خطبه۱۷۹ ترجمه شرح ابن میثم بحرانی

(خطبه۱۸۰صبحی صالح)

 و من خطبه له ( علیه‏ السلام  ) فی ذم العاصین من أصحابه‏

 

أَحْمَدُ اللَّهَ عَلَى مَا قَضَى مِنْ أَمْرٍ وَ قَدَّرَ مِنْ فِعْلٍ-  وَ عَلَى ابْتِلَائِی بِکُمْ أَیَّتُهَا الْفِرْقَهُ الَّتِی إِذَا أَمَرْتُ لَمْ تُطِعْ-  وَ إِذَا دَعَوْتُ لَمْ تُجِبْ-  إِنْ أُمْهِلْتُمْ خُضْتُمْ وَ إِنْ حُورِبْتُمْ خُرْتُمْ-  وَ إِنِ اجْتَمَعَ النَّاسُ عَلَى إِمَامٍ طَعَنْتُمْ-  وَ إِنْ أُجِئْتُمْ إِلَى مُشَاقَّهٍ نَکَصْتُمْ- . لَا أَبَا لِغَیْرِکُمْ مَا تَنْتَظِرُونَ بِنَصْرِکُمْ-  وَ الْجِهَادِ عَلَى حَقِّکُمْ-  الْمَوْتَ أَوِ الذُّلَّ لَکُمْ-  فَوَاللَّهِ لَئِنْ جَاءَ یَومِی وَ لَیَأْتِیَنِّی لَیُفَرِّقَنَّ بَیْنِی وَ بَیْنِکُمْ-  وَ أَنَا لِصُحْبَتِکُمْ قَالٍ وَ بِکُمْ غَیْرُ کَثِیرٍ-  لِلَّهِ أَنْتُمْ أَ مَا دِینٌ یَجْمَعُکُمْ وَ لَا حَمِیَّهٌ تَشْحَذُکُمْ-  أَ وَ لَیْسَ عَجَباً أَنَّ مُعَاوِیَهَ یَدْعُو الْجُفَاهَ الطَّغَامَ-  فَیَتَّبِعُونَهُ عَلَى غَیْرِ مَعُونَهٍ وَ لَا عَطَاءٍ-  وَ أَنَا أَدْعُوکُمْ وَ أَنْتُمْ تَرِیکَهُ الْإِسْلَامِ-  وَ بَقِیَّهُ النَّاسِ إِلَى الْمَعُونَهِ أَوْ طَائِفَهٍ مِنَ الْعَطَاءِ-  فَتَفَرَّقُونَ عَنِّی وَ تَخْتَلِفُونَ عَلَیَّ-  إِنَّهُ لَا یَخْرُجُ إِلَیْکُمْ مِنْ أَمْرِی رِضًا فَتَرْضَوْنَهُ-  وَ لَا سُخْطٌ فَتَجْتَمِعُونَ عَلَیْهِ-  وَ إِنَّ أَحَبَّ مَا أَنَا لَاقٍ إِلَیَّ الْمَوْتُ-  قَدْ دَارَسْتُکُمُ الْکِتَابَ وَ فَاتَحْتُکُمُ الْحِجَاجَ-  وَ عَرَّفْتُکُمْ مَا أَنْکَرْتُمْ وَ سَوَّغْتُکُمْ مَا مَجَجْتُمْ-  لَوْ کَانَ الْأَعْمَى یَلْحَظُ أَوِ النَّائِمُ یَسْتَیْقِظُ-  وَ أَقْرِبْ بِقَوْمٍ مِنَ الْجَهْلِ بِاللَّهِ قَائِدُهُمْ مُعَاوِیَهُ-  وَ مُؤَدِّبُهُمُ ابْنُ النَّابِغَهِ

 

 

لغات

خور: سستى و محتمل است فعل «خرتم» مشتقّ از خوار باشد که به معناى فریاد است

قالى: دشمن

تریکه: تخم شتر مرغ

أ جئتم: کشانیده شده ‏اید، خوانده شده ‏اید

نکص: بازگشت به عقب

طغام: اوباش مجّه: آن را از دهان انداخت

 

ترجمه

  از سخنان آن حضرت علیه السّلام است که در سرزنش یاران خود بیان فرموده است:

ستایش مى‏ کنم خداى را، بر هر امرى که مقرر ساخته و بر هر کارى که مقدّر فرموده. و بر این که مرا مبتلاى شما نموده است. اى گروهى که اگر فرمانتان دهم، اطاعت نمى‏کنید و اگر بخوانمتان پاسخ نمى ‏دهید

و اگر مهلت یابید سرگرم سخنان بیهوده مى‏ شوید، اگر به جنگتان کشند، سستى مى‏ کنید

و اگر مردم بر پیشواى خود گرد آیند، آنان را سرزنش مى‏ کنید و طعنه مى زنید

و اگر در کشاکش دشوارى افتید، بازپس مى‏ نشینید.

نه شما بى ‏پدر از چیست که در یارى کردن من درنگ مى ‏کنید و انتظار مى‏ برید و براى گرفتن حقتان جهاد نمى‏ کنید.

مرگ و خوارى بر شما خواهد بود.

به خدا سوگند، اگر مرگ من فرا رسد-  و فرا خواهد رسید-  میان من و شما جدایى افکند.

در حالى که، من از مصاحبت با شما بیزارم و با شما چنانم که گویى یاورى ندارم.

خدا را، شما چگونه مردمى هستید نه دین، شما را گرد مى ‏آورد و نه‏ حمیت و غیرت شما را بر مى‏ انگیزد.

آیا این شگفت نیست که معاویه مشتى بلاجوى بى‏ سر و پا را فرا مى‏ خواند، بى ‏آنکه هزینه یا عطایى به ایشان دهد، از او پیروى مى‏ کنند.

و من شما را که یادگار اسلام و باقى ‏مانده مؤمنان نخستین هستید، دعوت مى‏کنم و هزینه و عطا مى‏ دهم و شما از گرد من پراکنده مى‏ گردید و با من مخالفت مى ‏ورزید.

هر چه مى ‏گویم نمى ‏پذیرید، خواه چیزى باشد که خشنودتان سازد یا به خشمتان آورد. کار شما، در هر حال، مخالفت با من و سرپیچى از من است.

چیزى را که بیش از هر چیز دوست دارم، مرگ است که به سراغم آید.

من کتاب خدا را به شما آموختم و باب حجت را بر رختان گشودم

و آنچه نمى ‏شناختید به شما شناساندم و شربتى را که از دهن مى ‏افکندید، جرعه جرعه به کامتان ریختم.

اى کاش کور بینا مى ‏شد و به خواب رفته بیدار مى‏ گردید.

چه نادان مردمى هستند، اینان که پیشوایشان معاویه است و آموزگارشان فرزند نابغه«»

 

شرح

این خطبه بر پرسش از کوچ کردن آن گروه و یا انصراف آنها از آن و علّت هر یک از این دو امر که احساس امنیّت و ترس است مشتمل مى‏باشد، و نیز شامل دعا براى نابودى آنهاست، واژه بعدا بنا بر این که مفعول مطلق است منصوب شده است، همچنین مشعر بر این است که اگر بر این گروه هجوم برده مى‏شد و کسانى از آنها که قصد پیوستن به اولیاى شیطان را داشتند زبون و ناتوان مى‏شدند موجبات پشیمانى آنها از کارهایى که در گذشته انجام داده‏اند فراهم مى‏شد، و نیز علّت پیوستن این قوم را بیان مى‏کند، و آن این است که شیطان از آنها خواسته است راه گریز را انتخاب کنند و جمعیّت خود را پراکنده سازند، به جاى استفلّهم، استفزّهم (آنها را به سبکسرى واداشت) و استقبلهم (پذیرفت و از آنها خشنود گشت) نیز روایت شده و قرینه واژه اخیر قویتر است.

فرموده است: و هو غدا متبرئ منهم و متخلّ عنهم.

یعنى فرداى قیامت شیطان آنان را رها مى ‏کند، واژه تبرّى، که به معناى بیزارى است مقابل استقبال (پذیرفتن) است که در پیش ذکر شد و مى‏تواند واژه مذکور قرینه صحّت آن روایت باشد، خداوند متعال فرموده است: «وَ إِذْ زَیَّنَ لَهُمُ‏ الشَّیْطانُ أَعْمالَهُمْ… تا وَ إِذْ زَیَّنَ«»».

فرموده است: فحسبهم بخروجهم من الهدى.

یعنى این براى کیفر و عذاب آنها بس است که از شاهراه هدایت بیرون رفته ‏اند، حرف باء در واژه بخروجهم، مانند قول خداوند متعال: «وَ کَفى‏ بِاللَّهِ شَهِیداً» مراد از ارتکاسهم فی الضَّلال و العمى بازگشت آنها به گمراهى قدیم و کورى جهالت است که پس از آن که به نور هدایت آن حضرت از آن رهایى یافته بودند بدان بازگشته‏اند، و معناى صدّهم عن الحقّ خروج آنها از طاعت آن بزرگوار، و سرگردانى آنها در وادى جهل و هواپرستى است پس از آن که در مدینه علم و عقل جا گرفته بودند، واژه جماح (سرکشى) براى خروج آنها از صفت پسندیده عدالت و سرکشى و طغیان آنان چنان که پیش از این گفته شد و تجاوز آنان از مرز حقّ و صراط مستقیم استعاره شده است. و توفیق از خداوند است.

 

                         ترجمه‏شرح‏نهج‏البلاغه(ابن‏میثم)، ج ۳    ، صفحه‏ى ۶۹۶

 

بازدیدها: ۴۸

خطبه۱۷۸ ترجمه شرح ابن میثم بحرانی

(خطبه۱۷۹صبحی صالح)

 و من خطبه له ( علیه‏ السلام  ) فی الشهاده و التقوى.

و قیل إنه خطبها بعد مقتل عثمان فی أول خلافته‏ اللّه و رسوله

لَا یَشْغَلُهُ شَأْنٌ وَ لَا یُغَیِّرُهُ زَمَانٌ-  وَ لَا یَحْوِیهِ مَکَانٌ وَ لَا یَصِفُهُ لِسَانٌ-  لَا یَعْزُبُ عَنْهُ عَدَدُ قَطْرِ الْمَاءِ وَ لَا نُجُومِ السَّمَاءِ-  وَ لَا سَوَافِی الرِّیحِ فِی الْهَوَاءِ-  وَ لَا دَبِیبُ النَّمْلِ عَلَى الصَّفَا-  وَ لَا مَقِیلُ الذَّرِّ فِی اللَّیْلَهِ الظَّلْمَاءِ-  یَعْلَمُ مَسَاقِطَ الْأَوْرَاقِ وَ خَفِیَّ طَرْفِ الْأَحْدَاقِ-  وَ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ غَیْرَ مَعْدُولٍ بِهِ-  وَ لَا مَشْکُوکٍ فِیهِ وَ لَا مَکْفُورٍ دِینُهُ-  وَ لَا مَجْحُودٍ تَکْوِینُهُ شَهَادَهَ مَنْ صَدَقَتْ نِیَّتُهُ-  وَ صَفَتْ دِخْلَتُهُ وَ خَلَصَ یَقِینُهُ وَ ثَقُلَتْ مَوَازِینُهُ-  وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ الَمْجُتْبَىَ مِنْ خَلَائِقِهِ-  وَ الْمُعْتَامُ لِشَرْحِ حَقَائِقِهِ وَ الْمُخْتَصُّ بِعَقَائِلِ کَرَامَاتِهِ-  وَ الْمُصْطَفَى لِکَرَائِمِ رِسَالَاتِهِ-  وَ الْمُوَضَّحَهُ بِهِ أَشْرَاطُ الْهُدَى وَ الْمَجْلُوُّ بِهِ غِرْبِیبُ الْعَمَى أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّ الدُّنْیَا تَغُرُّ الْمُؤَمِّلَ لَهَا وَ الْمُخْلِدَ إِلَیْهَا-  وَ لَا تَنْفَسُ بِمَنْ نَافَسَ فِیهَا وَ تَغْلِبُ مَنْ غَلَبَ عَلَیْهَا-  وَ ایْمُ اللَّهِ مَا کَانَ قَوْمٌ قَطُّ فِی غَضِّ نِعْمَهٍ مِنْ عَیْشٍ-  فَزَالَ عَنْهُمْ إِلَّا بِذُنُوبٍ اجْتَرَحُوهَا-  لِ أَنَّ اللَّهَ لَیْسَ بِظَلَّامٍ لِلْعَبِیدِ-  وَ لَوْ أَنَّ النَّاسَ حِینَ تَنْزِلُ بِهِمُ النِّقَمُ وَ تَزُولُ عَنْهُمُ النِّعَمُ-  فَزِعُوا إِلَى رَبِّهِمْ بِصِدْقٍ مِنْ نِیَّاتِهِمْ وَ وَلَهٍ مِنْ قُلُوبِهِمْ-  لَرَدَّ عَلَیْهِمْ کُلَّ شَارِدٍ وَ أَصْلَحَ لَهُمْ کُلَّ فَاسِدٍ-  وَ إِنِّی لَأَخْشَى عَلَیْکُمْ أَنْ تَکُونُوا فِی فَتْرَهٍ-  وَ قَدْ کَانَتْ أُمُورٌ مَضَتْ مِلْتُمْ فِیهَا مَیْلَهً-  کُنْتُمْ فِیهَا عِنْدِی غَیْرَ مَحْمُودِینَ-  وَ لَئِنْ رُدَّ عَلَیْکُمْ أَمْرُکُمْ إِنَّکُمْ لَسُعَدَاءُ-  وَ مَا عَلَیَّ إِلَّا الْجُهْدُ-  وَ لَوْ أَشَاءُ أَنْ أَقُولَ لَقُلْتُ عَفَا اللَّهُ عَمَّا سَلَفَ

امام (ع) این خطبه را پس از کشته شدن عثمان، و در آغاز خلافت خود ایراد فرموده است.

 

لغات

دخله: به کسر و ضمّ اوّل، باطن هر چیزى است

عقائل الشّی‏ء: بهترین هر چیز

غربیب: سیاه

لا تنفس: بخل نمى ‏ورزد

معتام: انتخاب شده

أشراط الهدى: نشانه‏ هاى هدایت 

مخلد: تسلیم کننده

غضّ: تر و تازه

 

ترجمه

 

  از خطبه ‏هاى آن حضرت علیه السّلام است:

خداوند را هیچ کارى از کار دیگر باز ندارد. زمان دگرگونش نکند و مکان را گنجاى او نباشد.

زبانها از وصفش ناتوان‏ اند. شماره قطره‏ هاى آب و شمار ستارگان آسمان و ذرات خاک را که باد به هوا برمى ‏دارد، مى‏ داند. و رفتن مورى بر سنگى صاف و خوابگاه مورى در شبى تاریک بر او پوشیده نیست.

افتادن برگهاى درختان و بسته شدن و باز شدن آهسته پلکها را مى‏ داند.

شهادت مى‏ دهم که جز الله خدایى نیست. هیچ چیز همتاى او نیست و در او تردید روا نبود، نه دینش را توان پوشیده داشت و نه آفرینش را انکار توان کرد.

شهادت مى‏ دهم، شهادت کسى که نیتش صادق است و باطنش از هر شائبه مبرّاست و یقینش خالص است و کفّه ترازوى عملش به نیکى سنگین است.

شهادت‏ مى‏ دهم که محمد (صلى الله علیه و آله) بنده او و پیامبر اوست که از میان همه آفریدگانش برگزید و براى شرح حقایق دینش، اختیار کرد

و به گرامیترین کراماتش مخصوص گردانید و براى رسانیدن پیامهاى نیکو انتخاب نمود.

به وجود او نشانه‏ هاى هدایت آشکار شد و ظلمت کورى و گمراهى روشنى گرفت.

اى مردم، دنیا کسى را که آرزوى او را در دل پرورد و خواستار او باشد مى ‏فریبد و با کسى که براى به دست آوردن آن با دیگران رقابت و همچشمى کند بخل نمى‏ ورزد.

و مغلوب مى ‏سازد کسى را که بر او چیره گردد.

به خدا سوگند، قومى که در فراخى نعمت و کامیابى بوده ‏اند و نعمتشان روى به زوال نهاده، زوال نعمت را سببى جز ارتکاب گناهان نبوده است،زیرا خدا بر بندگانش ستم روا ندارد.

اگر مردم هنگامى که محنت و بلایى بر آنها فرود مى ‏آید و نعمتهایشان زوال مى ‏یابد، از روى صدق و صفاى نیت و شیفتگى دل به درگاه خداوندى زارى کنند، خداوند نعمت رمیده را به آنان بازمى‏گرداند و کارهاى تباهشان را به صلاح مى‏ آورد.

مى‏ ترسم از مهلت داده شدگانى باشید که غافلگیر مى‏ شوند.

کارهایى صورت پذیرفت و شما به آنها مایل شدید که در آن هنگام نزد من ناستوده بودید.

اگر راه و روشى که در روزگاران گذشته داشته ‏اید به شما بازگردد، اهل سعادت خواهید بود.

بر من جز کوشش نیست.

اگر خواهم که بگویم مى‏ گویم. خدا آنچه را گذشته است ببخشاید.

 

شرح

 

این خطبه را با اشاره به مسائلى از توحید و خداشناسى به شرح زیر آغاز فرموده است:

۱-  لا یشغله شأن عن شأن:

هیچ کارى او را از کار دیگر باز نمى‏ دارد زیرا باز ماندن از کارى یا به سبب نقص قدرت و یا نارسایى دانش است، در حالى که علم و قدرت حقّ تعالى بر همه چیز احاطه دارد، در این صورت هیچ مقدور و معلومى او را از مقدور و معلوم دیگر باز نمى‏ دارد، این دو مسأله در کتابهاى کلام و حکمت به تفصیل توضیح داده شده است.

۲-  لا یغیّره زمان:

گذشت روزگار در او دگرگونى پدید نمى‏ آورد، زیرا او آفریننده زمان و منزّه از آن است که این پدیده بر او عارض گردد، از این رو دگرگونى و تغییر به ساحت مقدّس او راه ندارد، دیگر این که خداوند متعال واجب الوجود است، و هر چیزى که در ذات یا صفات دستخوش دگرگونى شود واجب الوجود نیست، بنا بر این «آن که تغیّر نپذیرد تویى».

۳-  و لا یحویه مکان:

هیچ جایى او را در بر نمى‏ گیرد، زیرا خداوند متعال مبرّا از جسمیّت و لوازم آن است، و هر چه جسم نباشد بى‏ نیاز از امکان است، نتیجه این است که بارى تعالى منزّه از مکان و لواحق آن است.

۴-  و لا یصفه لسان:

یعنى هیچ زبانى نمى ‏تواند خدا را آن چنان که هست توصیف کند، زیرا خداوند از هر گونه ترکیب منزّه است، و در نتیجه عقل نمى‏ تواند چگونگى او را درک کند چه رسد به زبان که ترجمان عقل است.

۵-  و لا یعزب عنه عدد قطر الماء… تا الأحداق.

این گفتار اشاره است به علم خداوند که به همه امور کلى و جزیى احاطه دارد، و این موضوعى مهمّ و شگرف است که خردها از آن در حیرتند، و ما در کتاب مختصر خود به نام «القواعد الإلهیّه» بدان اشاره کرده ‏ایم.

 

امام (ع) پس از تنزیه بارى تعالى به کلمه توحید شهادت مى‏ دهد و بر وحدانیّت او به داشتن صفاتى که براى خداوند بر شمرده و به شرح زیر است گواهى داده است:

اوّل-  غیر معدول به است

یعنى: همتا و مانندى ندارد.

دوّم-  و لا مشکوک فیه

یعنى: در وجود و هستى او هیچ گونه شکّ و ریبى نیست، زیرا شکّ، با اقرار به وحدانیّت او منافات دارد.

سوّم-  و لا مکفور دینه:

زیرا انکار دین خدا متضمّن نقصان در شناخت اوست، پس اعتراف به دین، نشانه کمال معرفت، و تمامیّت شهادت بر وحدانیّت اوست.

چهارم-  و لا مجحود تکوینه

یعنى: در این که او موجودات را آفریده و پروردگار آنهاست انکارى نیست.

سپس به دنبال ذکر کلمه توحید و توصیف وحدانیّت او، حال گوینده این شهادت را در هنگام اداى آن بیان مى ‏کند که او در این گواهى نیّتش صادق است یعنى اعتقادش قطعى است، و درونش پاکیزه است یعنى پاک از ریا و نفاق است، و یقین او در باره وجود پروردگار جهان و یگانگى او از هر گونه شکّ و شبهه صافى و خالص است، و با اداى این شهادت و ایفاى حقوق آن که انجام دادن کارهاى شایسته است وزنه اعمال او سنگین است. پس از این به ذکر جزء دیگر شهادتین که گواهى بر حقانیّت رسالت پیامبر اکرم (ص) است مى ‏پردازد، و اوصافى به شرح زیر براى آن حضرت بیان مى‏ کند:

۱-  او پسندیده و برگزیده خداوند از میان خلایق است،

این سخن به تکریم و گرامیداشت پیامبر اکرم (ص) برگشت دارد، به سبب این که وجود مقدّس او را شایسته و آماده پذیرش انوار رسالت حقّ و تحمّل بار نبوّت شمرده است.

۲-  المعتام لشرح حقائقه

یعنى: براى روشن ساختن حقایق الهى که بر مردم پوشیده است و بیان احکام شرع خود او را انتخاب کرده است.

۳-  المختصّ بعقائل کراماته

یعنى: او به کرامات و عطایاى نفیس و گرانقدر اختصاص یافته که عبارت از کمالات نفسانى و علوم و مکارم اخلاق است تا به وسیله اینها نفوس ناقص را کامل گرداند و درماندگان طریق معرفت را به مقصد برساند.

۴-  و المصطفى لکرائم رسالاته

یعنى: او برگزیده شده تا رسالتهاى کریمانه خداوند را به مردم ابلاغ فرماید، این که رسالت به صورت جمع آمده و رسالتها گفته شده از نظر تعدّد اوامرى است که از جانب خداوند بر او نازل شده، بدیهى است هر دستورى که به او داده شده تا به مردم ابلاغ کند رسالتى گرامى و پیامى ارزشمند بوده است.

۵-  الموضّحه به أشراط الهدى:

منظور از اشراط یا نشانه‏ هاى هدایت، قانونهاى شریعت و دلایل کتاب و سنّت است.

۶-  المجلّوبه غربیب العمى:

واژه غربیب براى شدّت تاریکى جهل، و واژه جلا را براى از میان رفتن این تاریکى بر اثر تابش انوار نبوّت، استعاره آورده است.

پس از این مردم را مخاطب قرار داده، آنان را به زشتیها و عیبهاى دنیا آگاه مى‏ کند، از جمله این که روزگار آرزومندان و شیفتگان خود را که دل به آن خوش داشته و بر آن اعتماد کرده ‏اند مى‏ فریبد، زیرا کسى که به دنیا دل بسته و آرزوهایى را در سر مى‏ پروراند پیوسته در باره آنچه در اندیشه دارد نشانه ‏هایى خیالى و دلایل موهومى به ذهن او مى‏ رسد و مى‏ پندارد که خواستهاى او قابل‏ حصول و ثمر بخش است و همین پندار موجب درازى آرزوهاى او مى‏ گردد، امّا گاهى پیش از آن که به این آرزوها برسد نابود مى‏ شود. و گاهى هم پس از تحمّل رنجهاى دراز پوچى و بطلان این دلائل و خیالات بر او آشکار مى‏ گردد.

 

یکى دیگر از زشتیهاى دنیا این است که هر کس در راه رسیدن به آن بکوشد و آن را دوست بدارد، دنیا در باره او بخل نمى ‏ورزد، و راه رسیدن او را به سر منزل نابودى آسان مى‏ گرداند، و وى را هدف تیر مصیبتهاى شگرف و نابهنگام قرار مى‏ دهد.

دیگر این که هر کس به دنیا دست یابد، دنیا بر او چیره مى‏ شود، یعنى هر کس در این جهان سلطنت و قدرتى پیدا کند دنیا بزودى بر او غلبه یافته به هلاکتش مى ‏رساند.

صفات مذکور از قبیل این که دنیا آرزومندان خود را مى ‏فریبد، و هر جا غلبه یابند بر آنها چیره مى‏ شود و بر دوستان خود رحم نمى‏ کند که همه از شئون دشمنى حیله ‏گر است، استعاره ‏اند، وجه مناسبت این است که زندگى دنیا و شیفتگى و دلبستگى به آن، و دولت و قوّت یافتن در آن همگى مستلزم نابودى در دنیا و آخرت است همچنان که فریفته شدن به دشمن مکّارى که دوستى هیچ کس را در دل ندارد و بر کسى اعتماد نمى‏ کند موجب هلاکت و نابودى است.

سپس تذکّر مى ‏دهد که شکر منعم واجب است، و باید از قصور خود در سپاس نعمتهاى خداوند به او پناه برد، و سوگند یاد مى ‏کند که نعمت از مردم گرفته نمى‏ شود جز به سبب گناهانى که مرتکب مى‏ شوند، و این سخن اشاره است به این که گناه، موجب زوال نعمت و نزول عذاب و انتقام خداوند است، زیرا اگر مردمى با وجود ارتکاب گناه، مستحقّ افاضه نعمت و بخشش باشند، سلب و منع نعمت از این مردم که شایستگى و آمادگى آن را دارند عین ظلم است، و این از خداوند که فیّاض مطلق است محال است، چنان که فرموده است: «وَ ما رَبُّکَ‏ بِظَلَّامٍ لِلْعَبِیدِ«»» و نیز اشاره به همین معنا دارد آیه شریفه: «إِنَّ اللَّهَ لا یُغَیِّرُ ما بِقَوْمٍ حَتَّى یُغَیِّرُوا ما بِأَنْفُسِهِمْ«»» یعنى خداوند آنچه را به قومى داده دگرگون نمى ‏کند مگر آن گاه که در نتیجه به جا آوردن گناه استعداد دگرگونى پیدا کنند.

فرموده است: و لو أنّ النّاس… تا کلّ فاسد.

این سخنان گویاى این است که با نیّت راست و قلب مشتاق به خدا پناه بردن، و از هر چه جز اوست گسستن، انسان را آماده مى‏ کند که خداوند خواستهاى او را بر آورد، خواه این که مطلوب او برگشت نعمت از دست رفته و یا درخواست نعمتهایى تازه باشد و یا خواهان این باشد که سختى و بدبختى از او دور شود، و یا بخواهد اینها بر دشمنش فرود آید، مراد از ردّ شارد برگشت نعمت از دست رفته، و منظور از اصلاح فاسد، به صلاح آوردن سایر احوال است.

فرموده است: و إنّی لأخشى علیکم أن تکونوا فی فتره.

واژه فترت (دوران) کنایه از وضع جاهلیّت است و مجازا نام ظرف به مظروف داده شده است یعنى بیم دارم در تعصّبات نادرستى که دارید و برخاسته از هوا و هوسهاى گوناگون است احوال دوران جاهلیّت را داشته باشید.

فرموده است: و قد کانت امور… تا محمودین.

طایفه امامیّه گفته ‏اند: منظور از امورى که مردم بدان رغبت کردند مقدّم داشتن خلفاى پیشین بر آن حضرت است، دیگران گفته ‏اند: مراد تمایلات و اقدامات آنان در قبال آن حضرت است که به هنگام تشکیل شورا عثمان را بر او مقدّم داشته و به خلافت برگزیدند، و گفتارها و کارهایى که در این شورا جریان یافت.

فرموده است: و لئن ردّ علیکم امرکم.

یعنى: اگر صلاح حال و روش درستى که در زمان پیامبر خدا (ص) داشتید به شما باز گردد بى‏شکّ نزد خداوند از سعادتمندان و در دنیا از نیکبختان خواهید بود، و ما علىّ إلّا الجهد یعنى: بر من جز این نیست که در بازگردانیدن آن احوال و دگرگونى اوضاع کنونى کوشش کنم.

فرموده است: و لو أشاء أن أقول لقلت.

از این گفتار چنین دانسته مى‏شود که اگر آن حضرت در این باره سخن گفته بود، مقتضاى سخنش این بود که بگوید: کسانى که بر وى پیشى گرفتند بر او ستم کردند، و در این عمل مرتکب خطا شدند، و معایبى از آنها ذکر کند که از نظر آن حضرت مقتضى وجوب تأخّر آنها از اوست، و در واقع این که مى‏فرماید: اگر بخواهم بگویم مى‏گفتم، این تتمّه در درون این گفتار است که: نمى‏گویم و نخواسته ‏ام بگویم.                                

فرموده است: عفا اللّه عمّا سلف.

این عبارت قرآنى اشاره به گذشت و بردبارى آن حضرت در باره آنهاست نسبت به آنچه پیش از این انجام داده ‏اند، عادت بر این است هنگامى که کسى قصد چشم پوشى از گناه دیگرى دارد چنین کلماتى را بر زبان مى ‏آورد، و بهترین عبارات در این مورد الفاظ قرآن است که آن بزرگوار همان را بر زبان جارى ساخته‏ اند. و توفیق از خداوند است.

 

ترجمه شرح نهج البلاغه (ابن میثم بحرانی)، ج ۳

 

 

بازدیدها: ۲۲

خطبه۱۷۷ ترجمه شرح ابن میثم بحرانی

(خطبه۱۷۸صبحی صالح)

 و من کلام له ( علیه‏ السلام  ) فی معنى الحکمین‏

فَأَجْمَعَ رَأْیُ مَلَئِکُمْ عَلَى أَنِ اخْتَارُوا رَجُلَیْنِ-  فَأَخَذْنَا عَلَیْهِمَا أَنْ یُجَعْجِعَا عِنْدَ الْقُرْآنِ وَ لَا یُجَاوِزَاهُ-  وَ تَکُونُ أَلْسِنَتُهُمَا مَعَهُ وَ قُلُوبُهُمَا تَبَعَهُ فَتَاهَا عَنْهُ-  وَ تَرَکَا الْحَقَّ وَ هُمَا یُبْصِرَانِهِ وَ کَانَ الْجَوْرُ هَوَاهُمَا وَ الِاعْوِجَاجُ رَأْیَهُمَا-  وَ قَدْ سَبَقَ اسْتِثْنَاؤُنَا عَلَیْهِمَا فِی الْحُکْمِ بِالْعَدْلِ-  وَ الْعَمَلِ بِالْحَقِّ سُوءَ رَأْیِهِمَا وَ جَوْرَ حُکْمِهِمَا-  وَ الثِّقَهُ فِی أَیْدِینَا لِأَنْفُسِنَا حِینَ خَالَفَا سَبِیلَ الْحَقِّ-  وَ أَتَیَا بِمَا لَا یُعْرَفُ مِنْ مَعْکُوسِ الْحُکْمِ این سخنان بخشى از خطبه‏اى است که امام (ع) پس از ابلاغ رأى حکمین و آگاهى از کار آنها ایراد فرموده است.

لغات

إجماع: با قاطعیّت تصمیم گرفتن

یجعجعا: خود را به قرآن پایبند مى‏ کنند.

ترجمه

 از سخنان آن حضرت علیه السّلام در باره حکمین است:

 

رأى سرانتان بر آن قرار گرفت که دو مرد را برگزینند. و ما از آن دو پیمان گرفتیم که هرچه قرآن گوید همان کنند و از آن تجاوز ننمایند.

زبانشان با قرآن باشد و دلشان پیرو قرآن.

ولى آن دو گمراه شدند و با آنکه حق را به عیان مى‏دیدند ترکش گفتند و دلشان به ستم متمایل بود و کجروى شیوه آنها.

شرط کرده بودیم که در داورى به عدالت گرایند و به حق عمل کنند و این پیش از آن بود که چنان رأى بد و ستمکارانه‏ اى بدهند.

اکنون که آن دو پاى از جاده حق بیرون نهاده ‏اند و حکمى واژگونه داده ‏اند تا به رأیشان وقعى ننهیم، حجت به سود ما و در دست ماست.

 

شرح

خطاب آن حضرت به کسانى است که از اقدام آن بزرگوار در پذیرش حکمین انتقاد مى‏ کردند و خود آنها پیش از این به آن رضا داده بودند، این که فرموده است: جمعیّت آنها بر این اتّفاق کردند که دو نفر به داورى برگزیده شوند، مراد ابو موسى اشعرى و عمرو بن عاص است، و آن حضرت شرط کرده بود که این دو نفر پایبند حکم قرآن باشند، و از آن تجاوز نکنند و زبان و دل آنها با کتاب خدا باشد، واژه قلوب مجازا از باب نامیدن مسبّب به نام سبب بر خواستهاى اختیارى اطلاق شده است چنان که خداوند متعال فرموده است: «فَقَدْ صَغَتْ قُلُوبُکُما»، و موافقت آن بزرگوار با حکمیّت مشروط به این شرط بود، و اینک اعلام مى‏ کند که اینها شرط مذکور را رعایت نکرده، و از کتاب خدا دور شده، و حقّ را با این که مى‏ دیده و مى‏ دانسته‏ اند رها ساخته، به پیروى از خواهش نفس از راه عدل و حقّ بیرون رفته و به جور و انحراف گراییده ‏اند.

فرموده است: و قد سبق استثناؤنا.

این جمله تذکارى است مجدّد بر این مطلب که: شرط ما بر این که به عدالت داورى کنند و از صدور رأى بد و نادرست دورى ورزند، پیش از آن که به داورى بنشینند با آنها انجام گرفته است، واژه سوء منصوب است زیرا مفعول سبق مى‏باشد.

فرموده است: و الثّقه فی أیدینا لأنفسنا.

یعنى: ما در کار خود دلیل مطمئنّ داریم، و پذیرش حکم این دو نفر بر ما واجب نیست، زیرا آنها مطابق شرط رفتار نکرده و حکمى بى‏دلیل و عکس آن صادر کرده‏اند. و ما پیش از این شمّه‏ اى از جریان حکمیّت، و فریب خوردن ابو موسى اشعرى را از عمرو بن عاص بیان کرده‏ایم. و توفیق از خداوند است.

 

ترجمه شرح نهج البلاغه (ابن میثم بحرانی)، ج ۳

 

 

 

بازدیدها: ۲۱

خطبه۱۷۶ ترجمه شرح ابن میثم بحرانی

(خطبه۱۷۷صبحی صالح)

 

 و من کلام له ( علیه ‏السلام ) فی معنى الحکمین‏
فَأَجْمَعَ رَأْیُ مَلَئِکُمْ عَلَى أَنِ اخْتَارُوا رَجُلَیْنِ- فَأَخَذْنَا عَلَیْهِمَا أَنْ یُجَعْجِعَا عِنْدَ الْقُرْآنِ وَ لَا یُجَاوِزَاهُ- وَ تَکُونُ أَلْسِنَتُهُمَا مَعَهُ وَ قُلُوبُهُمَا تَبَعَهُ فَتَاهَا عَنْهُ- وَ تَرَکَا الْحَقَّ وَ هُمَا یُبْصِرَانِهِ وَ کَانَ الْجَوْرُ هَوَاهُمَا وَ الِاعْوِجَاجُ رَأْیَهُمَا- وَ قَدْ سَبَقَ اسْتِثْنَاؤُنَا عَلَیْهِمَا فِی الْحُکْمِ بِالْعَدْلِ- وَ الْعَمَلِ بِالْحَقِّ سُوءَ رَأْیِهِمَا وَ جَوْرَ حُکْمِهِمَا- وَ الثِّقَهُ فِی أَیْدِینَا لِأَنْفُسِنَا حِینَ خَالَفَا سَبِیلَ الْحَقِّ- وَ أَتَیَا بِمَا لَا یُعْرَفُ مِنْ مَعْکُوسِ الْحُکْمِ

این سخنان بخشى از خطبه‏ اى است که امام (ع) پس از ابلاغ رأى حکمین و آگاهى از کار آنها ایراد فرموده است.

لغات

إجماع: با قاطعیّت تصمیم گرفتن

یجعجعا: خود را به قرآن پایبند مى ‏کنند.

ترجمه

 از سخنان آن حضرت علیه السّلام در باره حکمین است:

«رأى جمعیّت شما بر این قرار گرفت که دو نفر را برگزیدند (تا میان ما و معاویه داورى کنند) ما از آن دو نفر پیمان گرفتیم که خود را تسلیم قرآن کنند و از آن نگذرند، زبانشان با قرآن و دلشان پیرو آن باشد، لیکن آنان از راه قرآن بیرون رفتند، و با این که حق را مى‏ دیدند آن را رها کردند، خواسته آنها ستم و رأیشان کژى و نادرستى بود، و ما پیش از آن که آنها رأى بد خود را اظهار و حکم ظالمانه خویش را صادر کنند با آنان شرط کردیم که به‏ مقتضاى عدل داورى و به حقّ عمل کنند در این هنگام که پا از راه حقّ بیرون نهاده و بر خلاف شرط مقرّر حکم داده‏ اند. ما در بطلان رأى آنها، حجّت و اعتماد خود را در اختیار داریم.»

شرح

خطاب آن حضرت به کسانى است که از اقدام آن بزرگوار در پذیرش حکمین انتقاد مى‏ کردند و خود آنها پیش از این به آن رضا داده بودند، این که فرموده است: جمعیّت آنها بر این اتّفاق کردند که دو نفر به داورى برگزیده شوند، مراد ابو موسى اشعرى و عمرو بن عاص است، و آن حضرت شرط کرده بود که این دو نفر پایبند حکم قرآن باشند، و از آن تجاوز نکنند و زبان و دل آنها با کتاب خدا باشد، واژه قلوب مجازا از باب نامیدن مسبّب به نام سبب بر خواستهاى اختیارى اطلاق شده است چنان که خداوند متعال فرموده است: «فَقَدْ صَغَتْ قُلُوبُکُما»، و موافقت آن بزرگوار با حکمیّت مشروط به این شرط بود، و اینک اعلام مى‏کند که اینها شرط مذکور را رعایت نکرده، و از کتاب خدا دور شده، و حقّ را با این که مى‏دیده و مى‏دانسته‏اند رها ساخته، به پیروى از خواهش نفس از راه عدل و حقّ بیرون رفته و به جور و انحراف گراییده‏ اند.

فرموده است: و قد سبق استثناؤنا.

این جمله تذکارى است مجدّد بر این مطلب که: شرط ما بر این که به عدالت داورى کنند و از صدور رأى بد و نادرست دورى ورزند، پیش از آن که به داورى بنشینند با آنها انجام گرفته است، واژه سوء منصوب است زیرا مفعول سبق مى ‏باشد.

فرموده است: و الثّقه فی أیدینا لأنفسنا.

یعنى: ما در کار خود دلیل مطمئنّ داریم، و پذیرش حکم این دو نفر بر ما واجب نیست، زیرا آنها مطابق شرط رفتار نکرده و حکمى بى‏دلیل و عکس آن صادر کرده‏اند. و ما پیش از این شمّه‏اى از جریان حکمیّت، و فریب خوردن ابو موسى اشعرى را از عمرو بن عاص بیان کرده ‏ایم. و توفیق از خداوند است.

ترجمه‏ شرح ‏نهج ‏البلاغه ابن ‏میثم بحرانی، ج ۳

بازدیدها: ۲۳

خطبه۱۷۵ ترجمه شرح ابن میثم بحرانی

(خطبه۱۷۶صبحی صالح)

 و من خطبه له ( علیه ‏السلام ) و فیها یعظ و یبین فضل القرآن و ینهى عن البدعهعظه الناس‏
انْتَفِعُوا بِبَیَانِ اللَّهِ وَ اتَّعِظُوا بِمَوَاعِظِ اللَّهِ- وَ اقْبَلُوا نَصِیحَهَ اللَّهِ- فَإِنَّ اللَّهَ قَدْ أَعْذَرَ إِلَیْکُمْ بِالْجَلِیَّهِ وَ أَخَذَ عَلَیْکُمُ الْحُجَّهَ- وَ بَیَّنَ لَکُمْ مَحَابَّهُ مِنَ الْأَعْمَالِ وَ مَکَارِهَهُ مِنْهَا- لِتَتَّبِعُوا هَذِهِ وَ تَجْتَنِبُوا هَذِهِ- فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ ص کَانَ یَقُولُ- إِنَّ الْجَنَّهَ حُفَّتْ بِالْمَکَارِهِ- وَ إِنَّ النَّارَ حُفَّتْ بِالشَّهَوَاتِ.

وَ اعْلَمُوا أَنَّهُ مَا مِنْ طَاعَهِ اللَّهِ شَیْ‏ءٌ إِلَّا یَأْتِی فِی کُرْهٍ- وَ مَا مِنْ مَعْصِیَهِ اللَّهِ شَیْ‏ءٌ إِلَّا یَأْتِی فِی شَهْوَهٍ- فَرَحِمَ اللَّهُ امْرَأً نَزَعَ عَنْ شَهْوَتِهِ وَ قَمَعَ هَوَى نَفْسِهِ- فَإِنَّ هَذِهِ النَّفْسَ أَبْعَدُ شَیْ‏ءٍ مَنْزِعاً- وَ إِنَّهَا لَا تَزَالُ تَنْزِعُ إِلَى مَعْصِیَهٍ فِی هَوًى.

 اعْلَمُوا عِبَادَ اللَّهِ أَنَّ الْمُؤْمِنَ لَا یُمْسِی وَ لَا یُصْبِحُ- إِلَّا وَ نَفْسُهُ ظَنُونٌ عِنْدَهُ- فَلَا یَزَالُ زَارِیاً عَلَیْهَا وَ مُسْتَزِیداً لَهَا- فَکُونُوا کَالسَّابِقِینَ قَبْلَکُمْ وَ الْمَاضِینَ أَمَامَکُمْ- قَوَّضُوا مِنَ الدُّنْیَا تَقْوِیضَ الرَّاحِلِ وَ طَوَوْهَا طَیَّ الْمَنَازِلِ

وَ اعْلَمُوا أَنَّ هَذَا الْقُرْآنَ هُوَ النَّاصِحُ الَّذِی لَا یَغُشُّ- وَ الْهَادِی الَّذِی لَا یُضِلُّ وَ الْمُحَدِّثُ الَّذِی لَا یَکْذِبُ- وَ مَا جَالَسَ هَذَا الْقُرْآنَ أَحَدٌ إِلَّا قَامَ عَنْهُ بِزِیَادَهٍ أَوْ نُقْصَانٍ- زِیَادَهٍ فِی هُدًى أَوْ نُقْصَانٍ مِنْ عَمًى.

وَ اعْلَمُوا أَنَّهُ لَیْسَ عَلَى أَحَدٍ بَعْدَ الْقُرْآنِ مِنْ فَاقَهٍ- وَ لَا لِأَحَدٍ قَبْلَ الْقُرْآنِ مِنْ ۱۹ غِنًى- فَاسْتَشْفُوهُ مِنْ أَدْوَائِکُمْ- وَ اسْتَعِینُوا بِهِ عَلَى لَأْوَائِکُمْ- فَإِنَّ فِیهِ شِفَاءً مِنْ أَکْبَرِ الدَّاءِ- وَ هُوَ الْکُفْرُ وَ النِّفَاقُ وَ الْغَیُّ وَ الضَّلَالُ- فَاسْأَلُوا اللَّهَ بِهِ وَ تَوَجَّهُوا إِلَیْهِ بِحُبِّهِ- وَ لَا تَسْأَلُوا بِهِ خَلْقَهُ- إِنَّهُ مَا تَوَجَّهَ الْعِبَادُ إِلَى اللَّهِ تَعَالَى بِمِثْلِهِ.

