى خود مشغول گردد و از ذکر عیوب دیگران باز ایستد، واژه طوبى بر وزن فعلى از طیب (بوى خوش) مشتقّ است، و واو آن منقلب از یاست، نیز گفته شده که طوبى اسم درختى است در بهشت، و به هر دو صورت در این جا مبتداست، پس از این تذکّر مىدهد که عزلت گزیدن و در خانه نشستن و به طاعت خدا مشغول بودن و بر گناهان خویش گریه کردن و از کردار خود پشیمان شدن بهتر است.
فرموده است: و کان من نفسه فی شغل… تا آخر
آنچه در باره ثمرات عزلت ذکر کرده است.
باید دانست در مورد این که عزلت و گوشه نشینى بهتر است یا معاشرت و آمیزش اختلاف است، گروهى از مشاهیر صوفیّه و عرفا مانند ابراهیم بن ادهم، سفیان ثورى، داود طایى، فضیل بن عیاض، سلیمان خواصّ و بشر حافى عزلت را ترجیح دادهاند و گروهى دیگر مانند شعبى، ابن ابى لیلى، هشام بن عروه، ابن شبرمه، ابن عیینه و ابن مبارک معاشرت و اختلاط با مردم را برتر دانستهاند، دسته نخست به دلایلى از عقل و نقل استدلال کردهاند، امّا دلیل نقل، گفتار پیامبر اکرم (ص) به عبد اللّه بن عامر جهنى است هنگامى که از آن حضرت پرسید: راه رستگارى چیست در پاسخ فرمود: این که به خانهات بسنده کنى و زبانت را نگه دارى و بر گناهانت گریه کنى، و به آن حضرت عرض شد: کدام کس بهتر است فرمود: «مردى که در یکى از شکافهاى کوه عزلت کند، و به عبادت پروردگار خویش مشغول باشد و مردم را از شرّ خود رها سازد» و همچنین فرموده است: «او پرهیزگار پاکیزه ناپیدا را دوست مىدارد» و دلیل عقل این است که در گوشه گیرى فواید خدا پسندى موجود است که در معاشرت به دست نمىآید بهترین فایده اش این است که انسان فراغت مىیابد که به عبادت پروردگار و یاد او و راز و نیاز با وى پردازد و از پادشاه آسمانها و زمین بخواهد اسرارى را در امور دنیا و آخرت بر او منکشف فرماید، از این رو پیامبر خدا (ص) تا آن گاه که به پیامبرى برگزیده شد، در کوه حرا، عزلت مىجست و به عبادت خداوند مىپرداخت.
دسته دیگر که معاشرت و آمیزش را برترى داده اند به قرآن و سنّت استدلال کرده اند، امّا دلیل قرآن گفتار خداوند متعال است که فرموده است: «فَأَلَّفَ بَیْنَ قُلُوبِکُمْ فَأَصْبَحْتُمْ بِنِعْمَتِهِ إِخْواناً«»» و نیز «وَ لا تَکُونُوا کَالَّذِینَ تَفَرَّقُوا وَ اخْتَلَفُوا«»» و آشکار است که گوشه نشینى و کناره جویى خلاف الفت و دلجویى و موجب تفرقه و پراکندگى است، دلیل این گروه از سنّت، گفتار پیامبر اکرم (ص) که فرموده است: هر کس از جماعت هر چند به اندازه یک وجب جدا شود طوق اسلام را از گردن خود برداشته است، و همچنین نقل شده است که: مردى به کوه رفته خداوند را در آن جا عبادت مىکرد کسانش او را نزد پیامبر گرامى (ص) آوردند، آن حضرت او را از این کار منع کرد و به او فرمود: همانا شکیبایى یک روز مسلمانان در یکى از گیرودارهاى جهاد بهتر از چهل سال عبادت است.
من مى گویم استدلال هر دو دسته صحیح است، لیکن برترى عزلت بر معاشرت یا به عکس به طور مطلق و بىقید و شرط درست نیست، بلکه هر کدام بر حسب مصلحت و به مقتضاى وقت در باره بعضى از مردم درست است.
باید دانست که اگر کسى بخواهد اهداف پیامبران (ع) را در دستورها و تدبیرهاى آنان بداند باید با شمّهاى از آیینهاى پزشکان آشنا، و به مقاصدى که در عبارات مطلق خود دارند اندکى دانا باشد، زیرا همان گونه که پزشکان، بدن را با انواع داروها و چاره جوییها درمان مى کنند تا بر سلامت خود باقى بماند و یا از بیمارى رهایى و صحّت خود را بازیابد همین گونه پیامبران و جانشینان آنان که پزشکان نفوسند بر انگیخته شده اند تا بیماریهاى روح مانند نادانى و خویهاى زشت اخلاقى را با آداب و مواعظ و منع، و زدن و کشتن معالجه کنند، و همان طور که پزشک گاهى مىگوید: این دارو براى فلان بیمارى سودمند است مقصود او سودمند بودن آن براى همه مزاجها نیست بلکه مراد مفید بودن آن در برخى طبایع است، پیامبران و پیشوایان دین (ع) نیز هنگامى که بطور اطلاق مىگویند فلان چیز، مثلا عزلت و گوشه نشینى مفید است منظور آنها این نیست که این روش براى همه انسانها سودمند است، و همان گونه که پزشک در برخى اوقات دارویى را به یکى از بیماران سفارش مى کند و بهبود او را در آن تشخیص مىدهد که براى بیمار دیگر آن دارو را زهر کشنده مى داند و براى درمان او از داروى دیگر استفاده مى کند.
پیامبران (ع) نیز گاهى برخى از کارها را درمان بعضى از نفوس مى دانند، و به سفارش آن بسنده مىکنند، و زمانى پارهاى از امور مانند گوشهگیرى را درمان بعضى از نفوس مىشناسند و برخى از مردم را به آن تشویق مىکنند، در حالى که همین معالجه را نسبت به گروهى دیگر زیانبار دانسته، به ضدّ آن دستور مى دهند مانند سفارشهایى که در باره لزوم معاشرت و آمیزش شده است و آنچه به نظر مىرسد این است که آنان گوشه گیرى را بیشتر براى کسانى جایز مىشمارند که قواى نظرى و عملى آنها به مرتبهاى از کمال رسیده که آنان را از معاشرت با بسیارى از مردم بى نیاز ساخته است، زیرا علوم و اخلاق و بیشتر کمالات انسانى تنها از راه آمیزش با دیگران به دست مىآید، بویژه اگر کسى که مکلّف به گوشه گیرى و اختیار عزلت است عایله اى نداشته باشد تا براى زندگى آنان ناگزیر باشد به کسب و کار بپردازد، امّا معاشرت و گردهمایى را بیشتر از این نظر سفارش کردهاند که از طریق محبّت، میان مردم الفت و اتّحاد برقرار شود، و اتّحاد نیز دو فایده کلّى و عمده دارد، اوّل حفظ اساس دین و تقویت آن به وسیله جهاد.
دوّم تحصیل کمالاتى که نظام امور، و سعادت انسان در دنیا و آخرت بر آنها استوار است، و چنان که گفته شد بیشتر علوم و اخلاق و کمالات از راه معاشرت و آمیزش با مردم به دست مىآید. و توفیق با خداست.
ترجمه شرح نهج البلاغه ابن میثم بحرانی ج ۳
بازدیدها: ۲۴