 

وَ اعْلَمُوا أَنَّهُ شَافِعٌ مُشَفَّعٌ وَ قَائِلٌ مُصَدَّقٌ- وَ أَنَّهُ مَنْ شَفَعَ لَهُ الْقُرْآنُ یَوْمَ الْقِیَامَهِ شُفِّعَ فِیهِ- وَ مَنْ مَحَلَ بِهِ الْقُرْآنُ یَوْمَ الْقِیَامَهِ صُدِّقَ عَلَیْهِ- فَإِنَّهُ یُنَادِی مُنَادٍ یَوْمَ الْقِیَامَهِ- أَلَا إِنَّ کُلَّ حَارِثٍ مُبْتَلًى فِی حَرْثِهِ وَ عَاقِبَهِ عَمَلِهِ- غَیْرَ حَرَثَهِ الْقُرْآنِ- فَکُونُوا مِنْ حَرَثَتِهِ وَ أَتْبَاعِهِ- وَ اسْتَدِلُّوهُ عَلَى رَبِّکُمْ
وَ اسْتَنْصِحُوهُ عَلَى أَنْفُسِکُمْ- وَ اتَّهِمُوا عَلَیْهِ آرَاءَکُمْ وَ اسْتَغِشُّوا فِیهِ أَهْوَاءَکُمْ

الْعَمَلَ الْعَمَلَ ثُمَّ النِّهَایَهَ النِّهَایَهَ- وَ الِاسْتِقَامَهَ الِاسْتِقَامَهَ ثُمَّ الصَّبْرَ الصَّبْرَ وَ الْوَرَعَ الْوَرَعَ- إِنَّ لَکُمْ نِهَایَهً فَانْتَهُوا إِلَى نِهَایَتِکُمْ- وَ إِنَّ لَکُمْ عَلَماً فَاهْتَدُوا بِعَلَمِکُمْ- وَ إِنَّ لِلْإِسْلَامِ غَایَهً فَانْتَهُوا إِلَى غَایَتِهِ- وَ اخْرُجُوا إِلَى اللَّهِ بِمَا افْتَرَضَ عَلَیْکُمْ مِنْ حَقِّهِ- وَ بَیَّنَ لَکُمْ مِنْ وَظَائِفِهِ- أَنَا شَاهِدٌ لَکُمْ وَ حَجِیجٌ یَوْمَ الْقِیَامَهِ عَنْکُمْ

أَلَا وَ إِنَّ الْقَدَرَ السَّابِقَ قَدْ وَقَعَ- وَ الْقَضَاءَ الْمَاضِیَ قَدْ تَوَرَّدَ- وَ إِنِّی مُتَکَلِّمٌ بِعِدَهِ اللَّهِ وَ حُجَّتِهِ- قَالَ اللَّهُ تَعَالَى- إِنَّ الَّذِینَ قالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا- تَتَنَزَّلُ عَلَیْهِمُ الْمَلائِکَهُ أَلَّا تَخافُوا وَ لا تَحْزَنُوا- وَ أَبْشِرُوا بِالْجَنَّهِ الَّتِی کُنْتُمْ تُوعَدُونَ- وَ قَدْ قُلْتُمْ رَبُّنَا اللَّهُ فَاسْتَقِیمُوا عَلَى کِتَابِهِ- وَ عَلَى مِنْهَاجِ أَمْرِهِ وَ عَلَى الطَّرِیقَهِ الصَّالِحَهِ مِنْ عِبَادَتِهِ- ثُمَّ لَا تَمْرُقُوا مِنْهَا وَ لَا تَبْتَدِعُوا فِیهَا- وَ لَا تُخَالِفُوا عَنْهَا- فَإِنَّ أَهْلَ الْمُرُوقِ مُنْقَطَعٌ بِهِمْ عِنْدَ اللَّهِ یَوْمَ الْقِیَامَهِ

ثُمَّ إِیَّاکُمْ وَ تَهْزِیعَ الْأَخْلَاقِ وَ تَصْرِیفَهَا- وَ اجْعَلُوا اللِّسَانَ وَاحِداً وَ لْیَخْزُنِ الرَّجُلُ لِسَانَهُ- فَإِنَّ هَذَا اللِّسَانَ جَمُوحٌ بِصَاحِبِهِ- وَ اللَّهِ مَا أَرَى عَبْداً یَتَّقِی تَقْوَى تَنْفَعُهُ حَتَّى یَخْتَزِنَ لِسَانَهُ- وَ إِنَّ لِسَانَ الْمُؤْمِنِ مِنْ وَرَاءِ قَلْبِهِ- وَ إِنَّ قَلْبَ الْمُنَافِقِ مِنْ وَرَاءِ لِسَانِهِ- لِأَنَّ الْمُؤْمِنَ إِذَا أَرَادَ أَنْ یَتَکَلَّمَ بِکَلَامٍ تَدَبَّرَهُ فِی نَفْسِهِ- فَإِنْ کَانَ خَیْراً أَبْدَاهُ وَ إِنْ کَانَ شَرّاً وَارَاهُ- وَ إِنَّ الْمُنَافِقَ یَتَکَلَّمُ بِمَا أَتَى عَلَى لِسَانِهِ- لَا یَدْرِی مَا ذَا لَهُ وَ مَا ذَا عَلَیْهِ- وَ لَقَدْ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص- لَا یَسْتَقِیمُ إِیمَانُ عَبْدٍ حَتَّى یَسْتَقِیمَ قَلْبُهُ- وَ لَا یَسْتَقِیمُ قَلْبُهُ حَتَّى یَسْتَقِیمَ لِسَانُهُ- فَمَنِ اسْتَطَاعَ مِنْکُمْ أَنْ یَلْقَى اللَّهَ تَعَالَى- وَ هُوَ نَقِیُّ الرَّاحَهِ مِنْ دِمَاءِ الْمُسْلِمِینَ وَ أَمْوَالِهِمْ- سَلِیمُ اللِّسَانِ مِنْ أَعْرَاضِهِمْ فَلْیَفْعَلْ

وَ اعْلَمُوا عِبَادَ اللَّهِ أَنَّ الْمُؤْمِنَ یَسْتَحِلُّ الْعَامَ- مَا اسْتَحَلَّ عَاماً أَوَّلَ وَ یُحَرِّمُ الْعَامَ مَا حَرَّمَ عَاماً أَوَّلَ- وَ أَنَّ مَا أَحْدَثَ النَّاسُ لَا یُحِلُّ لَکُمْ شَیْئاً- مِمَّا حُرِّمَ عَلَیْکُمْ- وَ لَکِنَّ الْحَلَالَ مَا أَحَلَّ اللَّهُ وَ الْحَرَامَ مَا حَرَّمَ اللَّهُ- فَقَدْ جَرَّبْتُمُ الْأُمُورَ وَ ضَرَّسْتُمُوهَا- وَ وُعِظْتُمْ بِمَنْ کَانَ قَبْلَکُمْ وَ ضُرِبَتِ الْأَمْثَالُ لَکُمْ- وَ دُعِیتُمْ إِلَى الْأَمْرِ الْوَاضِحِ فَلَا یَصَمُّ عَنْ ذَلِکَ إِلَّا أَصَمُّ- وَ لَا یَعْمَى عَنْ ذَلِکَ إِلَّا أَعْمَى- وَ مَنْ لَمْ یَنْفَعْهُ اللَّهُ بِالْبَلَاءِ وَ التَّجَارِبِ- لَمْ یَنْتَفِعْ بِشَیْ‏ءٍ مِنَ الْعِظَهِ وَ أَتَاهُ التَّقْصِیرُ مِنْ أَمَامِهِ- حَتَّى یَعْرِفَ مَا أَنْکَرَ وَ یُنْکِرَ مَا عَرَفَ-

وَ إِنَّمَا النَّاسُ‏ رَجُلَانِ مُتَّبِعٌ شِرْعَهً وَ مُبْتَدِعٌ بِدْعَهً- لَیْسَ مَعَهُ مِنَ اللَّهِ سُبْحَانَهُ بُرْهَانُ سُنَّهٍ وَ لَا ضِیَاءُ حُجَّهٍ

وَ إِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ لَمْ یَعِظْ أَحَداً بِمِثْلِ هَذَا الْقُرْآنِ- فَإِنَّهُ حَبْلُ اللَّهِ الْمَتِینُ وَ سَبَبُهُ الْأَمِینُ- وَ فِیهِ رَبِیعُ الْقَلْبِ وَ یَنَابِیعُ الْعِلْمِ- وَ مَا لِلْقَلْبِ جِلَاءٌ غَیْرُهُ مَعَ أَنَّهُ قَدْ ذَهَبَ الْمُتَذَکِّرُونَ- وَ بَقِیَ النَّاسُونَ أَوِ الْمُتَنَاسُونَ- فَإِذَا رَأَیْتُمْ خَیْراً فَأَعِینُوا عَلَیْهِ- وَ إِذَا رَأَیْتُمْ شَرّاً فَاذْهَبُوا عَنْهُ- فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ ص کَانَ یَقُولُ- یَا ابْنَ آدَمَ اعْمَلِ الْخَیْرَ وَ دَعِ الشَّرَّ- فَإِذَا أَنْتَ جَوَادٌ قَاصِدٌ

أَلَا وَ إِنَّ الظُّلْمَ ثَلَاثَهٌ- فَظُلْمٌ لَا یُغْفَرُ وَ ظُلْمٌ لَا یُتْرَکُ- وَ ظُلْمٌ مَغْفُورٌ لَا یُطْلَبُ

– فَأَمَّا الظُّلْمُ الَّذِی لَا یُغْفَرُ فَالشِّرْکُ بِاللَّهِ- قَالَ اللَّهُ تَعَالَى إِنَّ اللَّهَ لا یَغْفِرُ أَنْ یُشْرَکَ بِهِ-

وَ أَمَّا الظُّلْمُ الَّذِی یُغْفَرُ- فَظُلْمُ الْعَبْدِ نَفْسَهُ عِنْدَ بَعْضِ الْهَنَاتِ- وَ أَمَّا الظُّلْمُ الَّذِی لَا یُتْرَکُ- فَظُلْمُ الْعِبَادِ بَعْضِهِمْ بَعْضاً

الْقِصَاصُ هُنَاکَ شَدِیدٌ لَیْسَ هُوَ جَرْحاً بِاْلمُدَى- وَ لَا ضَرْباً بِالسِّیَاطِ وَ لَکِنَّهُ مَا یُسْتَصْغَرُ ذَلِکَ مَعَهُ

فَإِیَّاکُمْ وَ التَّلَوُّنَ فِی دِینِ اللَّهِ- فَإِنَّ جَمَاعَهً فِیمَا تَکْرَهُونَ مِنَ الْحَقِّ- خَیْرٌ مِنْ فُرْقَهٍ فِیمَا تُحِبُّونَ مِنَ الْبَاطِلِ- وَ إِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ لَمْ یُعْطِ أَحَداً بِفُرْقَهٍ خَیْراً مِمَّنْ مَضَى- وَ لَا مِمَّنْ بَقِیَ

یَا أَیُّهَا النَّاسُ- طُوبَى لِمَنْ شَغَلَهُ عَیْبُهُ عَنْ عُیُوبِ النَّاسِ- وَ طُوبَى لِمَنْ لَزِمَ بَیْتَهُ وَ أَکَلَ قُوتَهُ- وَ اشْتَغَلَ بِطَاعَهِ رَبِّهِ وَ بَکَى عَلَى خَطِیئَتِهِ- فَکَانَ مِنْ نَفْسِهِ فِی شُغُلٍ وَ النَّاسُ مِنْهُ فِی رَاحَهٍ

لغات

ظنون: متّهم تقویض

البناء: ویران کردن ساختمان محل

به السّلطان: شاه را فریفت و نزد او از وى سعایت کرد

تورّدت الخیل: اسبان دسته دسته وارد شدند

ضرّست الأمر: آن کار را به خوبى آزمودم

زارى: عیب کننده

لأواء: سختى

تهزیع الاخلاق: شکستن و پراکندن آن

 

ترجمه

از خطبه‏ هاى آن حضرت علیه السّلام است.
«از گفتار خداوند سود برید، و از پندهاى او بهره گیرید و اندرزهاى او را بپذیرید زیرا خداوند با دلیلهاى روشن عذرى برایتان باقى نگذاشته و حجّت رابر شما تمام کرده، و اعمالى را که دوست مى‏ دارد و کارهایى را که زشت مى‏ شمارد براى شما روشن ساخته است تا از آنها پیروى و از اینها دورى جویید، براى این که پیامبر خدا (ص) مى ‏فرمود: «بهشت را ناملایمات احاطه کرده و دور دوزخ را شهوات فرا گرفته است.

بدانید هیچ طاعتى نیست جز این که انجام دادن آن با دشوارى همراه است، و هیچ گناهى نیست مگر این که نفس آن را خواهان و بدان راغب است، پس خداوند بیامرزد کسى را که از شهوتهاى خویش دورى جوید و هوسها را از دل ریشه کن سازد، زیرا برکندن شهوتها از دل دشوارترین کارهاست و نفس همواره به گناه مایل و مشتاق آن است.
اى بندگان خدا بدانید مؤمن صبح را به شام و شام را به صبح نمى‏ رساند مگر این که به خویشتن بد گمان است، و نفس خود را پیوسته مورد عیبجویى قرار مى ‏دهد، و از او مى‏ خواهد بیشتر در راه حقّ کوشا باشد، پس مانند آنانى باشید که بر شما سبقت گرفتند و پیشاپیش شما در گذشتند، آنها مانند مسافر، عمود خیمه زندگى را برچیدند و دنیا را منزلگاهى در راه خود دانسته بدین سان آن را سپرى کردند.
بدانید این قرآن اندرزگویى است که کسى را نمى ‏فریبد، و راهنمایى است که گمراه نمى ‏کند، و سخنگویى است که دروغ نمى‏ گوید، کسى با قرآن همنشین نشده مگر این که چون از کنار آن برخاسته در او فزونى یا کاهش پدید آمده است، فزونى در هدایت و صلاح و کاهش در کوردلى و فساد.
و بدانید هیچ کس را پس از تمسّک به قرآن بینوایى و تهیدستى نیست، و پیش از آن، کسى را توانگرى و بى‏ نیازى میّسر نمى‏ باشد، بنا بر این براى دردهاى خود از آن بهبودى بخواهید و براى رفع سختیها و گرفتاریهاى خویش از آن کمک بجویید، زیرا شفاى بزرگترین دردها در قرآن است، و آن درد کفر و نفاق و تباهى و گمراهى است، پس خواستهاى خود را به وسیله آن از
خداوند بخواهید، و با مهر قرآن به سوى خدا رو آورید، و آن را وسیله خواهش از بندگانش قرار ندهید، زیرا بندگان خدا نمى‏ توانند با چیزى گرامیتر از قرآن به پروردگار رو آورند،

و هم بدانید که قرآن شفاعت کننده ‏اى است که شفاعتش مقبول است و گوینده ‏اى است که سخنش پذیرفته است و کسى را که قرآن در روز رستاخیز شفیع شود مورد شفاعت قرار گرفته، و هر کس قرآن در قیامت از او بدگویى کند گفتارش به ضرر او مورد قبول قرار مى‏ گیرد، زیرا در روز قیامت ندا کننده ‏اى فریاد مى‏ کند: «آگاه باشید امروز هر کشت کننده‏ اى گرفتار کشته خود و دچار فرجام کار خویش است جز آنان که بذر قرآن را کشته و آن را ذخیره خود ساخته ‏اند، بنا بر این شما از کشت کنندگان و پیروان آن باشید، و آن را راهنماى راه پروردگارتان قرار دهید و براى اصلاح نفس خود از آن اندرز بگیرید و در صورت مخالفت، اندیشه‏ هایتان را متّهم سازید، و خواستهاى خود را نادرست بدانید.

کار کنید، کار کنید، پس از آن توجّه به پایان کار، به پایان کار، استوارى استوارى، سپس شکیبایى شکیبایى، پرهیزگارى پرهیزگارى، همانا براى شما عاقبتى است که باید خود را به آن برسانید، و نیز براى شما نشانه و راهنمایى است که باید بدان راه جویید، و براى اسلام مقصد و هدفى است که باید به آن برسید، و با به جا آوردن آنچه خداوند بر شما واجب کرده و تکالیفى که بیان و مقرّر فرموده از گرو حقّ او بیرون آیید، من شاهد و گواه شما هستم و در روز رستاخیز از جانب شما اقامه حجّت مى‏ کنم.
آگاه باشید آنچه از پیش مقدّر شده بود واقع گشته و قضاى جارى خداوند به تدریج ظهور یافته است، و من بنا به وعده خداوند و حجّت او سخن مى ‏گویم که فرموده است: «إِنَّ الَّذِینَ قالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَیْهِمُ الْمَلائِکَهُ أَلَّا تَخافُوا وَ لا تَحْزَنُوا وَ أَبْشِرُوا بِالْجَنَّهِ الَّتِی کُنْتُمْ تُوعَدُونَ» و شما ربَّنا اللّه (پروردگار ما خداست) را گفته‏ اید پس در عمل به کتاب او استقامت ورزید و در انجام دادن اوامر او استوار، و در طریقى که شایسته بندگى اوست پا بر جا باشید و از آن پا بیرون ننهید و در این راه بدعت پدید نیاورید و بادستورهاى دین مخالفت نکنید، زیرا آنها که از راه دین بیرون مى‏ روند در روز رستاخیز از رحمت الهى بریده و بى ‏بهره ‏اند.

پس از این از شکستن آیینه اى ارزنده اخلاقى و دگرگون ساختن آنها بپرهیزید و یک زبان داشته باشید، و نیز باید هر کسى زبان خود را نگاه دارد، زیرا این زبان نسبت به صاحبش سرکش است، سوگند به خدا من بنده ‏اى نمى ‏بینم که پرهیزگاریش به او سودى برساند مگر آن گاه که زبانش را نگاه بدارد همانا زبان مؤمن در پس دل او جاى دارد و دل منافق در پس زبان اوست. براى این که مؤمن هنگامى که مى‏ خواهد سخن گوید در باره آن مى ‏اندیشد اگر نیکو بود آن را اظهار مى‏ کند و اگر زشت بود آن را پنهان مى ‏دارد، لیکن منافق و دو رو آنچه به زبانش برسد مى ‏گوید بى آن که بداند کدام سخن به سود او و کدام یک به زیان اوست.
آن پا بیرون ننهید و در این راه بدعت پدید نیاورید و با دستورهاى دین مخالفت نکنید، زیرا آنها که از راه دین بیرون مى‏روند در روز رستاخیز از رحمت الهى بریده و بى‏ بهره‏ اند.
همانا پیامبر خدا (ص) فرموده است: «ایمان بنده کامل و درست نمى‏شود مگر آن گاه که دل او درست گردد، و دل او درست نمى‏شود مگر هنگامى که زبان او درست شده باشد.

بنا بر این اگر کسى از شما بتواند خدا را دیدار کند در حالى که دستش به خون و دارایى مسلمانان آلوده نبوده و زبانش از هتک آبروى آنان سالم مانده باشد باید چنین کند.

اى بندگان خدا بدانید مؤمن چیزى را که امسال حلال مى‏ داند همان است که در سال گذشته حلال دانسته، و چیزى را که امسال حرام مى ‏شمارد همان است که در سال اوّل حرام دانسته است، بدعتهایى را که مردم پدید آورده ‏اند چیزى را از آنچه بر شما حرام شده حلال نمى ‏گرداند بلکه حلال آن است که خداوند آن را حلال کرده و حرام آن چیزى است که خداوند آن را حرام و ممنوع کرده باشد. شما کارها را سنجیده و آزموده‏ اید و به آنچه بر پیشینیان شما گذشته پند داده شده ‏اید و مثلها برایتان زده شده است و به امرى روشن خوانده شده‏ اید، پس جز کر از شنیدن آن ناشنوا نیست و جز کور از دیدن آن نابینا نمى ‏باشد کسى که خداوند با نزول بلا و آزمونها به او سودنرساند از هیچ پند و اندرزى بهره نخواهد برد، و خطا و تقصیر پیاپى جلو رویش ظاهر شود تا آن جا که خوب را بد و بد را نیکو پندارد

 

همانا مردمان دو دسته ‏اند گروهى از شریعت پیروى مى‏ کنند و دسته ‏اى بدعتگذارند که نه برهانى الهى از سنّت پیامبران در دست دارند و نه از حجّت و دلیل روشنى برخوردارند.

خداوند سبحان هیچ کس را به مانند آنچه در قرآن است پند نداده است، زیرا قرآن ریسمان محکم خداوند و واسطه امین اوست، در آن، بهار دل و چشمه ‏هاى دانش است، براى قلب، صیقل و جلایى جز آن نتوان یافت با این که هشیاران رفته ‏اند و آنانى که مانده ‏اند یا غافل و فراموشکارند و یا خود را به فراموشى مى‏ زنند، هر کجا کار نیکى دیدید به آن کمک کنید و اگر کار بدى مشاهده کردید از آن دورى جویید، زیرا پیامبر خدا که درود بر او و خاندانش باد مى‏ فرمود: «اى فرزند آدم کار نیک به جاى آور و بدى را رها کن که در این صورت همچون اسبى خوشرفتار به مقصد خواهى رسید.

بدانید ظلم و ستم سه گونه است: ستمى که آمرزیده نمى ‏شود، ستمى که از آن بازخواست خواهد شد و ستمى که بخشوده مى ‏شود و از آن باز پرسى نخواهد شد، امّا ستمى که آمرزیده نمى‏ شود شرک به خداست که فرموده است: «إِنَّ اللَّهَ لا یَغْفِرُ أَنْ یُشْرَکَ بِهِ«»» و ستمى که مورد آمرزش قرار مى‏ گیرد ظلمى است که بنده با ارتکاب برخى گناهان کوچک به نفس خویش روا مى‏ دارد، و ستمى که از آن باز خواست مى ‏شود ظلم بندگان به یکدیگر است، قصاص و کیفر در آن جا بسیار سخت است، و زخم کارد و ضربه تازیانه نیست بلکه اینها در برابر آن کوچک است.

زینهار از این که در دین خدا هر زمان به رنگى در آیید، زیرا اجتماع و همبستگى در چیزى که حقّ است اگر چه آن را خوش نداشته باشید بهتر است از جدایى و پراکندگى نسبت به آنچه باطل است و شما آن را دوست‏ مى‏ دارید، همانا خداوند سبحان به هیچ کس از گذشتگان و بازماندگان به سبب جدایى و تفرقه خیرى نبخشوده است.

اى مردم خوشا به حال کسى که توجّه او به عیبهاى خویش، وى را از دیدن عیبهاى دیگران باز داشته است و نیز خوشا به حال آن کس که در خانه‏ اش بیارامد و روزى خود را بخورد، و به طاعت پروردگارش بپردازد و بر گناهان خویش بگرید، تا هم او سر گرم کار خویش بوده و هم مردم از او در آسایش باشند.»

شرح

امام (ع) به شنوندگان دستور مى ‏دهد که از آنچه خداوند در کتاب خود بیان فرموده، و بر زبان پیامبرش (ص) جارى گشته است استفاده کنند و اندرزهاى الهى و راهنماییهاى او را به منظور رسیدن به هدفى که براى آن آفریده شده‏اند بپذیرند و پند گیرند، این که در جملات مذکور لفظ جلاله «اللّه» تکرار و از آوردن ضمیر به جاى نام، خوددارى شده براى تعظیم و بزرگداشت امورى است که در باره آنها سفارش شده است، پس از این به دلائل وجوب امتثال و فرمانبردارى از اوامر خداوند اشاره و یادآورى مى‏ کند که خداوند با بیان آیات روشن و هشدارهاى آشکار عذر خود را در تنبیه و مجازات خطاکاران اعلام و با فرستادن پیامبران حجّت را بر بندگان تمام کرده، و در کتاب خود با ذکر اعمال شایسته ‏اى که پسندیده اوست و کارهاى ناروایى که مکروه اوست بندگان خویش را ارشاد فرموده که از آنچه محبوب اوست پیروى کنند و از هر چه پسندیده او نیست دورى ورزند، سپس تذکّر مى ‏دهد که طاعت حقّ و امتثال اوامر او توأم با سختى و کراهت طبع است و حدیث نبوى (ص) را در این باره ذکر مى‏ کند، و چه نیکوست محتواى این خبر که در آن تنها از سختى طاعات نام برده نشده بلکه طبق آن، بهشت با سختیها قرین گشته، و در شداید و ناملایمات محجوب گردیده است تا براى به دست آوردن آن، شوق و رغبت انسانها بر انگیخته شود و در بر طرف ساختن‏ حجاب مکروهات و تحمّل سختیها و ناگواریها کوشش به عمل آید، همچنین در این حدیث آمده که شهوات، دوزخ را احاطه کرده و هوسها گرد آتش را فرا گرفته است تا مردم از هوسها بپرهیزند و از شهوتهاى نفسانى و هواهاى شیطانى دورى جویند.

امام (ع) پس از آن که با ذکر حدیث نبوى (ص) و یاد آورى بهشت سختیهایى را که ملازم با طاعت است آسان مى‏ گرداند و با اشاره به دوزخ هوسها و خواستهایى را که دورى از آنها را لازم مى‏ داند تحقیر مى‏ کند، توضیح مى‏ دهد که هیچ طاعتى نیست مگر این که نفس انسان از آن کراهت دارد و گناهى نیست مگر این که طبع آدمى خواهان آن است، و راز این مطلب را پیش از این دانستى زیرا نفس انسان از نیروى شهوانى بیش از نیروى عقلانى پیروى مى‏ کند بویژه در مورد لذّات‏ محسوسى که در دسترس اویند، لیکن عذاب خدا را به دنبال دارند، سپس آن حضرت از خداوند مى‏ خواهد که رحمت کند کسى را که از شهوات و هوسهاى خود دست بردارد،

نزع عن شهواته

یعنى: از افتادن در شهوات باز ایستد و نفس امّاره ‏اش را سرکوب سازد، زیرا خواستهاى آن از هر چیزى نسبت به خداوند دورتر، و سرکوب آن از هر چیز دیگر دشوارتر است. پس از این توضیح مى‏ دهد که کارى را که نفس بدان مشتاق و خواستار آن است گناه و نافرمانى پروردگار است، پس از آن از احوال مؤمن راستین آگاهى مى‏دهد، که او در شب و روز پیوسته نفس خویش را متّهم مى‏ گرداند و آن را دچار نقص و عیب مى‏بیند و سرزنش مى‏ کند، و احوال آن را زیر نظر مى‏ گیرد و از آن خواهان اعمال شایسته بیشتر است، و ما به این مطلب پیش از این اشاره کرده ‏ایم. بعد از آن به شنوندگان دستور مى‏ دهد که در روگردانیدن از شهوتها و لذّتهاى دنیا همانند بزرگان اصحاب که بر شما پیشى گرفته ‏اند و آنانى که از پیش روى شما در گذشته و به بهشت رفته ‏اند باشید، واژه ‏هاى تقویض (ویران کردن، عمود خیمه را بر چیدن) و طىّ (پیچانیدن، در نور دیدن) را براى آنها استعاره فرموده است، زیرا آنان مانند مسافر که براى سفر دارایى خود را رها مى‏ کند و خیمه ‏اش را بر مى ‏چیند، از علایق و دلبستگیهاى دنیا بریدند و به سوى آخرت کوچ کردند.

 

پس از این امام (ع) به ذکر قرآن و فضایل آن مى ‏پردازد تا شنوندگان را به پیروى از آن برانگیزد، صفت ناصح را براى قرآن استعاره آورده است، بدین مناسبت که قرآن پیرو خود را مانند خیرخواهى اندرزگو به انواع مصالح راهنمایى مى‏ کند، جمله ‏هاى لا یغشّ و هادى الّذی لا یضلّ ترشیح این استعاره است یعنى قرآن پند دهنده ‏اى است که فریب نمى‏ دهد و راهنمایى است که گمراه نمى‏ کند، همچنین صفت محدّث (سخنگو) را براى قرآن استعاره آورده است، و با جمله لا یکذب (دروغ نمى‏ گوید) ترشیح داده است، مناسبت استعاره اخیر براى این است که قرآن مانند سخنگویى راست گفتار، مشتمل بر اخبار و سرگذشتهاى راست و درستى است که از آن فهمیده و دانسته مى‏ شود، منظور از مجالست با قرآن همنشینى با حافظان و قاریان آن است که به وسیله آنها آیات آن استماع مى‏ گردد، و در آنها تأمّل و اندیشه به عمل مى ‏آید، زیرا در قرآن آیات روشن و نواهى هشدار دهنده ‏اى است که بر بینش کسى که خواهان آگاهى و بصیرت است مى ‏افزاید، و از کورى جهل و ظلمت نادانى مى‏ کاهد. پس از این امام (ع) تذکّر مى ‏دهد که پس از قرآن براى کسى نادارى و فقرى باقى نیست، یعنى پس از نزول قرآن و بیان روشن آن، مردم براى اصلاح امور معاش و معاد خود به هیچ حکم و دستورى نیاز ندارند، همچنین فرموده است براى کسى پیش از قرآن هیچ گونه غنا و توانمندى وجود نداشت، مراد این است که پیش از نزول قرآن براى نفوس گمراه و نادان هیچ گونه بى ‏نیازى از آن وجود نداشته است، بنا بر این ویژگى است که به آنان دستور مى‏دهد بهبود دردهاى خود را از قرآن بخواهند و مقصود از دردها بیمارى جهالت است، و براى رفع سختیها و بدبختیهاى خویش از آن کمک جویند، تا آن جا که بینایى بر مصالح دنیا و آخرت و شناخت خوب و بد امور را از قرآن طلب کنند، سپس امیر مؤمنان (ع) بزرگترین دردهاى ناشى ازجهالت را به شرح زیر نام مى ‏برد و سخن خود را که قرآن شفا بخش این دردهاست تکرار مى‏ کند:

۱- کفر به خداوند یکى از بزرگترین بیماریهاى حاصل از جهل و نادانى است، و این عبارت است از کورى دل و ناتوانى نیروى اندیشه که یکى از قواى نفس است از این که آفریننده و پدید آورنده خود را بشناسد و کوردلى و سست اندیشى او به آن جا برسد که به انکار وجود خالق بپردازد و یا شریکى براى او قائل شود و یا صفات آفریدگان را به او نسبت دهد.

۲- دیگر از بیماریهاى ناشى از جهالت نفاق و دورویى است و این با صفت زشت دروغگویى که مقابل خوى پسندیده راستگویى است، همراه است همچنین از لوازم و آثار نفاق غدر و خیانت است که در برابر صفت وفا قرار دارد، ما پیش از این در باره احوال نفس هنگامى که دچار کفر و نفاق شود سخن گفته ‏ایم.

۳- دیگر از عوارض نادانى، غوایت و سرگردانى است، و این پدیده‏اى است برخاسته از کوتاهى در به دست آوردن صفت پسندیده حکمت.

۴- دیگر گمراهى و ضلالت است و این نتیجه انحراف از طریق اعتدال است.
این که امام (ع) فرموده است قرآن شفاى بیماریهاست اشاره است به گفتار پیامبر اکرم (ص) که فرموده است: دلها مانند آهن زنگار مى‏گیرد، گفته شد: اى رسول خدا این زنگار با چه چیزى زدوده مى ‏شود فرمود: با تلاوت قرآن و در یاد مرگ بودن، و ما مى ‏دانیم که در بسیارى از جاهاى قرآن ذکر مرگ آمده است.

پس از این دستور مى ‏دهد که به وسیله قرآن خواستهاى خود را از خداوند بخواهید، منظور این است که نفوس خود را به کمالاتى که قرآن مشتمل بر آنهاست آراسته و آماده کنید تا درخواستهاى شما از جانب خداوند بر آورده شود و با دلبستگى به قرآن و دوستى آن به خداوند رو آورید، زیرا هر کس قرآن را دوست بدارد به آنچه در آن دستور داده شده خود را آراسته و کامل مى‏گرداند، و دراین صورت به گونه‏ اى شایسته و نیکو به خدا رو مى‏ آورد.

 

فرموده است: و لا تسئلوا به خلقه.

یعنى: فرا گرفتن قرآن را وسیله کسب روزى از مخلوقاتى همچون خودتان قرار ندهید زیرا اگر چنین کنید از روزى خود محروم خواهید شد.

فرموده است: إنّه (فإنّه خ) ما توجّه العباد إلى اللّه بمثله.

یعنى: هیچ چیزى مردم را مانند قرآن به خدا متوجّه نمى‏کند، زیرا قرآن کریم همگى علومى را که از کمالات نفس شمرده مى‏شوند در بر دارد، همچنین مشتمل بر همه مکارم اخلاق و صفات عالى انسانى است و نیز از همه زشتیها و پلیدیها که مایه هلاکت و نابودى آدمى است منع مى‏کند، واژه‏ هاى شافع و مشفّع را بطور استعاره آورده است و وجه مناسبت این است که تدبّر و اندیشیدن در آیات قرآن و عمل به احکام آن، موجب محو عوارض زشتى است که در نتیجه ارتکاب گناه بر نفس عارض مى‏گردد، و زدوده شدن آنها از قلب، سبب محو خشم خداوند است و به منزله عمل شفیعى است که شفاعت او مقبول افتاده و توانسته است اثر خطا را از دل کسى که نزد او به شفاعت او مقبول افتاده و توانسته است اثر خطا را از دل کسى که نزد او به شفاعت رفته بزداید، راز این حدیث مرفوع که فرموده است: «هیچ شفیعى از فرشته و پیامبر و جز اینها برتر از قرآن نیست«».» نیز همین است، همچنین کلمه ‏هاى قائل و مصّدق نیز استعاره است زیرا قرآن مانند گوینده ‏اى راست گفتار داراى الفاظ است که چون آن کلمات ادا شود تکذیب آنها ممکن نیست، سپس معناى شافعا مشفّعا را بازگو مى‏ کند که این شفاعت در روز قیامت است، پس از آن فعل محل به (نزد کسى از او بد گویى کرد) را براى قرآن به طریق استعاره آورده است، زیرا قرآن به زبان حال در پیشگاه علم خداوند و محضر ربوبى او بر ضدّ کسى که با خوددارى از پیروى، و مخالفت با احکام و آیاتش از آن روى گردانیده گواهى مى‏دهد و این شهادتى است که نه تنها تکذیب نمى‏شود، بلکه تصدیق آن واجب است بنا بر این قرآن در این جا مانند شخصى است که نزد پادشاه رود و در باره دیگرى بدگویى کند.
فرموده است: فإنّه لا ینادی مناد یوم القیامه… تا آخر.

منظور از فریاد کننده، زبان حال اعمال آدمى است، و مراد از حرث یا زرع، هر عملى است که از آن فایده‏اى خواسته مى‏شود و ثمره ‏اى از آن به دست مى‏ آید، غرض از ابتلا در این جا آثار اعمال زشت و عواقب بد آنهاست که نفس به آنها دچار مى‏شود، و به اندازه انحراف و خروج از طاعت پروردگار گرفتار کیفر و عذاب مى‏گردد، و آشکار است کسى که عمل به قرآن را مزرعه آخرت خود سازد، و کوشش در فهم معانى و مقاصد آن را وسیله تکمیل و تهذیب نفس خود قرار دهد از ابتلاى به کیفرها و عذابها مصون خواهد بود، پس از آن آنان را تشویق مى‏کند که از کشت کنندگان بذر قرآن و پیروان آن باشند،

این که فرموده است: استدلّوه على ربّکم

یعنى قرآن را دلیلى حاضر در راه خود به سوى پروردگار قرار دهید و استنصحوه على أنفسکم یعنى در برابر نفس امّاره که انسان را به گناه مى‏ کشاند و دیده دل را از مشاهده حقایق مى‏پوشاند، قرآن را خیرخواه و راهنماى خود گردانید و آن را وسیله سرکوبى این نفس سرکش قرار دهید، و چون قرآن انسان را از پیروى خواهشهاى نفس منع مى‏ک ند لازم مى ‏آید که اندرزهاى او در جهت سرکوب آن پذیرفته شود، معناى جمله اتّهموا علیه آراءکم این است که اگر نظریّه‏اى بر خلاف قرآن یافتید آن را متّهم به بطلان کنید زیرا برخاسته از نفس امّاره است، معناى جمله و استغشّوا فیه أهوائکم نیز همین است، جز این که در جمله پیش اتّهموا و در این جا استغشّوا فرموده است زیرا هوى عبارت از خواهش نفس امّاره است بى آن که در باره جواز آن به عقل مراجعه شود، و اگر انسان بنا به حکمى از احکام از پیروى آن ممنوع باشد، این خواهش، غشّ و فریبى آشکار خواهد بود، امّا رأى را انسان گاهى با رجوع به عقل و زمانى بدون آن اتّخاذ مى‏کند و ممکن است حقّ و یا باطل باشد، در این صورت چون در مظنّه بطلان است اطلاق تهمت به آن سزاوارتر است.

پس از این امام (ع) شنوندگان را به ملازمت در عمل و مداومت در به جا آوردن کارهاى شایسته سفارش مى‏ کند، سپس از آنها مى‏ خواهد که با سعى در انجام دادن وظایف الهى خود براى رسیدن به عاقبتى نیکو و فرجامى پسندیده تلاش کنند، یعنى پایان کار خود و سر انجام اعمال و هدف از آنها را در نظر گیرند زیرا چگونگى کارها بسته به پایان آنهاست، بعد به استقامت یعنى پایدارى در عمل و شکیبایى بر آن دستور مى ‏دهد، و مراد از شکیبایى بر طاعت ایستادگى در برابر خواهشهاى نفس است، تا مبادا انسان در برابر لذّات ناشایست گردن نهد و در نتیجه از راه راست بیرون رود، پس از آن امام (ع) به ورع سفارش مى‏ کند، ورع، عبارت از ملازمت در انجام دادن اعمال خوب و پسندیده است، این که آن بزرگوار، «نهایت» و «صبر» را با ادات «ثمّ» که براى تراخى مى‏آید عطف کرده براى این است که نهایت و عاقبت، متأخّر از صبر و مرحله پایانى کار است، علاوه بر این صبر امرى عدمى و جدا از عمل است که معنایى وجودى دارد، بر خلاف استقامت در کار که کیفیّت عمل مى‏باشد و بر خلاف ورع که جزیى از عمل است، تکرار این الفاظ براى تأکید مى ‏باشد و نصب آنها بنا به قاعده اغراء است«».

سپس امام (ع) به منظور خود از ذکر «نهایت» اشاره مى‏ کند که آن عبارت از غایت و مقصدى است که براى انسان تعیین شده، و به آنها سفارش مى‏کند که خود را به این مقصد برسانند. این هدف همان چیزى است که آدمیان براى رسیدن به آن آفریده شده‏اند و عبارت از این است که آدمى در این جهان خود را از پلیدیهاى شیطان پاکیزه کرده و خویشتن را لایق وصول به آستانه کبریایى حقّ گرداند، و این سخن مدلول حدیث نبوى (ص) است که فرموده است: «اى مردم براى شما نشانه‏ هایى است، خود را به آنها برسانید، و در آفرینش شما غایت وهدفى است به آن دست یابید«».» مراد از غایت همان نهایت است که امیر مؤمنان (ع) ذکر فرموده است، و منظور از معالم، مقامات بهشت و منازل فرشتگان است، همچنین در عبارت إنّ لکم علما فاهتدوا بعلمکم مقصود همین نهایت و غایت است، واژه علم را در این جا براى نفس نفیس خویش استعاره فرموده است، پس از این گوشزد مى‏کند که براى اسلام مقصد و هدفى است و باید خود را به آن برسانند و این غایت همان سرانجام کار است که در بالا توضیح داده شد.

فرموده است: و اخرجوا إلى اللّه… تا وظائفه.

مقصود این است که در آنچه خداوند بر شما واجب گردانیده حقّ او را ادا کنید و ایفاى حق او را در واجبات و تکالیف این است که عمل از روى اخلاص و براى رضاى او انجام گردد. پس از این شنوندگان را به فرمانبردارى و پیروى از دستورهاى خود ترغیب مى‏کند و تذکّر مى‏ دهد که او در روز رستاخیز گواه و مدافع آنها خواهد بود.
برخى از شارحان گفته ‏اند: اگر چه روز قیامت جاى احتجاج و مجال استدلال نیست، لیکن ذکر آن بدین جهت است که اگر امام (ع) در آن روز شاهد و گواه آنها باشد مانند این است که به سود آنها اثبات دلیل کرده و احتجاج به عمل آورده است.
ما در این باره مى‏ گوییم: چون در قیامت، امام هر قومى از جانب آنها طرف خطاب الهى و شاهد بر اعمال آنان است، چنان که خداوند متعال فرموده است: «یَوْمَ نَدْعُوا کُلَّ أُناسٍ بِإِمامِهِمْ«»» و نیز «وَ نَزَعْنا مِنْ کُلِّ أُمَّهٍ شَهِیداً فَقُلْنا هاتُوا بُرْهانَکُمْ«» و این همان موقفى است که اعمال، مورد باز خواست خداوند و سؤال وجواب قرار مى ‏گیرد، لذا مقصود امیر مؤمنان (ع) از احتجاج، همین موقف بازپرسى و پاسخگویى است، و رهایى از این بازخواستها و خلاصى از پاسخ این پرسشها شبیه این است که کسى مورد بازپرسى قرار گرفته با حجّت و دلیل مقبول از بازخواست، رهایى و پیروزى یافته باشد، و بر حسب عادت، برهان زمانى اقامه مى‏شود که انسان در مقام احتجاج و مورد مؤاخذه قرار گرفته باشد و اگر از دادن پاسخ خوددارى کند نشانه این است که از ارائه دلیل درمانده است و در باره این که احتجاج و گواهى چگونه صورت مى‏گیرد آنانى که به معاد جسمانى معتقدند آن را مقالیّه یعنى از طریق گفتگو و مکالمه مى‏دانند و دیگران آن را حالیّه دانسته‏اند، یعنى زبان حال آنها گویاى این مقال است.

سپس امام (ع) اعلام مى‏ کند که آنچه از پیش در علم خداوند مقدّر شده واقع گشته، و قضاى نافذ او اندک اندک تحقّق یافته است، ما پیش از این گفته ‏ایم که قضاى الهى عبارت از علم اوست به آنچه هست و آنچه خواهد بود، و قدر تفصیل آنهاست که بر طبق علم او واقع مى‏شود، لیکن مراد آن حضرت از قدر در این جا رویداد خلافت او و حوادث و فتنه‏هایى است که به همراه دارد، نقل شده که این خطبه از نخستین خطبه‏هایى است که آن حضرت پس از کشته شدن عثمان و بیعت مردم با او ایراد فرموده است، یکى از شارحان گفته است: که در این سخنان اشاره است به آنچه پیامبر اکرم (ص) به او خبر داده است که خلافت سرانجام به تو خواهد رسید، من مى‏ گویم: شکّى نیست که این امر از پیش در علم خداوند مقدّر بوده و بر وفق قضاى او جارى گشته است، لیکن در الفاظ خطبه چیزى که گفته این مرد فاضل را تأیید کند وجود ندارد زیرا امام (ع) به این امر دانا بود که آنچه در جهان هستى روى مى‏دهد بر حسب قضا و قدر الهى است.

فرموده است: و إنّی متکلّم بعده اللّه و حجّته.

یعنى: در این هنگام که امر خلافت به من منتقل گشته بنا به آنچه خداوند وعده فرموده و حجّت قرار داده است سخن مى‏گویم، منظور از وعده خداوند مژده‏ اوست به این که بر بندگانى که به پروردگارى او اعتراف کنند و در راه فرمانبردارى او استقامت ورزند فرشتگان بر آنها فرود آیند و بیم و اندوه را از دل آنها ببرند و مژده بهشت به آنها بدهند، امّا حجّتى که بر اساس آن سخن مى‏ گوید این است که مى ‏فرماید: شما گفته ‏اید ربّنا اللّه«» (پروردگار ما خداست) یعنى به خداوندى پروردگار اعتراف کرده‏اید، پس در پیروى از کتاب او، و فرمانبردارى از دستورهاى او، و سپردن طریقه‏اى که شایسته بندگى اوست استقامت ورزید، یعنى عبادت وطاعت او را از روى دانش و یقین و خالص از هر گونه ریا و نفاق انجام دهید و از طریق صحیح عبادت پا بیرون نگذارید، یعنى با لاف دانایى در علوم دین و سختگیرى در تکالیف و گرایش به سوى افراط و زیاده‏روى که نتیجه نادانى است از مرز بندگى خارج نشوید، و در طریق عبادت او بدعت پدید نیاورید و با احکام آن مخالفت نورزید، و به جانب راست و چپ و افراط و تفریط منحرف نشوید تا در وادى هلاکت نیفتید، اگر به این دستورها عمل کنید شرط استحقاق را انجام داده و شایستگى آن را به دست آورده ‏اید که خداوند وعده خود را که ذکر شد بر آورد، زیرا شرط استحقاق مرکّب از دو امر است یکى اقرار به ربوبیّت اوست و دیگرى استقامت بر امورى که بیان گردید، و هنگامى که امور مذکور انجام شود ایفاى وعده خداوند واجب مى‏گردد، و چنانچه جزیى از شرط انجام نشود مشروط واقع نخواهد شد و آنچه وعده داده شده متحقّق نخواهد گردید، و این که گفته شد

معناى این گفتار امام (ع) است که فرموده است: أهل المروق… منقطع بهم یعنى: آنهایى که از دایره دین و حدود احکام الهى پا بیرون مى‏نهند در روز رستاخیز مشمول رحمت خداوند نخواهند شد و وسیله‏اى که آنها را به این مقصد برساند نخواهند یافت، زیرا آنچه شرط است رسیدن به این هدف اصلى است.

پس از این امیر مؤمنان (ع) از نفاق و دورویى نهى مى‏ کند زیرا (تهزیع‏ اخلاق) عبارت از تغییر دادن و از حالى به حالى در آوردن آن است و این گوناگونى در اخلاق همان نفاق است، زیرا منافق و دو رو، اخلاقى یک نواخت ندارد، گاهى راستگو و زمانى دروغگو است، گاهى وفادار و هنگامى عهد شکن و خیانتکار است، اگر با ستمکاران باشد ستمکار است و اگر با دادپیشگان باشد عادل و دادگر است، و به همین مناسبت است که فرموده است: و اجعلوا اللّسان واحدا یعنى یک زبان داشته باشید، این جمله آغاز سفارش آن حضرت در باره زبان و لزوم حفظ عدالت آن است و به این معناست که هیچ یک از شما نباید داراى دو زبان باشد و به دو گونه سخن گوید زیرا در این صورت منافق است، پس از این دستور مى‏دهد که زبان خود را نگه دارید، این دستور مستلزم نهى از امورى چند مى‏باشد که عبارت است از پرگویى و بیهوده گویى و غیبت و سخن چینى و بدگویى از دیگران و ناسزاگویى و تهمت و مانند اینها، و همه، صفات زشتى است که از حدّ صفت نیکوى عدالت خارج و در طرف افراط آن جاى دارد.

فرموده است: فإنّ اللّسان جموح بصاحبه.

این سخن در بیان علّت لزوم نگهداشتن زبان است، و اشاره به این است که زبان مانند اسب سرکش که صاحب خود را در پرتگاه هلاکت سرنگون مى‏کند، انسان را از مدار صفت فاضله عدالت بیرون مى‏برد و به وادى صفات زشت و ناپسندیده که موجب هلاکت در دنیا و آخرت است مى ‏کشاند، از این رو واژه جموح (سرکش) براى زبان استعاره است، سپس سوگند یاد مى‏کند که تقوا براى هیچ پرهیزگارى سودى به بار نمى‏آورد مگر آن گاه که زبان خود را نگه دارد، و این سخن، حقّ و درست است، زیرا تقوایى که داراى سود و فایده است آن است که تمام و کامل باشد و نگهدارى زبان و بازداشتن آن از آلودگى به صفات زشتى که نام برده شد از اجزاى مهمّ تقواست و بدون پرهیز از این صفات بد، تقوا تحقّق نمى‏یابد. بنا بر این جز با نگهداشتن زبان از تقوا سودى حاصل نیست. پس از این تذکّر مى‏دهد که در هنگام سخن گفتن در باره آنچه مى‏خواهند بگویند و آنچه‏ گفتن آن را سزاوار نمى‏دانند درنگ و اندیشه کنند و پیش از سنجش آن در ترازوى عقل از گفتار دم فرو بندند، در این جا به کسى که اندیشیده سخن مى‏گوید اطلاق مؤمن شده و ایمان با او قرین گشته تا مردم به تفکّر و اندیشیدن ترغیب شوند و کسى را که ناسنجیده لب به سخن مى‏گشاید منافق نامیده تا از این شیوه دورى جویند.

فرموده است: لأنّ المؤمن… تا و ما ذا علیه.

این جملات معناى این را که فرموده است: زبان مؤمن در پشت دل او، و زبان منافق در جلو زبان اوست توضیح مى‏دهد، و خلاصه‏ اش این است که واژه وراء در هر دو جا کنایه از متابعت است، زیرا زبان مؤمن پیرو دل و خرد اوست و هنگامى لب به سخن مى‏گشاید که آنچه را سزاوار گفتن مى‏ داند از پیش اندیشیده و سنجیده باشد، لیکن زبان منافق و آنچه را مى‏ گوید بر دل و فکر او پیشى دارد، و زبانش پیرو اندیشه‏اش نیست، بنا بر این واژه وراء (پشت) از معناى محسوس آن براى این مفهوم معقول استعاره شده است، امّا حدیث نبوى (ص) مذکور گواه و گویاى این است که ایمان، کامل نمى‏شود مگر آن گاه که زبان جز به حقّ سخن نگوید و بر آن استقامت ورزد و از زشتگوییهایى که بر شمردیم باز ایستد، و این با گفتار امام (ع) یکى است که فرموده است: تقوا آن گاه به بنده سود مى ‏رساند که زبانش را نگه دارد، برهان صحّت مضمون حدیث مذکور نیز این است که استقامت قلب عبارت از این است که خدا و پیامبرش (ص) را تصدیق کند و به حقانیّت اوامر و منهیّاتى که از طریق شرع مقدس رسیده معتقد شود، و این عین ایمان و حقیقت آن است، و بنا بر این ایمان مستقیم نمى‏شود مگر هنگامى که دل مستقیم گردد، امّا دلیل این که دل راست و درست نمى‏شود مگر زمانى که زبان مستقیم شود آن است که استقامت زبان عبارت از این است که انسان به خدا و پیامبرش (ص) گواهى دهد و آنچه را لازمه این گواهى است به جاى آورد، و از ارتکاب کارهاى ناشایستى که در شرع مقدّس نام برده شده و از موانع استقامت‏ قلب است خوددارى کند، زیرا ارتکاب این اعمال را نشانه عدم اقرار و اعتقاد به شهادتین و نداشتن ایمان کامل مى‏دانیم، و آشکار است که هیچ کارى بى آن که لوازم آن فراهم شود استقامت نمى‏یابد.

فرموده است: فمن استطاع… تا فلیفعل.

امام (ع) در این بیان دستور مى ‏دهد که کوشش کنند خداوند را با حالاتى که او ذکر مى ‏کند دیدار کنند، حالات مذکور این است که دست او به خون مسلمانان آلوده نباشد، یعنى: کسى از مسلمانان را نکشته باشد، همچنین دست تعدّى به اموال مسلمانان دراز نکرده باشد، یعنى از ارتکاب ظلم و ستم مصون بوده باشد، دیگر این که زبان تعرّض به آبرو و حیثیّت مسلمانان نگشوده باشد و مراد از این غیبت و ناسزاگویى است، و خوددارى از این امور را به استطاعت و امکان موکول فرموده است، زیرا توانایى بر ترک این امور بر حسب افراد و زمان و مکان شدّت و ضعف دارد هر چند واجب است این اعمال در همه احوال ترک شود و سخت‏ترین این احوال، غیبت و بدگویى است زیرا گاهى پرهیز از آن ممکن نیست، حدیث پیامبر اکرم (ص) که فرموده است: مسلمان کسى است که مسلمانان از دست و زبانش آسوده باشند«» اشاره به همین موضوع است، منظور از آسودگى از دست او این است که به خون و مال مسلمانان، دست دراز نکند، و آسودگى از زبانش عبارت از مصون ماندن مسلمانان از تعرّض او به آبرو و اعراض آنها و غیره است که اعمّ از آن مى‏باشد. یکى از حکما گفته است: اگر کسى بداند که زبان عضوى از اعضاى اوست کمتر آن را به کار مى‏گیرد، و حرکت دادن پى در پى آن را زشت مى‏شمارد چنان که ناپسند مى‏شمارد که سر و شانه خود را پیاپى به حرکت در آورد.

فرموده است: و اعلموا… تا حرّم علیکم.

برخى از شارحان گفته ‏اند: این سخن اشاره است به این که آنچه از طریق نصّ، ثابت شده و هر عملى که عرف زمان پیامبر اکرم (ص) بوده و از طریق نصّ تأیید گردیده است نقض آن با قیاس و اجتهاد جایز نیست، بلکه بطور کلّى نسبت به هر چیزى که نصّى وارد شده باید از همان متابعت شود و عدول از آن روا نیست، از این رو آنچه به مقتضاى نصّ و عموم آن، در سال گذشته حلال بوده، در امسال نیز حلال است، و حرام نیز همین گونه است، و به مقتضاى عمومى که این موضوع دارد نسخ نصّ و یا تخصیص آن با قیاس جایز نیست، و این بنا بر مذهب طایفه امامیّه است که قیاس متعارف اهل سنّت را باطل مى‏دانند، همچنین گروهى از علماى علم اصول با این که قیاس را صحیح دانسته‏اند در این مورد از همین نظریّه پیروى کرده‏اند، و کسانى که تخصیص نصّ را از طریق قیاس جایز شمرده‏اند این گفتار امیر مؤمنان (ع) را بر عدم جواز نسخ نصّ وارد از کتاب و سنّت حمل کرده‏اند، جمله ما أحدثه النّاس اشاره به همین قیاس متعارف است.

فرموده است: و لکن الحلال ما أحلّ اللّه و الحرام ما حرّم اللّه.

این گفتار تأکید است بر ضرورت پیروى از نصّ و آنچه نزد اصحاب، معلوم و مسلّم بوده و بدان عمل کرده‏اند، نه آنچه را که آراء و مذاهب، از پیش خود پدید آورده ‏اند.

فرموده است: و قد جرّبتم الامور و ضرّستموها… تا الأمر الواضح.

این سخنان به طرق تحصیل علم و آگاهى، و منابع اخذ آن اشاره دارد، رابطه آن با سخنان پیش این است که چون امور را به خوبى تجربه کرده‏اند، و از سرگذشت و فرجام کار گذشتگان خود پند گرفته‏ اند، و مثلها براى آنها زده شده است، و به امرى روشن که همان دین و طریقه آن است فراخوانده شده‏اند، ناگزیر نفوس آنها براى دانستن احکام شرع و مقاصد آن از کتاب و سنت و روش پیامبر اکرم (ص) مجهّز شده و بدعتهایى که پس از این پدید آمده بر آنان پوشیده نیست، و مى‏دانند که هر بدعتى در دین حرام است چه رسد به این که بتوان حکمى را که‏ صریح نصّ و مطابق سنّت، قطعى و مسلّم است به وسیله آن از میان برد، لذا کسى از این موعظه‏ها و مثلها و دعوتهایى که در امر دین مى‏شود ناشنواست که به شدّت کر باشد، أصمّ به کسى گویند که سخت کر باشد، و عبارت لا یصمّ… إلّا أصمّ از قبیل این است که گفته مى‏ شود: لا یجهل بهذا الأمر إلّا جاهل یعنى: کسى این امر را نمى‏داند که سخت نادان باشد، معناى لا یعمى عنه إلّا أعمى نیز همین گونه است یعنى: دیده دل هیچ کس از آن کور نیست جز کسى که چشم باطنش سخت کور شده باشد.

فرموده است: من لم ینفعه… تا من أمامه.

سخنى حقّ و درست است، زیرا انسان در آغاز پیدایش از هر گونه علم و دانشى تهى است، و آنچه باعث آفرینش اعضا و جوارح براى او شده این است که بتواند به وسیله آنها صور محسوسات و معانى آنها را دقّت و بررسى کند و به روابط مثبت و منفىّ یا به موارد اشتراک و اختلافى که میان اشیا وجود دارد آشنا گردد و براى او تجربه حاصل شود، و دیگر علوم ضرورى و اکتسابى را بداند و فرا گیرد.
فمن لم ینتفع بالبلاء یعنى کسى که از آزمونها و تجربه‏ ها سود نبرد، (این سخن اشاره است به این که باید از امور عبرت گرفت و در آنها اندیشید) و از گرفتاریها و رنجها و تحمّل سختیها چیزى نیاموزد، پیداست که پند و اندرز نیز فایده‏اى به او نمى‏رساند، زیرا پندها و موعظه‏ها نتیجه دقّت در امور و ملاحظه تجلّى آیات الهى در آنهاست و آشکار است که هرگز فرع بدون اصل حاصل نمى‏شود و چنین انسانى از تکمیل نفس خود عاجز و از تشخیص مصالح خویش ناتوان است، احتمال دارد که مراد از عظه پند گرفتن نباشد بلکه مطلق پند و اندرز باشد، در این صورت نیز روشن است که پند و موعظه به او فایده‏اى نمى‏رساند، زیرا گرفتاریها و رویدادها بیش از هر چیز نفس را متأثّر و متوجّه مى‏سازد و اگر کسى از شداید و گرفتاریها عبرت نیاموزد و تجربه‏اى نیندوزد به طریق اولى از وعظ و اندرز سودى نخواهد برد.

فرموده است: من أمامه.

امام (ع) متذکّر مى‏شود: چنین کسى تقصیر و گناه از پیش روى او در مى‏آید، زیرا کمالاتى را که او بر حسب درک خود در پى آنهاست به سبب نقصان تجربه و نارسایى اندیشه و ناآگاهى به آنها دست نمى‏یابد، این ناکامى او در رسیدن به مقصود، و تکاپوى او در این راه به در آمدن گناه و تقصیر از پیش روى او تشبیه و تعبیر شده است.

فرموده است: حتّى یعرف ما أنکر و ینکر ما عرف.

این بیان به آثار و نتایجى اشاره دارد که نارسایى و ناآگاهى او به بار مى‏آورد، و آن عبارت از درهم ریختگى فکر، و صدور حکم، بدون داشتن بینش لازم مى‏باشد، گاهى مى‏پندارد چیزى را که انکار کرده و نمى‏شناسد کاملا به حقیقت آن دانا و آگاه است، و زمانى دیگر آنچه را مى‏ شناخته و حکم به صحّت آن داده بر اثر خیالى که در او پدید آمده انکار مى‏ کند.
سپس امیر مؤمنان (ع) مردم را به دو دسته تقسیم مى‏کند، دسته‏اى که پیرو شریعتند، شرعه یعنى راه و روش، و مراد از آن راه دین است و دسته دیگر بدعتگذارند، این دسته براى آنچه از پیش خود پدید آورده‏اند، هیچ گونه دلیل قابل اعتمادى از کتاب خدا و سنّت ندارند، و هیچ پرتوى از برهان که بتواند در ظلمات جهل راهنما و رهگشا باشد به همراه آنها نیست،تقسیم مردم به این دو دسته براى این است که شنوندگان به گروهى که برترى دارند بپیوندند.

فرموده است: إنّ اللّه سبحانه لم یعظ أحدا بمثل هذا القران.

این سخن بازگشت به بیان فضایل قرآن است، و در این باره واژه‏هایى استعاره فرموده است: ۱- واژه حبل (ریسمان) است که با صفت متین (استوار) آن را ترشیح داده است، مناسبت این استعاره را ما بارها گفته ‏ایم.
۲- دیگر صفت أمین (امانت‏دار) است که وجه استعاره این کلمه را نیز پیش‏ از این شرح داده ‏ایم.
۳- لفظ ربیع (بهار) است، استعاره آن بدین مناسبت است که دلها به سبب قرآن زنده و شکوفا مى‏شود همچنان که چهار پایان در فصل بهار به زندگى نوى دست مى ‏یابند.
۴- واژه ینابیع (سرچشمه‏ ها) براى قرآن استعاره شده است، زیرا هنگامى که در قرآن تدبّر شود، و در آیات آن دقّت و بررسى گردد، مانند آب که از چشمه ‏ها جوشان و سرازیر مى‏گردد، دانشهاى بسیارى از آن ریزان مى ‏شود که مى‏تواند انسان از آنها سود برد.
۵- دیگر واژه جلاء (روشنى) است، وجه استعاره این لفظ براى قرآن این است که همان گونه که صیقل به آینه جلا و روشنى مى‏ دهد قرآن هم هنگامى که مورد تدبّر و اندیشه قرار گیرد و معانى آن فهم گردد زنگار جهالت را از صفحه دل مى‏زداید و به آن روشنى مى‏ بخشد.
اگر گفته شود: چرا فرموده است: براى دل، غیر از قرآن روشنى و جلایى نیست با این که علوم دیگر نیز مایه روشنى قلب است به این پرسش به دو گونه مى‏توان پاسخ داد:

اوّل- دانشهایى که دل را جلا مى‏دهد و زنگار اوهام را از آن مى‏زداید دانشهایى است که انسان را براى سیر الى اللّه آماده مى‏کند، و به منتها درجه کمال نفسانى مى‏رساند مانند علوم الهى و علم اخلاق و علم احوال معاد، و در این زمینه دانشى نیست مگر این که اصل و ریشه آن در قرآن موجود بوده و از آن گرفته شده است.
دوّم- این که آن حضرت زمانى این مطلب را بیان فرموده است که علمى مدوّن و در دسترس نبوده و براى مسلمانان جز قرآن کریم راهى براى استفاده این مطالب وجود نداشته است، در این صورت جز قرآن چیزى براى زدودن زنگار دل و روشنى آن نیست.
فرموده است: مع أنّه قد ذهب المتذکّرون.

یعنى: اگر چه کسانى که در مقاصد قرآن مى‏اندیشیدند رفته‏ اند، و آنانى باقى مانده‏اند که قرآن را به دست فراموشى سپرده، و یا به عمد خود را به فراموشى زده و از نداى الهى سر برتافته خود را سرگرم دنیا ساخته‏ اند، بدیهى است این گفتار براى شنوندگان مایه توبیخ و سرزنش است.
پس از این امام (ع) دستور مى‏دهد به کسى که عمل نیکى انجام مى‏دهد در این کار به او کمک کنند، بدیهى است کمک انواع بسیارى دارد، همچنین هنگامى که با عمل بدى روبرو مى ‏شوند آن را زشت شمارند، و از آن روى گردانند. آن بزرگوار براى اثبات وجوب اوامرش به حدیث نبوى (ص) استشهاد مى‏ کند، این حدیث شریف گویاى این است که اقدام بر کار نیک و خوددارى از انجام دادن کار بد واجب است و در این صورت است که انسان، نیکوکردار و میانه رفتار خواهد بود. صفت جواد و قاصد هر دو استعاره‏اند وجه مناسبت این است: کسى که کار نیک انجام مى‏دهد و از اقدام به کار بد خوددارى مى‏کند، در صراط مستقیم قرار دارد و رو به خدا گام برمى‏دارد و کژى و انحرافى در کار و روش او نیست و مانند اسب رهوارى که در جادّه مستقیم به حرکت در آمده است در سلوک الى اللّه و طىّ مدارج راه حقّ از هر کس دیگر رهروتر و تیزپاتر خواهد بود.
سپس آن حضرت ظلم را بر سه گونه تقسیم مى‏کند: ۱- ستمى که هرگز آمرزیده نمى‏شود، و این ظلمى است که آدمى با شرک ورزیدن به خدا به خویشتن روا مى‏دارد، این که خداوند هرگز از این ظلم در نمى‏گذرد، هم به دلیل نصّ است و هم به برهان عقل، امّا نصّ، قول خداوند متعال است که «إِنَّ اللَّهَ لا یَغْفِرُ أَنْ یُشْرَکَ بِهِ»«» و دلیل عقل این است که آمرزش یا عبارت از محو آثار گناه از لوح نفوس است، و یا چیزى است که مستلزم این معنا و شامل حفظ الهى از دچار شدن آدمى به آتش دوزخ است، لیکن حالات بدنى متمرکز در نفوس مشرکان که آنها را از خداوند دور کرده و مانع آنها از شناخت خداوند گردیده است حالاتى است که در نفوس آنها راسخ گشته و ملکه آنها شده و زدودن و از میان بردن آنها با ملاحظه این که گوش شنوا براى شنیدن معارف دینى ندارند ممکن نیست، از این رو باید در دوزخ به سر برند و به غلّ و زنجیر حالات خود کشیده شوند، در این صورت آمرزش خداوند شامل آنها نمى‏شود، زیرا نمى‏توانند از حالاتى که ملکه آنها شده و در ژرفاى وجود آنها ریشه دوانیده رهایى یابند و در حوزه جاذبه معارف الهى نیز در نمى‏آیند تا در پناه عصمت معرفت قرار گیرند.
۲- ظلمى است که ترک نمى‏گردد یعنى نادیده گرفته نمى‏شود و ناگزیر باید به جا آورنده آن مورد عقوبت و کیفر قرار گیرد، و این ستمى است که مردم در باره یکدیگر روا مى‏دارند، حدیث آن حضرت که فرموده است: «روزى که انتقام گوسفند بى‏شاخ از شاخدار گرفته مى‏شود» اشاره به همین نوع ستم است، این نوع ستمکاران اگر به معارف دینى رو آورند و به آنچه مایه رستگارى است چنگ زنند پس از گذشت زمانى، از عذاب رهایى مى‏یابند، لیکن دوران عذاب آنها بر حسب شدّت و ضعف صفات زشتى که در آنها رسوخ یافته و درجه ظلمى که مرتکب شده‏ اند متفاوت است، حدیث پیامبر اکرم (ص) که فرموده است: «از آتش بیرون آورده مى‏ شوند پس از آن که سوخته و زغال شده باشند«»» اشاره به همین دسته است.
۳- ستمى است که بخشیده و از آن صرف نظر مى‏شود، و این ظلمى است که بنده با ارتکاب گناهان و لغزشهاى کوچک به خود روا مى‏دارد، و این‏ گناهان به آن درجه نیست که آثار زشت آنها براى همیشه در نفس باقى بماند و ملکه آن شود بلکه عوارض ناشى از این لغزشها بزودى از نفس زایل و زدوده مى‏گردد، خداوند متعال در این باره فرموده است: «وَ إِنَّ رَبَّکَ لَذُو مَغْفِرَهٍ لِلنَّاسِ عَلى‏ ظُلْمِهِمْ«»» یعنى در حالى که آنها ستمکارند خداوند از ستم آنان در مى‏گذرد و آنان را مى‏ آمرزد.
پس از این امام (ع) با ذکر این که کیفر ستم در آخرت بسیار سخت است مردم را از آن پرهیز مى‏دهد، و درست فرموده است که عقوبت آن جا مانند قصاص دنیا از قبیل زخم کارد و ضربه تازیانه نیست، بلکه سوختن در آتش دنیا که طبق مشهور سخت‏ترین عقوبت است در برابر عذاب آخرت اندک و ناچیز است، روایت شده است پیامبر خدا (ص) در میان یارانش نشسته بود که صداى افتادن چیزى را شنید، فرمود: «این صداى سنگى است که خداوند متعال از کنار جهنّم به درون آن فرستاده و هفتاد پاییز است پایین مى‏رود و هم اکنون به قعر آن رسیده است» بدیهى است این یکى از اوصاف‏ محسوس جهنّم است.
باید دانست که این روایت دنباله ‏اى دارد که معناى آن را روشن مى‏ کند، و آن این است که راوى گفته است: پس از این، بانگ و فریادى را شنیدیم، گفتیم این چیست گفتند فلان منافق مرده است و در این روز عمر او هفتاد سال بود، یکى از نکته گویان گفته است: مراد از جهنم در این حدیث همین دنیا و خوشیهاى آن است، و سنگ براى آن شخص منافق استعاره شده بدین مناسبت که او در مدّت زندگى از وجود خویش سودى نبرده و خیرى براى آخرت خود به دست نیاورده و از این نظر به سنگ شباهت داشته است، مقصود از فرو فرستادن او از جانب خدا، افاضه نعمتهاى دنیوى به اوست که اسباب کامیابیها را در دنیا براى وى فراهم ساخته، و در کامرانیها و شهوتهاى خود فرو رفته و سرگردان به وادى‏ گمراهى در افتاده است، چنان که در قرآن فرموده است: «یُضِلُّ مَنْ یَشاءُ» امّا شفیر جهنّم لبه و آغاز آن است، و در مورد منافق زمانى است که براى فرو رفتن در شهوات آماده مى‏شود، و بهره‏گیرى از خوشیها و لذّات دنیا را که سبب کشانیده شدن او به وادى گمراهى و تباهى است آغاز مى‏کند، و منظور از این که هفتاد پاییز گذشته تا به قعر جهنّم رسیده است مدّت عمر این منافق است که همه آن را صرف بهره‏بردارى از لذّات و شهوات کرده است، و مراد از رسیدن او به ته جهنم، رسیدن مرگ وى و روبرو شدن او با سخت‏ترین عذابها به سبب دستاورد بد و صفات زشتى که از دنیا به همراه آورده است و ما بارها در این کتاب بدان اشاره کرده ‏ایم.

سپس آن بزرگوار شنوندگان را از تلوّن و رنگارنگ بودن در دین خدا بر حذر مى‏دارد و این سخن کنایه از نفاق آنها نسبت به یکدیگر است، زیرا این صفت موجب تفرقه و پراکندگى اجتماع است از این رو فرموده است: اجتماع بر حقّى که شما آن را دوست نمى‏دارید بهتر است از جدایى بر باطلى که شما آن را دوست مى‏دارید، یعنى اجتماع بر حقّى مانند جنگ که مکروه شماست بهتر از پراکندگى بر باطل است که محبوب شماست مانند سرگرم شدن به خوشیها و لذّات دنیا، و براى تکمیل و تأکید منع از پراکندگى و تفرقه فرموده است: خداوند هرگز در سایه پراکندگى و جدایى خیرى به کسى عطا نکرده است، نه از میان گذشتگان و نه از کسانى که باقى هستند، و چون خیر و خوبى در گردهمایى و الفت و محبّت است تا این که جامعه یک پارچه و همچون تن واحدى شود، و نظام جهان کامل گردد، لذا آثارى که بر جدایى و پراکندگى مترتّب است درست عکس اینهاست، همچنین از پیامبر گرامى (ص) نقل شده است که: هر کس از جماعت به اندازه یک وجب دورى گزیند طوق اسلام را از گردن خویش برداشته است، و ما پیش از این در باره فضیلت اتّحاد و اجتماع سخن گفته‏ایم.
پس از این امام (ع) براى بار دیگر نهى مى‏کند از این که مردم در پشت سر یکدیگر سخن گویند و عیبهاى یکدیگر را بازگو کنند، و به کسى که ممکن است در صدد حفظ خود از این گناه برآید گوشزد مى‏کند که براى هر یک از مردمان عیبهایى است و سزاوار این است که هر کسى به بر طرف کردن عیبهاى خود مشغول گردد و از ذکر عیوب دیگران باز ایستد، واژه طوبى بر وزن فعلى از طیب (بوى خوش) مشتقّ است، و واو آن منقلب از یاست، نیز گفته شده که طوبى اسم درختى است در بهشت، و به هر دو صورت در این جا مبتداست، پس از این تذکّر مى‏دهد که عزلت گزیدن و در خانه نشستن و به طاعت خدا مشغول بودن و بر گناهان خویش گریه کردن و از کردار خود پشیمان شدن بهتر است.

فرموده است: و کان من نفسه فی شغل… تا آخر

آنچه در باره ثمرات عزلت ذکر کرده است.
باید دانست در مورد این که عزلت و گوشه نشینى بهتر است یا معاشرت و آمیزش اختلاف است، گروهى از مشاهیر صوفیّه و عرفا مانند ابراهیم بن ادهم، سفیان ثورى، داود طایى، فضیل بن عیاض، سلیمان خواصّ و بشر حافى عزلت را ترجیح داده‏اند و گروهى دیگر مانند شعبى، ابن ابى لیلى، هشام بن عروه، ابن شبرمه، ابن عیینه و ابن مبارک معاشرت و اختلاط با مردم را برتر دانسته‏اند، دسته نخست به دلایلى از عقل و نقل استدلال کرده‏اند، امّا دلیل نقل، گفتار پیامبر اکرم (ص) به عبد اللّه بن عامر جهنى است هنگامى که از آن حضرت پرسید: راه رستگارى چیست در پاسخ فرمود: این که به خانه‏ات بسنده کنى و زبانت را نگه دارى و بر گناهانت گریه کنى، و به آن حضرت عرض شد: کدام کس بهتر است فرمود: «مردى که در یکى از شکافهاى کوه عزلت کند، و به عبادت پروردگار خویش مشغول باشد و مردم را از شرّ خود رها سازد» و همچنین فرموده است: «او پرهیزگار پاکیزه ناپیدا را دوست مى‏دارد» و دلیل عقل این است که در گوشه گیرى فواید خدا پسندى موجود است که در معاشرت به دست نمى‏آید بهترین فایده‏ اش این است که انسان فراغت مى‏یابد که به عبادت پروردگار و یاد او و راز و نیاز با وى پردازد و از پادشاه آسمانها و زمین بخواهد اسرارى را در امور دنیا و آخرت بر او منکشف فرماید، از این رو پیامبر خدا (ص) تا آن گاه که به پیامبرى برگزیده شد، در کوه حرا، عزلت مى‏جست و به عبادت خداوند مى‏پرداخت.
دسته دیگر که معاشرت و آمیزش را برترى داده ‏اند به قرآن و سنّت استدلال کرده ‏اند، امّا دلیل قرآن گفتار خداوند متعال است که فرموده است: «فَأَلَّفَ بَیْنَ قُلُوبِکُمْ فَأَصْبَحْتُمْ بِنِعْمَتِهِ إِخْواناً«»» و نیز «وَ لا تَکُونُوا کَالَّذِینَ تَفَرَّقُوا وَ اخْتَلَفُوا«»» و آشکار است که گوشه نشینى و کناره جویى خلاف الفت و دلجویى و موجب تفرقه و پراکندگى است، دلیل این گروه از سنّت، گفتار پیامبر اکرم (ص) که فرموده است: هر کس از جماعت هر چند به اندازه یک وجب جدا شود طوق اسلام را از گردن خود برداشته است، و همچنین نقل شده است که: مردى به کوه رفته خداوند را در آن جا عبادت مى‏کرد کسانش او را نزد پیامبر گرامى (ص) آوردند، آن حضرت او را از این کار منع کرد و به او فرمود: همانا شکیبایى یک روز مسلمانان در یکى از گیرودارهاى جهاد بهتر از چهل سال عبادت است.
من مى‏ گویم استدلال هر دو دسته صحیح است، لیکن برترى عزلت بر معاشرت یا به عکس به طور مطلق و بى‏قید و شرط درست نیست، بلکه هر کدام بر حسب مصلحت و به مقتضاى وقت در باره بعضى از مردم درست است.
باید دانست که اگر کسى بخواهد اهداف پیامبران (ع) را در دستورها و تدبیرهاى آنان بداند باید با شمّه‏اى از آیینهاى پزشکان آشنا، و به مقاصدى که در عبارات مطلق خود دارند اندکى دانا باشد، زیرا همان گونه که پزشکان، بدن را با انواع داروها و چاره جوییها درمان مى‏ کنند تا بر سلامت خود باقى بماند و یا از بیمارى رهایى و صحّت خود را بازیابد همین گونه پیامبران و جانشینان آنان که پزشکان نفوسند بر انگیخته شده‏ اند تا بیماریهاى روح مانند نادانى و خویهاى زشت اخلاقى را با آداب و مواعظ و منع، و زدن و کشتن معالجه کنند، و همان طور که پزشک گاهى مى‏گوید: این دارو براى فلان بیمارى سودمند است مقصود او سودمند بودن آن براى همه مزاجها نیست بلکه مراد مفید بودن آن در برخى طبایع است، پیامبران و پیشوایان دین (ع) نیز هنگامى که بطور اطلاق مى‏گویند فلان چیز، مثلا عزلت و گوشه‏ نشینى مفید است منظور آنها این نیست که این روش براى همه انسانها سودمند است، و همان گونه که پزشک در برخى اوقات دارویى را به یکى از بیماران سفارش مى‏ کند و بهبود او را در آن تشخیص مى‏دهد که براى بیمار دیگر آن دارو را زهر کشنده مى ‏داند و براى درمان او از داروى دیگر استفاده مى ‏کند.
پیامبران (ع) نیز گاهى برخى از کارها را درمان بعضى از نفوس مى‏ دانند، و به سفارش آن بسنده مى‏کنند، و زمانى پاره‏اى از امور مانند گوشه‏گیرى را درمان بعضى از نفوس مى‏شناسند و برخى از مردم را به آن تشویق مى‏کنند، در حالى که همین معالجه را نسبت به گروهى دیگر زیانبار دانسته، به ضدّ آن دستور مى‏ دهند مانند سفارشهایى که در باره لزوم معاشرت و آمیزش شده است و آنچه به نظر مى‏رسد این است که آنان گوشه‏ گیرى را بیشتر براى کسانى جایز مى‏شمارند که قواى نظرى و عملى آنها به مرتبه‏اى از کمال رسیده که آنان را از معاشرت با بسیارى از مردم بى‏ نیاز ساخته است، زیرا علوم و اخلاق و بیشتر کمالات انسانى تنها از راه آمیزش با دیگران به دست مى‏آید، بویژه اگر کسى که مکلّف به گوشه‏ گیرى و اختیار عزلت است عایله ‏اى نداشته باشد تا براى زندگى آنان ناگزیر باشد به کسب و کار بپردازد، امّا معاشرت و گردهمایى را بیشتر از این نظر سفارش کرده‏اند که از طریق محبّت، میان مردم الفت و اتّحاد برقرار شود، و اتّحاد نیز دو فایده کلّى و عمده دارد، اوّل حفظ اساس دین و تقویت آن به وسیله جهاد.
دوّم تحصیل کمالاتى که نظام امور، و سعادت انسان در دنیا و آخرت بر آنها استوار است، و چنان که گفته شد بیشتر علوم و اخلاق و کمالات از راه معاشرت و آمیزش با مردم به دست مى‏آید. و توفیق با خداست.

ترجمه شرح نهج البلاغه ابن میثم بحرانی ج ۳

بازدیدها: ۲۵

خطبه۱۷۴ ترجمه شرح ابن میثم بحرانی

(خطبه۱۷۵صبحی صالح)

من خطبه له ( علیه‏السلام ) فی الموعظه و بیان قرباه من رسول اللّه

أَیُّهَا اَلْغَافِلُونَ غَیْرُ اَلْمَغْفُولِ عَنْهُمْ وَ اَلتَّارِکُونَ اَلْمَأْخُوذُ مِنْهُمْ مَا لِی أَرَاکُمْ عَنِ اَللَّهِ ذَاهِبِینَ وَ إِلَى غَیْرِهِ رَاغِبِینَ کَأَنَّکُمْ نَعَمٌ أَرَاحَ بِهَا سَائِمٌ إِلَى مَرْعًى وَبِیٍّ وَ مَشْرَبٍ دَوِیٍّ وَ إِنَّمَا هِیَ کَالْمَعْلُوفَهِ لِلْمُدَى لاَ تَعْرِفُ مَا ذَا یُرَادُ بِهَا إِذَا أُحْسِنَ إِلَیْهَا تَحْسَبُ یَوْمَهَا دَهْرَهَا وَ شِبَعَهَا أَمْرَهَا وَ اَللَّهِ لَوْ شِئْتُ أَنْ أُخْبِرَ کُلَّ رَجُلٍ مِنْکُمْ بِمَخْرَجِهِ وَ مَوْلِجِهِ وَ جَمِیعِ شَأْنِهِ لَفَعَلْتُ وَ لَکِنْ أَخَافُ أَنْ تَکْفُرُوا فِیَّ ؟ بِرَسُولِ اَللَّهِ ص ؟ أَلاَ وَ إِنِّی مُفْضِیهِ إِلَى اَلْخَاصَّهِ مِمَّنْ یُؤْمَنُ ذَلِکَ مِنْهُ وَ اَلَّذِی بَعَثَهُ بِالْحَقِّ وَ اِصْطَفَاهُ عَلَى اَلْخَلْقِ مَا أَنْطِقُ إِلاَّ صَادِقاً وَ قَدْ عَهِدَ إِلَیَّ بِذَلِکَ کُلِّهِ وَ بِمَهْلِکِ مَنْ یَهْلِکُ وَ مَنْجَى مَنْ یَنْجُو وَ مَآلِ هَذَا اَلْأَمْرِ وَ مَا أَبْقَى شَیْئاً یَمُرُّ عَلَى رَأْسِی إِلاَّ أَفْرَغَهُ فِی أُذُنَیَّ وَ أَفْضَى بِهِ إِلَیَّ أَیُّهَا اَلنَّاسُ إِنِّی وَ اَللَّهِ مَا أَحُثُّکُمْ عَلَى طَاعَهٍ إِلاَّ وَ أَسْبِقُکُمْ إِلَیْهَا وَ لاَ أَنْهَاکُمْ عَنْ مَعْصِیَهٍ إِلاَّ وَ أَتَنَاهَى قَبْلَکُمْ عَنْهَا


لغات

سائم: شبان

دویّ: محلّ دردزا

وبّی: جاى آلوده به وبا

مدى: جمع مدیه به معناى کارد است.

ترجمه

از خطبه ‏هاى آن حضرت علیه السّلام است :

«اى غفلت زدگانى که از شما غافل نیستند، و اى رها کنندگانى که رها نمى‏شوید، چه شده است شما را مى‏بینم از خداوند دورى گزیده و به سوى غیر او رو آورده‏اید، گویا شما همچون گوسپندان یا شترانى هستید که‏ شبان، آنها را به چراگاهى وبا خیز، و به آبشخورى بیمارى‏زا برده است، آنها مانند دامهایى مى‏باشند که پروار شده و براى کارد آماده گشته‏اند و نمى‏دانند در باره آنها چه اراده‏اى دارند، اگر به آنها احسان شود روز خود را روزگارى مى‏پندارند و سیرى را هدف زندگى خود مى‏شمارند، به خدا سوگند اگر بخواهم مى‏توانم هر کدام از شما را به آغاز و فرجام و همگى امور او آگاه سازم لیکن بیم دارم به سبب من به پیامبر خدا (ص) که درود خداوند بر او و خاندانش باد کافر شوید.
آگاه باشید من این آگاهیها را به خواصّ اصحاب خود که در باره آنها بیمى ندارم خواهم رسانید، سوگند به خدایى که او را به حقّ برانگیخت، و او را از میان خلایق برگزید، جز به راستى سخن نمى‏گویم، و پیامبر خدا (ص) همه اینها را به من آموخته، و محلّ نابودى کسى را که نابود مى‏گردد و جاى رهایى آن کس را که رستگار مى‏شود و فرجام امر خلافت را به من آگاهى داده است، و چیزى باقى نگذاشته که بر سرم بگذرد مگر این که به من گوشزد فرموده و خبر آن را به من رسانیده است.
اى مردم به خدا سوگند من شما را به انجام دادن طاعتى ترغیب نمى‏کنم مگر این که خود در به جاى آوردن آن بر شما پیشى مى‏گیرم، و از ارتکاب گناهى منع نمى‏کنم جز این که پیش از شما از آن باز ایستم.»

شرح

خطاب امام (ع) عامّ و به همگان است، و این که آنان را غافل خوانده براى این است که از سرنوشت آخرت خود ناآگاهند، مراد از این که از آنها غفلت و فراموشى نیست این است که اعمال آنها در لوح محفوظ ثبت شده است، این که مردم ترک کنندگانند، یعنى طاعت و آنچه را بدان دستور داده شده‏اند رها مى‏کنند، معناى المأخوذ منهم این است که از عمر و دارایى دنیاى آنها کاسته مى‏شود.

سپس در باره این که روى از خدا بر تافته‏اند، یعنى از فرمانبردارى او روى گردانده و به غیر او یعنى به زندگى این جهان و زیب و زیور آن دل بسته‏اند هشدار مى‏دهد

و پس از آن آنها را به رمه گوسفندان یا شترانى تشبیه فرموده که چوپان یا شتربان آنها را به چراگاهى پر از درد و وبا، رانده باشد، وجه مشابهت، غفلت آنها همچون چهار پایان است و نفس امّاره مانند چوپانى که دامها را به چراگاهى پر از درد و وبا براند آنان را به ارتکاب معاصى و بهره‏بردارى از لذّات و شهوات دنیا مى‏کشاند و چون لذّات و خوشیهاى این جهان منشأ گناهانى است که انسان را در معرض هلاکت اخروى و دردهاى درمان ناپذیر جهان واپسین قرار مى‏دهد به چراگاهى آن چنان تشبیه شده است.
فرموده است: و إنّما هی کالمعلوفه.
این تشبیه دیگرى است که در باره مردم فرموده و آنان را به گاو و گوسفند پروارى همانند کرده است، مناسبت این تشبیه از چند جهت است، یکى توجّه و دلبستگى مردم به لذّات دنیا و خوردنیها و نوشیدنیهاى آن است که از این جهت به حیوانى شباهت دارند که آن را پروار کنند و در علوفه دادن آن بکوشند و از این نظر که پایان همه لذّتها و خوشیها مرگ است نیز شبیه اینهایند، زیرا این دامهاى پروارى نیز پس از چاقى و فربهى فرجامى جز کشتن و سر بریدن ندارند، غفلت مردم از مرگ و سرنوشتى که در پیش دارند وجه دیگر این تشبیه است چه مردم از این جهت مانند گاو و گوسفندند که از سر انجام خود که ذبح و کشتن است غافل و بى‏خبرند، مناسبت دیگر این که وقتى خوشبختى به انسان رو مى‏آورد، و از خوشیها و لذّات دنیا کامیاب مى‏گردد مى‏پندارد که این بهره‏مندیها براى او همیشه اوقات برقرار خواهد بود و خیال مى‏کند که هدف از آفرینش او در این جهان تنها سیر خوردن و سیراب شدن است، و این درست حالت گاو و گوسفند است که وقتى علف جلو او ریخته مى‏شود، با شتاب فراوان آنها را مى‏خورد و اندیشه فرداى خود را ندارد، و مى‏پندارد که غرض از آفرینش او همین است و بس. وجه این تشبیه مناسبتهایى است که یاد کردیم.
پس از این امیر مؤمنان (ع) سوگند یاد مى‏کند که اگر بخواهد مى‏تواند هر یک‏ از آنها را به مقاصدى که دنبال مى‏کنند و کارهایى که انجام مى‏دهند و همه احوالى که دارند خبر دهد، و این سخن همانند گفتار مسیح (ع) مى‏باشد که در قرآن آمده است: «وَ رَسُولًا إِلى‏ بَنِی إِسْرائِیلَ أَنِّی قَدْ جِئْتُکُمْ بِآیَهٍ«»» و ما در مقدّمه این کتاب امکان و سبب این علم را در باره پیامبران و دوستان خدا بیان کرده‏ایم.
فرموده است: و لکن أخاف أن تکفروا فیّ برسول اللّه (ص).
یعنى بیم دارم در باره من غلوّ کنید و مرا بر پیامبر خدا (ص) برترى دهید، بلکه بیم داشت که با غلوّ در باره او به خدا کافر شوند چنان که نصارا هنگامى که مسیح (ع) آنان را از امور غیبى خبر مى‏داد مدّعى خدایى او شدند. سپس فرموده است: ألا و إنّى مفضیه إلى الخاصّه یعنى من این اخبار و اسرار را به خواصّ اصحاب خود مى‏رسانم، منظور از خواصّ اصحاب، یاران دانشمند و ثابت قدم اوست که به رسوخ و استحکام ایمان آنها مطمئن، و از انحراف آنها به کفر ایمن است، و این روش همه بزرگان علم و حکمت است که ودایع دانش خود را جز به کسانى که شایستگى آن را داشته باشند نمى‏سپارند، با این همه چنان که مى‏دانیم برخى از مردم براى على (ع) مقام نبوّت قائل شدند، و او را در رسالت شریک حضرت محمّد (ص) دانستند و گروهى از این بالاتر رفته در باره او ادّعاى الوهیّت کردند و مدّعى شدند که او محمّد (ص) را به پیامبرى فرستاده است، و ادّعاهاى باطل دیگرى که غلاه و گمراهان در باره آن حضرت گفته و رواج داده‏اند، یکى از شاعران اینها گفته است:
و من أهلک عادا و ثمود بدواهیه و من کلّم موسى فوق طور إذ ینادیه‏
و من قال على المنبر یوما و هو راقیه:
سلونى أیّها النّاس فحاروا فی معانیه«»

و دیگرى گفته است:
إنّما خالق الخلائق من زعزع أرکان خیبر جذبا
قد رضینا به إماما و مولى‏
و سجدنا له إلها و ربّا«»

پس از این امام (ع) سوگند یاد مى‏کند که جز به راستى سخن نگفته و آنچه در باره این امور خبر مى‏دهد غیر از این نیست، و اعلام مى‏کند که پیامبر خدا (ص) این اسرار را به او آموخته و محلّ نابودى آن کسى را که نابود مى‏شود و… به او خبر داده است، أفضى به إلىّ یعنى آن را به من رسانیده و مرا بدان آگاه ساخته است.
باید دانست که آنچه را پیامبر خدا (ص) به على (ع) آموخته برخى به صورت جزیى بوده و فرد فرد وقایع را به او خبر داده است، و بعضى به گونه کلّى بوده، به این معنا که اصولى کلّى به آن حضرت القا مى‏فرموده است که ذهن آن حضرت را آماده مى‏کرده تا صور امور جزیى از جانب حقّ تعالى به او افاضه شود چنانکه پیش از این گفته‏ایم، و آنچه در این زمینه از آن حضرت نقل شده خطبه‏اى است که در آن از حوادث دردناک آینده سخن گفته و به قرامطه اشاره کرده و فرموده است: دوستى و هواخواهى ما را مدّعى مى‏شوند و کینه و دشمنى ما را در دل پنهان مى‏دارند به دلیل این که وارثان ما را مى‏کشند و از سنّتهاى ما دورى مى‏گزینند. و آنچه در این باره اتّفاق افتاد به همان گونه بود که آن حضرت خبر داده بود، چه قرامطه شمار زیادى از خاندان ابو طالب را کشتند که نامهاى آنها در کتاب مقاتل الطالبیّین نوشته ابو الفرج اصفهانى«» مذکور است.
برخى از شارحان گفته‏اند: امام (ع) در خطبه‏اى که ذکر شد به ستونى که در مسجد کوفه به آن تکیه مى‏داد اشاره مى‏کند و مى‏گوید: گویا حجر الاسود را مى‏بینم که در این جا نصب شده است، واى بر آنها فضیلت حجر الاسود در ذات آن نیست بلکه به سبب جایگاه و موضع آن است، و آن، مدّتى در این جا و مدّت دیگرى در این جا (به محلّهایى اشاره فرمود) باقى مى‏ماند سپس آهنگ جایگاه خود کرده و به محلّ نخستین خود باز مى‏گردد، و آنچه قرامطه«» نسبت به حجر الاسود کردند به همان گونه بود که آن حضرت بدان آگاهى داده بود.

ما در باره درستى این گفته ایراد داریم، زیرا مشهور این است که قرامطه حجر الاسود را به سرزمین بحرین منتقل و براى آن محلّى بر پا و ساختمان کردند که تا هم اکنون کعبه نامیده مى‏شود، حجر الاسود مدّتى در این محلّ نگهدارى و سپس به مکّه باز گردانیده شد. گفته شده که در هنگام آوردن حجر الاسود از مکّه بیست و پنج شتر بر اثر حمل آن مرد، و اعاده آن به خانه کعبه تنها به وسیله یک شتر که نیرومند هم نبود انجام گرفت، و این شواهد از اسرار دین خداست، براى نقل نشده که قرامطه دو بار حجر الاسود را از مکّه به جاى دیگر نقل کرده باشند. و خدا داناتر است.

ترجمه شرح نهج البلاغه (ابن میثم)، ج ۳

بازدیدها: ۱۶

خطبه۱۷۳ ترجمه شرح ابن میثم بحرانی

(خطبه۱۷۴صبحی صالح)

و من کلام له ( علیه ‏السلام ) فی معنى طلحه بن عبید الله
و قد قاله حین بلغه خروج طلحه و الزبیر إلى البصره لقتاله

قَدْ کُنْتُ وَ مَا أُهَدَّدُ بِالْحَرْبِ وَ لاَ أُرَهَّبُ بِالضَّرْبِ وَ أَنَا عَلَى مَا قَدْ وَعَدَنِی رَبِّی مِنَ اَلنَّصْرِ وَ اَللَّهِ مَا اِسْتَعْجَلَ مُتَجَرِّداً لِلطَّلَبِ بِدَمِ ؟ عُثْمَانَ ؟ إِلاَّ خَوْفاً مِنْ أَنْ یُطَالَبَ بِدَمِهِ لِأَنَّهُ مَظِنَّتُهُ وَ لَمْ یَکُنْ فِی اَلْقَوْمِ أَحْرَصُ عَلَیْهِ مِنْهُ فَأَرَادَ أَنْ یُغَالِطَ بِمَا أَجْلَبَ فِیهِ لِیَلْتَبِسَ اَلْأَمْرُ وَ یَقَعَ اَلشَّکُّ . وَ وَ اَللَّهِ مَا صَنَعَ فِی أَمْرِ ؟ عُثْمَانَ ؟ وَاحِدَهً مِنْ ثَلاَثٍ لَئِنْ کَانَ ؟ اِبْنُ عَفَّانَ ؟ ظَالِماً کَمَا کَانَ یَزْعُمُ لَقَدْ کَانَ یَنْبَغِی لَهُ أَنْ یُوَازِرَ قَاتِلِیهِ وَ أَنْ یُنَابِذَ نَاصِرِیهِ . وَ لَئِنْ کَانَ مَظْلُوماً لَقَدْ کَانَ یَنْبَغِی لَهُ أَنْ یَکُونَ مِنَ اَلْمُنَهْنِهِینَ عَنْهُ وَ اَلْمُعَذِّرِینَ فِیهِ وَ لَئِنْ کَانَ فِی شَکٍّ مِنَ اَلْخَصْلَتَیْنِ لَقَدْ کَانَ یَنْبَغِی لَهُ أَنْ یَعْتَزِلَهُ وَ یَرْکُدَ جَانِباً وَ یَدَعَ اَلنَّاسَ مَعَهُ فَمَا فَعَلَ وَاحِدَهً مِنَ اَلثَّلاَثِ وَ جَاءَ بِأَمْرٍ لَمْ یُعْرَفْ بَابُهُ وَ لَمْ تَسْلَمْ مَعَاذِیرُهُ

 

لغات

نهنه عنه: او را از آن بازداشت و منع کرد.

معذرین: با تخفیف، پوزشخواهان و با تشدید به کسانى گفته مى‏شود که اظهار عذر کنند و براى آنها عذرى نباشد.

رکد: از حرکت ایستاد.

ترجمه

از خطبه‏هاى آن حضرت علیه السّلام است ، که درباره طلحه بن عبید الله ایراد فرموده است :

«من تا کنون به جنگ تهدید نمى‏شدم و کسى مرا از ضربت شمشیر نمى‏ترسانید، و من به وعده نصرت پروردگارم یقین دارم، به خدا سوگند او (طلحه) شتابان براى خونخواهى عثمان بیرون نیامده جز از بیم این که خون او از وى مطالبه شود زیرا وى مورد این گمان است، و در میان گروهى که بر عثمان شوریدند کسى به این کار از او حریصتر نبوده است، از این رو خواسته است تا با گردآورى سپاهى به عنوان خونخواهى امر را مشتبه سازد و ایجاد شک کند، به خدا سوگند او در باره عثمان هیچ یک از این سه کار را انجام نداد، این که اگر فرزند عفّان چنان که او گمان مى‏کرد ستمکار بود، برایش سزاوار بود که کشندگان او را بارى و از یاران وى دورى و با آنان دشمنى کند، و اگر ستمدیده و مظلوم بود برایش شایسته بود که از بازدارندگان قتل او باشد و عذر او را براى مردم بیان کند، و چنانچه در باره این دو امر تردید داشت وظیفه‏اش این بود از او کناره‏گیرى کند و به گوشه‏اى بنشیند و مردم را با او واگذارد، لیکن هیچ یک از این سه کار را نکرد، و به کارى دست زد که دلیل آن شناخته نیست و عذر درستى براى آن ندارد.»

شرح

باید دانست امیر مؤمنان (ع) هنگامى این سخنان را بیان فرموده که به او خبر رسید طلحه و زبیر خروج کرده و به بصره رهسپار شده و او را به جنگ تهدید کرده‏اند.
فرموده است: و قد کنت تا النّصر.
این جملات پاسخى به تهدید سران جنگ جمل است، و پیش از این همین الفاظ عینا آمده و شرح داده شده است جز این که در آن جا «و إنّی على یقین من ربّى» فرموده و در این جا «و أنا على ما قد وعدنی ربّی من النّصر» گفته است، و آنچه آن حضرت بر آن اطمینان داشت یقین بر پیروزى بود که از زبان پیامبر گرامى (ص) به او رسیده بود، واو در جمله و ما أهدّد براى حال و فعل کنت تامّه است.
فرموده است: و اللّه ما استعجل… تا و یقع الشّکّ.
این سخن به سران جنگ جمل اشاره دارد که براى این که مردم را در باره کشندگان عثمان به شکّ و شبهه اندازند خونخواهى او را دستاویز خود کرده روانه‏ بصره شدند. سپس در ردّ این شبهه بیان مى‏کند که طلحه جز از بیم این که خون عثمان را از او مطالبه کنند خروج نکرده است، زیرا او مورد این گمان و متّهم به قتل عثمان است، و ما پیش از این در باره این که طلحه مردم را بر کشتن عثمان بر مى‏انگیخت و آنان را از هر سو در خانه او گرد مى‏آورد سخن رانده‏ایم، نقل شده که طلحه سه روز تمام مردم را از به خاک سپردن عثمان بازداشت، و حکیم بن حزام و جبیر بن مطعم براى دفن او از على (ع) کمک خواستند امّا طلحه عدّه‏اى را سر راه آنها نشانید تا آنان را با سنگ مورد تعرّض قرار دهند، پس چند تن از یاران طلحه جنازه عثمان را بیرون برده تا در کنار دیوارى که به حشّ کوکب معروف و گورستان یهود بود برسانند، هنگامى که جنازه را به آن جا منتقل ساختند نخست آن را سنگباران کردند سپس تصمیم گرفتند آن را به کنارى اندازند لیکن على (ع) به آنها پیغام داد و آنها را از این کار بازداشت تا این که در همان حشّ کوکب به خاک سپرده شد، روایت شده طلحه براى جلوگیرى از دفن عثمان در گورستان مسلمانان به جنگ و جدال پرداخت و گفت: سزاوار این است که در دیر سلع یعنى گورستان یهود به خاک رود.
خلاصه چنان که آن بزرگوار فرموده است: در میان قوم، هیچ کس بر کشتن عثمان از او حریصتر نبود لیکن اکنون در صدد بر آمده حقیقت را دگرگون کند و با گردآورى شمارى از مردم زیر عنوان قیام براى خونخواهى عثمان امر را بر مردم مشتبه کرده، آنها را در باره دخالت او در این امر به شکّ و تردید اندازد.
فرموده است: و و اللّه ما صنع فی أمر عثمان… تا آخر.
این گفتار به گونه قیاس شرطى منفصل«» در استدلال علیه طلحه و ردّ هر گونه عذر و بهانه او در خروج براى خونخواهى عثمان است، توضیح مطلب این است که‏ وضع طلحه در مورد عثمان و خروج او براى انتقام از کشندگانش از سه حال بیرون نیست: یا عثمان را ستمکار مى‏داند و یا او را ستمدیده و مظلوم مى‏شناسد و یا نسبت به این دو امر تردید و تأمّل دارد، در صورت اوّل بر او واجب بود کشندگان وى را یارى و با آنها همکارى کند و با یارى کنندگان او به مبارزه پردازد، زیرا ردّ منکر بر او واجب است در حالى که به گمان کسانى که این باور را دارند او به دشمنى با کشندگان عثمان پرداخته و به همراه آنانى که او را یارى داده‏ اند به خونخواهى وى برخاسته است، در صورت دوّم بر او واجب بود که مردم را از کشتن او باز دارد و از طرف او نسبت به کارهاى خلافى که کرده است عذر بخواهد، زیرا انکار منکر نیز بر او واجب است در صورتى که طبق آنچه در باره طلحه نقل شده و مشهور است او مردم را بر ضدّ عثمان پشتیبانى و بدعتهاى او را فاش کرد و انحرافات او را بزرگ شمرد، و در صورت سوّم بر او واجب بود از او کناره‏گیرى، و از دخالت در امر وى خوددارى کند، و چنین نکرده بلکه به جنبش در آمده و انتقام خون او را مى‏خواهد، و در همه این احوال طلحه و در خروج خود بر ضدّ امیر مؤمنان (ع) و شکستن بیعت آن حضرت محکوم است، بنا بر این براى کارى که او به آن دست زده هیچ دلیلى متصوّر نیست، أمر لا یعرف بابه یعنى دلیل ورود او در این امر شناخته نبوده و عذر او پذیرفته نیست. و توفیق از خداوند است.

ترجمه‏ شرح ‏نهج‏ البلاغه ابن‏ میثم بحرانی ج ۳ ،

بازدیدها: ۱۹

خطبه۱۷۲ ترجمه شرح ابن میثم بحرانی

(خطبه۱۷۳صبحی صالح)

و من خطبه له ( علیه‏السلام ) فی رسول اللّه، ( صلى‏الله‏علیه‏وسلم )، و من هو جدیر بأن یکون للخلافه و فی هوان الدنیا رسول الله‏

أَمِینُ وَحْیِهِ وَ خَاتَمُ رُسُلِهِ وَ بَشِیرُ رَحْمَتِهِ وَ نَذِیرُ نِقْمَتِهِ أَیُّهَا اَلنَّاسُ إِنَّ أَحَقَّ اَلنَّاسِ بِهَذَا اَلْأَمْرِ أَقْوَاهُمْ عَلَیْهِ وَ أَعْلَمُهُمْ بِأَمْرِ اَللَّهِ فِیهِ فَإِنْ شَغَبَ شَاغِبٌ اُسْتُعْتِبَ فَإِنْ أَبَى قُوتِلَ وَ لَعَمْرِی لَئِنْ کَانَتِ اَلْإِمَامَهُ لاَ تَنْعَقِدُ حَتَّى یَحْضُرَهَا عَامَّهُ اَلنَّاسِ فَمَا إِلَى ذَلِکَ سَبِیلٌ وَ لَکِنْ أَهْلُهَا یَحْکُمُونَ عَلَى مَنْ غَابَ عَنْهَا ثُمَّ لَیْسَ لِلشَّاهِدِ أَنْ یَرْجِعَ وَ لاَ لِلْغَائِبِ أَنْ یَخْتَارَ أَلاَ وَ إِنِّی أُقَاتِلُ رَجُلَیْنِ رَجُلاً اِدَّعَى مَا لَیْسَ لَهُ وَ آخَرَ مَنَعَ اَلَّذِی عَلَیْهِ أُوصِیکُمْ عِبَادَ اَللَّهِ بِتَقْوَى اَللَّهِ فَإِنَّهَا خَیْرُ مَا تَوَاصَى اَلْعِبَادُ بِهِ وَ خَیْرُ عَوَاقِبِ اَلْأُمُورِ عِنْدَ اَللَّهِ وَ قَدْ فُتِحَ بَابُ اَلْحَرْبِ بَیْنَکُمْ وَ بَیْنَ أَهْلِ اَلْقِبْلَهِ وَ لاَ یَحْمِلُ هَذَا اَلْعَلَمَ إِلاَّ أَهْلُ اَلْبَصَرِ وَ اَلصَّبْرِ وَ اَلْعِلْمِ بِمَوَاقِعِ اَلْحَقِّ فَامْضُوا لِمَا تُؤْمَرُونَ بِهِ وَ قِفُوا عِنْدَ مَا تُنْهَوْنَ عَنْهُ وَ لاَ تَعْجَلُوا فِی أَمْرٍ حَتَّى تَتَبَیَّنُوا فَإِنَّ لَنَا مَعَ کُلِّ أَمْرٍ تُنْکِرُونَهُ غِیَراً أَلاَ وَ إِنَّ هَذِهِ اَلدُّنْیَا اَلَّتِی أَصْبَحْتُمْ تَتَمَنَّوْنَهَا وَ تَرْغَبُونَ فِیهَا وَ أَصْبَحَتْ تُغْضِبُکُمْ وَ تُرْضِیکُمْ لَیْسَتْ بِدَارِکُمْ وَ لاَ مَنْزِلِکُمُ اَلَّذِی خُلِقْتُمْ لَهُ وَ لاَ اَلَّذِی دُعِیتُمْ إِلَیْهِ أَلاَ وَ إِنَّهَا لَیْسَتْ بِبَاقِیَهٍ لَکُمْ وَ لاَ تَبْقَوْنَ عَلَیْهَا وَ هِیَ وَ إِنْ غَرَّتْکُمْ مِنْهَا فَقَدْ حَذَّرَتْکُمْ شَرَّهَا فَدَعُوا غُرُورَهَا لِتَحْذِیرِهَا وَ أَطْمَاعَهَا لِتَخْوِیفِهَا وَ سَابِقُوا فِیهَا إِلَى اَلدَّارِ اَلَّتِی دُعِیتُمْ إِلَیْهَا وَ اِنْصَرِفُوا بِقُلُوبِکُمْ عَنْهَا وَ لاَ یَخِنَّنَّ أَحَدُکُمْ خَنِینَ اَلْأَمَهِ عَلَى مَا زُوِیَ عَنْهُ مِنْهَا وَ اِسْتَتِمُّوا نِعْمَهَ اَللَّهِ عَلَیْکُمْ بِالصَّبْرِ عَلَى طَاعَهِ اَللَّهِ وَ اَلْمُحَافَظَهِ عَلَى مَا اِسْتَحْفَظَکُمْ مِنْ کِتَابِهِ أَلاَ وَ إِنَّهُ لاَ یَضُرُّکُمْ تَضْیِیعُ شَیْ‏ءٍ مِنْ دُنْیَاکُمْ بَعْدَ حِفْظِکُمْ قَائِمَهَ دِینِکُمْ أَلاَ وَ إِنَّهُ لاَ یَنْفَعُکُمْ بَعْدَ تَضْیِیعِ دِینِکُمْ شَیْ‏ءٌ حَافَظْتُمْ عَلَیْهِ مِنْ أَمْرِ دُنْیَاکُمْ أَخَذَ اَللَّهُ بِقُلُوبِنَا وَ قُلُوبِکُمْ إِلَى اَلْحَقِّ وَ أَلْهَمَنَا وَ إِیَّاکُمُ اَلصَّبْرَ

ترجمه

از خطبه‏هاى آن حضرت علیه السّلام است :

«پیغمبر اکرم (ص) امین وحى خداوند، و خاتم پیامبران، و مژده آور رحمت و بیم دهنده عذاب او بود.
اى مردم سزاوارترین مردم براى این امر (خلافت) کسى است که نسبت به آن از همگى نیرومندتر و به دستورهاى خداوند در این باره، از همه کس داناتر باشد، پس اگر فتنه‏جویى به آشوبگرى پردازد باید از او خواسته شود دست از آن باز دارد و اگر باز نایستد باید کشته شود، به جان خودم سوگند اگر امامت و پیشوایى جز با حضور همگى مردم منعقد نمى‏شود براى تحقّق آن راهى نیست لیکن کسانى که شایستگى حلّ و عقد امور را دارند از جانب کسانى که حضور ندارند رایزنى مى‏کنند و خلیفه را برمى‏گزینند، پس از آن کسى که حاضر بوده نمى‏تواند از رأى خود باز گردد، و آن که غائب بوده نباید راهى دیگر برگزیند، آگاه باشید من با دو کس مى‏جنگم، یکى آن که ادّعاى چیزى کند که در آن حقّى ندارد و دیگر کسى که از اداى حقّى که بر اوست شانه تهى کند.

اى بندگان خدا شما را به پرهیزکارى سفارش مى‏کنم، زیرا این بهترین چیزى است که بندگان خدا باید آن را به همدیگر سفارش کنند، و نیکوترین سرانجامى براى کارها در نزد خداوند است، اینک باب جنگ و ستیز میان اهل قبله گشوده شده است، و کسى نمى‏تواند پرچمدار مقابله با آن شود مگر این که اهل بینش و شکیبایى بوده و به موارد حقّ دانا باشد. پس به آنچه فرمان داده مى‏شوید اقدام کنید و از آنچه نهى مى‏شوید باز ایستید و تا امرى را روشن و معلوم نکرده‏اید در باره آن شتاب نکنید، زیرا براى ماست که آنچه را شما نمى‏پسندید تغییر دهیم.

بدانید این دنیایى که آرزومند آنید، و به آن دلبستگى دارید، و گاهى شما را خشمگین و زمانى خشنود مى‏سازد، سرا و منزلگاهى که شما براى آن‏ آفریده شده و به آن دعوت شده باشید نیست، آگاه باشید که نه دنیا براى شما باقى مى‏ماند و نه شما براى آن، و اگر دنیا شما را فریب مى‏دهد از شرّ خود نیز بر حذر مى‏دارد، پس با توجّه به هشدار او آنچه را مایه فریب است رها کنید و با بیمى که مى‏دهد از طمع برانگیزیهاى آن دورى ورزید، براى رسیدن به سرایى که به آن دعوت شده‏اید بر یکدیگر سبقت جویید، و از ته دل از دنیا روگردان باشید، هیچ یک از شما نباید بر چیزى از دنیا که از او گرفته شده همچون کنیزکان گریه و ناله سر دهد، و نعمتهایى را که خداوند بر شما ارزانى داشته با شکیبایى بر طاعت و محافظت بر احکامى که در کتابش اجراى آنها را از شما خواسته است بر خویشتن کامل گردانید، آگاه باشید اگر پایه دین خود را استوار سازید، تباهى چیزى از دنیایتان به شما زیانى نمى‏رساند، و هم بدانید اگر دین خود را تباه گردانید آنچه از دنیا براى خویش نگه داشته‏اید سودى براى شما نخواهد داشت، خداوند دلهاى ما و شما را به سوى حقّ متوجّه گرداند، و به ما و شما شکیبایى مرحمت فرماید.»

شرح

آغاز این خطبه در ستایش پیامبر اکرم (ص) است، گواه این که آن حضرت امین وحى و تنزیل است و آن را از تحریف و تبدیل حفظ مى‏کند عصمت اوست، و گواه این که خاتم پیامبران است قول خداوند متعال است که فرموده است «وَ خاتَمَ النَّبِیِّینَ» و دلیل این که مژده دهنده رحمت الهى به دادن ثوابهاى فراوان و بیم دهنده کیفر او به وسیله عذابهاى سخت و دردناک است آیه شریفه «إِنَّا أَرْسَلْناکَ بِالْحَقِّ بَشِیراً وَ نَذِیراً«»» مى‏باشد. سپس امام (ع) نکاتى را به شرح زیر بیان کرده است:

۱- احکامى که بر طبق آنها آن حضرت از همگان براى خلافت سزاوار و شایسته‏تر است، حصر حقانیّت و شایستگى به آن بزرگوار از دو نظر است: اوّل این که باید نیرومندترین مردم، عهده‏دار امر خلافت شود، و آن حضرت در سیاست و اداره امور مملکت از همگان نیرومندتر، و در شناخت شرایط و موقعیّتها و چگونگى تدبیر امور شهرها و اداره جنگها از همه کس داناتر، و به سبب داشتن این صفات شجاعترین و دلیرترین مردم بوده است. دوم این که زمامدار باید بیش از دیگران دستورهاى خداوند را در امور خلافت به کار بندد.
و این کار مستلزم آن است که امام در اصول و فروع دین داناتر از دیگران باشد تا هر کارى را در جاى خود انجام دهد، همچنین لازمه این امر، حفظ و مراعات شدید حدود الهى و عمل به آنهاست و این خود مستلزم آن است که از همه افراد مردم زاهدتر و پارساتر و عادلتر باشد، و چون همه این فضیلتها در وجود آن حضرت مجتمع بود، با این سخن اشاره به نفس نفیس خویش فرموده است.

۲- احکامى است در باره کسى که پس از انعقاد بیعت با امام فتنه انگیزى و آشوبگرى کند که باید در آغاز به نرمى او را راضى کنند و بخواهند که به راه حقّ باز گردد، پس از این اگر امتناع ورزد باید با او پیکار شود، و این حکم به مقتضاى گفتار خداوند متعال است که فرموده است: «وَ إِنْ طائِفَتانِ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ اقْتَتَلُوا فَأَصْلِحُوا بَیْنَهُما«»».

۳- در چگونگى برگزیدن امام از طریق اجماع است که آن را طىّ عبارت: و لعمری تا ما إلى ذلک سبیل بیان فرموده است، و مفهوم آن این است که در اجماع شرط نیست همه مردم حتّى مردم عامى در آن شرکت داشته باشند، زیرا اگر مشروط به این شرط باشد هرگز اجماع متحقّق و منعقد نخواهد شد، و لازم مى‏آید امامت هیچکس به صحّت صورت نگیرد، براى این که اجتماع همگى مسلمانان از اطراف و اکناف روى زمین امرى متعذّر و غیر ممکن است، بلکه آنچه دراجماع شرط و معتبر است این است که اهل حلّ و عقد از امّت محمّد (ص) در یکى از امور اتّفاق کنند«»، و اهل حلّ و عقد همان علما و دانشمندان امّتند، و اینها همگى در هنگام بیعت با آن حضرت اجتماع و اتّفاق داشته‏اند و هیچ کس از آنها و غیر آنها از عوام مردم نمى‏تواند پس از انعقاد امامت از اطاعت سر باز زند، همچنین کسى که غایب بوده و در اجماع حضور نداشته نمى‏تواند راهى غیر از آنچه اهل حلّ و عقد بر آن اتّفاق کرده‏اند، برگزیند.

 

اگر گفته شود امیر مؤمنان (ع) تنها به اجماع مردم بر بیعت خود استدلال کرده است و اگر نص یا دلیل دیگرى بر صحّت امامت او وجود داشت استدلال به نصّ سزاوارتر بود و از اجماع سخن نمى‏فرمود.
پاسخ این است که استدلال آن حضرت به اجماع، افاده نفى نصّ و یا اثبات آن را نمى‏کند، بلکه جایز است ضمن احتجاج به اجماع، نصّ هم موجود باشد، و به مناسبت سابقه عمل نسبت به خلفاى پیشین تنها به اجماع استدلال فرموده باشد، و هم محتمل است که خوددارى آن حضرت از استدلال به نصّ براى این بوده که مى‏دانسته است با وجود آن، به ذکر و یادآورى نصّ التفات و توجّهى نمى‏شود زیرا وقتى که در ابتداى کار و هنگام رحلت رسول خدا (ص) به آن اعتنا نشده است پس از گذشت مدّتى طولانى از صدور آن، و دگرگونى اوضاع، در ذکر آن سودى متصوّر نیست.

۴- بیان این است که جنگ با دو کس واجب است، اوّل آن کسى که پس‏ از انجام یافتن بیعت با امام عادل، بر او خروج کرده سر به نافرمانى بردارد و ادّعا کند که پیشوایى حقّ اوست در حالى که براى دیگران به اجماع ثابت است که حقّ او نیست، دوّم مردى که در برابر امام سرکشى و طغیان کند و هیچ یک از احکام و فرمانهاى او را نپذیرد، روشن است که مراد از دسته اوّل اصحاب جمل است و دوّمین اشاره به معاویه و یاران اوست.
امام (ع) در دنباله این سخنان به تقوا و پرهیزگارى سفارش مى‏کند، زیرا پرهیزگارى و دورى جستن از معصیت خداوند بهترین توشه‏اى است که انسان آن را در کوششها و جنبشهاى زندگیش دنبال مى‏کند، از این رو تقوا نیکوترین چیزى است که باید بندگان خدا به یکدیگر سفارش کنند.

فرموده است: و قد فتح باب الحرب… تا غیرا.
این گفتار مشتمل بر اعلام حکم متجاوزان و سرکشان از اهل قبله است که بطور اجمال بیان، و تفصیل آن را به اوامرى که در باره جنگ با آنان صادر مى‏کند احاله فرموده است، زیرا مردم پیش از رویداد جنگ جمل تکلیف خود را در باره جنگ با اهل قبله نمى‏دانستند و آگاه نبودند که سنّت و حکم شرعى در این باره چیست تا این که مسائل آن را از آن حضرت فرا گرفتند، از شافعى«» نقل شده که گفته است: اگر على (ع) نمى‏بود احکامى که در باره متجاوزان از اهل اسلام است به هیچ وجه شناخته نمى‏شد.
فرموده است: و لا یحمل هذا العلم إلّا أهل البصر.
یعنى پرچم مقابله با ستمکاران و متجاوزان اهل قبله را جز صاحبان بینش و خردهاى برتر کسى نمى‏تواند به دوش کشد، و آنانى که در برابر رویدادهاى‏ ناگوار شکیبایى، و در قبال وسوسه‏ها از شتاب خوددارى و به موارد حقّ آگاهى دارند مى‏توانند آن را رهبرى کنند، باید دانست که در آن زمان مسلمانان جنگ با اهل قبله یعنى نبرد با یکدیگر را گناهى بزرگ و مهمّ مى‏شمردند، و با ترس و بیم در این امر شرکت مى‏کردند، از این رو امام (ع) فرموده است که پرچم قیام علیه متجاوزان اهل اسلام را جز آنانى که بر شمرده کسى نمى‏تواند به دوش کشد، و واژه علم (پرچم) در خطبه به فتح لام روایت شده است. و معناى آن روشن است زیرا در جنگ، پرچمدار، به منزله مدار و محور است و دلهاى رزمندگان به آن بسته است، لذا لازم است کسى که رایت این کار را بر عهده دارد به صفاتى که ذکر فرموده آراسته باشد تا بتواند هر کارى را در محلّ و موقع خود انجام دهد.

سپس امام (ع) مردم را به اصولى کلّى توجّه مى‏دهد که در هنگام عزیمت براى نبرد با متجاوزان اهل قبله رعایت کنند، و عبارت است از این که به هر چه فرمان داده مى‏شوند اقدام کنند و از هر چه نهى مى‏شوند دست باز دارند، و در باره کارى که آن را به خوبى روشن و مشخّص نکرده‏اند شتاب نورزند، مراد از جمله اخیر این است که در انکار امرى که آن حضرت انجام و یا فرمان داده، پیش از آن که چگونگى و فایده آن را از او جویا شوند شتاب نکنند، زیرا آن حضرت مى‏تواند هر امرى را که ناپسند آنهاست تغییر دهد یعنى اگر حقیقه در آن امر مصلحت و سودى نباشد در آن دگرگونى به عمل آورد، این که امام (ع) دستور مى‏دهد اگر امرى مورد ناخشنودى و انکار آنهاست چگونگى آن را روشن سازند براى این است که امکان دارد آنچه ناپسند آنهاست در حقیقت زشت و ناپسند نباشد، و به سبب ناآگاهى به علل و مصالح، آن را زشت شمارند و با زبان یا عمل به انکار آن بشتابند و در نتیجه دچار خطا و لغزش شوند.
یکى از شارحان در باره گفتار آن حضرت که فرموده است: فإنّ لنا عند کلّ أمر ینکرونه غیرا گفته است: این سخن اشاره دارد به این که او مانند عثمان نیست که آنچه را نهى مى‏کرد و مردم اعتنا نکرده مرتکب آن مى‏شدند درنگ کند، بلکه‏ هر چیزى را که مسلمانان ناخوش مى‏دارند و عرف و شرع اقتضاى دگرگونى آن را دارد نسبت به تغییر آن اقدام مى‏کند

 

پس از این امیر مؤمنان (ع) با ذکر امورى چند لزوم نفرت و بیزارى جستن از دنیا را بدین شرح گوشزد مى‏کند:

۱- از این که مردم آرزومند و مایل به دنیا باشند و در برابر محرومیّت از خوشیها و نعمتهاى آن خشمگین و هنگام برخوردارى از آنها خشنود شوند دستور بیزارى مى‏دهد، زیرا دنیا خانه و منزلگاهى نیست که انسان‏ها براى آن آفریده شده و بدان خوانده شده باشند، و این خود هشدارى است بر لزوم توجّه به جهان واپسین و کار و کوشش براى آن.

۲- با ذکر این که مال و متاع دنیا براى کسى باقى نمى‏ماند، و مردم هم در این جهان پایدار نمى‏مانند از شیفتگى و دلبستگى به دنیا دستور نفرت و بیزارى مى‏دهد.

۳- تذکّر مى‏دهد که در دنیا حقیقه سودى نیست، و اگر چه انسان را با زرق و برق خود فریب مى‏دهد و معتقد مى‏گرداند که در آن خیر و کمالى است امّا در برابر به حدوث آفات و بروز دگرگونیهاى ناگوار و گوناگون نیز هشدار مى‏دهد، از این رو سزاوار است مردمان، خیر اندک آن را به خاطر شرّ بسیارى که دارد رها کنند و با توجّه به بیمهایى که مى‏دهد از دواعى دل انگیز آن چشم پوشند، و در راه به دست آوردن سود واقعى و سرایى که به آن دعوت شده و براى آن آفریده شده‏اند بر یکدیگر سبقت جویند، و از ته دل از دنیا منصرف باشند یعنى در آن زهد حقیقى پیشه کنند، زیرا زهد ظاهرى کسى که در برابر محرومیّت از متاع دنیا و ناکامیهاى آن آه و ناله سر مى‏دهد سودى ندارد، امام (ع) این آه و فغان زاهد نمایان را به بانگ و ناله کنیزکان تعبیر فرموده است، زیرا این آواز، بیشتر از آنها که معمولا مورد ضرب و شتم قرار مى‏گیرند شنیده مى‏شود، و بر اثر آن به ناله و زارى مى‏پردازند. باید دانست به جاى واژه حنین که به معناى بانگ زارى است خنین‏ با خاى نقطه‏دار نیز روایت شده که به معناى از توى دماغ گریه کردن است.

پس از آن که امام (ع) سفارش فرمود که مردم زهد حقیقى را پیشه سازند آنها را به شکیبایى بر فرمانبردارى و بندگى خداوند و محافظت بر اجراى اوامر و نواهى کتاب او توصیه مى‏کند، زیرا انسان با در پیش گرفتن زهد و بى‏میلى و بیزارى از دنیا مى‏تواند موانع درون و برون را بر طرف سازد، و با طاعت و عبادت نفس بد کنش را فرمانبردار نفس مطمئنّه گرداند، و این نتیجه و پاداش تحمّل سختى در تهذیب نفس و سلوک در راه خداست، امام (ع) به صبر بر طاعت خدا ترغیب فرموده چون موجب کامل شدن نعمت الهى است و روشن است که فرمانبردارى خداوند سبب بزرگى در افاضه نعمتهاى دنیوى و اخروى پروردگار به انسان است.
سپس آن بزرگوار تأکید مى‏کند که در نگهدارى آنچه دین بدان پا بر جا و برقرار است کوشا باشند و بدانند که اگر چیزى از نعمتهاى دنیا را از دست دهند و یا از آن بى‏بهره باشند با محافظت بر دین و سلامت آن زیانى نکرده‏اند، زیرا نگهدارى دین و عمل به آن متضمّن خیر کامل و ابدى اخروى است و آن را با خیر دنیا نمى‏توان مقایسه کرد، و در حفظ متاع دنیا سودى نیست، یعنى چنانچه انسان دین خود را تباه و خود را از قید آن رها سازد کوشش در حفظ آنچه از دنیا در دست دارد براى او سودى ندارد، و این امرى مسلّم و بى‏نیاز از توضیح و اثبات است.

سپس امام (ع) گفتار خود را با دعا براى خود و آنان پایان داده از خدا مى‏خواهد که دلهاى آنها را به سوى حقّ متوجّه سازد، یعنى آنان را ملهم فرماید که حقّ را طلب کنند و به آن هدایت شوند و در راه آن گام بردارند، پس از آن صبر و شکیبایى براى آنان از خداوند درخواست مى‏کند، یعنى صبر بر طاعت و شکیبایى از ارتکاب معصیت. و توفیق از خداوند است.

ترجمه‏ شرح ‏نهج ‏البلاغه ابن ‏میثم بحرانی ج ۳

بازدیدها: ۲۵

خطبه۱۷۱ ترجمه شرح ابن میثم بحرانی

(خطبه ۱۷۲صبحی صالح)

و من خطبه له ( علیه‏السلام ) حمد الله‏

بخش اول

الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی لَا تُوَارِی عَنْهُ سَمَاءٌ سَمَاءً- وَ لَا أَرْضٌ أَرْضاً

ترجمه

از خطبه‏هاى آن حضرت علیه السّلام است:

«ستایش ویژه خداوندى است که آسمانى آسمان دیگر، و زمینى زمین دیگر را از او نمى‏پوشاند.»
شرح
امیر مؤمنان (ع) خداوند را از نظر احاطه‏اى که دانش او به آسمانها و زمینها دارد مورد حمد و سپاس قرار داده، و این خود مستلزم تنزیه حقّ تعالى از صفات آفریدگان است. زیرا اعتقاد مردم این بود که برخى اجرام آسمانى و زمینى از آنچه در پشت آنها قرار دارد پنهان و پوشیده‏اند امّا علم پروردگار متعال بر همه چیز احاطه دارد، نه چیزى مى‏تواند حایل و مانع آن شود، و نه رازى بر او پوشیده و نهفته مى‏باشد.
بخشى از این خطبه است:
وَ قَدْ قَالَ قَائِلٌ إِنَّکَ عَلَى هَذَا الْأَمْرِ یَا ابْنَ أَبِی طَالِبٍ لَحَرِیصٌ- فَقُلْتُ بَلْ أَنْتُمْ وَ اللَّهِ لَأَحْرَصُ وَ أَبْعَدُ وَ أَنَا أَخَصُّ وَ أَقْرَبُ- وَ إِنَّمَا طَلَبْتُ حَقّاً لِی وَ أَنْتُمْ تَحُولُونَ بَیْنِی وَ بَیْنَهُ- وَ تَضْرِبُونَ وَجْهِی دُونَهُ- فَلَمَّا قَرَّعْتُهُ بِالْحُجَّهِ فِی الْمَلَإِ الْحَاضِرِینَ- هَبَّ کَأَنَّهُ بُهِتَ لَا یَدْرِی‏ مَا یُجِیبُنِی بِهِ اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْتَعْدِیکَ عَلَى قُرَیْشٍ وَ مَنْ أَعَانَهُمْ- فَإِنَّهُمْ قَطَعُوا رَحِمِی وَ صَغَّرُوا عَظِیمَ مَنْزِلَتِیَ- وَ أَجْمَعُوا عَلَى مُنَازَعَتِی أَمْراً هُوَ لِی- ثُمَّ قَالُوا أَلَا إِنَّ فِی الْحَقِّ أَنْ تَأْخُذَهُ وَ فِی الْحَقِّ أَنْ تَتْرُکَهُ

ترجمه

«گوینده ‏اى به من گفت اى فرزند ابو طالب تو به خلافت خیلى حرص مى‏ورزى، پاسخ دادم بلکه به خدا سوگند شما به این امر حریصتر و از شایستگى دورترید، و من به آن سزاوارتر و نزدیکترم، تنها من حقّى را که از آنم مى‏باشد مطالبه مى‏کنم، و شما میان من و آن حایل مى‏شوید و مرا از آن دور مى‏گردانید، و هنگامى که در میان حاضران دلیل آن را گوشزد او کردم مبهوت شد و نمى‏دانست در پاسخ من چه بگوید بار خدایا من در برابر قریش و کسانى که آنها را کمک مى‏کنند از تو یارى مى‏جویم زیرا اینان پیوند خویشى مرا بریدند، و مقام بزرگ مرا کوچک شمردند، و در امرى که ویژه من است براى دشمنى با من همدست شدند، پس از آن گفتند: آگاه باش حقّ آن است که آن را بگیرى یا آن را رها کنى.»

شرح

امیر مؤمنان (ع) در این بخش از خطبه به آنچه در شورا پس از کشته شدن عمر جریان یافت اشاره مى‏کند، کسى که سخن مذکور را به امام (ع) گفته سعد بن ابى وقّاص است، با این که سعد مذکور از کسانى است که حدیث رسول اکرم (ص) در باره على (ع) را روایت کرده که فرموده است: «أنت منّى بمنزله هرون من موسى«»» و این مایه شگفتى است.
پاسخ امام (ع) به او که فرموده است: بلکه به خدا سوگند شما حریصتر و دورترید به این معناست که براى رسیدن به خلافت آزمندتر، و از شایستگى و استحقاق دورترید، و این گفتار به گونه استدلال و به صورت قیاس ضمیر از شکل اوّل است که مخاطب را خاموش مى‏کند، صغراى این قیاس همان است که ذکر شده و کبراى آن که محذوف است این است: هر کس به این امر حریصتر و از آن دورتر باشد نمى‏تواند دیگرى را که به آن نزدیکتر و شایسته‏تر است حریصتر خوانده و او را سرزنش کند.
فرموده است: و أنا أخصّ و أقرب.
این نیز صغراى قیاس ضمیر است که امیر مؤمنان (ع) در اثبات اولویّت خود براى طلب خلافت بیان فرموده و کبراى قیاس مذکور این است که: هر کس به این امر بیشتر اختصاص دارد و بدان نزدیکتر است به مطالبه آن اولى و سزاوارتر مى‏باشد.

روایت شده که این سخنان را امیر مؤمنان (ع) در روز سقیفه فرموده، و کسى که به آن حضرت گفته است بر این امر حرص مى‏ورزى ابو عبیده بن جرّاح بوده است، لیکن روایت پیش درست‏تر به نظر مى‏آید و مشهورتر است، و نیز به جاى‏ فعل «بهت» هبّ نیز روایت شده است یعنى بیدار شد، گویى از دلایلى که اقامه گردید بکلّى فراموشى و غفلت داشته و پس از آن بیدار و هشیار گردیده است.
پس از این امیر مؤمنان (ع) براى دفع آزار قریش و کسانى که به آنها کمک و مساعدت مى‏کنند از خداوند متعال درخواست یارى و از اعمال آنها به او شکایت مى‏کند، از جمله اعمال آنها این که پیوند خویشاوندى را بریده و قرابت او را با پیامبر خدا (ص) نادیده گرفته‏اند، دیگر این که مقام و منزلت او را کوچک شمرده، و به سخنان صریح رسول اکرم (ص) در باره او توجّه نکرده‏اند و بر دشمنى با او در امر خلافت که خود را سزاوارتر از آنها بدان مى‏داند همدست شده یار و متّفق گشته‏اند:
فرموده است: ثمّ قالوا… تا آخر.

یعنى: قریش به این بسنده نکردند که حقّ مرا بگیرند و خاموش مانده نگویند حقّ ماست، بلکه آن را از من گرفتند و مدّعى شدند که این حقّ خود آنهاست، و این در حالى بود که بر خود واجب مى‏دیدم از کشمکش و نزاع بر سر خلافت دورى جویم، و اى کاش آنهایى که به غصب حقّ من پرداختند، حقانیّت مرا اعتراف مى‏کردند که در این صورت درد سبکتر و مصیبت آسانتر بود.
در عبارت إنّ فی الحقّ أن تأخذه فعل تأخذه و همچنین فعل تترکه در جمله بعد هر دو با نون متکلم نیز روایت شده، و نسخه شریف رضىّ رضوان اللّه علیه به همین گونه است و مراد این است که سران قریش پس از آن که حقّ مرا غصب کردند گفتند: ما در این امر هر گونه بخواهیم رفتار مى‏کنیم، و آن را به هر کس جز تو بخواهیم مى‏دهیم و مى‏گیریم.
بخشى از این خطبه است که در باره اصحاب جمل است:
فَخَرَجُوا یَجُرُّونَ حُرْمَهَ رَسُولِ اللَّهِ ص- کَمَا تُجَرُّ الْأَمَهُ عِنْدَ شِرَائِهَا- مُتَوَجِّهِینَ بِهَا إِلَى الْبَصْرَهِ- فَحَبَسَا نِسَاءَهُمَا فِی بُیُوتِهِمَا- وَ أَبْرَزَا حَبِیسَ رَسُولِ اللَّهِ ص لَهُمَا وَ لِغَیْرِهِمَا- فِی جَیْشٍ مَا مِنْهُمْ رَجُلٌ إِلَّا وَ قَدْ أَعْطَانِی الطَّاعَهَ- وَ سَمَحَ لِی بِالْبَیْعَهِ طَائِعاً غَیْرَ مُکْرَهٍ- فَقَدِمُوا عَلَى عَامِلِی بِهَا- وَ خُزَّانِ بَیْتِ مَالِ الْمُسْلِمِینَ وَ غَیْرِهِمْ مِنْ أَهْلِهَا- فَقَتَلُوا طَائِفَهً صَبْراً وَ طَائِفَهً غَدْراً- فَوَاللَّهِ لَوْ لَمْ یُصِیبُوا مِنَ الْمُسْلِمِینَ- إِلَّا رَجُلًا وَاحِداً مُعْتَمِدِینَ لِقَتْلِهِ- بِلَا جُرْمٍ جَرَّهُ لَحَلَّ لِی قَتْلُ ذَلِکَ الْجَیْشِ کُلِّهِ- إِذْ حَضَرُوهُ فَلَمْ یُنْکِرُوا- وَ لَمْ یَدْفَعُوا عَنْهُ بِلِسَانٍ وَ لَا بِیَدٍ- دَعْ مَا أَنَّهُمْ قَدْ قَتَلُوا مِنَ الْمُسْلِمِینَ- مِثْلَ الْعِدَّهِ الَّتِی دَخَلُوا بِهَا عَلَیْهِمْ

لغت

بلا جرم جرّه: بى آن که گناهى را مرتکب شده باشد.

ترجمه

«اینان از (مکّه) بیرون شده به سوى بصره رو آوردند و همسر پیامبر خدا (ص) را مانند کنیزى که خریدارى شده باشد به همراه خود مى‏کشاندند، طلحه و زبیر زنان خویش را در خانه‏هاى خود مستور نگه داشته، و حرم رسول خدا (ص) را از پشت پرده بیرون آورده، در برابر دیدگان خود و دیگران قرار دادند، اینها با سپاهى بدان سو رفته‏اند که هیچ یک از آنها نیست مگر این که فرمان مرا گردن نهاده، و با رغبت و بى‏هیچ اکراه و اجبارى بیعت مرا پذیرفته است، اینها به فرماندار من در آن جا و کارگزاران بیت المال مسلمانان و مردم این شهر یورش برده گروهى را به زندان انداخته و کشتند و برخى را با حیله و نیرنگ از پاى در آوردند، به خدا سوگند اگر تنها به یک تن از مسلمانان دست یافته و بى آن که گناهى کرده باشد از روى عمد او را کشته بودند، کشتن همه آنان براى من روا بود، زیرا اینها حضور داشتند، و جلو این کار زشت را نگرفتند و با زبان و دست از آن مسلمان دفاع نکردند، بگذریم از این که آنها گروهى از مسلمانان را به اندازه شمار خودشان که وارد آن شهر شدند کشته‏اند.»

شرح

امیر مؤمنان (ع) در این بخش از خطبه عذر خود را در جنگ با اصحاب جمل بیان کرده و سه گناه بزرگ آنها را که موجب جواز قتل و جنگ با آنهاست بر شمرده است:

۱- حرم پیامبر خدا (ص) و پرده‏نشین خانه او را مانند کنیزکان در هنگام خرید و فروش، به همراه خود کشانده و زنان خویش را در پرده نگه داشته و محافظت مى‏کنند، ضمیر تثنیه در فعل حبسا براى طلحه و زبیر است، وجه تشبیه، از میان بردن و کاهش یافتن حرمت رسول خدا (ص) به سبب بیرون آوردن او از خانه است، و این عمل، جسارت و گستاخى به پیامبر خداست (ص).

عکرمه از ابن عبّاس نقل کرده است که روزى پیامبر اکرم (ص) به زنانش که همگى نزد او گرد آمده بودند فرمود: «کاش مى‏دانستم کدام یک از شما دارنده آن شتر پر مو است که سگان حوأب بر او بانگ زنند، و مردم بسیارى از راست‏ و چپ آن کشته گردند که همگى به دوزخ در آیند و او جان بدر برد پس از آن که به هلاکت نزدیک شود». و نیز حبیب بن عمیر روایت کرده است: هنگامى که عایشه و طلحه و زبیر از مکّه به سوى بصره روان گردیدند، شب هنگام بر آب حوأب وارد شدند، و این جوى آبى متعلّق به قبیله بنى عامر بن صعصعه بود، در این موقع سگان بر آنها بانگ زدند و در نتیجه پارس آنها شتران سرکش و چموش رمیده و گریختند، یکى از آنان گفت: خدا لعنت کند حوأب را که چه قدر سگانش زیاد است، در این هنگام که عایشه نام حوأب را شنید، پرسید: آیا این آب حوأب است. آن مرد پاسخ داد بلى، عایشه گفت: مرا باز گردانید، مردم پرسیدند چه شده و او را چه پیش آمده است، عایشه گفت: من از پیامبر خدا (ص) شنیدم که مى‏گفت: سگان حوأب را مى‏بینم که به یکى از زنان من بانگ برآورده‏اند و پس از آن به من فرمود: اى حمیراء زنهار از این که آن زن تو باشى، زبیر در پاسخ عایشه گفت: خدا تو را رحمت کند آسوده باش که ما فرسنگهاى بسیارى است که از آب حوأب گذشته و دور شده‏ایم عایشه گفت: کسانى را نزد خوددارى که گواهى دهند این سگانى که بانگ بر آورده‏اند سگان آب حوأب نیستند طلحه و زبیر به فریب و اغفال او پرداختند، و پنجاه نفر از عربهاى بیابان نشین را حاضر کردند و در برابر پاداشى که براى آنها قرار دادند، نزد عایشه رفتند و پس از سوگند گواهى دادن که این آب حوأب نیست، و این را نخستین گواهى دروغى مى‏دانم که در اسلام اتّفاق افتاده است.
بارى عایشه پذیرفت، و به راه خود ادامه داد.
در باره جمله «و تنجو بعد ما کادت» که در حدیث پیامبر اکرم (ص) آمده است، طایفه امامیّه گفته‏اند: مراد رهایى از قتل است بعد از آن که نزدیک بود کشته شود، و آنانى که خواسته‏اند او را معذور بدارند چنین معنا کرده‏اند که: به وسیله توبه از آتش رهایى مى‏یابد پس از آن که به سبب عملى که انجام داده نزدیک بوده دچار آتش دوزخ گردد.

۲- یکى دیگر از گناهان بزرگ جنگ افروزان واقعه جمل، شکستن بیعت آن‏ بزرگوار است که پس از آن که طاعت او را گردن نهادند، با جمعیّتى که همگى دست بیعت به آن حضرت داده بودند، سر به طغیان و سرکشى برداشتند.

۳- گناه بزرگ دیگر اینها کشتن فرماندار آن حضرت در بصره و کارگزاران بیت المال مسلمانان در آن شهر بود که برخى‏

را صبرا کشتند یعنى اسیر کرده و کشتند و بعضى را غدرا به شهادت رسانیدند یعنى غدر و خیانت به کار برده پس از دادن امان به کشتار آنها پرداختند.

خلاصه قضیّه بنا بر آنچه نقل کرده‏اند این است که: طلحه و زبیر و عایشه هنگامى که در مسیر خود به چاه ابو موسى که نزدیک بصره بود رسیدند، به عثمان بن حنیف انصارى که در این هنگام از سوى على (ع) فرماندار بصره بود نوشتند که سراى حکومتى را براى ما خالى کن، عثمان بن حنیف وقتى نامه آنان را خواند احنف بن قیس و حکیم بن جبلّه عبدى را نزد خود فرا خواند و نامه را براى آنان قرائت کرد، احنف گفت: اینها اگر براى خونخواهى از کشندگان عثمان به این کوشش برخاسته‏اند، آنها خود همان کسانى هستند که بر سر عثمان ریخته و او را کشته‏اند، به خدا سوگند من اینها را چنین مى‏بینم که از ما جدا نمى‏شوند مگر این که میان ما دشمنى انداخته و خون ما را بر زمین بریزند، و گمانم این است که بویژه نسبت به تو رفتارى در پیش گیرند که تاب تحمّل آن را ندارى، بنا بر این اعتقاد من این است که براى مقابله با آنها آماده شوى، و به اتّفاق کسانى از مردم بصره که با تو همراه و همگامند به سوى آنها بشتابى، زیرا تو امروز حاکم و فرماندار آنانى و همگى فرمان تو را پذیرایند، پس به همراه این مردم به سوى آنان روان شو، و قبل از آن که تو را در یک خانه دیدار کنند و مردم از آنها نسبت به تو فرمانبردارتر شوند، بر آنها پیشدستى کن، حکیم بن جبلّه نیز همین سخنان را گفت، پس از این عثمان بن حنیف گفت: رأى درست همین است لیکن من شرّ و بدى را خوش نمى‏دارم و نمى‏خواهم آن را آغاز کنم و امیدوارم تا آن هنگام که نامه امیر المؤمنین (ع) به من برسد و فرمان او را بدانم و به کار بندم عافیت و سلامت برقرار باشد، حکیم بن جبلّه گفت: پس به من اجازه ده به همراه مردم به سوى آنان بروم و با آنها گفتگو کنم اگر فرمانبردارى از امیر المؤمنین (ع) را پذیرفتند چه بهتر و گرنه متقابلا مخالفت و دشمنى خود را به آنان اعلام کنیم و از آنها جدا شویم، عثمان گفت: اگر من این اجازه را داشتم خود به سوى آنان مى‏رفتم، حکیم گفت: امّا به خدا سوگند اگر در این شهر بر تو در آیند دلهاى بسیارى از این مردم به اینها گرایش خواهد یافت و بى‏تردید تو را از مقامى که دارى بر کنار خواهند کرد، با این حال تو بهتر مى‏دانى چه کنى، امّا عثمان سخن او را نپذیرفت.

از طرفى چون على (ع) خبر حرکت بیعت شکنان را به بصره شنید، به عثمان ابن حنیف نامه‏اى بدین شرح نوشت: از بنده خدا على امیر المؤمنین به سوى عثمان بن حنیف امّا بعد، همانا ستمکارانى که با خدا پیمان بستند و آن را شکستند به سوى شهر تو رهسپار شده‏اند، و شیطان آنان را به سوى آنچه خداوند بدان خشنودى ندارد کشانیده است، فَقاتِلْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ لا تُکَلَّفُ إِلَّا«».
اینک هنگامى که بر تو وارد شوند آنان را به فرمانبردارى و وفاى به عهد دعوت کن تا به پیمان و میثاقى که از آن کناره‏گیرى کرده‏اند باز گردند و بدان وفادار باشند، اگر دعوتت را پذیرفتند تا هنگامى که نزد تو هستند با آنان به نیکى رفتار کن، و اگر سرباز زدند، و جز عهد شکنى و سرپیچى و مخالفت را نخواهند با آنان کارزار کن تا خداوند میان تو و آنان حکم کند و او بهترین داوران است، این نامه را از محلّ ربذه نوشته و فرستادم و به خواست خداوند شتابان به سوى تو رهسپارم این نامه دستخط عبد اللّه بن ابى رافع و به تاریخ ماه صفر سال سى و شش است.
چون این نامه به عثمان رسید ابى الاسود الدؤلى و عمران بن الحصین را به سوى‏ آن گروه بیعت شکن فرستاد، آنان بر عایشه وارد شدند و از انگیزه آمدن او به همراه آن گروه پرسش کردند، عایشه به آنها گفت: شما طلحه و زبیر را دیدار کنید، آنها زبیر را دیدار و با او سخن گفتند، زبیر گفت: ما آمده‏ایم که خون عثمان را مطالبه و مردم را دعوت کنیم که امر خلافت را به شورا باز گردانند تا مردم به میل خود خلیفه را برگزینند، فرستادگان به او گفتند: عثمان در بصره کشته نشده تا شما خون او را در این جا مطالبه کنید، و تو کشندگان عثمان را مى‏شناسى و مى‏دانى در کجایند، و تو و همکارت و عایشه بیش از همه بر او سخت گرفتید و مردم را به کشتن او بر انگیختید پس خودتان را قصاص کنید، امّا این که مى‏گویید خلافت به شورا ارجاع شود این چگونه ممکن است با آن که شما از روى میل و رغبت و بى‏هیچ اکراه و اجبار با على (ع) بیعت کرده‏اید، اى ابا عبد اللّه (کنیه زبیر است) هنوز دیرى از آن زمان نگذشته که پیامبر خدا (ص) رحلت کرده بود، و تو در پیش روى این مرد ایستاده و دست به شمشیر خود برده بودى و مى‏گفتى: هیچ کس براى خلافت از او سزاوارتر نیست، و از بیعت با ابى بکر سرباز زدى، آن کردار با این گفتار چگونه سازگار است زبیر در پاسخ آنها گفت نزد طلحه بروید، فرستادگان نزد طلحه رفتند دیدند او با برخوردى خشن و رفتارى تند و اراده‏اى استوار در پى برانگیختن فتنه و آشوب است، آنان به سوى عثمان باز گشته و او را از آنچه گذشته بود آگاه کردند، ابو الاسود گفت: اى پسر حنیف من آمده‏ام و مى‏گویم به سوى اینان کوچ کن و آنها را طعمه نیزه و شمشیر خود قرار ده و شکیبا و استوار باش، و با زره پوشیده و آستین بالا زده براى جنگ، در برابر آنها نمایان شو، ابن حنیف گفت: آرى به حرمین سوگند همین کار را خواهم کرد، و به جارچیان خود فرمان داد که در میان مردم فریاد برآوردند السّلاح، السّلاح یعنى هر چه زودتر و بیشتر سلاح برگیرید، در نتیجه مردم نزد او گرد آمده و به سوى آن طاغیان حرکت کردند تا به محلّى که مربد نام داشت رسیدند، و این محلّ پر از سپاهیان سواره و پیاده شده بود، در این هنگام طلحه به پا خاست و اشاره کرد که مردم خاموش باشند تا سخن بگوید، و پس از مدّتى سعى و کوشش، مردم سکوت اختیار کردند، طلحه گفت: امّا بعد، همانا عثمان بن عفّان در اسلام از پیشتازان و دارندگان برترى و هجرت گزیدگان نخستینى بود که خداوند از آنان خرسند بوده و آنها نیز از او خشنودند، و قرآن گویاى فضیلت آنهاست، و هم یکى از پیشوایان و زمامدارانى است که پس از ابو بکر و عمر دو یار پیامبر خدا (ص) بر شما حکومت کرده است، او کارهایى مرتکب شد که ما را بر او خشمگین کرد از این رو نزد او رفتیم و از وى خواستیم خشنودى ما را فراهم کند، پس از آن او خشم ما را بر طرف ساخت، لیکن مردى بر او یورش برد، و بى آن که رضایت و موافقت مردم را به دست آورد، و با مردم کنکاش و مشورت کند زمام خلافت را از چنگ او ربود و او را کشت، و در این کار گروهى ناپاک و ناپرهیزکار او را یارى دادند و عثمان مظلومانه و بى‏گناه و توبه کار کشته شد، اینک اى مردم ما به سوى شما آمده‏ایم که خون او را مطالبه و شما را دعوت کنیم که براى خونخواهى او قیام کنید، اگر خداوند ما را بر کشتن آنها توانایى داد، به قصاص خون عثمان آنها را خواهیم کشت، و امر خلافت را در میان مسلمانان به صورت شورا قرار خواهیم داد، و خلیفه‏گرى عثمان براى همگى این امّت رحمت بود، زیرا هر کس این امر را بى‏موافقت و خشنودى همگى مردم و مشورت با آنها به چنگ آورده باشد حکومت او گزنده و درد آور بوده و مصیبتى بزرگ مى‏باشد.
پس از طلحه، زبیر به پا خاست و مانند او سخن گفت، گروهى از مردم بصره در برابر این دو نفر برخاسته و گفتند: آیا شما در زمره کسانى که با على (ع) بیعت کرده‏اند نبوده‏اید چرا با او بیعت کردید و سپس آن را شکستید گفتند: ما با او بیعت نکرده‏ایم و در برابر هیچ کس تعهّدى نداریم، و او ما را مجبور کرد که دست بیعت به او دهیم، پس از این گروهى از مردم گفتند این دو نفر از روى راستى و درستى سخن گفتند. و دسته دیگر فریاد برآوردند که اینها نه راست گفتند نه درست، بدین گونه فریادها بلند شد، و عایشه در حالى که بر شترش سوار بود به میان مردم در آمد و به آواز بلند ندا داد که اى مردم سخن کوتاه کنید و خاموش شوید، مردمان براى او سکوت کردند، آن گاه عایشه گفت: همانا امیر المؤمنین عثمان در سنّتها، دگرگونیها و بدعتهایى پدید آورد، ولى همین که با آب توبه به شستشوى اعمال نارواى خود پرداخت مظلوم و توبه کار کشته شد، و تنها به این سبب بر او خشمگین شدند که با تازیانه مى‏زد و جوانان را امیر و حاکم مى‏کرد و دسته محدودى را زیر نظر و حمایت خود داشت، از این رو او را به ناحقّ در ماه حرام و شهرى که رعایت حرمت آن واجب است مانند شتر به قتل رسانیدند، آگاه باشید قریش خودش را نشانه تیرهایش قرار داده، و دستهایش را نانخورش خویش ساخته و با کشتن عثمان به چیزى دست نیافته، و راه درستى را نپیموده است، آگاه باشید به خدا سوگند بر قریش حوادث ناگوار و بلاهاى سختى وارد خواهد شد آن چنان که خفته را بیدار کند و نشسته را بر پاى دارد، طایفه‏اى بر آنها چیره خواهد شد که بر آنها رحم نمى‏کند و آنها را به بدترین عذاب دچار مى‏سازد، اى مردم گناه عثمان به آن اندازه نرسیده بود که کشتن او را واجب گرداند و شما مانند جامه‏اى که شسته شود خون او را محو کرده از میان بردید، آرى شما به او ستم کردید و پس از آن که توبه کرده و از گناه بیرون آمده بود او را کشتید، سپس بى‏مشورت مردم از طریق زور و غلبه و بر خلاف حقّ خلافت را به فرزند ابو طالب منتقل و با او بیعت کردید، آیا شما مى‏پندارید که من براى تازیانه عثمان و زبان او از شما جانبدارى و به وى خشمناک مى‏شوم، لیکن در برابر شمشیرهاى شما که بر عثمان فرود آمد خشمگین نمى‏شوم هان اى مردم، عثمان مظلومانه کشته شده است، کشندگان او را بخواهید و پس از آن که بر آنها دست یافتید همگى آنان را بکشید، سپس خلافت را بر عهده شورایى بگذارید که افراد آن از گروهى باشند که امیر المؤمنین عمر آنها را برگزیده بود، و آنانى که در ریختن خون عثمان شرکت داشته‏اند نباید در این شورا داخل شوند، راوى گفته است: در این هنگام جمعیّت به تلاطم در آمد و اوضاع درهم شد، گروهى مى‏گفتند: سخن درست همین است، دسته ‏اى مى‏گفتند: این را با خلافت چه کار او زنى بیش نیست، و وظیفه‏اش نشستن در خانه‏اش مى‏باشد، بالاخره سر و صداها زیاد شد و جار و جنجالها بالا گرفت تا آن جا که با کفشهاى خود همدیگر را مى‏زدند، و سنگریزه به هم پرتاب مى‏کردند، بدین گونه مردم دو پاره شدند، پاره‏اى با عثمان بن حنیف بودند، و دسته‏اى با طلحه و زبیر، سپس طلحه و زبیر براى دستگیرى عثمان بن حنیف از مربد به شهر رو آوردند، لیکن متوجّه شدند که عثمان و یارانش تمام راهها و کوچه‏ها را گرفته و راه ورود آنها را بسته‏اند، ناگزیر به حرکت ادامه داده به جایى که محلّ دبّاغان بود رسیدند، در این جا یاران پسر حنیف با آنها روبرو شدند، طلحه و زبیر و همراهان آنها با نیزه به جنگ پرداختند.

در این هنگام حکیم بن جبلّه به آنها یورش برد و او و یارانش آن قدر با آنها جنگیدند تا آنان را از همه راهها و کوچه‏ها بیرون کردند، و در آن میان زنها نیز از پشت بامها متجاوزان را سنگباران مى‏کردند، ناگزیر به قبرستان بنى مازن روى آوردند، و در آن جا مدّت درازى درنگ کردند تا سوارانشان به آنها بپیوندند، سپس از مسیرى که سیل شکن شهر بصره بود حرکت کرده تا به محلّى که رابوقه نام داشت رسیدند و از آن جا به سبخه دار الرزق آمدند، و در این محلّ فرود آمدند، هنگامى که طلحه و زبیر به سبخه وارد شدند، عبد اللّه بن حکیم تمیمى به همراه نامه‏هایى که طلحه و زبیر به او نوشته بودند نزد آنها آمد، پس از ورود رو به طلحه کرده، گفت: اى ابا محمّد آیا این نامه‏هاى تو نیست طلحه پاسخ داد آرى.

عبد الله گفت: تو دیروز ما را به سرنگونى عثمان از خلافت و کشتن او دعوت مى‏کردى و پس از آن که او را به قتل رسانیده‏اى نزد ما آمده و خونخواه او شده‏اى، به جانم سوگند این اعمال را به خاطر عقیده‏ات انجام نمى‏دهى، و در این کارها جز دنیا را نمى‏خواهى، آرام باش تا بگویم که اگر هم کارهایت از روى رأى و اعتقاد بوده است تو بیعت على (ع) و تعهّدات ناشى از آن را پذیرفته و با رضا و رغبت دست بیعت به او داده‏اى، سپس بیعت خویش را شکسته و نزد ما آمده‏اى‏ تا در فتنه و آشوب خود ما را داخل گردانى، طلحه گفت: همانا علىّ (ع) هنگامى مرا به بیعت خویش فرا خواند که مردم با او بیعت کرده بودند، از این رو دانستم که اگر نپذیرم موضوع پایان نخواهد یافت، و علىّ (ع) یارانش را بر من خواهد شورانید.

بارى در بامداد روز بعد طلحه و زبیر صفوف خود را براى جنگ آراسته و آماده کردند، عثمان بن حنیف با یارانش نیز بیرون آمده، در برابر آنها قرار گرفتند، عثمان طلحه و زبیر را مخاطب قرار داده آنها را به خداوند و اسلام سوگند داد که از جنگ و برادر کشى دست بردارند، و آنان را به بیعتى که کرده‏اند یادآورى و سخنانش را سه بار تکرار کرد، طلحه و زبیر او را به سختى به باد فحش و ناسزا گرفتند، و مادرش را به زشتى نام بردند، عثمان به زبیر گفت: بدان به خدا سوگند اگر مادرت صفیّه«» و خویشاوندى او با پیامبر خدا (ص) نبود پاسخت را مى‏دادم لیکن او تو را در سایه شیر خود قرار داده است، امّا تو اى پسر زن چموش (مقصودش طلحه است) امرى که میان من و تو است دشوار، و بالاتر از گفتار است، من سرانجام تلخ و اندوهبارى را که این کار براى تو و زبیر دارد به شما اعلام مى‏کنم، سپس گفت: بار خدایا من حجّت را به این دو مرد تمام کردم و سعى خود را به کار بردم، سپس به آنها یورش برد و نبرد سختى میان دو طرف در گرفت، لیکن گروهى مانع ادامه زد و خورد شده موافقت کردند که صلحنامه‏اى میان آنها منعقد شود، قرار داد صلح به شرح زیر نوشته شد: «این موافقتنامه‏اى است که میان عثمان بن حنیف انصارى و مؤمنانى که شیعه علىّ بن ابى طالب (ع) بوده و پیرو اویند از یک سو، و طلحه و زبیر و مؤمنان و مسلمانانى که شیعه و پیرو آنهایند از سوى دیگر منعقد مى‏شود بدین قرار که:
دار الاماره (سراى حکومتى) و رحبه (میدان یا دو کناره رودخانه) و مسجد و بیت المال و منبر در اختیار عثمان بن حنیف انصارى باشد، طلحه و زبیر و همراهان آنها مى‏توانند در بصره به هر کجا بخواهند فرود آیند، و باید در راه و بازار و لنگرگاه و آبشخور و مؤسّسات عمومى به یکدیگر زیان نرسانند و وضع به همین قرار باشد تا زمانى که امیر المؤمنین علىّ بن ابى طالب وارد شود، در آن هنگام چنانچه طلحه و زبیر و یاران آنها بخواهند مى‏توانند به امت اسلام که راه خود را برگزیده و بیعت على (ع) را پذیرفته بپیوندند و یا هر کدام از آنها راهى را که خواهان آنند در پیش گیرند و به جنگ و صلح یا خروج و اقامت اقدام کنند، هر دو طرف در اجراى آنچه در این موافقتنامه نوشته شده در برابر خداوند و میثاق محکمى که در باره وفاى به عهد و پیمان از هر یک از پیامبران خود گرفته مسئول و متعهّد مى‏باشند»، سپس موافقتنامه مهر و عثمان به سراى حکومتى وارد شد و به یاران خود فرمان داد که به نزد مردم خود بازگردند و به درمان زخمهاى آنان پردازند، چند روزى بدین گونه گذشت، پس از آن چون طلحه و زبیر نیروى خود را کمتر و دچار ضعف و سستى مى‏دیدند و از ورود على (ع) به بصره بیمناک بودند به قبایل و طوایف عرب نامه نوشته آنها را به خونخواهى عثمان و خلع على (ع) از خلافت دعوت کردند، قبایل ازد وضبّه و قیس غیلان به جز یک یا دو مرد که کار آنها را ناخوش داشته و از آنها دورى گزیدند همگى با این کارها موافقت و با آنها بیعت کردند، همچنین هلال بن وکیع با افراد خود از قبیله بنى عمرو بن تمیم و بیشتر مردم بنى حنظله و بنى دارم دست بیعت به آنان دادند، هنگامى که کارها براى طلحه و زبیر روبراه و مطابق دلخواه شد، در شبى تاریک که باد مى‏وزید و باران مى‏بارید با یاران خود که همه در زیر جامه زره پوشیده بودند از محلّ خود بیرون آمده و در وقت برگزارى نماز صبح به مسجد رسیدند، لیکن عثمان بن حنیف پیش از آنها به مسجد وارد شده بود، و چون اقامه نماز گفته شد عثمان پیش رفت تا نماز جماعت را برگزار کند، یاران طلحه و زبیر او را عقب زدند و زبیر را جلو آوردند، پس از آن پاسبانهاى بیت المال مداخله کرده، زبیر را عقب زده، عثمان را مقدّم کردند و بالاخره یاران زبیر غلبه یافته او را پیش آورده و عثمان را پس زدند، و وضع به همین گونه ادامه داشت تا این که نزدیک بود آفتاب طلوع کند، در این هنگام مردم فریاد برآوردند: اى یاران محمّد (ص) آیا از خداوند نمى‏ترسید اینک آفتاب بر آمده است، و چون در این کشمکش زبیر پیروز شده بود نماز را او با مردم به جا آورد و هنگامى که از نماز باز مى‏گشت به یارانش که همگى مسلّح بودند فریاد زد که عثمان را دستگیر کنید و یارانش پس از زد و خوردى که میان او و مروان بن حکم با شمشیر انجام گرفت وى را اسیر و تا سر حدّ مرگ مورد ضرب قرار دادند، سپس موهاى ابرو و مژه‏ها و دیگر موهاى سر و صورت او را کندند، و افراد مسلّح او را که هفتاد نفر بودند دستگیر و به همراه عثمان بن حنیف نزد عایشه روانه کردند، عایشه به یکى از فرزندان عثمان بن عفّان گفت گردن او را بزند، زیرا طایفه انصار به قتل پدرش کمک کرده و او را کشته‏اند امّا عثمان بن حنیف فریاد زد اى عایشه و اى طلحه و زبیر برادر من سهل ابن حنیف خلیفه علىّ بن ابى طالب (ع) در مدینه است، سوگند به خدا اگر مرا بکشید او در میان پدر زادگان و قوم و خویش و قبیله شما شمشیر را روان خواهد ساخت و کسى از شما باقى نخواهد گذاشت، از این رو از گفتار او بیمناک شدند و دست از کشتن او بازداشته وى را رها کردند.

عایشه نزد زبیر پیغام فرستاد که: خبر چگونگى رفتار افراد مسلّح عثمان با تو پیش از این به من رسیده همه را از دم تیغ بگذران، به خدا سوگند زبیر همگى آنان را مانند گوسفند سر برید، تعداد آنها هفتاد نفر بود و عبد اللّه پسر زبیر سرپرستى این کار را داشت، از پاسداران مسلّح عدّه اندکى باقى مانده بود که بیت المال را در محافظت خود گرفته و گفتند: تا هنگامى که امیر المؤمنین وارد نشده بیت المال را تسلیم نمى‏کنیم، زبیر با دسته‏اى از سپاهیان خود شبانه به آنها یورش برد و پس از جنگ و پیکار آنها را کشت و پنجاه تن را به اسارت گرفت و این اسیران را نیز پس از شکنجه و آزار به قتل رسانید، نقل شده که شمار پاسداران مسلّحى که در آن روز کشته شده‏اند چهار صد نفر بوده است.

غدر و پیمان شکنى طلحه و زبیر نسبت به عثمان بن حنیف غدر و خیانتى بود که پس از شکستن بیعت خود با على (ع) انجام دادند و خیانت در خیانت بود، و این پاسداران مسلّحى که کشته شدند نخستین گروه مسلمانى هستند که پس از اسارت و شکنجه و آزار، گردن آنها زده شده است.
بارى عثمان بن حنیف را مخیّر کردند که در بصره اقامت کند و یا به على (ع) بپیوندد. او کوچ کردن از آن جا را برگزید و آنان نیز او را رها کردند و به على (ع) پیوست، هنگامى که آن حضرت را دیدار کرد گریست و عرض کرد من پیش از این مردى سالخورده بودم و اکنون که بر تو وارد شده‏ام جوانى ساده و ا مردم، امام (ع) فرمود: إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ و آن را سه بار تکرار کرد، این که امام (ع) در خطبه مذکور فرموده است که به کارگزار من در بصره و خازنان بیت المال مسلمانان یورش بردند و سخنانى که به دنبال آن فرموده اشاره به همین ماجراست، پس از این امام (ع) سوگند یاد مى‏کند که اگر تنها یک تن از مسلمانان را به عمد و بى آن که گناهى مرتکب شده باشد کشته بودند، کشتن همگى این سپاه یاغى براى او روا بود، واژه إن در جمله و إن لو لم یصیبوا… زایده است«».

 

اگر گفته شود: آنچه از این گفتار امام (ع) دانسته مى‏شود این است که قتل همگى این سپاه به این علّت که انکار منکر نکردند و از اعمال زشت طلحه و زبیر جلوگیرى به عمل نیاوردند جایز بوده است، بنا بر این آیا کشتن هر کسى که انکار منکر نکند رواست عبد الحمید بن ابى الحدید در شرح خود بر نهج البلاغه پاسخ داده است که: کشتن آنان جایز بوده، زیرا آنها اعتقاد داشته‏اند کشتارهایى که به دست این بیعت‏ شکنان انجام گرفته مباح بوده، در حالى که خداوند چنین اعمالى را حرام فرموده است لذا این اعتقاد آنها به منزله اعتقاد به مباح بودن زنا و جواز شرب خمر مى‏باشد.

 

قطب راوندى«» که یکى دیگر از شارحان نهج البلاغه مى‏باشد گفته است: جواز قتل آنها به سبب این است که آنان داخل در عموم آیه شریفه: «إِنَّما جَزاءُ الَّذِینَ یُحارِبُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ یَسْعَوْنَ فِی الْأَرْضِ فَساداً أَنْ یُقَتَّلُوا«»…» بوده و از مصادیق آن مى‏باشند، زیرا آنها با خدا و پیامبرش (ص) به جنگ برخاستند و جنگ با على (ع) جنگ با پیامبر (ص) است، چنان که آن حضرت فرموده است: حربک یا علىّ حربی دیگر این که در زمین به ایجاد فساد و تباهى پرداختند، ابن ابى الحدید به این پاسخ اعتراض کرده گفته است: اشکال در جواز قتل همه سپاهیان است به جرم این که از کشتن یک تن مسلمان جلوگیرى نکردند، و تعلیلى که در سخن امام (ع) براى روا بودن این امر شده، عدم انکار منکر است نه شمول آیه شریفه.
آنچه من در این باره مى‏گویم این است که پاسخ دوّم قویتر و پاسخ نخستین ضعیف است، زیرا اگر چه کشتن کسى که معتقد به مباح بودن آنچه حرمت آن از ضروریّات دین است مانند زنا و شرب خمر، واجب است لیکن نمى‏توانم بگویم این وجوب شامل کسى است که از طریق تأویل آیات، محرّماتى از دین را حلال بداند مانند وجوب کشتن این سپاهیان به سبب کشتارى که کرده و طغیانى که‏ مرتکب شده‏اند، زیرا اگر چه فساد اعمال آنها روشن و مسلّم است لیکن همه این کارها را بر اساس تأویلاتى که براى خود داشته‏اند به جا آورده‏اند بنا بر این تفاوت میان اعتقاد به حلال بودن شرب خمر و زنا، و اعتقاد اینها به مباح بودن آنچه مرتکب شده‏اند روشن است.
امّا اعتراضى که بر پاسخ دوّم شده نیز ضعیف است، زیرا در پاسخ این معترض مى‏توان گفت: اگر یک تن مسلمان بى‏گناه از روى عمد به وسیله یکى از افراد سپاهى کشته شود و دیگر افراد این سپاه حضور داشته و با وجود قدرت، از این عمل زشت جلوگیرى نکنند، خود دارى آنها نشانه رضاى خاطر آنان بوده و کسى که راضى به قتل دیگرى است شریک قاتل اوست، بویژه اگر همنشین و یار و همکار او باشد، مانند همبستگى و یک پارچگى که در میان سپاهیان برقرار است، امّا خروج و سرکشى این سپاه بر ضدّ امام عادل به منزله جنگ با خدا و پیامبر (ص) است و کشتن کارگزار آن حضرت و خازنان بیت المال و تاراج آن، و ایجاد تفرقه و اختلاف میان مسلمانان و به تباهى کشانیدن نظام اجتماعى آنان همان سعى در فساد بر روى زمین است که مدلول آیه شریفه مى‏باشد.
فرموده است: دع… تا آخر.
یعنى: اگر تنها یک تن از مسلمانان به دست آنها کشته شده بود قتل همگى آنان براى من روا بود چه رسد به این که به اندازه عدّه‏اى که به همراه آنها وارد بصره شدند، از مسلمانان کشته‏اند، کلمه ما در جمله: دع ما أنّهم، زایده است، و این شباهت و همگونى در این جا از نظر کثرت کشتار مسلمانها به وسیله آنهاست، و سخن امام (ع) درست است زیرا آنها جمعیّت بسیارى از دوستان آن حضرت و نگهبانان بیت المال را کشتند، و چنان که ذکر شد و امام (ع) در گفتار خود بدان اشاره فرمود، برخى را از طریق غدر و پیمان شکنى و بعضى را پس از اسارت و شکنجه و آزار به قتل رسانیدند. و توفیق از خداوند است.

ترجمه ‏شرح ‏نهج ‏البلاغه ابن ‏میثم بحرانی ج ۳ ،

بازدیدها: ۸

خطبه۱۷۰ ترجمه شرح ابن میثم بحرانی

(خطبه ۱۷۱ صبحی صالح)

و من کلام له ( علیه ‏السلام ) لما عزم على لقاء القوم بصفین‏ الدعاء

اَللَّهُمَّ رَبَّ اَلسَّقْفِ اَلْمَرْفُوعِ وَ اَلْجَوِّ اَلْمَکْفُوفِ اَلَّذِی جَعَلْتَهُ مَغِیضاً لِلَّیْلِ وَ اَلنَّهَارِ وَ مَجْرًى لِلشَّمْسِ وَ اَلْقَمَرِ وَ مُخْتَلَفاً لِلنُّجُومِ اَلسَّیَّارَهِ وَ جَعَلْتَ سُکَّانَهُ سِبْطاً مِنْ مَلاَئِکَتِکَ لاَ یَسْأَمُونَ مِنْ عِبَادَتِکَ وَ رَبَّ هَذِهِ اَلْأَرْضِ اَلَّتِی جَعَلْتَهَا قَرَاراً لِلْأَنَامِ وَ مَدْرَجاً لِلْهَوَامِّ وَ اَلْأَنْعَامِ وَ مَا لاَ یُحْصَى مِمَّا یُرَى وَ مَا لاَ یُرَى وَ رَبَّ اَلْجِبَالِ اَلرَّوَاسِی اَلَّتِی جَعَلْتَهَا لِلْأَرْضِ أَوْتَاداً وَ لِلْخَلْقِ اِعْتِمَاداً إِنْ أَظْهَرْتَنَا عَلَى عَدُوِّنَا فَجَنِّبْنَا اَلْبَغْیَ وَ سَدِّدْنَا لِلْحَقِّ وَ إِنْ أَظْهَرْتَهُمْ عَلَیْنَا فَارْزُقْنَا اَلشَّهَادَهَ وَ اِعْصِمْنَا مِنَ اَلْفِتْنَهِ أَیْنَ اَلْمَانِعُ لِلذِّمَارِ وَ اَلْغَائِرُ عِنْدَ نُزُولِ اَلْحَقَائِقِ مِنْ أَهْلِ اَلْحِفَاظِ اَلْعَارُ وَرَاءَکُمْ وَ اَلْجَنَّهُ أَمَامَکُمْ

لغات

مغیضا للّیل و النّهار: جاى نهان شدن شب و روز

سبط: قبیله

ترجمه

از سخنان آن حضرت علیه السّلام است که در هنگامى که تصمیم گرفت با سپاه شام در صفّین روبرو شود ایراد فرموده است :

«بار خدایا اى پروردگار این آسمان بر افراشته، و هواى نگاه داشته شده، که آن را جاى پیدا و پنهان شدن شب و روز و محلّ گردش خورشید و ماه، و رفت و آمد ستارگان گردان ساخته‏اى، و ساکنان آن را گروهى از فرشتگانت قرار داده‏اى که از پرستش و اداى وظیفه بندگى تو خسته و درمانده نمى‏شوند.

و اى پروردگار این زمین که آن را جاى آرمیدن مردمان و محلّ حرکت خزندگان و گزندگان خرد و کلان و چهار پایان و انواع آفریدگان بى‏شمار خود از آنچه دیده مى‏شود و آنچه دیده نمى‏شود گردانیده ‏اى.
و اى پروردگار کوههاى استوارى که آنها را میخهاى زمین قرار داده و پناهگاه آفریدگان خود ساخته‏اى، اگر ما را بر دشمنانمان پیروز فرمایى، ما را از ستم و تعدّى بر کناردار، و بر راه حقّ استوار گردان، و اگر آنان را بر ما چیره گردانى شهادت را روزى ما فرما، و از فتنه شکّ و بد دلى ما را نگه دار.

کجایند آنانى که براى آنچه محافظت از آن واجب است سر سختانه دفاع مى‏کنند، و کجایند آن غیرتمندانى که در هنگام نزول بلاها و روبرو شدن با سختیها پاسدارى و پایدارى مى‏ورزند. ننگ در پشت سر شما و بهشت در پیش رویتان است.»

شرح

امیر مؤمنان (ع) پروردگار را به نام این که آفریننده آسمان و زمین است مى‏خواند، زیرا آیات و نشانه‏هاى او که گویاى کمال عظمت و لطف وى به آفریدگانش مى‏باشد در آسمان و زمین جلوه‏گر است، از این رو بدین گونه خدا را خواندن، دل را آمادگى و تن را توانمندى مى‏دهد تا غلبه و پیروزى را بر دشمن به دست آورد، منظور از سقف مرفوع آسمان است و مراد از جوّ مکفوف نیز همین است و در خطبه نخست نیز بدین اشاره شده است، این که فرموده است: آسمان محلّ پیدا و پنهان شدن شب و روز است، زیرا جنبش افلاک مستلزم حرکت خورشید بر روى زمین است و این موجب پنهان شدن شب، و از ادامه حرکات زمین و جنبش خورشید نیز روز ناپدید مى‏شود، به همین سبب آسمان همچون نهانگاه شب و روز مى‏باشد، و واژه مغیض را براى آنها استعاره آورده است که آسمان محلّ گردش خورشید و ماه و آمد و شد ستارگان سیّار است آشکار است، ولى این سخن دلالت بر آن ندارد که گردش ستارگان ذاتى آنها بوده و آسمان را جنبش و حرکتى نیست، منظور از گروه فرشتگانى که بدانها اشاره فرموده ارواح فلکى است که‏ اجرام آسمانى را به حرکت در مى‏آورند، و پیش از این نیز به آنها اشاره و در خطبه نخست بیان شده که این فرشتگان از پرستش خدا و اداى وظیفه بندگى خسته و فرسوده نمى‏شوند.

پس از این امام (ع) خداوند را بر حسب این که پروردگار زمین است مى‏خواند، پروردگارى که زمین را گسترانیده و جاى آرمیدن مردمان، و محلّ جنبش جانداران خرد و کلان و چهار پایان و انواع آفریدگان بى‏شمارى قرار داده که بعضى دیده مى‏شوند و برخى از چشم ما پنهانند، یکى از دانشمندان گفته است: اگر کسى بخواهد حقیقت گفتار امیر مؤمنان را بداند در آن جا که فرموده است: جانوران گوناگون بى‏شمارى که دیده مى‏شوند و دیده نمى‏شوند، در یکى از شبهاى تابستانى در بیابان اندکى آتش روشن کند و بنگرد که چه جانداران گوناگون ناشناخته‏اى با شکلهاى ترس‏آور گرد آن آتش را مى‏گیرد که نه او آنها را پیش از این دیده و نه جز او. بارى محتمل است منظور امام (ع) از آفریدگانى که دیده نمى‏شوند جاندارانى باشد که به سبب خردى و یا باریکى به چشم در نمى‏آیند.

سپس امام (ع) خداوند را بر حسب این که آفریننده کوههاست ندا مى‏کند، معناى این را که کوهها میخهاى زمینند پیش از این دانسته‏ایم، و این که تکیه‏گاه مردمند براى این است که بشر در آنها سکنا مى‏گزیند و خانه خود را با استفاده از آنها بنا مى‏کند، و سودهایى که از نظر انواع درختان و میوه‏ها و دیگر چیزها از کوهها به دست مى‏آید هرگز از دشتها و درّه‏ها حاصل نمى‏شود، همچنین معدنها در دل کوهها نهفته شده است و چشمه‏ها از اندرون آنها جوشان و سرازیر مى‏گردد، بنا بر این روشن است کوهها که چراگاه دامها و مرکز منافع مردم و براى آنان تکیه‏گاه و پشتوانه است.

پس از این امیر مؤمنان (ع) از خداوند درخواست مى‏کند که اگر بر دشمن پیروز شود او را از دست زدن به بغى و ستم بر کنار دارد، بغى به معناى ستمگرى و سرکشى و سبب خروج از مرز صفت فاضله عدالت مى‏باشد، و نیز از خداوند مى‏خواهد او را راهنمایى کند و در طریق عدل و حق پایدارى و استوارى بخشد، و اگر دشمن بر او پیروز شود شهادت را روزى او گرداند، و از آزمون زیان و شکست محفوظ بدارد، زیرا کسى که در مبارزه معتقد به حقّانیّت خود باشد و دچار شکست شود غالبا بر بخت و اقبال خود خشمناک و نسبت به پروردگارش گستاخ مى‏گردد، و چه بسا مردمى که هنگام دچار شدن به سختیها و گرفتاریها ایمان خود را از کف داده و کافر مى‏شوند، و این که امام (ع) شکست از دشمن و آثار آن را به فتنه و آزمون تعبیر فرموده براى این است که موجب انصراف از حقّ و روگردانیدن از خداوند مى‏شود، از این رو از حقّ تعالى درخواست کرده که او را از این فتنه و امثال آن نگهدارى فرماید، تا هم براى خویش، ثبات و پایدارى در راه حقّ را مسألت کند، و هم به شنوندگان ادب و تربیت آموزد.

پس از این سخنان برابر آنچه معمول است که انسان در هنگام جنگ از یاران خود مى‏خواهد در راه حفظ هدفى که لازم است فداکارى و از جان گذشتگى کنند، و غیرت و حمیّت آنان را بر انگیخته، آنها را آماده کارزار مى‏کند، امام (ع) نیز به همین منظور مى‏پرسد: آنانى که در راه آنچه حفظ آن واجب است استوار، و در برابر نزول حقایق غیرت و احساس داشته باشند کجایند مراد از نزول حقایق، رویدادهاى بزرگ و پیشامدهاى سخت و دشوار است.

سپس فرموده است: آتش در پشت سر شماست، یعنى اگر در برابر دشمن هزیمت کنید و عقب نشینى کنید خود را مستحقّ دخول در آتش و مستوجب دوزخ کرده‏اید، و پس از آن فرموده است: بهشت در پیش روى شماست، یعنى: اگر بر دشمن یورش برید و در جنگ پیش بروید، و این سخن در کمال ایجاز و بلاغت است.

ترجمه شرح نهج البلاغه ابن میثم‏ بحرانی ج ۳

بازدیدها: ۱۲

خطبه۱۶۹ ترجمه شرح ابن میثم بحرانی

(خطبه۱۷۰صبحی صالح)

و من کلام له ( علیه ‏السلام ) فی وجوب اتباع الحق عند قیام الحجه :

کلّم به بعض العرب‏ و قد أرسله قوم من أهل البصره لما قرب ( علیه‏السلام ) منها لیعلم لهم منه حقیقه حاله مع أصحاب الجمل لتزول الشبهه من نفوسهم فبین له ( علیه‏السلام ) من أمره معهم ما علم به أنه على الحق

ثم قال له بایع فقال إنی رسول قوم و لا أحدث حدثا حتى أرجع إلیهم فقال ( علیه‏ السلام )

 

أَ رَأَیْتَ لَوْ أَنَّ اَلَّذِینَ وَرَاءَکَ بَعَثُوکَ رَائِداً تَبْتَغِی لَهُمْ مَسَاقِطَ اَلْغَیْثِ فَرَجَعْتَ إِلَیْهِمْ وَ أَخْبَرْتَهُمْ عَنِ اَلْکَلَإِ وَ اَلْمَاءِ فَخَالَفُوا إِلَى اَلْمَعَاطِشِ وَ اَلْمَجَادِبِ مَا کُنْتَ صَانِعاً

قَالَ کُنْتُ تَارِکَهُمْ وَ مُخَالِفَهُمْ إِلَى اَلْکَلَإِ وَ اَلْمَاءِ

فَقَالَ ع فَامْدُدْ إِذاً یَدَکَ

فَقَالَ الرَّجُلُ فَوَاللَّهِ مَا اسْتَطَعْتُ أَنْ أَمْتَنِعَ عِنْدَ قِیَامِ الْحُجَّهِ عَلَیَّ فَبَایَعْتُهُ ( علیه‏السلام )

قال السید الرضی :وَ الرَّجُلُ یُعْرَفُ بِکُلَیْبٍ الْجَرْمِیِّ

ترجمه

از سخنان آن حضرت علیه السّلام است که خطاب به یکى از اعراب بصره فرموده است :

هنگامى که آن حضرت به نزدیکى بصره رسید، گروهى از مردم آن براى این که چگونگى نظر آن حضرت را در باره اصحاب جمل بدانند، و شبهه را از دل خود بزدایند، کسى را نزد آن بزرگوار فرستادند، امام (ع) وضع خود را در برابر آن یاغیان بیان فرمود چنان که فرستاده مذکور دانست که حقّ با آن حضرت است، از این رو امام (ع) به او فرمود: بیعت کن، او گفت من فرستاده گروهى هستم و کارى بى‏نظر آنان انجام نمى‏دهم تا به نزد آنان باز گردم. آنچه در بسیارى از نسخه‏هاى نهج البلاغه آمده است همین است که ذکر شد، لیکن در برخى از آنها پس از پایان گفتار آن مرد عرب، جمله «فبا یعته علیه السّلام» را نقل کرده ‏اند، یعنى آن مرد گفته است که با آن حضرت بیعت کردم. و این عرب به نام کلیب جرمىّ معروف است.
«به من بگو اگر آنانى که در پشت سردارى تو را پیشتاز کاروان قرار دهند تا جاهایى را که باران در آن فرود آمده بیابى، و تو پس از بازگشت به سوى آنان، از محلّهایى که داراى آب و گیاه است آنها را آگاه گردانى، لیکن آنان مخالفت کنند و در جاهایى که خشک و بى‏آب و علف است فرود آیند چه کار خواهى کرد گفت من آنان را رها مى‏کنم و بر خلاف آنها به جایى که آب و گیاه است مى‏روم، امیر مؤمنان (ع) فرمود: بنا بر این دستت را دراز کن آن مرد گفت به خدا سوگند در این هنگام که حجّت بر من تمام گشته بود نتوانستم دست باز دارم، از این رو با آن حضرت بیعت کردم.»

شرح

جرمّى منسوب به بنى جرم است، و اینها طایفه‏ اى از مردم بصره بودند، که این مرد را نزد آن حضرت فرستادند، تا چگونگى نظر آن بزرگوار را در باره اصحاب جمل به دست آورند و بدانند که آن حضرت نسبت به اقدامات خود در برابر آنان از حجّت و دلیل برخوردار، و یا در شکّ و تردید است، این مرد هنگامى که امام (ع) را دید و سخنانش را شنید هیچ‏گونه شکّى در صدق گفتار آن حضرت در دلش باقى نماند، و با آن بزرگوار بیعت کرد، و سخنانى که ذکر شد در میان آنان گذشت، به راستى تمثیلى لطیف‏تر و دلپذیرتر از آنچه آن حضرت بیان فرموده است دیده نمى‏شود، با توجّه به ارکان تمثیل، بر حسب اصطلاح حالت مخاطب اصل است بنا بر فرض این که پیشتاز کاروان بوده و در پى جایى داراى آب و گیاه است و فرع، وضع اوست که در صدد به دست آوردن آگاهى و فضیلت و هدایت از آن حضرت است حکم، مخالفت او با یارانش مى‏باشد که آنها را به جایى که داراى آب و گیاه بوده رهنمون شده و آنان نپذیرفته‏اند، و علّت حکم، دست یافتن او به جایى با سبزه و آب است، و چون دستیابى به دانش و فضیلت که همچون سبزه و آب که غذاى تن و سبب بقاى آن است خوراک جان و مایه زندگى است براى این فرستاده حاصل شده و این شبیه دست یافتن پیشتاز کاروان به جایى است که داراى آب و گیاه باشد، لذا علّت حکم که لزوم مخالفت با یارانش به سبب‏ دسترسى به معدن فضیلت و علم و هدایت است لازم، و بیعت با آن حضرت واجب مى‏گردد، از این رو امیر مؤمنان (ع) به او فرمود: بنا بر این دستت را دراز کن، و چون هنگامى که عقل سالم این تمثیل روشن را مى‏شنود نمى‏تواند خوددارى کند و آن را نپذیرد و در برابر آن تسلیم نگردد، لذا این مرد سوگند مى‏خورد که در برابر اقامه این دلیل نتوانست سرباز زند، و با آن حضرت بیعت کرد.

ترجمه ‏شرح ‏نهج ‏البلاغه ابن‏ میثم بحرانی ج ۳

بازدیدها: ۸

خطبه۱۶۸ ترجمه شرح ابن میثم بحرانی

(خطبه۱۶۹صبحی صالح)

و من خطبه له ( علیه ‏السلام ) عند مسیر أصحاب الجمل إلى البصره الأمور الجامعه للمسلمین‏

إِنَّ اَللَّهَ بَعَثَ رَسُولاً هَادِیاً بِکِتَابٍ نَاطِقٍ وَ أَمْرٍ قَائِمٍ لاَ یَهْلِکُ عَنْهُ إِلاَّ هَالِکٌ وَ إِنَّ اَلْمُبْتَدَعَاتِ اَلْمُشَبَّهَاتِ هُنَّ اَلْمُهْلِکَاتُ إِلاَّ مَا حَفِظَ اَللَّهُ مِنْهَا وَ إِنَّ فِی سُلْطَانِ اَللَّهِ عِصْمَهً لِأَمْرِکُمْ فَأَعْطُوهُ طَاعَتَکُمْ غَیْرَ مُلَوَّمَهٍ وَ لاَ مُسْتَکْرَهٍ بِهَا وَ اَللَّهِ لَتَفْعَلُنَّ أَوْ لَیَنْقُلَنَّ اَللَّهُ عَنْکُمْ سُلْطَانَ اَلْإِسْلاَمِ ثُمَّ لاَ یَنْقُلُهُ إِلَیْکُمْ أَبَداً حَتَّى یَأْرِزَ اَلْأَمْرُ إِلَى غَیْرِکُمْ إِنَّ هَؤُلاَءِ قَدْ تَمَالَئُوا عَلَى سَخْطَهِ إِمَارَتِی وَ سَأَصْبِرُ مَا لَمْ أَخَفْ عَلَى جَمَاعَتِکُمْ فَإِنَّهُمْ إِنْ تَمَّمُوا عَلَى فَیَالَهِ هَذَا اَلرَّأْیِ اِنْقَطَعَ نِظَامُ اَلْمُسْلِمِینَ وَ إِنَّمَا طَلَبُوا هَذِهِ اَلدُّنْیَا حَسَداً لِمَنْ أَفَاءَهَا اَللَّهُ عَلَیْهِ فَأَرَادُوا رَدَّ اَلْأُمُورِ عَلَى أَدْبَارِهَا وَ لَکُمْ عَلَیْنَا اَلْعَمَلُ بِکِتَابِ اَللَّهِ تَعَالَى وَ سُنَّهِ رَسُولِ اَللَّهِ ص وَ اَلْقِیَامُ بِحَقِّهِ وَ اَلنَّعْشُ لِسُنَّتِهِ

لغات

یأرز: جانب دیگر مى‏رود، و دامن جمع مى‏کند

فیاله: سستى

تمالئوا: گرد آمدند

نعش: بلند کردن

ترجمه

از خطبه‏هاى آن حضرت علیه السّلام است که هنگام رفتن اصحاب جمل به بصره ایراد فرموده است :
«خداوند متعال پیامبرى راهنما با کتابى گویا و دستورى استوار برانگیخت که به وسیله آن جز بد سرشت هلاک نمى‏گردد همانا آنچه نابود کننده است بدعتهایى است که باطل را به صورت حقّ جلوه داده و مشتبه مى‏سازد، مگر آنچه خداوند از آن نگه دارد، بى‏گمان پیروى از حکومت الهى مایه حفظ و نگهدارى شماست، پس بى آن که خود را مورد سرزنش قرار دهید و ناگزیر بدانید اطاعت خود را تقدیم پیشگاه حق کنید، به خدا سوگند باید این کار را بکنید، و گرنه خداوند سلطنت اسلام را از شما به دیگران منتقل خواهد کرد و پس از آن هرگز به سوى شما باز نخواهد گشت تا این که به کسانى غیر از شما منتقل گردد.
این گروه به سبب ناخشنودى از حکومت من به یکدیگر پیوسته‏اند، و من تا هنگامى که از گسیختن جمعیّت شما بیم نداشته باشم شکیبایى خواهم کرد، زیرا اگر آنان اندیشه سست و رأى نادرست خود را به کار بندند، نظام امور مسلمانان گسیخته خواهد شد، اینان از آن رو به طلب دنیا برخاسته‏اند که بر کسى که خداوند حقّ او را به وى باز گردانیده رشک مى‏ورزند، و مى‏خواهند اوضاع را دگرگون و به حال پیشین باز گردانند، حقّ شما بر ما به کار بستن کتاب خدا و پیروى از پیامبر اوست که درود خداوند بر او و خاندانش باد و این که حقّ او را ادا کنیم، و سنّت او را بر پا داریم.»

شرح

فرموده است: إنّ اللّه بعث… تا هالک.
این جملات که مربوط به عموم مسلمانان و پایه دین و اساس حکومت آنان است سر آغاز خطبه قرار داده شده تا براى شنوندگان یادآورى، و موجب توجّه و بازگشت آنان به این اصول و مبانى باشد. واژه قائم در جمله أمر قائم به معناى راست و پایدار است.
فرموده است: لا یهلک عنه إلّا هالک.
یعنى: در این دین کسى هلاک نمى‏شود مگر آن که در اوج مخالفت با آن بوده، و سرنوشتى جز هلاکت و نابودى براى خود فراهم نکرده باشد، چنان که اگر گفته شود: این رشته از دانش را جز دانشمند نمى‏داند یعنى دانشمندى آن را مى‏داند که به منتهاى فضل و دانش رسیده باشد.
فرموده است: و إنّ المبتدعات المشبّهات… إلّا ما حفظ اللّه.

زیرا بدعتها و شبه ه‏هایى که در میان مردم پدید مى‏آید با کتاب خدا و سنّت پیامبر گرامى (ص) که تمامى حدود و احکام خداوند را شاملند، منافات و مخالفت دارند و پیروى از آنها موجب خروج از دین و ترک متابعت از کتاب و سنّت مى‏باشد، منظور از هلاکت در این عبارت نابودى در آخرت است.
فرموده است: إلّا ما حفظ اللّه.
این جمله مستثناى المهلکات است یعنى مگر آنچه خداوند حفظ کند و انسان را از دچار شدن به این مهلکات باز دارد، زیرا مهلکات یا اعمالى که موجب نابودى و هلاکت انسان است تنها دامنگیر کسى مى‏شود که آنها را به جاى آورد، امّا مشبّهات عبارت از چیزهایى است که شبیه سنّت است لیکن سنّت و سیرت رسول اکرم (ص) نیست، در برخى نسخه‏ها به جاى مشبّهات مشتبهات یعنى آنچه مایه اشتباه و التباس گردد نقل شده است، مراد از عبارت سلطان اللّه سلطه و قدرت اسلام است و منظور از آن سلطان دین اللّه است که مضاف (دین) حذف شده است و ممکن است مقصود آن حضرت نفس نفیس خودش باشد، زیرا او جانشین خداوند در روى زمین است، و براى بیان این که حکومت و قدرت او، سلطنت حقّ و مظهر عزّت و شوکت خداوند است واژه سلطان به اللّه اضافه شده است، و این روشن است که پیروى از حکومت حقّ مایه توانمندى و مصونیّت از گناه است، زیرا کسى که پیروان حقّ را در حالى که شمار آنها اندک بوده در برابر دشمنان بسیار یارى داده زنده جاوید است، و اکنون با این کثرت عدد اگر او را خالصانه فرمانبردارى و از حکومت او پیروى کنند هر چه بیشتر و شایسته‏تر آنان را یارى و پیروزى خواهد داد، از این رو فرموده است: فأعطوه طاعتکم غیر ملوّمه یعنى خداوند را آن چنان فرمانبردارى و بندگى کنید که به سبب آلودگى به نفاق و ریا مستوجب سرزنش و نکوهش نباشید

و پس از آن فرموده است: و لا مستکره بها یعنى طاعت و عبادت شما از روى بى‏میلى و اجبار نباشد، به جاى عبارت غیر ملوم غیر ملویّه نیز روایت شده است، یعنى طاعت شما کژ و نادرست نباشد. پس از این امیر مؤمنان (ع) آنان را بیم مى‏دهد که اگر فرمانبردارى نکنید خداوند قدرت و حکومت اسلام را از شما خواهد گرفت، و هرگز به شما باز نمى‏گرداند تا این که آن را به جاى دیگر منتقل، و در میان کسانى غیر از شما مستقرّ سازد، منظور آن حضرت از این سخن امر خلافت است، باید دانست که اگر در جمله حتّى یأرز الأمر إلى غیرکم واژه حتّى و آنچه پس از آن آمده غایت و نهایت نقل سلطنت حقّ از آنها دانسته شود برگشت و استقرار دوباره آن چنان که گفته شد از عبارت فهمیده نمى‏شود، لیکن اگر حتّى را غایت و پایان عدم انتقال حکومت حقّه اسلام به آنان بدانیم، برگشت آن را به آنان مى‏توان از سخن دریافت.
اگر گفته شود: چرا امام (ع) فرموده است: پس از آن حکومت اسلام هرگز به آنان باز نخواهد گشت، در حالى که با پدید آمدن دولت عبّاسى حکومت به آنان بازگشته است این پرسش را مى‏توان به چند گونه پاسخ داد: ۱- گروهى که در این گفتار طرف خطاب آن حضرت و از اصحاب و یاران او بشمارند هرگز دولت و قدرت به آنها باز نگشته است، زیرا پس از انقضاى حکومت بنى امیّه هیچ یک از اینها زنده نمانده بود، و پس از آن هم در هیچ موقع قدرت به کسانى از فرزندان اینها منتقل نشده است.
۲- سخن امیر مؤمنان (ع) مقیّد به واژه حتّى است که به اصطلاح نحویان براى غایت و نهایت مى‏آید، و فرموده است قدرت و حکومت اسلام هرگز به شما باز نمى‏گردد تا این که به گروه دیگرى منتقل گردد، چنان که قضیّه به همین صورت واقع شد، و حکومت از دست آنها بیرون رفت و به چنگ بنى امیّه افتاد.
۳- برخى از شارحان گفته‏اند، گفتار امام (ع) که «حکومت هرگز به شما باز نمى‏گردد تا این که…» به دنبال این شرط است: «اگر خدا را فرمانبردار نباشید»، و چون این شرط واقع نشده و بسیارى از مسلمانان بدون آلودگى به ریا و نفاق و بى‏اکراه و اجبار خداوند را بندگى و فرمانبردارى کرده‏اند، حکومت به‏ آنها باز گشته است.
۴- گروهى گفته‏اند: واژه ابدا براى مبالغه آمده است، چنان که به بدهکارى که وام خود را نمى‏پردازد گفته مى‏شود: لأحبسنّک أبدا یعنى تو را براى همیشه زندانى خواهم کرد.
بارى مراد از قومى که خلافت در کنار آنها قرار خواهد گرفت، بنى امیّه است چنان که رویدادها به همین نحو اتّفاق، و این امر به دست آنها افتاد.
فرموده است: إنّ هؤلاء قد تمالاؤا.
منظور از این گروه، طلحه و زبیر و عایشه و پیروان آنهاست، و این سخن اشاره دارد به این که رفتن اینان به بصره بر خلاف آنچه ادّعا و اظهار مى‏کنند براى خونخواهى عثمان نیست، بلکه به سبب ناخشنودى و خشمى است که از خلافت و حکومت آن حضرت دارند، پس از این امام (ع) وعده مى‏دهد: تا هنگامى که بیم تفرقه امّت و گسیختگى امور کشور پیش نیاید در برابر اعمال اینها بردبارى و شکیبایى خواهد کرد، و هشدار مى‏دهد که اگر اینها در راهى که در پیش گرفته‏اند همچنان بر اندیشه سست و خیال خام و سرکشى و نافرمانى خود ادامه دهند نظام امور مسلمانان گسیخته و جمعیّت آنان پراکنده خواهد شد.
فرموده است: إنّما طلبوا… تا علیه.
این سخن در بیان انگیزه ناخشنودى و خشم اینها از رسیدن آن حضرت به حکومت و خلافت است، و این به سبب دنیا طلبى و حسد ورزى آنها بر کسى است که خداوند دنیا را در اختیار او نهاده است، و این گفته به خاندان پیامبر اکرم (ص) اشاره دارد.
فرموده است: فأرادوا ردّ الأمور على أدبارها.
یعنى اینها مى‏خواهند اکنون هم خلافت را از خاندان پیامبر (ص) بیرون برند همان گونه که در نخست این کار را کردند یا حقّى را که به آنان بازگشته، همچون گذشته از آنها سلب کنند.

پس از این امام (ع) اعلام مى‏کند حقوقى را که مردم بر او دارند و این در صورتى است که صادقانه و دور از شائبه فرمانبردار باشند این است که در میان آنان به کتاب خدا عمل و از روش پیامبر گرامى (ص) پیروى کند، و نسبت به اداى حقوقى که خداوند واجب گردانیده اقدام، و سنّتهاى خداوند را جارى و بر پا دارد، و آنچه بر امام و پیشوا واجب است همین است، و توفیق از خداوند است.

ترجمه ‏شرح ‏نهج ‏البلاغه ابن‏ میثم بحرانی ج ۳ ،

بازدیدها: ۱۶

خطبه۱۶۷ ترجمه شرح ابن میثم بحرانی

(خطبه۱۶۸صبحی صالح)

و من کلام له ( علیه ‏السلام ) بعد ما بویع له بالخلافه، و قد قال له قوم من الصحابه لو عاقبت قوما ممن أجلب على عثمان فقال ( علیه ‏السلام ):

یَا إِخْوَتَاهْ إِنِّی لَسْتُ أَجْهَلُ مَا تَعْلَمُونَ وَ لَکِنْ کَیْفَ لِی بِقُوَّهٍ وَ اَلْقَوْمُ اَلْمُجْلِبُونَ عَلَى حَدِّ شَوْکَتِهِمْ یَمْلِکُونَنَا وَ لاَ نَمْلِکُهُمْ وَ هَا هُمْ هَؤُلاَءِ قَدْ ثَارَتْ مَعَهُمْ عِبْدَانُکُمْ وَ اِلْتَفَّتْ إِلَیْهِمْ أَعْرَابُکُمْ وَ هُمْ خِلاَلَکُمْ یَسُومُونَکُمْ مَا شَاءُوا وَ هَلْ تَرَوْنَ مَوْضِعاً لِقُدْرَهٍ عَلَى شَیْ‏ءٍ تُرِیدُونَهُ إِنَّ هَذَا اَلْأَمْرَ أَمْرُ جَاهِلِیَّهٍ وَ إِنَّ لِهَؤُلاَءِ اَلْقَوْمِ مَادَّهً إِنَّ اَلنَّاسَ مِنْ هَذَا اَلْأَمْرِ إِذَا حُرِّکَ عَلَى أُمُورٍ فِرْقَهٌ تَرَى مَا تَرَوْنَ وَ فِرْقَهٌ تَرَى مَا لاَ تَرَوْنَ وَ فِرْقَهٌ لاَ تَرَى هَذَا وَ لاَ ذَاکَ فَاصْبِرُوا حَتَّى یَهْدَأَ اَلنَّاسُ وَ تَقَعَ اَلْقُلُوبُ مَوَاقِعَهَا وَ تُؤْخَذَ اَلْحُقُوقُ مُسْمَحَهً فَاهْدَءُوا عَنِّی وَ اُنْظُرُوا مَا ذَا یَأْتِیکُمْ بِهِ أَمْرِی وَ لاَ تَفْعَلُوا فَعْلَهً تُضَعْضِعُ قُوَّهً وَ تُسْقِطُ مُنَّهً وَ تُورِثُ وَهْناً وَ ذِلَّهً وَ سَأُمْسِکُ اَلْأَمْرَ مَا اِسْتَمْسَکَ وَ إِذَا لَمْ أَجِدْ بُدّاً فَآخِرُ اَلدَّوَاءِ اَلْکَیُّ

لغات

أجلب علیه: بر ضدّ او گرد آورد.

عبدان: با تشدید دال و تخفیف آن و کسر عین و ضمّ آن جمع عبد: بردگان

التفّت: ملحق شد

مسمحه: آسان

شوکت: نیرو

یسومونکم: شما را وادار مى‏کنند

ترجمه

از سخنان آن حضرت علیه السّلام است :

پس از آن که با آن بزرگوار به خلافت بیعت شد، گروهى از یارانش به آن حضرت گفتند: کاش آنانى را که بر ضدّ عثمان مردم را شورانیدند کیفر مى‏ دادى، امام (ع) فرمود:

«اى برادران من از آنچه شما مى‏دانید ناآگاه نیستم، لیکن چگونه مرا بر این توانایى است و حال آن که گروهى که مردم را بر ضدّ عثمان گرد آوردند همچنان در حدّ قدرت و شوکت خود باقى هستند، آنان بر ما فرمان مى‏رانند و ما بر آنان چیرگى نداریم، آرى آنها همان کسانى هستند که غلامان شما با آنها قیام کرده و بادیه نشینان به آنها پیوسته‏اند، آنها هم اکنون در میان شما هستند، و به هر کارى که بخواهند مى‏توانند شما را وادار کنند و آزار برسانند، آیا شما راهى براى قدرت یافتن برخواسته‏هاى خود مى‏بینید همانا دست به این کار زدن نادانى و جاهلیّت است، این گروه داراى قدرت و یار و یاورند، مردم در باره این امر اگر به جنبش در آیند بر چند دسته خواهند شد، گروهى با شما همراه و همداستانند و دسته‏اى خلاف آنچه را شما مى‏خواهید خواهانند، و عدّه دیگر نه طالب اینند و نه خواهان آن، بنا بر این شکیبایى کنید تا مردم آرام شوند، و دلها بر جاى خود قرار گیرد، و باز گرفتن حقّ آسان و میسّر گردد، پس شتاب نکنید و بنگرید به شما چه فرمان مى‏دهم، و کارى نکنید که نیروى ما ضعیف شود، و قدرت ما از میان برود، و سستى و زبونى به بار آید، من در باره این امر تا آن جا که ممکن است خویشتن‏دارى خواهم کرد و اگر چاره‏اى نیابم آخرین دارو داغ کردن است.»

شرح

الف، در واژه إخوتاه بدل از یاى متکلم است که مضاف الیه مى‏باشد، و ها در آخر آن براى سکت است.
باید دانست که امیر مؤمنان (ع) این سخنان را در باره عذر تأخیر قصاص از کشندگان عثمان ایراد کرده است.
فرموده است: إنّی لست أجهل ما تعلمون.
این جمله دلیل بر این است که آن حضرت اجراى این امر را در نظر داشته است، امّا خلاصه آنچه در باره علل تأخیر این کار بیان فرموده عدم امکان لازم براى انجام دادن آن است، از این رو فرموده است چگونه مى‏توان به این کار دست‏ زد و حال این که گروهى که عثمان را کشته‏اند در حدّ قدرت خود باقى هستند، صدق گفتار آن حضرت روشن است، زیرا بیشتر مردم مدینه همان کسانى بودند که بر عثمان شوریده، براى کشتن او گرد آمده بودند، همچنین گروههاى انبوهى از مردم مصر و کوفه براى این منظور از شهرهاى خود حرکت کرده و پس از پیمودن مسافت‏هاى طولانى خود را به مدینه رسانیده، و نیز دسته‏هاى بسیارى از بادیه نشینان ناآگاه و بردگان مدینه نیز به آنها پیوسته بودند و با اجتماع این گروهها نیروى عظیمى تشکیل داده، و همدست و همسو انقلابى یک پارچه به وجود آورده بودند، به همین سبب آن حضرت مى‏گوید: و القوم المجلبون… تا یسومونکم ما شاءوا.
روایت شده که آن حضرت مردم را جمع کرده به وعظ و اندرز آنان پرداخت و سپس فرمود: کشندگان عثمان به پا خیزند، همگى مردم جز اندکى به پا خاستند، این عمل گواه صدق این گفتار است که فرموده است: کشندگان عثمان همچنان در حدّ قدرت و نیروى خود قرار دارند.
با توجّه به اوضاع و احوال مذکور براى آن حضرت امکانى فراهم نبوده که بتواند در برابر این جمعیّت دست به اقدامى بزند.

سپس امام (ع) براى پایان دادن به اصرار خونخواهان عثمان، آنان را مخاطب قرار داده و مى‏فرماید: همانا این امر کارى نابخردانه و جاهلیّت است، و مقصود آن حضرت از این سخن عمل شورش کنندگان و کشندگان عثمان است، زیرا کشتن او به مقتضاى شرع نبوده، و اعمال و خلافکاریهایى که مرتکب شده قتل او را واجب نمى‏کرده است«»، پس از آن مى‏فرماید این قوم که در صدد انتقام از آنها بر آمده‏اید داراى عوامل و قدرتند یعنى یار و یاور دارند، و اگر بنا شود از اینها قصاص به عمل آید، در این صورت مردم بطور کلّى سه دسته خواهند شد، این‏
سخن امام (ع) که بر سبیل استدلال علیه خونخواهان عثمان و اثبات ضعف نظریّه آنهاست در حکم قیاس ضمیر از شکل اوّل است و مرکّب از دو قضیّه شرطیّه متّصله مى‏باشد صغراى این دو، این جمله است که فرموده است: اگر دست به این کار زده شود، مردم در برابر این امر به چند دسته منقسم خواهند شد و کبراى آن که محذوف است این است که: هرگاه مردم براى اجراى این امر دچار چند دستگى شوند انجام دادن آن ممکن نیست، نتیجه این است که اگر به این کار دست زده شود انجام نخواهد شد، پس از این، اختلاف نظر مردم و چند دستگى آنها را در باره این امر بیان مى‏کند، و مى‏فرماید: گروهى خونخواهى از کشندگان عثمان را کارى درست دانسته و با اینان هم عقیده‏اند، دسته دیگر این عمل را نادرست مى‏دانند و اینها یاران کسانى هستند که باید آنها را قصاص کرد، گروهى هم نه با آن عقیده همراهى دارند و نه با این، بلکه در این باره مانند موضوع حکمیّت بى‏طرفى اختیار کرده، و خویشتن را کنار مى‏کشند، پس از این امام (ع) دستور مى‏دهد: شکیبایى کنند تا آرامش در میان مردم برقرار شود، زیرا براى آنان روشن فرمود که اقدام در باره این امر در این هنگام به مصلحت نیست، و زمانى که مردم آسودگى یابند و دلها آرام شود گرفتن حقّ آسان خواهد شد.

فرموده است: فاهدءو عنّى و انظروا ما ذا یأتیکم به من أمری.
این گفتار دلالت دارد که آن حضرت در این باره منتظر به دست آمدن فرصت بود، پس از این آنان را از شتاب در اقدام به کارى که موجب تضعیف قدرت دین و موجب سستى و زبونى آن مى‏گردد بیم مى‏دهد زیرا اگر آن حضرت در این موقع، دستگیرى و مجازات کشندگان عثمان را آغاز مى‏کرد، از بروز و تجدید فتنه‏اى که از آشوب نخستین یعنى فتنه قتل عثمان بزرگتر و دامنه‏اش گسترده‏تر باشد ایمنى حاصل نبوده و احتمال آن بسیار قوى بود، بنا بر این آنچه مقتضاى تدبیر و موافق عقل و شرع به نظر مى‏رسید، خوددارى از دست زدن به این کار تا برقرارى آرامش و فرو نشستن فتنه و خشم انقلابیها و بازگشت آنها به شهر و دیار خود بود، با این حال دور نیست که امام (ع) در این انتظار بود که فرزندان و بستگان عثمان طبق معمول براى دادرسى و خونخواهى مراجعه و اشخاصى را که در کشتن عثمان دست داشته و او را محاصره کرده بودند به نام معرفى کنند تا حاکم بتواند حکم خدا را در باره آنها اجرا کند، لیکن این امر صورت نگرفت، و معاویه به همراه مردم شام سر به طغیان برداشت، و بازماندگان عثمان نیز نزد او رفته دست به دامن او زدند، و از حوزه فرمانروایى امیر مؤمنان (ع) جدا گردیدند، و به صورت شرعى براى خونخواهى قتل عثمان اقدام نکردند، و تنها با ستیزه‏گرى و غلبه جویى خواستار قصاص بودند، و معاویه نیز این قضیّه را وسیله‏اى براى برانگیختن تعصّبهاى جاهلى و احساسات قبیله‏اى قرار داد، و هیچ کدام از اینها براى قصاص از راه درست وارد نشدند، برخى گفته‏اند قیام طلحه و زبیر و نقض بیعت آنها با امیر مؤمنان (ع) و شروع آنها به غارت اموال مسلمانان در بصره و کشتار صلحاى مسلمانان آن جا و دیگر وقایعى که در این هنگام اتّفاق افتاد، مانع آن شد که امام (ع) کشندگان عثمان را قصاص کند و از این روست که آن حضرت ضمن برخى از سخنان خود به معاویه مى‏فرماید: امّا این که خونخواهى عثمان را در خواست مى‏کنى، به فرمان در آى و خونخواهان عثمان را براى داورى به نزد من روانه کن، تا برابر کتاب خدا و سنّت پیامبرش (ص) در باره تو و آنها رفتار شود.

امّا این که فرموده است: و سأمسک الأمر ما استمسک… تا آخر.
باید دانست که آن حضرت زمانى این سخنان را ایراد فرموده که گفتگو علیه آن حضرت در باره قضیّه عثمان بالا گرفته و شورش طلحه و زبیر که از بزرگان صحابه بودند و شکستن بیعت خود با آن حضرت به این بهانه، امور مسلمانان را دستخوش اضطراب و بسیارى از آنان را پراکنده و پریشان خاطر ساخته بود، و به همین مناسبت است که برخى از یاران آن حضرت به منظور آرام کردن فتنه طلحه و زبیر و جلوگیرى از آشوبى که از ناحیه معاویه و بروز اختلال در امور شام، انتظار مى‏رفت، از آن حضرت درخواست کردند که کشندگان عثمان قصاص شوند، و آن بزرگوار در پاسخ فرموده است که من عذر خود را بیان، و موانع را توضیح داده‏ام اگر نپذیرند من رشته این امر را در دست خود همچنان نگه خواهم داشت یعنى با تمام نیرو خلافت را حفظ خواهم کرد، و اگر براى آرام کردن آنان چاره‏اى نیابم، یعنى چاره‏اى جز نبرد با سرکشان و بیعت شکنان نبینم آخرین دارو را که داغ کردن است به کار خواهم برد یعنى با آنان به نبرد خواهم پرداخت، زیرا پایان کار کسانى که به نافرمانى و سرکشى برخیزند جز این نیست، و دلهاى بیمار آنها جز به این دارو درمان نخواهد یافت، همچنان که آخرین داروى تن بیمار جز داغ کردن نیست. و توفیق از خداست.

ترجمه ‏شرح ‏نهج ‏البلاغه ابن ‏میثم بحرانی ج ۳

بازدیدها: ۸

خطبه۱۶۶ ترجمه شرح ابن میثم بحرانی

(خطبه۱۶۷صبحی صالح)

و من خطبه له ( علیه‏ السلام ) فی أوائل خلافته

إِنَّ اَللَّهَ تَعَالَى أَنْزَلَ کِتَاباً هَادِیاً بَیَّنَ فِیهِ اَلْخَیْرَ وَ اَلشَّرَّ فَخُذُوا نَهْجَ اَلْخَیْرِ تَهْتَدُوا وَ اِصْدِفُوا عَنْ سَمْتِ اَلشَّرِّ تَقْصِدُوا اَلْفَرَائِضَ اَلْفَرَائِضَ أَدُّوهَا إِلَى اَللَّهِ تُؤَدِّکُمْ إِلَى اَلْجَنَّهِ إِنَّ اَللَّهَ حَرَّمَ حَرَاماً غَیْرَ مَجْهُولٍ وَ أَحَلَّ حَلاَلاً غَیْرَ مَدْخُولٍ وَ فَضَّلَ حُرْمَهَ اَلْمُسْلِمِ عَلَى اَلْحُرَمِ کُلِّهَا وَ شَدَّ بِالْإِخْلاَصِ وَ اَلتَّوْحِیدِ حُقُوقَ اَلْمُسْلِمِینَ فِی مَعَاقِدِهَا فَالْمُسْلِمُ مَنْ سَلِمَ اَلْمُسْلِمُونَ مِنْ لِسَانِهِ وَ یَدِهِ إِلاَّ بِالْحَقِّ وَ لاَ یَحِلُّ أَذَى اَلْمُسْلِمِ إِلاَّ بِمَا یَجِبُ بَادِرُوا أَمْرَ اَلْعَامَّهِ وَ خَاصَّهَ أَحَدِکُمْ وَ هُوَ اَلْمَوْتُ فَإِنَّ اَلنَّاسَ أَمَامَکُمْ وَ إِنَّ اَلسَّاعَهَ تَحْدُوکُمْ مِنْ خَلْفِکُمْ تَخَفَّفُوا تَلْحَقُوا فَإِنَّمَا یُنْتَظَرُ بِأَوَّلِکُمْ آخِرُکُمْ اِتَّقُوا اَللَّهَ فِی عِبَادِهِ وَ بِلاَدِهِ فَإِنَّکُمْ مَسْئُولُونَ حَتَّى عَنِ اَلْبِقَاعِ وَ اَلْبَهَائِمِ وَ أَطِیعُوا اَللَّهَ وَ لاَ تَعْصُوهُ وَ إِذَا رَأَیْتُمُ اَلْخَیْرَ فَخُذُوا بِهِ وَ إِذَا رَأَیْتُمُ اَلشَّرَّ فَأَعْرِضُوا عَنْهُ


لغات

أصدفوا: روى گردانید

معاقدها: جاهاى آن

تقصدوا: میانه رو باشید

ترجمه

«خداوند متعال کتابى فرو فرستاد که راهنماست، و در آن خوبیها و بدیها را بیان فرموده است، پس راه خوبیها را در پیش گیرید تا هدایت یابید، و از بدیها روى گردانید تا رهرو راه راست باشید، بر شما باد به انجام دادن واجبات الهى آنها را سخت مواظب باشید و براى خدا به جا آورید تا شما را به بهشت برسانند، آنچه را خداوند متعال حرام کرده مجهول و ناشناخته نیست، و آنچه را حلال فرموده، از فساد و تباهى پاک است، او حرمت فرد مسلمان را بر همه آنچه محترم است برترى داده و حقوق مسلمانان را با پیوند اخلاص و توحید به یکدیگر بستگى داده است، پس مسلمان کسى است که مسلمان از زبان و دست او جز به حکم حقّ ایمن و آسوده باشند، و آزار هیچ مسلمانى جز مطابق آنچه خداوند واجب ساخته است روا نیست.
براى آمادگى در برابر امرى که دامنگیر همگى شما مى‏شود و آن مرگ است بشتابید، زیرا مردم پیشاپیش شما در حرکتند، و قیامت از پشت سر، شما را به پیش مى‏راند، سبکبار باشید تا به یاران بپیوندید، زیرا پیشینیان در انتظار پسینیانند.
از خداوند در باره بندگان و شهرهاى او بترسید، زیرا شما حتّى از زمینها و دامها سؤال خواهید شد، خداوند را فرمانبردار باشید و نافرمانى او نکنید، هنگامى که کارى را خوب یافتید آن را به کار بندید، و زمانى که با امر بدى برخورد کردید از آن روى گردانید.»

شرح

امیر مؤمنان (ع) این خطبه را با ذکر فضیلت کتاب خدا که راهنما و بیانگر طریق خوبیها و بدیهاست آغاز فرموده، و سپس دستور داده که راه خوبى و نیکى را برگزینند، زیرا این راه هدایت و طریق وصول به اهداف و مقاصد پایدار است و از شرّ و بدى و اثرات آن دورى کنند، زیرا اختیار طریق حقّ و پایدارى و استقامت در آن، منوط به دورى جستن از شرّ و تباهى است. پس از آن در باره اداى واجبات الهى تأکید مى‏کند، زیرا مهمّترین راه خوبى و نیکى همین است و به همین سبب فرموده است که اداى واجبات، شما را به بهشت مى‏رساند، زیرا بهشت پایان و سرانجام همه نیکیهاست، بعد از آن بیان مى‏کند که آنچه را خداوند حرام و مردم را از آن ممنوع فرموده غیر معلوم و ناشناخته نیست، بلکه در نهایت وضوح است، همچنین چیزى را که حلال اعلام فرموده روشن و از هر بدى به دور است، یعنى در آن هیچ عیبى و شبهه‏اى نبوده و براى ترک کننده‏اش عذرى نیست، این که حرمت فرد مسلمان را بر هر چه محترم است برترى داده، مستند به حدیث پیامبر اکرم (ص) است که بدین عبارت مى‏باشد: «حرمه المسلم فوق کلّ حرمه دمه و عرضه و ماله» یعنى: حرمت جان و آبرو و مال مسلمان از هر حرمتى بالاتر است. 
در باره این که امیر مؤمنان (ع) فرموده است: خداوند حقوق مسلمانان را به وسیله اخلاص و توحید به یکدیگر پیوند داده است، مراد این است که خداوند اخلاص و توحید را به هم مربوط ساخته و بر خدا پرستان با اخلاص حفظ حقوق مسلمانان و رعایت جانب آنان را واجب گردانیده و محافظت حقوق مسلمانان را با توحید خود قرین ساخته، تا آن حدّ که در فضیلت با آن برابر گردیده است.

پس از این امام (ع) مسلمان راستین و برخى از صفات شایسته او را معرّفى مى‏کند، که وى کسى است که مسلمانان از دست و زبانش ایمن و آسوده باشند مگر این که دست و زبانش، به حق، سبب آزار مسلمانى شود و آنچه آن حضرت در این باره فرموده نیز عین حدیث نبوى است.
فرموده است: لا یحلّ أذى المسلم الّا بما یجب.
این سخن که آزار مسلمان جز در جایى که خدا واجب فرموده روا نیست مانند گفتار پیش آن حضرت است که فرمود:… إلّا بالحقّ، و استثناى إلّا بما یجب در این جمله براى تأکید آن است، پس از این سخنان به مرگى که همگان را بطور عموم فرا مى‏گیرد و هر کسى را به گونه‏اى خاصّ دامنگیر مى‏شود، هشدار مى‏دهد، یعنى آن چیزى که هیچ کس از آن رهایى ندارد مردن است، و با این که همه جانداران در گرو آنند و میان آنان عمومیّت دارد با این حال هر کس را مرگى خاصّ خود اوست و ویژگى و چگونگى آن با مرگ دیگران تفاوت دارد، این که آن حضرت دستور مى‏دهد که به سوى آن بشتابند و بر آن مبادرت و پیشدستى‏ کنند، مراد این است که پیش از آن که مرگ بر انسان سبقت گیرد به عمل پردازد و براى جهان بعد از آن آماده شود، و گوشزد مى‏فرماید که مردمان در پیشاپیش شمایند یعنى آنان در این سفر آخرت بر شما سبقت گرفته‏اند، و قیامت پشت سر آنان، شما را به پیش مى‏راند و به دنبال این سخن دستور مى‏دهد که سبکبار باشید تا به آنان بپیوندید و براى این که آنان را در این راه برانگیزاند و بر سر شوق آورد مى‏فرماید پیشینیان شما در انتظار پسینیانند یعنى آنانى که به دیار آخرت پیوسته‏اند چشم به راه بازماندگان خویشند تا همگى در روز رستاخیز برانگیخته شوند. ناگفته نماند که عین الفاظ مذکور پیش از این در برخى از خطبه‏ها آمده و بطور کامل شرح داده شده است، پس از این آن بزرگوار دستور مى‏دهد که در باره بندگان خدا از او بترسید، و در باره آنچه باید نسبت به یکایک افراد رعایت کرد از خداوند بیمناک باشید، همچنین با ترک فساد در زمین و ایجاد تباهى در شهرهایش از نافرمانى او بپرهیزید، و گوشزد مى‏کند که رعایت این امور واجب است، زیرا هر عملى که آدمى انجام مى‏دهد هر چند اندک و ناچیز باشد پرسش و بازخواست به دنبال خود دارد، و به سختى مورد بررسى و بازپرسى قرار مى‏گیرد تا آن اندازه که در باره جاها و مکانها نیز پرسش، و گفته مى‏شود: چرا در این جا وطن کرده و از آن جا دورى گزیدید، و نیز در باره رفتار با دامها و چهار پایان نیز بازخواست مى‏شود، و گفته خواهد شد: چرا این حیوان را زدى و آن دیگر را کشتى و آنها را آزار دادى، این گفتار اشاره به قول خداوند متعال دارد که فرموده است: «وَ لَتُسْئَلُنَّ عَمَّا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ«»» همچنین «ثُمَّ لَتُسْئَلُنَّ یَوْمَئِذٍ عَنِ النَّعِیمِ«»» در باره تفسیر آیه اخیر و نعمتهایى که از آن پرسش مى‏شود گفته‏اند که نعیم عبارت است از سیرى شکم و آشامیدن آب سرد و لذّت خواب و آسایش مسکن و خوى خوش است، نیز خداوند متعال فرموده است: «وَ لا تَقْفُ ما لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ إِنَ‏ السَّمْعَ وَ«»» در باره این آیه گفته شده از انسان مى‏پرسند: چرا دل و گوش خود را غافل و مشغول داشتى در حدیث صحیح از پیامبر اکرم (ص) آمده است که: خداوند انسانى را بدین سبب که گربه‏اى را در خانه زندانى و گرسنه نگهدارى کرد تا بمرد مورد عذاب قرار داده است.
پس از بیان این سخنان امام (ع) گفتار خود را خلاصه فرموده و به فرمانبردارى خداوند امر، و از نافرمانى او نهى، و سفارش مى‏کند که هنگامى که با کار نیکى روبرو شوید آنرا به کار بندید، و زمانى که با شرّ و بدى برخورد کنید از آن دورى جویید.

ترجمه ‏شرح ‏نهج ‏البلاغه ابن‏ میثم بحرانی ج ۳

بازدیدها: ۱۲

خطبه۱۶۵ ترجمه شرح ابن میثم بحرانی

(خطبه۱۶۶صبحی صالح)

و من خطبه له ( علیه‏ السلام ) الحث على التآلف‏

بخش اول
لِیَتَأَسَّ صَغِیرُکُمْ بِکَبِیرِکُمْ- وَ لْیَرْأَفْ کَبِیرُکُمْ بِصَغِیرِکُمْ- وَ لَا تَکُونُوا کَجُفَاهِ الْجَاهِلِیَّهِ- لَا فِی الدِّینِ یَتَفَقَّهُونَ وَ لَا عَنِ اللَّهِ یَعْقِلُونَ- کَقَیْضِ بَیْضٍ فِی أَدَاحٍ- یَکُونُ کَسْرُهَا وِزْراً وَ یُخْرِجُ حِضَانُهَا شَرّاً

لغات

قیض البیض: شکستن تخم است، قضت البیضه یعنى تخم را شکستم

أداح: جمع أدحىّ بر وزن افعول و مصدر آن دحو است و آن جایى است که شتر مرغ در آن جوجه مى‏گذارد.

انقاضت: بى‏آن که آن را بشکنند شکافته شد.

تقیّضت: بر اثر شکافتگى شکسته شد

ترجمه

از سخنان آن حضرت علیه السّلام است:
«باید کوچک شما به بزرگ شما اقتدا کند، و بزرگ شما به کوچک شما مهربان باشد، شما مانند ستم پیشگان جاهلیّت نباشید که نه در دین آگاهى به دست مى‏آوردند، و نه در شناختن خداوند مى‏اندیشیدند، همچون تخم پرندگان در آشیانه شتر مرغ بودند که شکستن آن گناه است، و (چون ممکن است تخم مار باشد) جوجه آن مایه شرّ و فساد.»

شرح

امیر مؤمنان (ع) در این سخنان دستور مى‏دهد که کوچک آنان به بزرگشان‏ تأسّى کند، زیرا بزرگترها از آزمودگى و زیرکى و عاقبت اندیشى بیشترى برخوردارند و به این که نمونه و سرمشق باشند سزاوارترند، همچنین به بزرگسالان سفارش مى‏کند که به خردسالان و کوچکترهاى خود مهربان باشند، زیرا به کوچکترها گمان ضعف مى‏رود و در معرض این احتمالند و شایسته نوازش و مهربانى‏اند، و به سبب کم تجربگى در کارها معذور مى‏باشند، این که امام (ع) نخست به کوچکترها فرمان مى‏دهد که از بزرگترها پیروى کنند چون آنها به تأدیب و آموزش نیازمندترند، و هدف از به کار بستن این دستورها انتظام امور، و ایجاد دوستى و همبستگى میان آنهاست، پس از این آنان را منع مى‏کند از این که همانند جفاکاران و ستم پیشگان دوران جاهلیّت باشند که نه در صدد آموختن و فهمیدن دین بودند و نه اوامر الهى را درک مى‏کردند، و درست به تخم افعى در لانه خود شبیه بودند، که اگر کسى آن را بشکند بدین سبب که این جانور را آزار داده و یا بنا بر آنچه گفته شده به گمان این که تخم حیوان دیگرى مثلا مرغ سنگخواره باشد گناه کرده است و اگر آن را رها کند و نشکند نگهدارى آن شر و فسادى بر پا مى‏کند، زیرا اژدهایى کشنده از آن بیرون خواهد آمد، اینان هم اگر شبیه همان ستمگران دوران جاهلیّت باشند همین وضع را دارند، زیرا آزار و اهانت آنها از نظر حفظ حرمت اسلام ظاهرى آنان روا نیست، و اگر بدین حال رها و به دست نادانى و نابخردى خود سپرده شوند، شیطانهایى به بار خواهند آمد. و توفیق از خداوند است.

 

بخشى از این خطبه است:

 

افْتَرَقُوا بَعْدَ أُلْفَتِهِمْ وَ تَشَتَّتُوا عَنْ أَصْلِهِمْ- فَمِنْهُمْ آخِذٌ بِغُصْنٍ أَیْنَمَا مَالَ مَالَ مَعَهُ- عَلَى أَنَّ اللَّهَ تَعَالَى سَیَجْمَعُهُمْ لِشَرِّ یَوْمٍ لِبَنِی أُمَیَّهَ- کَمَا تَجْتَمِعُ قَزَعُ الْخَرِیفِ- یُؤَلِّفُ اللَّهُ بَیْنَهُمْ ثُمَّ یَجْمَعُهُمْ رُکَاماً کَرُکَامِ السَّحَابِ- ثُمَّ یَفْتَحُ اللَّهُ لَهُمْ أَبْوَاباً- یَسِیلُونَ مِنْ مُسْتَثَارِهِمْ کَسَیْلِ الْجَنَّتَیْنِ- حَیْثُ لَمْ تَسْلَمْ عَلَیْهِ قَارَهٌ- وَ لَمْ تَثْبُتْ عَلَیْهِ أَکَمَهٌ- وَ لَمْ یَرُدَّ سَنَنَهُ رَصُّ طَوْدٍ وَ لَا حِدَابُ أَرْضٍ- یُذَعْذِعُهُمُ اللَّهُ فِی بُطُونِ أَوْدِیَتِهِ- ثُمَّ یَسْلُکُهُمْ یَنَابِیعَ فِی الْأَرْضِ- یَأْخُذُ بِهِمْ مِنْ قَوْمٍ حُقُوقَ قَوْمٍ- وَ یُمَکِّنُ لِقَوْمٍ فِی دِیَارِ قَوْمٍ- وَ ایْمُ اللَّهِ لَیَذُوبَنَّ مَا فِی أَیْدِیهِمْ بَعْدَ الْعُلُوِّ وَ التَّمْکِینِ- کَمَا تَذُوبُ الْأَلْیَهُ عَلَى النَّارِ أَیُّهَا النَّاسُ لَوْ لَمْ تَتَخَاذَلُوا عَنْ نَصْرِ الْحَقِّ- وَ لَمْ تَهِنُوا عَنْ تَوْهِینِ الْبَاطِلِ- لَمْ یَطْمَعْ فِیکُمْ مَنْ لَیْسَ مِثْلَکُمْ- وَ لَمْ یَقْوَ مَنْ قَوِیَ عَلَیْکُمْ- لَکِنَّکُمْ تِهْتُمْ مَتَاهَ بَنِی إِسْرَائِیلَ- وَ لَعَمْرِی لَیُضَعَّفَنَّ لَکُمُ التِّیهُ مِنْ بَعْدِی أَضْعَافاً- بِمَا خَلَّفْتُمُ الْحَقَّ وَرَاءَ ظُهُورِکُمْ- وَ قَطَعْتُمُ الْأَدْنَى وَ وَصَلْتُمُ الْأَبْعَدَ- وَ اعْلَمُوا أَنَّکُمْ إِنِ اتَّبَعْتُمُ الدَّاعِیَ لَکُمْ- سَلَکَ بِکُمْ مِنْهَاجَ الرَّسُولِ وَ کُفِیتُمْ مَئُونَهَ الِاعْتِسَافِ- وَ نَبَذْتُمُ الثِّقْلَ الْفَادِحَ عَنِ الْأَعْنَاقِ

لغات

قزع: پاره ابرهاى پراکنده

قارّه: قرارگاه

حداب: جمع حدب، زمین بلند

تهنوا: سست مى‏شوید،

توهین الباطل: خوار گردانیدن باطل

فادح: سنگین

مستثارهم: جاى جوش و خروش ابرها

أکمه: تپّه

ذعذعه: با هر دو ذال نقطه‏دار، پراکندن

ترجمه

«پس از انس و همدمى از یکدیگر جدا گشتند، و از اصل و ریشه خود دور و پراکنده شدند، برخى به شاخه‏اى آویختند و به هر سو که مایل گشت مایل شدند، تا این که خداوند آنان را براى بدترین روزى که بنى امیّه در پیش دارند مانند ابر پاییزى گرد خواهد آورد، و مانند ابرهاى به هم پیوسته و انبوه میان آنان سازش و همبستگى برقرار مى‏سازد، سپس درهایى بر روى آنها مى‏گشاید، و از جایى که برانگیخته مى‏شوند مانند سیل میان دو باغ (شهر مآرب) سرازیر مى‏شوند آن چنان که هیچ‏ پشته و تپّه‏اى به حال خود بر جاى نمى‏ماند، و این سیل را استوارى و پا برجایى کوه و بلنداى زمین از راه خود بر نمى‏گرداند، خداوند آنان را در درون درّه‏ها پراکنده، و سپس مانند چشمه- سارها در زمین روان مى‏سازد، و به وسیله آنها حقوق گروهى را از گروه دیگر باز مى‏ستاند و مردمانى را در جاى مردمان دیگر مى‏نشاند، به خدا سوگند آنها پس از برترى و قدرتمندى مانند دنبه که بر روى آتش آب مى‏شود گداخته و نابود خواهند شد.

اى مردم اگر در یارى حقّ از کمک به یکدیگر دست باز نمى‏داشتید، و در پست کردن و زبون ساختن باطل سستى نمى‏کردید، کسى که همپایه شما نیست بر شما طمع نمى‏کرد، و آن که در برابر شما قوّت یافته بر شما توان و نیرو نمى‏یافت، لیکن شما مانند قوم بنى اسرائیل سرگردان شدید، و به جان خودم سوگند پس از من سرگردانى شما چند برابر خواهد شد، زیرا شما حقّ را رها و به پشت سر انداختید، و از کسى که نزدیکتر است بریدید و به دورترین پیوستید و بدانید اگر از رهنماى خود پیروى مى‏کردید شما را به راه پیامبر خدا (ص) مى‏برد، و از رنج بیراهه روى آسوده مى‏گشتید و این بار گران دشواریها را از دوش خود به دور مى‏انداختید.»

شرح

در این بخش از خطبه روى سخن امیر مؤمنان (ع) با اصحاب و یارانش مى‏باشد، مراد از اصل در عبارت و تشتّتوا عن أصلهم خود آن حضرت علیه السّلام است، و جدایى آنها پس از انس و الفت، کناره‏گیرى آنها از جمعیّت آن بزرگوار و پیوستن آنها به خوارج و جز آنهاست.

فرموده است: فمنهم آخذ بغصن.
یعنى برخى از این یارانش به کسى که پس از او از خاندان پیامبر گرامى (ص) جانشین او خواهد شد تمسّک خواهند جست و به راه او خواهند رفت مانند شیعیان، و این که برخى دیگر به راه دیگر خواهند رفت گفته نشده و در تقدیر است به سبب این است که با بیان حال دسته نخست، به ذکر احوال دسته دوم نیازى نبوده است.

فرموده است: على أنّ اللّه سیجمعهم.
یعنى کسانى که بر اعتقاد خود نسبت به ما پایدار بوده، و در بدترین‏ سرنوشتى که بنى امیّه در پیش دارد شرکت نداشته باشند خداوند آنان را به دور هم گرد خواهد آورد، گرد آمدن این گروه و پیوستن آنها را به یکدیگر به پاره‏هاى ابر پراکنده در پاییز تشبیه فرموده است که به هم پیوسته و انبوه و متراکم مى‏گردد، و مناسبت این تشبیه، اجتماع این گروه پس از جدایى و پراکندگى آنهاست، مراد از درهایى که خداوند به روى آنان باز مى‏کند یا عبارت از نوع آراء و اعتقادهایى است که موجب غلبه و بر انگیختن آنها به گردهمایى و اجتماع آنها شده، و یا اسباب و انگیزه‏هایى اعمّ از اینهاست مانند دیگر عواملى که موجب چیرگى و غلبه است از قبیل همیارى یکدیگر و ایثار در جان و مال و مانند اینها.

امام (ع) براى قیام و خروج این جمعیّت، واژه سیل را استعاره فرموده، و جنبش آنها را به سیل عرم که موجب نابودى دو باغستانى که این سیل از میان آنها گذشته و سدّ مآرب را ویران ساخته تشبیه فرموده است، و این دو باغستان در شهر سبا (در یمن) بوده و قرآن کریم از آن خبر داده که «فَأَرْسَلْنا عَلَیْهِمْ سَیْلَ الْعَرِمِ وَ بَدَّلْناهُمْ بِجَنَّتَیْهِمْ جَنَّتَیْنِ«»» وجه مناسبت در این تشبیه قیام و خروج شدید اینها و ویرانى و تباهى است که به وسیله آنان به وجود مى‏آید همانند سیل که زمینهاى بلند هم از آسیب آن مصون نمى‏ماند، و کوههاى استوار آن را از راه و جریان خود باز نمى‏گرداند، یعنى رویدادى سخت فراگیر است.

پس از این فرموده است: یذعذعهم اللّه فی بطون أودیته، ثمّ یسلکهم ینابیع فى الأرض.
جمله دوّم از الفاظ قرآن است، و منظور این است: همان گونه که خداوند باران را از آسمان فرود آورده، و در لابلاى زمین جا مى‏دهد، و سپس از دهانه چشمه‏ها سرازیر مى‏گرداند، این گروه را نیز به همین گونه در دل درّه‏ها و تنگناهاى زمین پراکنده و پنهان ساخته و پس از این آنان را ظاهر گردانیده به وسیله آنان‏ حقوق از دست رفته گروهى را از گروه دیگر باز مى‏ستاند، و قومى را در سرزمین و دیار قوم دیگر جا داده استیلا مى‏بخشد، سپس سوگند یاد مى‏کند که آنچه بنى امیّه دارند همچون دنبه که بر روى آتش آب مى‏شود گداخته مى‏گردد، وجه مشابهت نابودى و از میان رفتن آنها مى‏باشد، مصداق این وقایع که امیر مؤمنان (ع) از آنها خبر داده، نهضت شیعیان هاشمى و اتّفاق آنها در بر انداختن حکومت بنى امیّه است، و در این دعوت و قیام که در اواخر دوران حکومت مروان حمار آخرین فرمانرواى اموى واقع شد آنهایى که در دوستى على (ع) و خاندان او ثابت قدم بودند و هم غیر اینان شرکت داشتند.

امام (ع) پس از این سخنان به نکوهش شنوندگان مى‏پردازد، و به عواملى که موجب برانگیختن طمع و چیرگى کسانى بر آنها شده که از نظر قدرت و منزلت از آنان پست‏ترند اشاره مى‏فرماید و منظور آن حضرت معاویه و یاران اوست، و این عوامل عبارت از خوددارى آنها از یارى حقّ، و ضعف و سستى آنان در زبون گردانیدن باطل است، و این سخنان را براى سرزنش و توبیخ آنان بیان مى‏کند، سپس امام (ع) سرگشتگى و حیرتزدگى آنها را به سرگردانى قوم بنى اسرائیل تشبیه مى‏کند، و آنچه سبب این شباهت است، سستى و خوارى و زبونى اینهاست همان گونه که بنى اسرائیل به سبب نافرمانى و خوددارى از اجراى اوامر الهى، خداوند آنها را در وادى سرگردانى گرفتار، و به خوارى و زبونى دچار ساخت، پس از این آنان را از فرجام این سستى و سر انجام خوددارى آنان از یارى یکدیگر خبر داده و هشدار مى‏دهد که ادامه این روش مایه مزید حیرت، و پس از درگذشت آن حضرت موجب پراکندگى و روگردانیدن آنان از حقّ، و بریدن از آن بزرگوار است با همه خویشى و پیوستگى که با پیامبر خدا (ص) دارد، و باعث پیوستن به معاویه و جز اوست با همه دورى نسبتى که معاویه را با پیامبر (ص) است. سپس آن حضرت به ارشاد شنوندگان و جلب آنان براى پیروى و فرمانبردارى از خود پرداخته و فرموده است: اگر دعوت کننده را فرمانبردار باشید و مراد او از دعوت کننده خود آن حضرت است، شما را به شیوه و طریقه پیامبر گرامى (ص) سوق داده و به آن راه، خواهد برد، و از رنج گمراهى و سرگشتگى رهایى خواهید یافت، و بار گناهان آخرت را از دوش خود بر خواهید داشت، گناهانى که بسیار سنگین است، شاید مراد آن حضرت از بار سنگین، گرفتاریهاى همین اوقات و رویدادهاى دشوارى باشد که به سبب سرپیچى و نافرمانى مردم از اوامر آن حضرت به آنها رو آورده بود. و توفیق از خداوند است.

 

ترجمه‏ شرح ‏نهج ‏البلاغه ابن ‏میثم بحرانی ج ۳ 

بازدیدها: ۱۴

خطبه۱۶۴ ترجمه شرح ابن میثم بحرانی

(خطبه۱۶۵صبحی صالح)

و من خطبه له ( علیه ‏السلام ) یذکر فیها عجیب خلقه الطاوس‏ خلقه الطیور

اِبْتَدَعَهُمْ خَلْقاً عَجِیباً مِنْ حَیَوَانٍ وَ مَوَاتٍ وَ سَاکِنٍ وَ ذِی حَرَکَاتٍ وَ أَقَامَ مِنْ شَوَاهِدِ اَلْبَیِّنَاتِ عَلَى لَطِیفِ صَنْعَتِهِ وَ عَظِیمِ قُدْرَتِهِ مَا اِنْقَادَتْ لَهُ اَلْعُقُولُ مُعْتَرِفَهً بِهِ وَ مَسَلِّمَهً لَهُ وَ نَعَقَتْ فِی أَسْمَاعِنَا دَلاَئِلُهُ عَلَى وَحْدَانِیَّتِهِ وَ مَا ذَرَأَ مِنْ مُخْتَلِفِ صُوَرِ اَلْأَطْیَارِ اَلَّتِی أَسْکَنَهَا أَخَادِیدَ اَلْأَرْضِ وَ خُرُوقَ فِجَاجِهَا وَ رَوَاسِیَ أَعْلاَمِهَا مِنْ ذَاتِ أَجْنِحَهٍ مُخْتَلِفَهٍ وَ هَیْئَاتٍ مُتَبَایِنَهٍ مُصَرَّفَهٍ فِی زِمَامِ اَلتَّسْخِیرِ وَ مُرَفْرِفَهٍ بِأَجْنِحَتِهَا فِی مَخَارِقِ اَلْجَوِّ اَلْمُنْفَسِحِ وَ اَلْفَضَاءِ اَلْمُنْفَرِجِ کَوَّنَهَا بَعْدَ إِذْ لَمْ تَکُنْ فِی عَجَائِبِ صُوَرٍ ظَاهِرَهٍ وَ رَکَّبَهَا فِی حِقَاقِ مَفَاصِلَ مُحْتَجِبَهٍ وَ مَنَعَ بَعْضَهَا بِعَبَالَهِ خَلْقِهِ أَنْ یَسْمُوَ فِی اَلْهَوَاءِ خُفُوفاً وَ جَعَلَهُ یَدِفُّ دَفِیفاً وَ نَسَقَهَا عَلَى اِخْتِلاَفِهَا فِی اَلْأَصَابِیغِ بِلَطِیفِ قُدْرَتِهِ وَ دَقِیقِ صَنْعَتِهِ فَمِنْهَا مَغْمُوسٌ فِی قَالَبِ لَوْنٍ لاَ یَشُوبُهُ غَیْرُ لَوْنِ مَا غُمِسَ فِیهِ وَ مِنْهَا مَغْمُوسٌ فِی لَوْنِ صِبْغٍ قَدْ طُوِّقَ بِخِلاَفِ مَا صُبِغَ بِهِ وَ مِنْ أَعْجَبِهَا خَلْقاً اَلطَّاوُسُ اَلَّذِی أَقَامَهُ فِی أَحْکَمِ تَعْدِیلٍ وَ نَضَّدَ أَلْوَانَهُ فِی أَحْسَنِ تَنْضِیدٍ بِجَنَاحٍ أَشْرَجَ قَصَبَهُ وَ ذَنَبٍ أَطَالَ مَسْحَبَهُ إِذَا دَرَجَ إِلَى اَلْأُنْثَى نَشَرَهُ مِنْ طَیِّهِ وَ سَمَا بِهِ مُطِلاًّ عَلَى رَأْسِهِ کَأَنَّهُ قِلْعُ دَارِیٍّ عَنَجَهُ نُوتِیُّهُ یَخْتَالُ بِأَلْوَانِهِ وَ یَمِیسُ بِزَیَفَانِهِ یُفْضِی کَإِفْضَاءِ اَلدِّیَکَهِ وَ یَؤُرُّ بِمَلاَقِحِهِ أَرَّ اَلْفُحُولِ اَلْمُغْتَلِمَهِ لِلضِّرَابِ أُحِیلُکَ مِنْ ذَلِکَ عَلَى مُعَایَنَهٍ لاَ کَمَنْ یُحِیلُ عَلَى ضَعِیفٍ إِسْنَادُهُ وَ لَوْ کَانَ کَزَعْمِ مَنْ یَزْعُمُ أَنَّهُ یُلْقِحُ بِدَمْعَهٍ تَسْفَحُهَا مَدَامِعُهُ فَتَقِفُ فِی ضَفَّتَیْ جُفُونِهِ وَ أَنَّ أُنْثَاهُ تَطْعَمُ ذَلِکَ ثُمَّ تَبِیضُ لاَ مِنْ لِقَاحِ فَحْلٍ سِوَى اَلدَّمْعِ اَلْمُنْبَجِسِ لَمَا کَانَ ذَلِکَ بِأَعْجَبَ مِنْ مُطَاعَمَهِ اَلْغُرَابِ تَخَالُ قَصَبَهُ مَدَارِیَ مِنْ فِضَّهٍ وَ مَا أُنْبِتَ عَلَیْهَا مِنْ عَجِیبِ دَارَاتِهِ وَ شُمُوسِهِ خَالِصَ اَلْعِقْیَانِ وَ فِلَذَ اَلزَّبَرْجَدِ فَإِنْ شَبَّهْتَهُ بِمَا أَنْبَتَتِ اَلْأَرْضُ قُلْتَ جَنًى جُنِیَ مِنْ زَهْرَهِ کُلِّ رَبِیعٍ وَ إِنْ ضَاهَیْتَهُ بِالْمَلاَبِسِ فَهُوَ کَمَوْشِیِّ اَلْحُلَلِ أَوْ کَمُونِقِ عَصْبِ ؟ اَلْیَمَنِ ؟ وَ إِنْ شَاکَلْتَهُ بِالْحُلِیِّ فَهُوَ کَفُصُوصٍ ذَاتِ أَلْوَانٍ قَدْ نُطِّقَتْ بِاللُّجَیْنِ اَلْمُکَلَّلِ یَمْشِی مَشْیَ اَلْمَرِحِ اَلْمُخْتَالِ وَ یَتَصَفَّحُ ذَنَبَهُ وَ جَنَاحَیْهِ فَیُقَهْقِهُ ضَاحِکاً لِجَمَالِ سِرْبَالِهِ وَ أَصَابِیغِ وِشَاحِهِ فَإِذَا رَمَى بِبَصَرِهِ إِلَى قَوَائِمِهِ زَقَا مُعْوِلاً بِصَوْتٍ یَکَادُ یُبِینُ عَنِ اِسْتِغَاثَتِهِ وَ یَشْهَدُ بِصَادِقِ تَوَجُّعِهِ لِأَنَّ قَوَائِمَهُ حُمْشٌ کَقَوَائِمِ اَلدِّیَکَهِ اَلْخِلاَسِیَّهِ وَ قَدْ نَجَمَتْ مِنْ ظُنْبُوبِ سَاقِهِ صِیصِیَهٌ خَفِیَّهٌ وَ لَهُ فِی مَوْضِعِ اَلْعُرْفِ قُنْزُعَهٌ خَضْرَاءُ مُوَشَّاهٌ وَ مَخْرَجُ عَنُقِهِ کَالْإِبْرِیقِ وَ مَغْرِزُهَا إِلَى حَیْثُ بَطْنُهُ کَصِبْغِ اَلْوَسِمَهِ اَلْیَمَانِیَّهِ أَوْ کَحَرِیرَهٍ مُلْبَسَهٍ مِرْآهً ذَاتَ صِقَالٍ وَ کَأَنَّهُ مُتَلَفِّعٌ بِمِعْجَرٍ أَسْحَمَ إِلاَّ أَنَّهُ یُخَیَّلُ لِکَثْرَهِ مَائِهِ وَ شِدَّهِ بَرِیقِهِ أَنَّ اَلْخُضْرَهَ اَلنَّاضِرَهَ مُمْتَزِجَهٌ بِهِ وَ مَعَ فَتْقِ سَمْعِهِ خَطٌّ کَمُسْتَدَقِّ اَلْقَلَمِ فِی لَوْنِ اَلْأُقْحُوَانِ أَبْیَضُ یَقَقٌ فَهُوَ بِبَیَاضِهِ فِی سَوَادِ مَا هُنَالِکَ یَأْتَلِقُ وَ قَلَّ صِبْغٌ إِلاَّ وَ قَدْ أَخَذَ مِنْهُ بِقِسْطٍ وَ عَلاَهُ بِکَثْرَهِ صِقَالِهِ وَ بَرِیقِهِ وَ بَصِیصِ دِیبَاجِهِ وَ رَوْنَقِهِ فَهُوَ کَالْأَزَاهِیرِ اَلْمَبْثُوثَهِ لَمْ تُرَبِّهَا أَمْطَارُ رَبِیعٍ وَ لاَ شُمُوسُ قَیْظٍ وَ قَدْ یَنْحَسِرُ مِنْ رِیشِهِ وَ یَعْرَى مِنْ لِبَاسِهِ فَیَسْقُطُ تَتْرَى وَ یَنْبُتُ تِبَاعاً فَیَنْحَتُّ مِنْ قَصَبِهِ اِنْحِتَاتَ أَوْرَاقِ اَلْأَغْصَانِ ثُمَّ یَتَلاَحَقُ نَامِیاً حَتَّى یَعُودَ کَهَیْئَتِهِ قَبْلَ سُقُوطِهِ لاَ یُخَالِفُ سَالِفَ أَلْوَانِهِ وَ لاَ یَقَعُ لَوْنٌ فِی غَیْرِ مَکَانِهِ وَ إِذَا تَصَفَّحْتَ شَعْرَهً مِنْ شَعَرَاتِ قَصَبِهِ أَرَتْکَ حُمْرَهً وَرْدِیَّهً وَ تَارَهً خُضْرَهً زَبَرْجَدِیَّهً وَ أَحْیَاناً صُفْرَهً عَسْجَدِیَّهً فَکَیْفَ تَصِلُ إِلَى صِفَهِ هَذَا عَمَائِقُ اَلْفِطَنِ أَوْ تَبْلُغُهُ قَرَائِحُ اَلْعُقُولِ أَوْ تَسْتَنْظِمُ وَصْفَهُ أَقْوَالُ اَلْوَاصِفِینَ وَ أَقَلُّ أَجْزَائِهِ قَدْ أَعْجَزَ اَلْأَوْهَامَ أَنْ تُدْرِکَهُ وَ اَلْأَلْسِنَهَ أَنْ تَصِفَهُ فَسُبْحَانَ اَلَّذِی بَهَرَ اَلْعُقُولَ عَنْ وَصْفِ خَلْقٍ جَلاَّهُ لِلْعُیُونِ فَأَدْرَکَتْهُ مَحْدُوداً مُکَوَّناً وَ مُؤَلَّفاً مُلَوَّناً وَ أَعْجَزَ اَلْأَلْسُنَ عَنْ تَلْخِیصِ صِفَتِهِ وَ قَعَدَ بِهَا عَنْ تَأْدِیَهِ نَعْتِهِ وَ سُبْحَانَ مَنْ أَدْمَجَ قَوَائِمَ اَلذَّرَّهِ وَ اَلْهَمَجَهِ إِلَى مَا فَوْقَهُمَا مِنْ خَلْقِ اَلْحِیتَانِ وَ اَلْفِیَلَهِ وَ وَأَى عَلَى نَفْسِهِ أَلاَّ یَضْطَرِبَ شَبَحٌ مِمَّا أَوْلَجَ فِیهِ اَلرُّوحَ إِلاَّ وَ جَعَلَ اَلْحِمَامَ مَوْعِدَهُ وَ اَلْفَنَاءَ غَایَتَهُ

بخش اول
لغات

نعقت: فریاد زد

عباله: ستبرى بدن

اخادید: شکافها و درّه‏هاى زمین

نسق: نظم

زیفان: با کبر و ناز خرامیدن

ملاقح: آلات پیوند و اعضاى تناسلى

قلع الدّاری: بادبان منسوب به دارین، و آن جزیره‏اى است در سواحل قطیف از شهرهاى بحرین که گفته مى‏شود عطریّات از هند به آن جا آورده مى‏شده و اکنون ویران است و در آن آبادى و سکنه‏اى نیست، و داراى آثار باستانى است.

عنجه: آن را کج کرد

یختال: دچار خودپسندى مى‏شود.

ضفّتى جفونه: دو سوى پلکهایش

داراته: خطهاى دایره مانند نى پرهایش

فلذ: جمع فلذه، تکّه یا قطعه

عصب: جامه‏هایى است که در یمن بافته مى‏شود

نطّقت باللّجین: به نقره آراسته و به او بسته شده است

معول: ناله کننده

نجمت: پدیدار شد.

قنزعه: کاکل سر

تلّفع: لباس پوشیدن

یأتلق: مى‏درخشد

أدمجه: استوار گردانید آن را

ذرّه: مورچه

مداری: جمع مدرى، چوبى است که مانند انگشتان دست شاخه‏هاى نوک تیزى دارد که موادّ خوراکى را با آن پاک مى‏کردند

جنىّ: بر وزن فعیل به معناى مفعول، چیده شده

حمش: باریکى الدّیکه الخلاسیّه: خروس دو رگه که از نژاد مرغ هندى و ایرانى به وجود آمده باشد.

صیصیه: ناخن پشت پاى خروس

أرّ: عمل زناشویى

نوتیّ: ناخداى کشتى

فجاج: جمع فجّ، راه میان دو کوه

إغتلام: شهوت شدید

منبجس: منفجر

یقق: سپیدى خالص

همجه: مگسهاى ریز که مانند پشّه‏اند.
تترى: پیاپى

ترجمه

از خطبه ‏هاى آن حضرت علیه السّلام است ، در آن شگفتیهاى آفرینش طاووس را بیان مى‏فرماید :

«خداوند آفریدگانى شگفت‏انگیز از جاندار و بى‏جان و آرام و جنبان پدید آورده، و دلایلى روشن بر لطف آفرینش و عظمت توانایى خویش اقامه کرده است، آن چنان که خردها در برابر او رام گشته و زبان به اعتراف گشوده و سر بر فرمان او نهاده، و آواى نشانه‏هاى یگانگى او در گوشهاى ما طنین انداخته است، مرغان را به اشکال گوناگون بیافرید، برخى را در شکافهاى زمین، و گروهى را در زمینهاى پهناور، و دسته‏اى را بر ستیغ کوهها جاى داده است، پرندگانى که داراى بالهاى گوناگون و شکلهاى متفاوتند، همه رشته فرمانبردارى او را بر گردن دارند، و در امواج هواى باز و فضاى پهناور پر و بال مى‏زنند، آنها را با اشکال شگرف و نمایان، از نیستى به هستى در آورد، و کالبدشان را با استخوانهاى مفاصل که پنهان است پیوست داد، و برخى از آنها را به سبب ستبرى و سنگینى اندام از این که به آسانى و سرعت اوج گیرند بازداشت، و آنها را آن چنان قرار داد که نزدیک زمین به پرواز در آیند، و آنها را با همه اختلافى که دارند به لطف قدرت، و دقّت صنعت خود به رنگهاى گوناگون در آورد، برخى از آنها را در قالب رنگى قرار داده که رنگ دیگرى با آن آمیخته نیست، و دسته‏اى را به گونه دیگرى رنگ آمیزى کرده و طوقى به رنگ دیگر بر گردن آنها قرار داده است.
و از شگفت انگیزترین اینها آفرینش طاوس است که آن را به بهترین نحو موزون و متناسب بیافریده، و رنگهاى آن را به نیکوترین وجهى در کنار هم چیده و تنظیم کرده است، با بالى که ریشه‏هاى آن را به هم پیوسته و با دمى که دنباله آن را طولانى قرار داده است، هنگامى که به سوى جفت خود گام بر مى‏دارد، دم تا شده‏اش را مى‏گشاید، و آن را بالا برده، سایبان خود مى‏گرداند، در این موقع دمش به بادبان کشتى شهر دارین«» مى‏ماند که ناخدایش هر لحظه آن را به سویى مى‏چرخاند، به رنگهاى خود مى‏بالد، و با حرکت دادن دم به خویش مى‏نازد، مانند خروس با ماده‏اش مى‏آمیزد و مانند نرهاى پر شهوت با او در آمیخته باردارش مى‏کند، من شما را حواله مى‏دهم که این را به چشم ببینید، و مانند کسى دیگر به سند ضعیفى رجوع نمى‏دهم، و اگر چنان باشد که برخى گمان مى‏کنند آبستنى طاوس به سبب قطره‏هاى اشکى است که از چشمان جنس نر سرازیر مى‏گردد و به دور پلکهاى آن حلقه مى‏زند، و طاوس ماده آن را مى‏نوشد، و بدون این که نر با آن بیامیزد تخم گذارى مى‏کند، پندارى است که از آنچه در باره منقار در منقار نهادن و جفتگیرى کلاغ مى‏گویند شگفت‏تر نیست.

بارى به نظر مى‏آید نى پرهاى طاوس میله‏هایى از نقره است، و آنچه بر آنها روییده دایره‏هایى شگفت‏انگیز همچون هاله به گرد ماه است، و خورشیدهایى که بر آنها نقش بسته از زرناب و پاره‏هایى از زبرجد است، و اگر پرهایش را به آنچه از زمین مى‏روید تشبیه کنى، باید گفت دسته گلى است که از همه گلهاى بهاران چیده شده است، و اگر آن را به پوشیدنیها مانند کنى همچون حلّه‏هاى پر نقش و نگار، و یا جامه‏هاى خوشرنگ و زیباى یمانى است، و چنانچه آن را به زر و زیورها همانند گردانى شبیه نگینهاى رنگارنگى است که در میان نقره جواهرنشان نصب شده باشد، این مرغ رنگین بال، خود پسندانه و متکبّرانه مى‏خرامد، و به دم و بالهایش مى‏نگرد، و از زیبایى پوشش و دلارایى رنگهایش قهقهه سر مى‏دهد.
امّا هنگامى که به پاهایش نظر مى‏اندازد، به زارى فغان مى‏کشد، و به آوازى که بیانگر درخواست کمک و یارى و گویاى درد واقعى اوست ناله مى‏کند، زیرا پاهایش مانند پاهاى خروس خلاسىّ«» باریک و زشت است و در یک سوى پایش ناخنکى پنهان روییده شده است.
در محلّ یال آن کاکلى سبز رنگ و پر نقش و نگار قرار گرفته، و برآمدگى گردنش همچون ابریق، و از گلوگاه تا روى شکمش به رنگ وسمه یمانى و یا همچون لباس دیبایى است که مانند آینه صیقلى شده باشد، و گویى چادر سیاهى به خود پیچیده که از بسیارى شادابى و برّاقى، رنگ سبز پر طراوتى به آن آمیخته شده است، و در کنار شکاف گوش آن خطّى است به رنگ گل بابونه بسیار سفید و به باریکى سر قلم که سفیدى این خطّ در میان آن سیاهى مى‏درخشد، و کمتر رنگى است که طاوس را از آن بهره‏اى نباشد، و رنگهاى آن به سبب جلا و برّاقى و درخشش حریر گونه و شادابى بر دیگر رنگها برترى دارد، او مانند گلهاى پراکنده‏اى است که بارانهاى بهارى و گرماى تابستان آنها را پرورش نداده است.

طاوس گاهى از پرهاى خود جدا مى‏شود، و از جامه خود بیرون مى‏آید، پرهاى آن پیاپى ریخته مى‏شود ولى پس از آن پى در پى مى‏رویند، و همچون برگ درختانند که از بیخ فرو مى‏ریزند و دوباره پشت سر هم مى‏رویند، تا این که طاوس به شکل نخستین خود باز مى‏گردد، رنگ پرهاى نو با کهنه آن هیچ تفاوتى پیدا نمى‏کند، و رنگى در جاى رنگ دیگر قرار نمى‏گیرد، و اگر یک مو از پرهاى آن را بررسى کنى، گاهى به رنگ گلى و بار دیگر به رنگ سبز زبرجدى و دیگر بار زرد طلایى رنگ نشان داده مى‏شود.
بنا بر این چگونه مى‏تواند ژرفاى اندیشه‏ها، و ذوق و درک خردها، به راز آفرینش این مخلوق دست یابد، و یا سخن پردازان اوصاف آن را به رشته نظم در آورند، و حال آن که کوچکترین اجزاى آن، اندیشه‏ها را از درک چگونگى خود زبون، و زبانها را از توصیف آن ناتوان ساخته است.

پس منزّه است خداوندى که خردها را از وصف آفریده‏اى که در پیش دیده آنها جلوه‏گر است حیران گردانیده، با این که آن را محدود، مخلوق، مرکّب و رنگین مى‏بینند، و زبانها را از بیان فشرده‏اى از حال آن ناتوان، و از اداى وصف آن درمانده ساخته است.

پاک و منزّه است خداوندى که براى مورچگان خرد و پشّه‏هاى ریز، دست‏ و پا قرار داده، و بزرگتر از اینها مانند ماهیهاى بزرگ و فیلها را بیافریده است، و بر خویش واجب فرمود هر جسمى که روح در آن دمیده نجنبد مگر این که مرگ وعده‏گاه آن و نیستى پایان آن باشد.»

شرح

هدف از این خطبه بیان عجایب خلقت و شگفتیهاى آفرینش إلهى به منظور توجّه به آنها و تفکّر در عظمت و قدرت اوست، معناى واژه ابتداع را پیش از این گفته‏ایم، و مراد از موات هر چیزى است که جاندار نیست، و مقصود از ساکن آنچه مانند زمین است مى‏باشد، و دارندگان حرکت، افلاک و ستارگانند، شواهد البیّنات عبارت از دلایلى است که در نزد عقول بشرى با مشاهده ظرافتهایى که در آفرینش آفریدگان به کار رفته، و گویاى لطف صفت و کمال قدرت اوست ثابت و محقّق گشته است، و در برابر این دلایل و راههاى روشنى که براى شناخت خداوند و اقرار به وجود او و لزوم فرمانبردارى از اوامرش موجود است سر تسلیم فرود آورده‏اند، و چون این دلایل شدّت ظهور و بانگ بلندى در گوش عقل دارد براى این آواز و رسوخ آن در گوشها واژه نعیق را استعاره فرموده است، نخستین ما در جمله ما انقادت له مفعول فأقام در جمله پیش است، و ضمیر له به ما در جمله مذکور باز مى‏گردد، و ضمیر به در جمله معترفه به و له در عبارت مسلّمه له به الى اللّه برگشت دارد، و ضمیر دلائله محتمل است به هر یک از این دو باز گردد، دوّمین ما در جمله و ما ذرأ بنا بر این که به ضمیر دلائله که مضاف الیه است عطف شده است، محّلا مجرور است، و معنا چنین است که: دلایل یگانگى او و براهین آنچه را بیافریده در گوشهاى ما بانگ برآورده است، و ما پیش از این بیان کرده‏ایم که چگونه کثرت مخلوقات و تنوّع و اختلاف آنها دلیل بر یگانگى و یکتایى او است، پرندگانى را که خداوند در شکافهاى زمین جاى داده از قبیل مرغ سنگخواره و نوعى جغد است، و آنها را که در زمینهاى پهناور سکنا بخشیده امثال کبک است، و مرغانى را که بر ستیغ کوهها نشیمن داده مانند شاهین و صقر (به فارسى آن را چرغ گویند) و دیگر مرغان بلند پرواز است.

پس از این امام (ع) اختلاف مرغان را از نظر چگونگى بالها و شکل، و کیفیّت آفرینش آنها بر حسب قدرت و حکمتى که خداوند دارد بیان مى‏کند، و سپس به نحوه پیدایش و ایجاد آنها به صورتهاى گوناگون و رنگهاى متفاوت و به هم پیوستن اجزاى بدن آنها، و درشتى و ستبرى برخى از این مرغان اشاره مى‏کند که به سبب سنگینى جثّه مانند شتر مرغ قادر به پرواز در هوا نیستند، و به دنبال این گفتار از لطف حکمت و ظرافتى که در تنظیم رنگهاى گوناگون این مرغان به کار رفته و رنگ آمیزیهاى شگفت‏آورى که از آنها شده سخن گفته و مى‏فرماید برخى از اینها در قالب یک رنگ آفریده گردیده امّا بر گردن آنها طوقى به رنگ دیگر قرار داده شده است همانند فاختگان، سپس بیان حال طاوس را آغاز مى‏کند، و از لطافت و ظرافت آفرینش آن، و این که همه رنگها در خلقت آن به کار رفته سخن مى‏گوید، و چه نیکو و کامل آن را توصیف فرموده به گونه‏اى که بیانى رساتر و بلیغتر از این سخنان که مشتمل بر همه حکمتها و لطایف موجود در این مخلوق است ممکن نیست، امّا برخى از الفاظ آن حضرت نیازمند توضیح است که در زیر بیان مى‏شود: مراد از قصب (نى) نى پرهاى دم و دو بال طاوس است، و مقصود از إشراج به هم پیوند دادن و پیوسته کردن بن و ریشه آنها به اعصاب و استخوانهاى این حیوان و در آوردن آنها در یکدیگر است، گفتار آن حضرت در باره چگونگى به جنبش در آمدن طاوس نر براى آمیزش با ماده خود توصیف کسى است که آن را به چشم دیده و با دقّت آن را مورد بررسى قرار داده باشد، تشبیه دم آن در هنگامى که در صدد جماع و آمیزش است به بادبان کشتى دارین تشبیهى بسیار زیباست، زیرا طاوس در این حالت پرهاى دمش را مى‏گشاید و آن را پخش، و سپس آن را بلند کرده و راست نگه مى‏دارد و در این موقع درست همچون بادبان کشتى مى‏ماند که بر پا شده باشد، و این تشبیه را با ذکر جمله عنجه نوتیّه (ناخدا بادبان‏ را به هر سو مى‏گرداند) کامل فرموده است، زیرا کشتیبانان شراع یا بادبان کشتى را گاهى سخت و محکم، و زمانى سست و رها مى‏کنند و در موقعى آن را به سوى راست و زمانى به سمت چپ مى‏چرخانند، و این به مقتضاى مسیر و مقصد آنهاست که لازم مى‏آید از سویى به سوى دیگر حرکت کنند، از این رو این حیوان را در هنگامى که براى آمیزش با ماده‏اش مى‏خرامد و با عشوه و ناز دمش را مى‏گشاید و به هر سو مى‏گرداند به کشتیبانان و کارى که در گشودن و گردانیدن بادبان کشتى مى‏کنند تشبیه کرده است، این مشابهت را آن چنان که باید، کسانى مى‏توانند درک کنند که طاوس را در این حال دیده، و کشتى را در پیمودن دریا مشاهده کرده باشند، و به همین سبب فرموده است که من تو را به دیدن این جریان حواله مى‏دهم، نه مانند آن کس که تو را به سندى ضعیف رجوع دهد، این که امام (ع) در جمله کأنّه قلع دارىّ واژه دارین را ذکر فرموده براى این است که این کلمه نام بندرى بوده که در زمان آن حضرت آباد و معمور بوده است.

فرموده است: و لو کان کزعم من یزعم… تا المنجس.

یعنى اگر حال طاوس در آمیزش با ماده خود آن چنان باشد که مى‏پندارند، و این اشاره به گفتار کسانى است که پنداشته‏اند اشک طاوس نر سرازیر شده بر گرد پلکهاى آن حلقه مى‏زند سپس طاوس ماده مى‏آید و از آن مى‏نوشد و در نتیجه باردار مى‏گردد، در برخى از نسخه‏ها به جاى تسفحها مدامعه، تنجشها مدامعه روایت شده که در این صورت به معناى این است که چشمانش پر از اشک مى‏شود و در آن حلقه مى‏زند، بارى امام (ع) این پندار را درست نمى‏داند و فرموده است: این گمان از آنچه در باره آبستنى کلاغ مى‏گویند شگفت‏آورتر نیست، در باره آبستن شدن کلاغ، عربها بر این گمان بودند که این حیوان جفت‏گیرى نمى‏کند، و از مثلهاى عرب است که: أخفى من سفاد الغراب یعنى فلان چیز پوشیده‏تر از جفت‏گیرى کلاغ است، چنین گمان مى‏کردند که آبستنى کلاغ بر اثر این است که نر و ماده آن، منقار در منقار یکدیگر مى‏نهند، و ماده آن باچشیدن جزیى از آبى که در سنگدان نر است باردار مى‏شود. البتّه این کار در بسیارى از پرندگان مانند کبوتر و جز آن مقدّمه نزدیکى و آمیزش آنهاست، و در طاوس و کلاغ نیز غیر ممکن نیست امّا امکان آن در اینها بعید به نظر مى‏رسد.

علاوه بر این شیخ در کتاب شفا نقل کرده که: آبستن شدن کبک به سبب شنیدن صداى کبک نر و بادى است که از سوى آن به ماده مى‏وزد، و گفته است: گروهى از این پرندگان که نام برده شد، هنگامى که نر و ماده آنها با یکدیگر برخورد مى‏کنند، منقارهاى خود را به یکدیگر چسبانده و درهم فرو مى‏برند و این همان جفتگیرى و آمیزش آنهاست، جاحظ«» در کتاب الحیوان نقل کرده است که: طاوس ماده گاهى بر اثر وزش باد تخمگذارى مى‏کند، و این به سبب آن است که باد در عبور خود از پستیها و بلندیها از کنار طاوس نر مى‏گذرد و بوى آن را به همراه خود مى‏برد و طاوس ماده بر اثر آن تخم مى‏گذارد. و هم گفته است که این گونه تخمها به ندرت مبدّل به جوجه مى‏گردد. باید بگویم که این جریان در مرغ خانگى نیز دیده مى‏شود، ولى همان گونه که جاحظ گفته است این قبیل تخمها خیلى کم به جوجه تبدیل مى‏شود.
سپس امام (ع) نى دم طاوس را به دایره‏هایى سیمین تشبیه فرموده است، و کسانى که شکل دم طاوس را هنگام برخاستن، و سپیدى ته پرها و پخش و گستردگى آنها را براى آمیزش با ماده‏اش دیده‏اند مى‏دانند که این تشبیه تا چه اندازه درست و بجاست. همچنین خطوط زرد دایره مانندى را که بر پهناى پرهاى دم آن نقش بسته در شدّت و صافى، زردى و تابش و درخشش آن به زرناب تشبیه فرموده، و دایره‏هاى سبز رنگى را که در وسط دوایر زرد مذکور قرار گرفته به پاره‏هاى زبرجد همانند فرموده و به سبب گردى و درخشندگى که دارند واژه‏
شموس (خورشیدها) را براى آنها استعاره کرده است
سپس فرموده است: فإن شبّهته بما… تا کلّ ربیع.

وجه شباهت رنگهاى جوراجور پر و بال و دم و یال طاوس به گلهاى بهارى، اجتماع رنگهاى گوناگون و زیبایى و خرّمى و تر و تازگى آنهاست، و همینها نیز وجه مشابهت آن به جامه‏هاى پر نقش و نگار، و بردهاى دل انگیز یمانى، و زر و زیور آلات و نگینهاى رنگارنگى است که در میان نقره جا داده شده و به انواع جواهر آراسته و همچون تاجى مرصّع در آن میان باشد.
پس از این امام (ع) از خرامیدن و آواز و قهقهه طاوس سخن مى‏گوید، و این هنگامى است که این مرغ، به پر و بال رنگین خود مى‏نگرد، و به زیبایى جامه پر نقش و نگار خود به شگفت مى‏آید، واژه‏هاى ضحک (خنده) و قهقهه (خنده صدا دار) و سربال (جامه) همه استعاره‏اند، این که فرموده است زمانى که طاوس به پاهایش مى‏نگرد و به سبب مشاهده زشتى و باریکى پاهاى خود مانند دردمندان فریاد مى‏کشد و پس از اظهار کبر و غرور ابراز فروتنى و زبونى مى‏کند نیز همه بر سبیل استعاره است، و این که پاهاى طاوس به پاهاى خروس خلاسىّ تشبیه شده به سبب باریکى و درازى و ناهموارى و برآمدگى پشت پاى آن است، و در ادامه این سخنان به ناخن پشت پا و کاکل آن اشاره مى‏کند، کاکل طاوس عبارت از پرهاى اندک و درازى است که در میان پرهاى سر طاوس به رنگ سبز و پر نقش و نگار تقریبا در قسمت ثلث عقب سر آن ظاهر مى‏گردد، و در باره گردنش محلّ برآمدگى آن را به ابریق تشبیه مى‏کند که وجه شباهت آن روشن است، همچنین از فرق سر تا شکمش در سیاهى و برّاقى رنگ وسمه و یا دیباى سیاهرنگى را دارد که آن را پوشیده و مانند آیینه صیقلى شده، و با درخشندگى به تابش و نمایش در آمده، و یا همچون چادر سیاهى است که بر خود پیچیده باشد، جز این که بیننده به سبب بسیارى شادابى‏ و درخشندگى، آن را آمیخته به رنگ سبز تر و تازه‏اى مشاهده مى‏کند.
سپس امام (ع) آمیزه سپیدى را که در کنار گوش طاوس نقش بسته، و در باریکى و استقامت به خطّ نازکى مى‏ماند که قلم آن را ترسیم کرده باشد، و در سپیدى به رنگ گل بابونه مى‏ماند بیان مى‏کند، و در باره رنگهاى گوناگون و فراوان آن به اجمال مى‏فرماید: کمتر رنگى است که طاوس از آن بهره‏مند نبوده، و بر آن برترى نداشته باشد، منظور از این برترى بسیارى جلا و برّاقى و درخشندگى دیبا گونه آن است، و واژه دیبا براى پرهاى آن استعاره شده است، پس از این امام (ع) پرهاى رنگارنگ طاوس را به انواع گلهایى پراکنده تشبیه مى‏کند، و با ذکر این که این گلها را بارانهاى بهارى به بار نیاورده و پرورش نداده است به کمال قدرت آفریننده آنها اشاره مى‏کند و منظور از این سخن این است که چون پرهاى رنگین طاوس را به انواع گلها تشبیه کرده، و گلها بر حسب معمول و آنچه در ذهن آدمى است بر اثر بارانهاى بهارى و تابش نور خورشید پدید مى‏آید، تذکّر مى‏دهد که اینها را بارانهاى بهار و آفتاب تابستان به وجود نیاورده، و با این گفتار عظمت صانع متعال را بیان مى‏کند که بدون ریزش باران و تابش خورشید این همه رنگهاى گوناگون را در این حیوان آفریده است.
پس از این حالت دیگر طاوس را که این نیز موجب عبرت و توجّه به حکمت و قدرت صانع متعال است تذکّر مى‏دهد و آن فرو ریختن و برهنه شدن طاوس اندک اندک از این پرهاى زیباى خویش است، و این که پرهاى آن همگى بى‏کم و کاست دوباره با همان رنگهاى نخستین در جاى خود مى‏روید تا آن جا که تصوّر مى‏شود این همان است که بوده است، و این ریختن و روییدن پرهاى طاوس را به فرو ریختن برگهاى شاخه‏هاى درختان و روییدن دوباره آنها تشبیه فرموده است.
سپس به مراتب حکمت و عظمت قدرت حقّ تعالى در پدید آوردن هر مویى از موهاى طاوس اشاره مى‏کند که اگر نیکو مورد دقّت و بررسى قرار گیرد، از نظر تابندگى و درخشندگى که دارد گاهى همچون گل، سرخ، و زمانى مانند زبرجد سبز و موقعى همانند طلا زرد به نظر مى‏آید.
پس از این گفتار شیوا و رسا، به ژرفاى اندیشه اندیشمندان و عمق افکار دانایان اشاره مى‏کند که دور است از این که بتوانند این آفریده را توصیف کنند، یعنى ناتوانند از این که علّت این رنگها و سبب اختلاف آنها، و اختصاص هر رنگى را در جاى خود و علل هیأت و شکل آنها و دیگر ویژگیهایى را که آن حضرت شمرده دریابند و شرح دهند، زیرا کمترین جزء آن مایه سرگشتگى اندیشه‏ها در درک علل، و فروماندن زبانها از بیان چگونگى آن است، و احتمال دارد منظور آن بزرگوار عجز و ناتوانى انسان از دقّت و بررسى و شرح صفات ظاهرى این حیوان باشد، زیرا هر چند گفتار آن حضرت در این باره در کمال بلاغت و منتهاى گویایى و رسایى است، امّا با این همه در خلال این اوصاف نکات و دقایقى است که به وصف در نمى‏آید، و در الفاظ نمى‏گنجد، و این به مقصود آن حضرت نزدیکتر است، زیرا آنچه پس از این بعد از تنزیه حق تعالى فرموده که پروردگار خردها را از توصیف آفریده‏اى که آن را در معرض دید آنها قرار داده و آن را محدود و رنگین و مرکّب و مخلوق مى‏بینند، ناتوان، و زبانها را از بیان فشرده‏اى از چگونگى و بیان اوصاف آن عاجز و زبون ساخته مؤیّد این گفتار است، پس از این سخنان دوباره با توجّه به یکى دیگر از مظاهر حکمت و آثار قدرت حقّ تعالى به تقدیس ذات لا یزال او مى‏پردازد، که به مورچگان خرد و مگسهاى ریز دست و پا بخشیده و بدین وسیله به آنها توانایى داده و همچنین دیگر جاندارانى که از اینها برتر و بزرگترند همچون ماهیهاى نهنگ آسا و حیوانات بیابانى مانند فیل که به آنها اسباب نیرومندى و قدرت عطا فرموده است، سپس در باره این که خداوند متعال به مقتضاى حکمت و تقدیر خود، مرگ را براى هر زنده و جاندارى ضرورى قرار داده است اشاره، و با این سخن مرگ را که نابود کننده لذّتهاست یادآورى مى‏کند.
باید دانست که براى طاوس احوال دیگرى که بیشتر آنها به این حیوان‏ ویژگى دارد ذکر شده و گفته‏اند: حدّاکثر عمر طاوس بیست و پنج سال است، و در سال سوّم عمر خود شروع به تخمگذارى مى‏کند، و در سال فقط یک بار در طول سه روز دوازده دانه تخم مى‏گذارد، و پس از سى روز که آنها را زیر بال و پر خود مى‏گیرد بدل به جوجه مى‏شوند. پرهاى این حیوان هنگام فرو ریختن برگ درختان مى‏ریزد، و زمانى که پیدایش برگ درختان آغاز مى‏شود، پرهاى آن شروع به روییدن مى‏کند.

 
بخشى از این خطبه است که در اوصاف بهشت است:
فَلَوْ رَمَیْتَ بِبَصَرِ قَلْبِکَ نَحْوَ مَا یُوصَفُ لَکَ مِنْهَا- لَعَزَفَتْ نَفْسُکَ عَنْ بَدَائِعِ مَا أُخْرِجَ إِلَى الدُّنْیَا- مِنْ شَهَوَاتِهَا وَ لَذَّاتِهَا وَ زَخَارِفِ مَنَاظِرِهَا- وَ لَذَهِلَتْ بِالْفِکْرِ فِی اصْطِفَاقِ أَشْجَارٍ- غُیِّبَتْ عُرُوقُهَا فِی کُثْبَانِ الْمِسْکِ عَلَى سَوَاحِلِ أَنْهَارِهَا- وَ فِی تَعْلِیقِ کَبَائِسِ اللُّؤْلُؤِ الرَّطْبِ فِی عَسَالِیجِهَا وَ أَفْنَانِهَا- وَ طُلُوعِ تِلْکَ الثِّمَارِ مُخْتَلِفَهً فِی غُلُفِ أَکْمَامِهَا- تُجْنَى مِنْ غَیْرِ تَکَلُّفٍ فَتَأْتِی عَلَى مُنْیَهِ مُجْتَنِیهَا- وَ یُطَافُ عَلَى نُزَّالِهَا فِی أَفْنِیَهِ قُصُورِهَا- بِالْأَعْسَالِ الْمُصَفَّقَهِ وَ الْخُمُورِ الْمُرَوَّقَهِ- قَوْمٌ لَمْ تَزَلِ الْکَرَامَهُ تَتَمَادَى بِهِمْ- حَتَّى حَلُّوا دَارَ الْقَرَارِ وَ أَمِنُوا نُقْلَهَ الْأَسْفَارِ- فَلَوْ شَغَلْتَ قَلْبَکَ أَیُّهَا الْمُسْتَمِعُ- بِالْوُصُولِ إِلَى مَا یَهْجُمُ عَلَیْکَ مِنْ تِلْکَ الْمَنَاظِرِ الْمُونِقَهِ- لَزَهِقَتْ نَفْسُکَ شَوْقاً إِلَیْهَا- وَ لَتَحَمَّلْتَ مِنْ مَجْلِسِی هَذَا- إِلَى مُجَاوَرَهِ أَهْلِ الْقُبُورِ اسْتِعْجَالًا بِهَا- جَعَلَنَا اللَّهُ وَ إِیَّاکُمْ مِمَّنْ یَسْعَى بِقَلْبِهِ- إِلَى مَنَازِلِ الْأَبْرَارِ بِرَحْمَتِهِ

لغات

عزفت: رها کرد و منصرف شد

عسالیج: مفرد آن عسلوج به معناى شاخه است

أکمام: جمع کمامه به کسر کاف پوسته خوشه خرما

العسل المصفّق: عسل مصفّا

کبائس: جمع کباسه به معناى خوشه است

أفنان: مفرد آن فنن نیز به معناى شاخه است

ترجمه

«اگر با دیده دل خویش به آنچه در باره بهشت برایت گفته شده است بنگرى، نفس تو از شهوتها و لذّتها و دیدنیهاى بدیع و فریباى دنیا دلزده‏ مى‏شود و اندیشه‏ات مدهوش به هم خوردن شاخسارهاى درختانى مى‏گردد که ریشه‏هاى آنها در تپه‏هایى از مشک بر کنار جویبارهاى بهشت پنهان گشته، و بر خوشه‏هاى مروارید تازه که بر شاخه‏هاى کوچک و بزرگ آن آویزان است، و پیدایش میوه‏هاى گوناگون که از درون غلافهاى خود سر بیرون کرده و بى‏هیچ رنجى به دلخواه در دسترس قرار مى‏گیرد واله و دلباخته مى‏شوى، کسانى که به بهشت در مى‏آیند بر آستانه کاخهاى آن (جامهاى) عسل مصفّا و آشامیدنیهاى روح افزا به دور آنها به گردش در مى‏آید، اینها گروهى هستند که کرامت و بخشش إلهى، پیوسته شامل حال آنهاست، تا آن گاه که به سراى جاوید در آیند و از رنج سفرها و زحمت نقل و انتقالها آسوده شوند.

پس اى شنونده اگر دل را به یاد دیدنیها و مناظر دلربایى که در آن جا به تو رو مى‏آورد مشغول بدارى، از شوق وصول به آنها جان از تن تهى خواهى کرد، و براى رسیدن به آنها از این جا با شتاب به دیار مردگان و همسایگى آنان خواهى شتافت، خداوند به لطف و رحمت خویش ما و شما را از آنانى قرار دهد که براى رسیدن به سر منزل نیکان از دل و جان مى‏کوشند.»

شرح

فرموده است: فلو رمیت ببصر قلبک.

این جمله استعاره لطیفى است، یعنى اگر با دیده بصیرت بنگرى، و در معناى آنچه از لذّتها و خوشیهاى بهشت برایت تعریف و توصیف مى‏شود بیندیشى، بهره‏ها و خوشیهاى دنیا را هر چه هم زیبا و شگرف باشد، با کامیابیها و لذّتهاى بهشت در خور مقایسه و برابرى ندیده، و در میان آنها جز نیستى که زاییده وهم و خیال است نمى‏یابى، و در این هنگام مى‏بینى که نفس تو از دنیا بیزار، و از متاع آن و آنچه در آن خوشى و لذّت شمرده مى‏شود روگردان است، و اندیشه‏ات سرتاسر متوجّه به هم خوردن برگها و خم شدن شاخه‏هاى پربار درختان بهشت است، پس از این امام (ع) به گونه‏اى درختان و نهرها و جویبارهاى بهشت و دیگر چیزهایى که آنها را بر شمرده توصیف مى‏کند که رساتر و گویاتر از آن‏ ممکن نیست.

اینک باغهاى محسوس دنیا در پیش روى ماست، اگر از قواعد تأویل و حقایق الفاظ عرب و مجازات و استعارات و تشبیهات و تمثیلات و دیگر صنایع علم بیان که در آغاز این کتاب شرح داده شده آگاهى و از درک علوم الهى بهره‏اى داشته باشى مى‏توانى همین بهشت محسوس را نمونه و نردبانى براى شناخت و درک بهشت معقول و لذایذ آن قرار دهى، مثلا درختان بهشت را استعاره براى فرشتگان آسمانها بدانى و به هم خوردن برگهاى آنها ترشیح این استعاره باشد و تپّه‏هاى مشک براى معارف و کمالاتى که از سوى پروردگار بخشنده به آنان عطا شده و در آنها فرو رفته، و براى آنها آفریده شده‏اند و مانند درختان که بر پشته‏ها مى‏رویند از آنها به وجود آمده‏اند استعاره باشد، همچنین واژه انهار (رودها) براى آن دسته از فرشتگان که از تعلّق به اجرام فلکى مجرّدند، و مانند نهرها که مبدأ حیات و سبب بقاى درختانند، به منزله اصول و مبادى فرشتگان آسمانى مى‏باشند، استعاره مى‏باشد، و مروارید تازه و ثمراتى که ذکر شده استعاره براى علوم و کمالاتى مى‏باشد که از این ارواح عالیه بر نفوس مستعدّ بى‏هیچ مضایقه افاضه مى‏شود، و این علوم و معارف همان ثمرات و میوه‏هایى مى‏باشد که هر کدام بر طبق میل خواهنده و بر حسب استعداد چیننده در دسترس او قرار مى‏گیرد.
باید گفته شود که نیروى بلند پرواز خیال از عبارات مذکور و اشیاى محسوسى که در خلال آنها نام برده شده افاضات مذکور را نقل و برداشت مى‏کند و هر کس به مقتضاى میل و رغبت خود صورت آنچه را که مرغوب و مطلوب اوست به آنها مى‏پوشاند، از این رو در بهشت آنچه دل مى‏خواهد و چشم از آن لذّت مى‏برد موجود است، و هر کس شایستگى چیزى را دارد به محض اراده براى او حاضر مى‏گردد. همچنین واژه عسل و خمر براى افاضاتى که مورد رغبت و موجب لذّت نفس است استعاره شده، و ذکر اینها براى این است که برخى نفوس که به‏ این گونه آشامیدنیها رغبت دارند آن مشروبات بهشتى را شبیه اینها انگاشته و آن را به صورتى که دلخواه آنان است تصوّر کنند.  

 

فرموده است: ثمّ قوم لم تزل الکرامه… تا الأسفار.

امام (ع) واژه تمادى را که از افعال عقلاست براى تأخیر بخشش و کرامت الهى نسبت به مؤمنان و به درازا کشیدن انتظار آنان در دنیا تا ورود به سراى جاوید و رسیدن به بخششهاى خداوند و آسودگى از سفرها استعاره فرموده است.
آن بزرگوار پس از ذکر این سخنان، شنوندگان را به آنچه در دیار آخرت است تشویق مى‏کند.

فرموده است: فلو شغلت قلبک.

یعنى: هرگاه دل خویش را براى رسیدن به آنچه به تو هجوم خواهد آورد آماده و مشغول گردانى (منظور از این هجوم، و عبارت ما یهجم علیک افاضه و سرازیر شدن این حالات روح‏افزا و شگرف است) در این صورت قالب از جان تهى خواهى کرد یعنى از شوق وصول به اینها خواهى مرد، و با شتاب براى همسایگى مردگان کوچ خواهى کرد، زیرا آنان به آنچه تو مشتاق آنى نزدیکند.
سپس امام (ع) سخنانش را با دعا براى خود و شنوندگان پایان مى‏دهد، و از خداوند متعال مى‏خواهد آنان را براى سلوک در راه او، و سپردن مراحلى که آنان را به سر منزل پاکان و نیکوکاران برساند آمادگى و توفیق دهد، بدیهى است منازل پاکان همان درجات و مقامات بهشت است. و توفیق از خداوند است.

ترجمه ‏شرح ‏نهج ‏البلاغه ابن‏ میثم بحرانی ج ۳

بازدیدها: ۲۱

خطبه۱۶۳ ترجمه شرح ابن میثم بحرانی

(خطبه ۱۶۴صبحی صالح)

لما اجتمع الناس علیه و شکوا ما نقموه على عثمان ، و سألوه مخاطبته عنهم و استعتابه لهم ،

فدخل علیه فقال :

إِنَّ اَلنَّاسَ وَرَائِی وَ قَدِ اِسْتَسْفَرُونِی بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُمْ وَ وَ اَللَّهِ مَا أَدْرِی مَا أَقُولُ لَکَ مَا أَعْرِفُ شَیْئاً تَجْهَلُهُ وَ لاَ أَدُلُّکَ عَلَى أَمْرٍ لاَ تَعْرِفُهُ إِنَّکَ لَتَعْلَمُ مَا نَعْلَمُ مَا سَبَقْنَاکَ إِلَى شَیْ‏ءٍ فَنُخْبِرَکَ عَنْهُ وَ لاَ خَلَوْنَا بِشَیْ‏ءٍ فَنُبَلِّغَکَهُ وَ قَدْ رَأَیْتَ کَمَا رَأَیْنَا وَ سَمِعْتَ کَمَا سَمِعْنَا وَ صَحِبْتَ ؟ رَسُولَ اَللَّهِ ص ؟ کَمَا صَحِبْنَا وَ مَا ؟ اِبْنُ أَبِی قُحَافَهَ ؟ وَ لاَ ؟ اِبْنُ اَلْخَطَّابِ ؟ بِأَوْلَى بِعَمَلِ اَلْحَقِّ مِنْکَ وَ أَنْتَ أَقْرَبُ إِلَى أَبِی ؟ رَسُولِ اَللَّهِ ص ؟ وَشِیجَهَ رَحِمٍ مِنْهُمَا وَ قَدْ نِلْتَ مِنْ صِهْرِهِ مَا لَمْ یَنَالاَ فَاللَّهَ اَللَّهَ فِی نَفْسِکَ فَإِنَّکَ وَ اَللَّهِ مَا تُبَصَّرُ مِنْ عَمًى وَ لاَ تُعَلَّمُ مِنْ جَهْلٍ وَ إِنَّ اَلطُّرُقَ لَوَاضِحَهٌ وَ إِنَّ أَعْلاَمَ اَلدِّینِ لَقَائِمَهٌ فَاعْلَمْ أَنَّ أَفْضَلَ عِبَادِ اَللَّهِ عِنْدَ اَللَّهِ إِمَامٌ عَادِلٌ هُدِیَ وَ هَدَى فَأَقَامَ سُنَّهً مَعْلُومَهً وَ أَمَاتَ بِدْعَهً مَجْهُولَهً وَ إِنَّ اَلسُّنَنَ لَنَیِّرَهٌ لَهَا أَعْلاَمٌ وَ إِنَّ اَلْبِدَعَ لَظَاهِرَهٌ لَهَا أَعْلاَمٌ وَ إِنَّ شَرَّ اَلنَّاسِ عِنْدَ اَللَّهِ إِمَامٌ جَائِرٌ ضَلَّ وَ ضُلَّ بِهِ فَأَمَاتَ سُنَّهً مَأْخُوذَهً وَ أَحْیَا بِدْعَهً مَتْرُوکَهً وَ إِنِّی سَمِعْتُ ؟ رَسُولَ اَللَّهِ ص ؟ یَقُولُ یُؤْتَى یَوْمَ اَلْقِیَامَهِ بِالْإِمَامِ اَلْجَائِرِ وَ لَیْسَ مَعَهُ نَصِیرٌ وَ لاَ عَاذِرٌ فَیُلْقَى فِی نَارِ جَهَنَّمَ فَیَدُورُ فِیهَا کَمَا تَدُورُ اَلرَّحَى ثُمَّ یَرْتَبِطُ فِی قَعْرِهَا وَ إِنِّی أَنْشُدُکَ اَللَّهَ أَنْ لاَ تَکُونَ إِمَامَ هَذِهِ اَلْأُمَّهِ اَلْمَقْتُولَ فَإِنَّهُ کَانَ یُقَالُ یُقْتَلُ فِی هَذِهِ اَلْأُمَّهِ إِمَامٌ یَفْتَحُ عَلَیْهَا اَلْقَتْلَ وَ اَلْقِتَالَ إِلَى یَوْمِ اَلْقِیَامَهِ وَ یَلْبِسُ أُمُورَهَا عَلَیْهَا وَ یَبُثُّ اَلْفِتَنَ فِیهَا

فَلاَ یُبْصِرُونَ اَلْحَقَّ مِنَ اَلْبَاطِلِ یَمُوجُونَ فِیهَا مَوْجاً وَ یَمْرُجُونَ فِیهَا مَرْجاً فَلاَ تَکُونَنَّ ؟ لِمَرْوَانَ ؟

سَیِّقَهً یَسُوقُکَ حَیْثُ شَاءَ بَعْدَ جَلاَلِ اَلسِّنِّ وَ تَقَضِّی اَلْعُمُرِ فَقَالَ لَهُ ؟ عُثْمَانُ ؟ رَضِیَ اَللَّهُ عَنْهُ کَلِّمِ اَلنَّاسَ فِی أَنْ یُؤَجِّلُونِی حَتَّى أَخْرُجَ إِلَیْهِمْ مِنْ مَظَالِمِهِمْ فَقَالَ ع مَا کَانَ ؟ بِالْمَدِینَهِ ؟ فَلاَ أَجَلَ فِیهِ وَ مَا غَابَ فَأَجَلُهُ وُصُولُ أَمْرِکَ إِلَیْهِ

لغات

استسفرونی : مرا سفیر یعنى فرستاده خود قرار دادند .

وشیجه : ریشه ‏هاى درخت

سیّقه : با یاى مشدّد چهار پایانى که دشمن به یغما برده و آنها را مى ‏راند .

جلال السنّ : سالخوردگى ، بالایى سنّ

ترجمه

از سخنان آن حضرت علیه السّلام است :

هنگامى که مردم نزد آن بزرگوار گرد آمدند و از عثمان شکایت کرده خواستند از جانب آنان با او گفتگو کند و از او بخواهد رضایت آنان را فراهم سازد ، امام ( ع ) بر عثمان وارد شد و به او فرمود :

« مردم پشت سر من هستند ، و مرا میان خودشان و تو سفیر قرار داده‏ اند ، به خدا سوگند نمى‏دانم به تو چه بگویم چون چیزى سراغ ندارم که تو آن را ندانى ، و به چیزى نادان نیستى تا تو را به آن راهنمایى کنم ، آنچه را مى‏دانیم تو خود مى‏دانى ، ما به چیزى بر تو پیشى نگرفته ‏ایم که تو را از آن آگاه سازیم ، و چیزى را در پنهانى نیافته‏ایم که آن را به تو برسانیم ، دیده‏اى آنچه ما دیده ‏ایم ، و شنیده‏اى آنچه ما شنیده‏ایم ، و همان گونه که ما همنشین پیامبر ( ص ) بوده‏ایم تو نیز او را همنشین بوده‏اى ، فرزند ابى قحافه و پسر خطّاب در به کار بستن حقّ از تو سزاوارتر نبودند ، و تو از نظر خویشاوندى از آن دو به پیامبر خدا ( ص ) نزدیکترى ، و به شرف دامادى او که آنها به آن نرسیدند تو رسیده ‏اى ، زینهار زینهار درباره خویش از خدا بترس ، به خدا سوگند نابینایى تو از کورى ، و نادانى تو از جهالت نیست ، زیرا راهها روشن و نشانه‏ هاى دین برقرار است ، آگاه باش برترین بندگان خدا نزد او پیشوایى است که خود بر طریق هدایت بوده و دیگران را نیز هادى و راهنما باشد ، و سنّتهاى شناخته شده را بر پا دارد ، و بدعتهاى پدید آمده را از میان ببرد .

بى‏ گمان سنّتها روشن و براى آنها نشانه‏ هایى است ، و بدعتها نیز پیدا و داراى علامتهایى است . بدترین مردم نزد خداوند پیشواى ستمگر گمراهى است که دیگران نیز به سبب او دچار گمراهى مى ‏شوند ، سنّتهاى مأخوذ را از میان مى‏برد و بدعتهاى رها شده را زنده مى‏ گرداند ، همانا من از پیامبر خدا ( ص ) شنیدم که مى‏فرمود : در روز رستاخیز پیشواى ستمکار را مى ‏آورند در حالى که او را هیچ یاور و عذر خواهى نیست ، او را در آتش دوزخ مى‏ افکنند و او مانند سنگ آسیا در آتش به گردش در مى‏آید ، پس از آن در ژرفاى دوزخ مى‏ افتد و زندانى مى‏شود .

و من تو را به خداوند سوگند مى‏دهم مبادا تو آن پیشواى این امّت باشى که کشته مى‏شود ، زیرا پیش از این گفته مى‏شد : در این امّت پیشوایى کشته مى‏شود که درهاى کشت و کشتار تا روز قیامت به روى این امّت باز مى‏گردد ،

و این رویداد کارها را بر آنها مشتبه مى‏کند و فتنه‏ ها را در میان آنها مى ‏گستراند ، بطورى که حقّ را از باطل تمیز نمى‏دهند و در امواج این فتنه ‏ها غوطه ‏ور شده ، درهم و برهم و آمیخته مى‏گردند . پس تو با این سنّ بالا و گذشت عمر براى مروان ، مرکب سوارى مباش که هر جا بخواهد تو را براند .

عثمان در پاسخ آن حضرت گفت : با مردم گفتگو کن مرا مهلت دهند تا ستمهایى را که بر آنان شده بر طرف کنم ، امام ( ع ) فرمود : آنچه مربوط به مدینه است مهلتى در آن لازم نیست ، و آنچه بیرون آن است ، مهلت آن تا وصول دستور تو به آن جاست . »

شرح

خلاصه این گفتار این است که امام ( ع ) با نرمى از عثمان مى‏خواهد که خشنودى مردم را فراهم کند ، از این رو او را در علم داراى مقام و منزلت مى‏ خواند ، و او را به احکام شرع دانا و به سنّتهاى جارى در زمان پیامبر اکرم ( ص ) آگاه مى‏شمارد ، و آنچه از دیدنیها و شنیدنیها براى او آشکار گشته براى عثمان نیز آشکار قلمداد مى‏کند ، و مانند خود او را از مصاحبت رسول اکرم ( ص ) بهره‏مند مى‏شمارد ، و سپس تذکّر مى‏دهد که ابو بکر و عمر در عمل و اجراى حقّ از او سزاوارتر نبودند ، و او را بر آن دو رجحان مى ‏نهد که با پیامبر خدا ( ص ) پیوند خویشى و افتخار دامادى او را داشته و آن دو از این امتیاز محروم بوده‏ اند ، واژه وشیجه براى پیوند خویشاوندى استعاره شده است ، امّا این که عثمان به پیامبر خدا از آن دو نفر نزدیکتر بوده براى این است که عثمان بر خلاف آن دو از تیره عبد مناف بوده است ، سپس امام ( ع ) عثمان را از مخالفت با اوامر خداوند بیم ، و پس از آن پرهیز و هشدار مى‏دهد که با روشن بودن طریق شرع و برپا بودن نشانه ‏هاى دین ، نیازى به تعلیم آنچه از او مى‏ خواهند ندارد ، و در ادامه سخن به برترى پیشواى عادل و دادگر اشاره مى‏کند و صفات او را مى‏شمارد ، و بیان مى‏کند که سنّتها و بدعتها نشانه‏ها و علامتهایى دارد تا به سنّتها اقتدا و از بدعتها دورى شود ، سپس بنا به آنچه از پیامبر اکرم ( ص ) روایت شده است چگونگى احوال پیشواى ستمکار را در روز رستاخیز بیان مى‏کند . پس از آن عثمان را به خداوند سوگند مى‏دهد که مبادا او آن پیشوایى باشد که در این امّت کشته مى‏شود ، و پیامبر گرامى ( ص ) با همین عباراتى که امام ( ع ) پس از جمله « یقال » بیان فرموده است ، یا با الفاظى مناسب با این معنا از این قضیّه خبر داده است . آن گاه حضرت ، عثمان را نهى مى‏کند از این که مرکب رهوار مروان بن حکم باشد ، یعنى پس از رسیدن به سنین بالاى عمر و گذرانیدن آن ، اجرا کننده مقاصد و اهداف مروان نباشد ، و مى‏دانیم که مروان از مهمترین اسباب و انگیزه‏هاى برانگیختن مردم بر کشتن عثمان بود ، او آراء و تصمیماتى را که عثمان در نتیجه مشورت با على ( ع ) و جز او اتّخاذ مى‏کرد وارونه جلوه داده و خلاف آن را اجرا مى‏کرد ، همچنین او با مهمترین صحابه کینه و دشمنى داشت ، و بالاخره مروان طرید رسول خدا ( ص ) و رانده شده از جانب آن حضرت به بیرون مدینه بود .

فرموده است : ما کان بالمدینه فلا أجل فیه . . . تا آخر .

این سخنى فشرده و قاطع است در برابر این تصوّر که ممکن است در پذیرش درخواست عثمان براى مهلت ، کوتاهى و مسامحه‏اى وجود داشته باشد ، زیرا تأخیر در جلب رضایت کسانى که در مدینه حضور دارند معنایى ندارد ، و در مورد مردمى که در نقاط دیگرند پس از روشن شدن درخواست آنان عذرى براى تأخیر و مسامحه نیست ، مانند این که او از بیت المال مسلمانان اموالى بناحقّ به خویشاوندان خود مى‏بخشید که مورد شکایت مسلمانان بود . ما در بخشهاى پیش درباره عثمان و رفتار او با صحابه و آنچه باعث خشم مسلمانان بر او شد به اندازه کفایت سخن گفته‏ایم . و توفیق از خداوند است .

ترجمه شرح نهج البلاغه ابن میثم بحرانی جلد۳

بازدیدها: ۱۸

خطبه۱۶۲ ترجمه شرح ابن میثم بحرانی

(خطبه۱۶۳صبحی صالح)

و من خطبه له ( علیه ‏السلام )الخالق جل و علا

 

بخش اول

اَلْحَمْدُ لِلَّهِ خَالِقِ اَلْعِبَادِ وَ سَاطِحِ اَلْمِهَادِ وَ مُسِیلِ اَلْوِهَادِ وَ مُخْصِبِ اَلنِّجَادِ لَیْسَ لِأَوَّلِیَّتِهِ اِبْتِدَاءٌ وَ لاَ لِأَزَلِیَّتِهِ اِنْقِضَاءٌ هُوَ اَلْأَوَّلُ وَ لَمْ یَزَلْ وَ اَلْبَاقِی بِلاَ أَجَلٍ خَرَّتْ لَهُ اَلْجِبَاهُ وَ وَحَّدَتْهُ اَلشِّفَاهُ حَدَّ اَلْأَشْیَاءَ عِنْدَ خَلْقِهِ لَهَا إِبَانَهً لَهُ مِنْ شَبَهِهَا لاَ تُقَدِّرُهُ اَلْأَوْهَامُ بِالْحُدُودِ وَ اَلْحَرَکَاتِ وَ لاَ بِالْجَوَارِحِ وَ اَلْأَدَوَاتِ لاَ یُقَالُ لَهُ مَتَى وَ لاَ یُضْرَبُ لَهُ أَمَدٌ بِحَتَّى اَلظَّاهِرُ لاَ یُقَالُ مِمَّ وَ اَلْبَاطِنُ لاَ یُقَالُ فِیمَ لاَ شَبَحٌ فَیُتَقَصَّى وَ لاَ مَحْجُوبٌ فَیُحْوَى لَمْ یَقْرُبْ مِنَ اَلْأَشْیَاءِ بِالْتِصَاقٍ وَ لَمْ یَبْعُدْ عَنْهَا بِافْتِرَاقٍ وَ لاَ یَخْفَى عَلَیْهِ مِنْ عِبَادِهِ شُخُوصُ لَحْظَهٍ وَ لاَ کُرُورُ لَفْظَهٍ وَ لاَ اِزْدِلاَفُ رَبْوَهٍ وَ لاَ اِنْبِسَاطُ خُطْوَهٍ فِی لَیْلٍ دَاجٍ وَ لاَ غَسَقٍ سَاجٍ یَتَفَیَّأُ عَلَیْهِ اَلْقَمَرُ اَلْمُنِیرُ وَ تَعْقُبُهُ اَلشَّمْسُ ذَاتُ اَلنُّورِ فِی اَلْأُفُولِ وَ اَلْکُرُورِ وَ تَقَلُّبِ اَلْأَزْمِنَهِ وَ اَلدُّهُورِ مِنْ إِقْبَالِ لَیْلٍ مُقْبِلٍ وَ إِدْبَارِ نَهَارٍ مُدْبِرٍ قَبْلَ کُلِّ غَایَهٍ وَ مُدَّهِ وَ کُلِّ إِحْصَاءٍ وَ عِدَّهٍ تَعَالَى عَمَّا یَنْحَلُهُ اَلْمُحَدِّدُونَ مِنْ صِفَاتِ اَلْأَقْدَارِ وَ نِهَایَاتِ اَلْأَقْطَارِ وَ تَأَثُّلِ اَلْمَسَاکِنِ وَ تَمَکُّنِ اَلْأَمَاکِنِ فَالْحَدُّ لِخَلْقِهِ مَضْرُوبٌ وَ إِلَى غَیْرِهِ مَنْسُوبٌ لَمْ یَخْلُقِ اَلْأَشْیَاءَ مِنْ أُصُولٍ أَزَلِیَّهٍ وَ لاَ مِنْ أَوَائِلَ أَبَدِیَّهٍ بَلْ خَلَقَ مَا خَلَقَ فَأَقَامَ حَدَّهُ وَ صَوَّرَ فَأَحْسَنَ صُورَتَهُ لَیْسَ لِشَیْ‏ءٍ مِنْهُ اِمْتِنَاعٌ وَ لاَ لَهُ بِطَاعَهِ شَیْ‏ءٍ اِنْتِفَاعٌ عِلْمُهُ بِالْأَمْوَاتِ اَلْمَاضِینَ کَعِلْمِهِ بِالْأَحْیَاءِ اَلْبَاقِینَ وَ عِلْمُهُ بِمَا فِی اَلسَّمَاوَاتِ اَلْعُلَى کَعِلْمِهِ بِمَا فِی اَلْأَرَضِینَ اَلسُّفْلَى

لغات

ساطح: گستراننده

وهاد: جمع وهده، درّه

مهاد: زمین

نجاد: جمع نجد، زمین بلند

إزدلاف الرّبوه: پیش رفتن به سوى بلندى

تفیّوء القمر: حرکت ماه تا آن گاه که بدر کامل شود و شروع به نقصان کند تا گاهى که به حالت محاق«» در آید.
ساجى: آرام

مجد مؤثّل یا بیت مؤثّل: ریشه‏ دار و کهن

ترجمه

«ستایش ویژه خداوند است که آفریننده بندگان، و گستراننده زمین و روان کننده سیل در درّه‏ها و گودالها و رویاننده گیاهان در بلندیها و تپه‏ هاست، نه آغازش را آغازى است و نه ابدیّتش را پایانى، او اوّلى است که همیشه بوده و پاینده‏اى است که سرآمدى براى او نیست، پیشانیها براى او به خاک افتاده، و لبها به یگانگى او گویا گشته است. براى هر چیزى که آفریده حدودى قرار داده تا از شباهت به آنها ممتاز باشد، اندیشه‏ ها نمى‏توانند با حدود و حرکات و اعضا و ادوات او را اندازه‏ گیرى کنند، در باره او گفته نمى‏شود از «کى» بوده، و نمى‏توان براى او نهایتى تعیین کرد و گفت تا «کى» خواهد بود، پیدایى است که نمى‏توان گفت از چه چیزى پدید آمده و پنهانى است که نشاید گفت در چه پنهان شده است، جسم نیست که جلوه کند و سپس از میان برود، و در پرده نیست تا چیزى او را احاطه کند، نزدیکى او به اشیا به سبب چسبیدگى نیست، و دورى او از آنها بر اثر فاصله و جدایى نمى‏باشد، خیره شدن نگاه بندگان، و تکرار الفاظ آنان، و پیش رفتن آنها بر تپه‏ها، و برداشتن گامها در شبهاى تار، و شبهاى آرامى که ماه رخشان بر آن مى‏تابد و خورشید تابان با طلوع و غروب خود از پى آن در مى‏آید، و دگرگونى دورانها و روزگارها، و رو آوردن شبها، و پشت کردن روزها هیچ کدام بر او پوشیده نیست، آرى او پیش از هر نهایت و مدّت، و قبل از هر شمارش و شماره‏اى بوده است، برتر و بالاتر است از داشتن صفات اندازه و ابعاد، و قرار داشتن در محلّ و جا گرفتن در مسکن که محدود کنندگان (مانند مشبّهه و مجسّمه) به او نسبت مى‏دهند، زیرا حدّ و اندازه براى آفریدگان او مقرّر گردیده و به هر چه‏ جز اوست نسبت داده مى‏شود.

آفریدگان را از عناصرى ازلى و مایه ‏هایى ابدى نیافریده بلکه آنها را از نیستى به هستى در آورده، و براى هر چیزى اندازه‏اى برقرار ساخته، و هر چه را صورتگرى کرده صورت نیکو به او بخشیده است، هیچ چیزى در برابر او یاراى سرباز زدن ندارد، و از فرمانبردارى هیچ چیزى سودى براى او حاصل نیست، دانش او به مردگانى که در گذشته‏اند همچون دانش او به زنده‏هایى است که باز مانده‏اند، و آگاهى او به آنچه در آسمانهاى بلند است مانند آگاهى اوست به آنچه در زمینهاى پست است.»

شرح

این خطبه مشتمل بر مباحثى از علم توحید است، و با حمد خداوند در باره آنچه ذکر فرموده و در زیر توضیح داده مى‏شود آغاز شده است.

۱- فرموده است: خالق العباد… تا النّجاد.
این گفتار اشاره به این است که خداوند مبدأ همگى موجودات است، توضیح داده مى‏شود که واژه عباد شامل همه آنانى است که در آسمانها و زمینند، چنان که خداوند متعال فرموده است: «إِنْ کُلُّ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ إِلَّا آتِی الرَّحْمنِ عَبْداً«»» و اجسام فلکى نیز از عباد رحمان به شمارند، زیرا براى فرشتگان به منزله اجسامند، و مسطّح گردانیدن و گسترانیدن زمین اشاره به آفرینش زمین، و این که آن را بستر جاندارانى که آفریده قرار داده است و مسیل الوهاد (سرازیر کننده سیل آب به گودالها) و مخصب النّجاد (رویاننده گیاه در بلندیها و تپّه‏ها) اشاره به آفرینش دیگر چیزهایى است که مایه سود و بهره‏بردارى انسان از آنها در این دنیا مى‏گردد.
با توجّه به نکات فوق دانسته مى‏شود که این عبارات و الفاظ همگى موجوداتى را که ممکن الوجودند شامل مى‏گردد و این ثابت و محقق است که‏ آفریننده ممکنات نمى‏تواند ممکن الوجود باشد و در نتیجه لازم مى‏آید که خالق متعال واجب الوجود باشد.
۲- از صفات سلبى خداوند است که اوّلیّت او را ابتدایى نیست یعنى براى اوّلیّت او حدّى نیست که اشیا در آن حدّ متوقّف و به آن منتهى گردد و اگر چنین بود لازم مى‏آمد که خداوند متعال محدث باشد و هر محدثى ممکن الوجود است، و در این صورت واجب الوجود نبود، و این خلف است، زیرا ثابت است که خداوند متعال واجب الوجود است.
۳- این که ازلیّت او را پایانى نیست، یعنى هیچ پایان و آخرى براى خداوند وجود ندارد، زیرا در غیر این صورت پذیرنده عدم بود و واجب الوجود نبود، و این نیز خلف است.
فرموده است: هو الأوّل لم یزل و الباقی بلا أجل.
این سخن تأکیدى است در اثبات آنچه در قسمت دوّم و سوّم گفته شده است.
۴- پیشانیها براى او به خاک افتاده است، و لبها یگانگى او را بیان مى‏کند، این گفتار اشاره به کمال الوهیّت و استحقاق او براى عبادت و بندگى است.
۵- این که هیچ چیزى شبیه خداوند نیست، زیرا هر چیزى جز او محدود است، و عقل آن را برآورد و اندازه‏ گیرى مى‏کند و با احاطه به آن حدود و اندازه آن را معیّن مى‏سازد، و خداوند متعال از این بکلّى منزّه است، زیرا اگر وهم به مقتضاى روش خود در ادراک مسائل بخواهد اندازه و حرکت و عضو و ابزار براى او در نظر گیرد، در تصوّر خود سخت به خطا رفته و گمراه شده است، و در این باره ما پیش از این سخن گفته‏ ایم.
۶- خداوند متعال منزّه است از این که در محدوده زمان قرار داشته و پرسیده شود که از چه زمان بوده و براى او مدّتى تعیین و گفته شود تا کى خواهد بود.
۷- خداوند متعال ظاهر و پدیدار است، و با همه شدّت ظهورى که دارد منزّه از مادّه و وابستگى به اصل و منشأ است، از این رو نمى‏توان گفت از چه چیزى به وجود آمده است.
۸- خداوند باطن و از دیده‏ها پنهان است لیکن با همه پوشیدگى و نهانى داراى جا و مکان نیست، و مانند اشیاء و اجسام، اطلاق خفا و پوشیدگى بر او روا نمى‏باشد، و ما در باره این که خداوند ظاهر و باطن است پیش از این مکرّر سخن گفته ‏ایم.
۹- خداوند شخص نیست و داراى تعیّن نمى‏باشد تا دستخوش دگرگونى گردد و پایان پذیرد.
۱۰- پروردگار متعال محجوب و در پرده نیست، زیرا تشخّص و پیدایى در باره چیزى زمانى درست است که بتوان آن را دید. و حجاب نیز از لوازم جسم است که ساحت قدس او از آن منزّه است.
۱۱- قرب حق تعالى به اشیاء از طریق چسبیدگى و تماس نیست، و قرب از صفات اضافى پروردگار است.
۱۲- حقّ جلّ و علا دور از اشیاست امّا نه بر اثر فاصله و جدایى، و ما در ضمن تفسیر خطبه اول معناى قرب و بعد خداوند را شرح داده‏ایم، و چون تماس و جدایى از لوازم جسم است لذا قرب و بعد حق تعالى نسبت به اشیاء از این معانى منزّه است.
۱۳- این که فرموده است نگاههاى بندگان و نظر افکندن آنان بر او پوشیده نیست تا عبارت و إدبار نهار مدبر همه اشاره است به احاطه علم بارى تعالى بر همه معلومات و موجودات، شخوص لحظه به معناى خیره شدن چشم است بى‏آن که پلکها به حرکت در آید، کرور لفظه عبارت از تکرار الفاظ و بازگویى واژه‏هاست، إزدلاف الرّبوه یعنى پیشى گرفتن بر تپّه‏ها و بلندیها و مراد از این پیشى گرفتن چشم است زیرا هنگامى که چشم خیره مى‏شود، نخست بلندیها و تپه ‏هاى زمین را مى‏بیند، ضمیر علیه در جمله یتفیّأ علیه… به غسق در جمله پیش باز مى‏گردد.
فرموده است: و تعقّبه الشّمس
به معناى تتعقّبه مى‏باشد که یک تاى آن حذف شده است، چنان که در گفتار خداوند متعال است که «تَوَفَّاهُمُ الْمَلائِکَهُ» و تعقبه نیز روایت شده و ضمیر متّصل به آن به قمر برگشت دارد.
فرموده است: من إقبال لیل.
جار و مجرور متعلّق به تقلّب مى‏باشد و معنایش این است که آفتاب ماه را دنبال مى‏کند، و به هنگام افول آن، خورشید طلوع، و در موقع افول خورشید، ماه نمودار مى‏گردد.
۱۴- خداوند پیش از هر زمان و مدّت و شمارش و عدد است، زیرا او آفریننده و مبدأ همه اشیاء است و تقدّم و پیشى داشتن او بر همه چیز ضرورى است.

۱۵- پروردگار متعال از آنچه مشبّهه و پیروان اندیشه‏ هاى باطلشان در باره ذات مقدّس حق گفته و وى را داراى اندازه و ابعاد و نهایت و سو دانسته، و او را به در آمدن در محلّ و قرار گرفتن در مسکن و دیگر صفاتى که از لوازم و ویژگیهاى دارندگان جسم است نسبت داده‏اند منزّه است، زیرا همه اینها صفات و حدودى است که خالق متعال براى آفریدگانش قرار داده و از آن آنهاست.
۱۶- خداوند آفریدگان را بى‏آن که مایه‏ هایى ازلى و موادّى ابدى و اصولى از پیش ساخته داشته باشند پدید آورده است، معناى گفتار مذکور این است که آنچه را آفریده بر طبق نمونه‏اى که از پیش موجود باشد به وجود نیاورده است، زیرا هیچ چیزى با او همآغاز نیست، گفته شده که معنایش این است که آفریدگان را از اصلى ازلى و ابدى یعنى چیزى که همیشه بوده و خواهد بود، و به قول فلاسفه داراى صورت و مادّه باشد نیافریده است. در برخى از نسخه‏ ها: و لا من أوائل أبدیّه روایت شده است.
فرموده است: بل خلق ما خلق فأقام حدّه.
یعنى: آنچه را بیافریده از نیستى به هستى در آورده و بر طبق حکمت و مصلحت، اندازه و شکل و نهایت و مدّت و فایده براى آن قرار داده، و آنچه را صورتگرى کرده صورت نیکو به آن بخشیده، و آن را از اعتدال و استحکام بهره‏مند ساخته است.
۱۷- این که هر چه جز اوست سر بر فرمان او دارد اشاره به کمال قدرت و احاطه علم خداوند به همه اشیاست.
۱۸- فرموده است از این که چیزى او را فرمانبردار باشد سودى براى او حاصل نیست، زیرا لازمه سودبرى نیازمندى است که در مورد خداوند متعال ممتنع است. و این توصیف به غنا و بى‏نیازى خداوند اشاره دارد.
۱۹- این که دانش خداوند به درگذشتگان مانند دانش او به بازماندگان، و علم او به آسمانها و جهان بالا همانند علم او به زمینها و جهان پایین است، اشاره است به این که علم خداوند به دست آمده از غیر نیست، و در آن هیچگونه دگرگونى و بازیابى حاصل نمى‏شود، و چیزى براى او نادانسته نیست تا از نو دانسته شود، بلکه علم خداوند متعال ازلى و ابدى و همیشگى و سرمدى است، و در حدّ تمام و کمال، و دور از کاستى و نقصان است و نسبت همه ممکنات و موجودات در پیشگاه علم خداوند مساوى و یکسان مى‏باشد، و ما تحقیق در باره این مطلب را در موارد مناسب از مباحث علم إلهى شرح داده‏ایم. و توفیق از خداوند است.

بخشى از این خطبه است:

أَیُّهَا الْمَخْلُوقُ السَّوِیُّ وَ الْمُنْشَأُ الْمَرْعِیُّ- فِی ظُلُمَاتِ الْأَرْحَامِ وَ مُضَاعَفَاتِ الْأَسْتَارِ- .
بُدِئْتَ مِنْ سُلالَهٍ مِنْ طِینٍ- وَ وُضِعْتَ فِی قَرارٍ مَکِینٍ- إِلى‏ قَدَرٍ مَعْلُومٍ وَ أَجَلٍ مَقْسُومٍ- تَمُورُ فِی بَطْنِ أُمِّکَ جَنِیناً لَا تُحِیرُ دُعَاءً وَ لَا تَسْمَعُ نِدَاءً- ثُمَّ أُخْرِجْتَ مِنْ مَقَرِّکَ إِلَى دَارٍ لَمْ تَشْهَدْهَا- وَ لَمْ تَعْرِفْ سُبُلَ مَنَافِعِهَا- فَمَنْ هَدَاکَ لِاجْتِرَارِ الْغِذَاءِ مِنْ ثَدْیِ أُمِّکَ- وَ عَرَّفَکَ عِنْدَ الْحَاجَهِ مَوَاضِعَ طَلَبِکَ وَ إِرَادَتِکَ- هَیْهَاتَ إِنَّ مَنْ یَعْجِزُ عَنْ صِفَاتِ ذِی الْهَیْئَهِ وَ الْأَدَوَاتِ- فَهُوَ عَنْ صِفَاتِ خَالِقِهِ أَعْجَزُ- وَ مِنْ تَنَاوُلِهِ بِحُدُودِ الْمَخْلُوقِینَ أَبْعَدُ

لغات

سوىّ: درست و معتدل

مرعىّ: مورد توجّه

ترجمه

«اى مخلوق کامل و درست، و اى پدید آمده و نگهدارى شده در زهدانهاى تاریک و پرده‏هاى تو در تو، هستى تو از گلى فشرده آغاز شد، و در جایگاهى امن و آرام، براى زمانى مشخّص و مدّتى معیّن قرار داده شدى، در شکم مادر که جنین بودى مى‏جنبیدى لیکن نه سخنى را پاسخ مى‏گفتى و نه آوازى مى‏شنیدى، سپس از جایگاهت به سرایى که آن را ندیده، و راههاى استفاده از آن را نشناخته بودى بیرون آورده شدى، چه کسى تو را به مکیدن شیر از پستان مادرت راهنمایى کرد و کى تو را به هنگام نیاز به آنچه مى‏خواستى آشنا گردانید هیهات آن کسى که از بیان چگونگى آنچه داراى شکل و اندام مى‏باشد ناتوان است از توصیف آفریننده خویش ناتوانتر، و از شناخت او به وسیله حدود و صفاتى که آفریدگان بدانها شناخته مى‏شوند، دورتر است.»

شرح

در این بخش از خطبه روى سخن امام (ع) به مطلق انسان است، و او را گوشزد مى‏کند به این که آفرینش او در حدّ کمال و اعتدال و مورد رعایت و محافظت بودن او دلیل بر وجود آفریننده دانا و مهربان است، و مى‏دانیم که خداوند انسان را چگونه مى‏آفریند، و به او اندک اندک شکل و صورت مى‏دهد، و تکامل مى‏بخشد تا پا در این جهان مى‏نهد، همچنین امام (ع) دگرگونیهاى احوال، و تغییرات خلقت او را پس از آن یادآورى مى‏کند و مى‏پرسد چه کسى او را به مکیدن غذا از پستان مادرش راهنمایى، و در هنگام نیاز به طریق وصول به آنچه مى‏خواهد یعنى پستان مادر آشنا مى‏کند، و آن حضرت با این گفتار انسان را به وجود آفریننده‏اى که او را به همه نیازمندیهایش هدایت مى‏کند راهنمایى‏ مى‏فرماید، آشکار است که شناخت پروردگار تا این حدّ براى هر کس ضرورى و لازم است هر چند نیازمند اندکى کسب آگاهى باشد، امّا افزون بر این یعنى دانستن صفات کمال و جلال پروردگار امورى است که خرد بشرى به کنه و حقیقت آن دست نمى‏یابد و آنچه از این مسائل مى‏داند تعبیرها و مقایسه‏هایى است که میان خود و خالق برقرار کرده و در باره آنها نیازمند دلیل و برهان است، و ما پیشتر در این باره سخن گفته ‏ایم.

امام (ع) با ذکر واژه هیهات (چه دور است) و جمله تا… و الأدوات دورى و تهیدستى انسان را از درک صفات حق تعالى و ناتوانى او را در این راه گوشزد مى‏کند و بیان مى‏فرماید: کسى که از بیان چگونگى آفرینش خویش، و آگاهى بر سود و زیان جزئیّات اعضاى خود با این که اینها محسوس و در دسترس اویند ناتوان است، از بیان صفات آفریننده خود که دورترین تناسب را با او دارد ناتوانتر، و از درک کنه وى، با مقایسه و تشبیه او به حدود و صفات مخلوق، از هر چیزى به آفریدگار خود دورتر است. و عصمت از خطا و توفیق از خداوند است.

ترجمه‏ شرح ‏نهج ‏البلاغه ابن‏ میثم بحرانی ج ۳

بازدیدها: ۱۲

خطبه۱۶۱ ترجمه شرح ابن میثم بحرانی

(خطبه ۱۶۲صبحی صالح)

و من کلام له ( علیه ‏السلام ) لبعض أصحابه و قد سأله کیف دفعکم قومکم عن هذا المقام و أنتم أحق به فقال:

یَا أَخَا ؟ بَنِی أَسَدٍ ؟ إِنَّکَ لَقَلِقُ اَلْوَضِینِ تُرْسِلُ فِی غَیْرِ سَدَدٍ وَ لَکَ بَعْدُ ذِمَامَهُ اَلصِّهْرِ وَ حَقُّ اَلْمَسْأَلَهِ وَ قَدِ اِسْتَعْلَمْتَ فَاعْلَمْ أَمَّا اَلاِسْتِبْدَادُ عَلَیْنَا بِهَذَا اَلْمَقَامِ وَ نَحْنُ اَلْأَعْلَوْنَ نَسَباً وَ اَلْأَشَدُّونَ ؟ بِالرَّسُولِ ص ؟ نَوْطاً فَإِنَّهَا کَانَتْ أَثَرَهً شَحَّتْ عَلَیْهَا نُفُوسُ قَوْمٍ وَ سَخَتْ عَنْهَا نُفُوسُ آخَرِینَ وَ اَلْحَکَمُ اَللَّهُ وَ اَلْمَعْوَدُ إِلَیْهِ یَوْمُ اَلْقِیَامَهِ .

وَ دَعْ عَنْکَ نَهْباً صِیحَ فِی حَجَرَاتِهِ

وَ هَلُمَّ اَلْخَطْبَ فِی ؟ اِبْنِ أَبِی سُفْیَانَ ؟ فَلَقَدْ أَضْحَکَنِی اَلدَّهْرُ بَعْدَ إِبْکَائِهِ وَ لاَ غَرْوَ وَ اَللَّهِ فَیَا لَهُ خَطْباً یَسْتَفْرِغُ اَلْعَجَبَ وَ یُکْثِرُ اَلْأَوَدَ حَاوَلَ اَلْقَوْمُ إِطْفَاءَ نُورِ اَللَّهِ مِنْ مِصْبَاحِهِ وَ سَدَّ فَوَّارِهِ مِنْ یَنْبُوعِهِ وَ جَدَحُوا بَیْنِی وَ بَیْنَهُمْ شِرْباً وَبِیئاً فَإِنْ تَرْتَفِعْ عَنَّا وَ عَنْهُمْ مِحَنُ اَلْبَلْوَى أَحْمِلْهُمْ مِنَ اَلْحَقِّ عَلَى مَحْضِهِ وَ إِنْ تَکُنِ اَلْأُخْرَى

فَلا تَذْهَبْ نَفْسُکَ عَلَیْهِمْ حَسَراتٍ إِنَّ اَللَّهَ عَلِیمٌ بِما یَصْنَعُونَ 

لغات

وضین : تنگ زین شتر یا اسب

ذمامه : به کسر ذال ، حرمت و به جاى این کلمه ماتّه الصّهر نیز روایت شده است و ماتّه به معناى وسیله وصهر به معناى خویشاوندى است .

نوط : وابستگى

أثره : با حرکت حروف ، ویژه خود گردانیدن و براى خود برگزیدن

حجره : با فتح حا یعنى ناحیه و حجرات با فتح و یا سکون جیم جمع آن است

قلق : ناآرامى

هلمّ : معناى تعال را دارد یعنى بیا مانند آنچه خداوند فرموده است : « هَلُمَّ إلَیْنَا » وگاهى به معناى هات ( بده ) آمده و در این جا به همین معناست و گاهى هم متعدّى مى‏شود مانند هلمّوا شهدائکم یعنى گواهان خود را بیاورید .

لا غرو : هیچ شگفتى نیست .

جدح : آمیخته کردن و آلوده ساختن

وبیى‏ء : وبادار و واگیر

أود : کژى

شرب : بهره‏ اى از آب

ترجمه

در پاسخ یکى از یارانش که پرسیده است چگونه شما را از این مقام که به آن سزاوارترید بر کنار داشتند ایراد فرموده است :

« اى برادر بنى اسدى تنگ ، مرکبت سست است و جنبان ، و مهار آن را نابهنگام رها مى‏کنى [ ۱ ] ، با این همه حرمت خویشاوندى تو بر قرار ، و حقّ پرسش پا برجاست ، و اکنون که خواسته‏اى بدان : امّا این که در موضوع خلافت بر ما تسلّط یافتند ، در حالى که ما در نسب از آنها برتر ، و پیوندمان با پیامبر خدا ( ص ) استوارتر است براى این بود که خلافت امرى مرغوب و برگزیده بود ، گروهى نسبت به آن حرص ورزیدند ، و گروهى دیگر بخشش کرده از آن چشم پوشیدند ، و داور میان ما و آنها خداوند است و بازگشت در روز رستاخیز به سوى اوست . ( در این جا امام ( ع ) به شعر زیر تمثّل جست ) :

ودع عنک نهبا صیح فی حجراته
و هلمّ الخطب فی ابن أبی سفیان [ ۲ ]

همانا روزگار پس از آن که مرا گریانید به خنده درآورد ، به خدا سوگند آن شگفت نیست ، اى واى از این امر عجیب که شگفتى را به آخر مى‏رساند و بر کژى مى‏افزاید ، این گروه کوشیدند نور خدا را که در جایگاه خود مى‏درخشید خاموش کنند ، و راه جوشش چشمه آلهى را مسدود گردانند ،

و میان من و خودشان آب را گل آلود و زهرآگین سازند ، اکنون اگر از ما و آنها

محنتهاى این مصیبت برطرف شود ، آنان را به سوى حقّ خالص خواهم کشانید ، و اگر پیشامد چیز دیگرى بود « فَلاَ تَذْهَبْ نَفْسُکَ عَلَیْهِمْ حَسَرَاتٍ ،إنَّ اللّهَ عَلِیْمٌ بِمَا یَصْنَعُونَ [ ۳ ] »

شرح

در باره پاسخ امام (ع) به اسدى، باید دانست اگر کسى دچار شوریدگى عقل و آشفتگى رفتار باشد به گونه‏اى که از هر چه به او مربوط نیست بپرسد، یا بى‏جا به پرسش پردازد، و در کارها شتاب کند به او قلق الوضین گفته مى‏شود، و علّت این است که وضین یعنى تنگ زین هنگامى که سست گردد زین لرزان و بى‏ثبات مى‏شود، از این رو به احوال کسى مى‏ماند که در گفتار و رفتار خود پایدارى و استقامت ندارد، و این جمله براى این گونه افراد مثل گشته است، جمله ترسل فی غیر سدد نیز در زمینه همین مطلب و به این معناست که بى‏ رویّه و بى‏ جا سخن مى‏گوید، و این سخن را امام (ع) براى تأدیب آن مرد گفته است.

فرموده است: و لک بعد… تا استعملت.
این جمله در اظهار عذر و بیان لزوم ردّ پاسخ نیکو به اوست، زیرا خویشاوند را حقوقى است، و کسى که از دیگرى پرسش مى‏کند نیز این حقّ را دارد که پاسخ او داده شود و به راه صواب ارشاد گردد، امّا خویشاوندى این مرد اسدى براى این بود که زینب دختر جحش همسر پیامبر خدا (ص) از طایفه بنى اسد بود. و او زینب دختر جحش بن رئاب بن یعمر بن صبره بن مرّه بن کثیر بن غنم بن ذوذان بن اسد بن خزیمه است، مادر زینب أمیمه دختر عبد المطّلب بن هاشم بن عبد مناف مى‏باشد، و زینب دختر عمّه پیامبر خداست (ص). گفته‏اند غرض از مصاهرت (دامادى) در این جا همین است، و قطب راوندى گفته است که على (ع) از طایفه بنى اسد همسر داشته است، لیکن ابن ابى الحدید شارح نهج البلاغه این‏ سخن را انکار کرده و گفته است چنین خبرى به ما نرسیده است، و انکار او بى‏مورد است، زیرا نمى‏توان گفت آنچه از احوال ائمه (ع) به ما نرسیده، به دیگرى هم نرسیده است و حقیقت ندارد.

 

فرموده است: أمّا الاستبداد.

این آغاز پاسخ آن حضرت به پرسش کننده است، ضمیر در کلمه إنّها به معناى استبداد که عبارت از أثره و به خود اختصاص دادن است برگشت دارد، مراد از گروهى که به خلافت حرص ورزیدند از نظر طایفه امامیّه همه آنهایى هستند که پیش از آن حضرت خلافت را در اختیار گرفتند، لیکن برخى از غیر طایفه شیعه گفته‏اند که مراد اهل شورا مى‏باشند که پس از کشتن عمر تشکیل شد.

فرموده است: و الحکم اللّه و المعود إلیه.

یعنى مرجع تظلّم و شکایت در روز قیامت خداوند است. المعود مبتدا و خبر آن قیامت است. امّا مصرع شعر از امرء القیس است و داستان آن این است که پس از کشته شدن پدرش در میان قبایل عرب مى‏گشت تا این که بر مردى از قبیله بنى خذیله طىّ که او را طریف مى‏گفتند وارد شد، او امرء القیس را گرامى داشت و او نیز طریف را مدح گفت و چندى نزدش بماند و چون پس از این بیمناک شد که طریف نتواند از او حمایت کند از نزد او رفت و بر خالد بن سدوس بن اسمع نبهانى وارد شد، و در همان هنگام که او به خالد پناه آورده بود بنو خذیله یورش برده شتران او را به یغما بردند، هنگامى که امرء القیس از غارت شتران خود آگاه شد قضیّه را به خالد شکایت کرد، خالد به او گفت: شتران سوارى خود را به من بده تا غارتگران را تعقیب کنم و شتران تو را از آنها گرفته باز گردانم، امرء القیس پیشنهاد خالد را پذیرفت و شتران سوارى خود را در اختیار خالد گذاشت، خالد در پى آنها شتافت، چون به آنها رسید گفت: اى بنى خذیله شما شتران کسى را که به من پناه آورده به غارت برده‏اید، آنها پاسخ دادند: او در پناه تو نیست، خالد گفت: سوگند به خدا او به من پناه آورده و اینها هم شتران سوارى اوست، بنو خذیله چون این را شنیدند به خالد و همراهانش یورش برده همه آنان را از شتران فرود آورده و آن شتران را با شتران اولى به یغما بردند، امرء القیس در این باره چکامه ‏اى سروده که بیت نخست آن این است:
فدع عنک نهبا صیح فی حجراته و لکن حدیث ما حدیث الرّواحل‏

یعنى: داستان غارت شتران را که در پیرامون آن فریادها برآورده شد رها کن، و لیکن داستانى که شگفت انگیز و مبهم است داستان شتران سوارى است.
نهب در این جا به معناى چیزى است که به غارت رفته باشد، و حجرات به معناى اطراف است، حدیث دوّمى مبتدا و حدیث اوّل خبر آن است، ما براى تنکیر است و اگر به اسم ملحق شود بر ابهام آن مى‏افزاید مانند عبارت: لأمر ما جدع قصیر أنفه یعنى قصیر براى امر مبهمى بینى خود را برید، در این شعر هم معناى مصرع نخست که گفته است یاد شتران به یغما رفته را که معلوم است رها کن، و لیکن داستانى که پیچیده است و روشن نیست داستان شتران سوارى است، یعنى حدیثى مبهم است که چگونگى آن دانسته نیست، ابهام به یغما رفتن شتران سوارى از این لحاظ است که گفته شده: خالد بوده که شتران سوارى امرء القیس را ربوده است و این امر از نظر شاعر مشتبه و مشکوک بوده است، امّا امام (ع) آنچه در استشهاد خود آورده و به آن تمثّل جسته مصرع نخست شعر است، و مطابقت آن با واقعیّتى که آن حضرت در گذشته با آن روبرو شده بود روشن است، زیرا خلفاى پیشین هر چند استبداد ورزیدند و خلافت را به خود تخصیص دادند لیکن داستان آنها را همه مى‏دانند و بر کسى پوشیده نیست، زیرا آنها به سابقه خود در اسلام و هجرت و موقعیّت خود در نزد رسول اکرم (ص) و بودن آنها از طایفه قریش تمسّک جسته و استدلال کرده بودند، و امام (ع) در مصرع دوم خطاب مى‏کند که یاد آنها و داستان به یغما رفتن خلافت را در گذشته رها کن، و از آنچه هم اکنون در گیر و دار این حادثه معاویه بن ابى سفیان هستیم سخن گوى، خطب که در مصرع و هلمّ الخطب فی ابن أبى سفیان به کار رفته به معناى رویدادبزرگ است، و مراد ذکر خطب و بیان چگونگى آن است، و چون این مقصود روشن است، مضاف خطب که ذکر است حذف شده است، امام (ع) با بیان مصرع دوّم اشاره به احوال و اوضاع تأسّف آورى فرموده که موجب شده معاویه در برابر او قرار گیرد، و با همه دورى و ناشایستگى او براى خلافت با آن بزرگوار به نزاع و پیکار پردازد، تا آن جا که نزد بسیارى از مردم نادان، همطراز آن حضرت قرار گرفته است.

فرموده است: فلقد أضحکنی ألدّهر بعد إبکائه.

این سخن اشاره به محرومیّت آن حضرت از خلافت در گذشته است، و خنده آن حضرت پس از سپرى شدن آن واقعه ناشى از شگفتى او از گردشهاى روزگار و وقوع این اوضاع و احوال است، پس از این فرموده است: تعجّبى نیست، یعنى این امر بزرگتر از این است که در برابر آن اظهار شگفتى شود، و در برابر عظمت و اهمیّت این رویداد فرموده است اى واى حادثه‏اى است که شگفتى را به آخر مى‏رساند، و این حالت نفسانى را به کلّى از میان مى‏برد آن چنان که گویى اصلا شگفتى در عالم وجود ندارد، و این سخن از باب اغراق و مبالغه است، چنان که ابن هانى گفته است:
قد سرت فی المیدان یوم طرادهم فعجبت حتّى کدت لا أتعجّب«»

و هم ممکن است منظور آن حضرت که فرموده است: و لا غزو و اللّه این باشد که به خدا سوگند اگر انسان به حقیقت دنیا و دگرگونى اوضاع آن بنگرد هیچ تعجّبى نیست، و آنچه پس از این فرموده که: فیا له (یعنى اى واى از این) از سرگرفتن سخن در باره عظمت رویداد گذشته باشد، گفتار آن حضرت که این اتّفاق کژیها را افزون مى‏کند روشن است، زیرا هر کس از دین دورى گیرد به سبب وجود او کژیها و انحرافها افزوده مى‏ گردد.

فرموده است: حاول القوم… تا ینبوعه.

منظور از قوم، طایفه قریش است، و مصباح انوار إلهى استعاره براى برگزیدگان خاندان پیامبر اکرم (ص) است. همچنین ینبوعه (چشمه آن) براى آنها استعاره است زیرا آنان معدن دین و پایه‏ هاى آنند، و مناسبت هر دو استعاره روشن است. مقصود آن حضرت از این سخنان این است که آنان کوشیدند خلافت را از جایگاه خود بیرون برند، و این امر را از معدن آن و شایسته‏ترین محلّ خود که خاندان پیامبر (ص) است زایل و خارج سازند. واژه شرب (آبشخور) براى امر خلافت، و لفظ جدح (آمیختن) براى تیرگى و کشمکش واقع میان مردم به خاطر این امر، و واژه و بیى‏ء (وبادار) به ملاحظه این که موضوع خلافت سبب بروز نابودى و کشتار میان آنان مى‏گردد، استعاره شده است.

فرموده است: فإن ترتفع… تا آخر.

یعنى اگر بر من گرد آیند و این محنتها و کینه‏ هایى که دچار آن گشته‏ ایم از میان ما بر طرف شود من آنها را به سرچشمه زلال حقّ رهبرى خواهم کرد، و اگر از دشمنى خود دست باز ندارند و بخواهند بدین احوال باقى باشند، هیچ تأسّف و اندوهى بر آنها روا نیست، در این جا امام (ع) به آیه‏اى از قرآن کریم استشهاد مى‏کند که حاکى تأدیب نفس و وادار کردن آن به ترک تأسف و اندوه برایمان نیاوردن آنهاست، و چون آیه مشتمل بر این است که خداوند به کردار زشت آنها آگاه است مشعر بر تهدید و وعده عذاب به آنها نیز مى‏باشد.

 

ترجمه ‏شرح ‏نهج ‏البلاغه ابن ‏میثم بحرانی ج ۳ ،

 

[ ۱ ] این مرد در روزهاى نبرد صفّین به این پرسش پرداخته بود . ( مترجم )

[ ۲ ] یعنى حادثه غارتگرى را که فریادها در پیرامون آن سر داده شد فروگذار و بیا این حادثه مهمّ راجع به پسر ابى سفیان را بشنو . مصرع نخست این شعر از امرء القیس است . ( مترجم )

بازدیدها: ۲۶

خطبه۱۶۰ ترجمه شرح ابن میثم بحرانی

(خطبه۱۶۱صبحی صالح)

و من خطبه له ( علیه ‏السلام ) فی صفه النبی و أهل بیته و أتباع دینه، و فیها یعظ بالتقوى‏
الرسول و أهله و أتباع دینه‏

بَعَثَهُ بِالنُّورِ اَلْمُضِی‏ءِ وَ اَلْبُرْهَانِ اَلْجَلِیِّ وَ اَلْمِنْهَاجِ اَلْبَادِی وَ اَلْکِتَابِ اَلْهَادِی أُسْرَتُهُ خَیْرُ أُسْرَهٍ وَ شَجَرَتُهُ خَیْرُ شَجَرَهٍ أَغْصَانُهَا مُعْتَدِلَهٌ وَ ثِمَارُهَا مُتَهَدِّلَهٌ مَوْلِدُهُ ؟ بِمَکَّهَ ؟ وَ هِجْرَتُهُ ؟ بِطَیْبَهَ ؟ عَلاَ بِهَا ذِکْرُهُ وَ اِمْتَدَّ مِنْهَا صَوْتُهُ أَرْسَلَهُ بِحُجَّهٍ کَافِیَهٍ وَ مَوْعِظَهٍ شَافِیَهٍ وَ دَعْوَهٍ مُتَلاَفِیَهٍ أَظْهَرَ بِهِ اَلشَّرَائِعَ اَلْمَجْهُولَهَ وَ قَمَعَ بِهِ اَلْبِدَعَ اَلْمَدْخُولَهَ وَ بَیَّنَ بِهِ اَلْأَحْکَامَ اَلْمَفْصُولَهَ فَمَنْ یَبْتَغِ غَیْرَ اَلْإِسْلاَمِ دَیْناً تَتَحَقَّقْ شِقْوَتُهُ وَ تَنْفَصِمْ عُرْوَتُهُ وَ تَعْظُمْ کَبْوَتُهُ وَ یَکُنْ مَآبُهُ إِلَى اَلْحُزْنِ اَلطَّوِیلِ وَ اَلْعَذَابِ اَلْوَبِیلِ وَ أَتَوَکَّلُ عَلَى اَللَّهِ تَوَکُّلَ اَلْإِنَابَهِ إِلَیْهِ وَ أَسْتَرْشِدُهُ اَلسَّبِیلَ اَلْمُؤَدِّیَهَ إِلَى جَنَّتِهِ اَلْقَاصِدَهَ إِلَى مَحَلِّ رَغْبَتِهِ أُوصِیکُمْ عِبَادَ اَللَّهِ بِتَقْوَى اَللَّهِ وَ طَاعَتِهِ فَإِنَّهَا اَلنَّجَاهُ غَداً وَ اَلْمَنْجَاهُ أَبَداً رَهَّبَ فَأَبْلَغَ وَ رَغَّبَ فَأَسْبَغَ وَ وَصَفَ لَکُمُ اَلدُّنْیَا وَ اِنْقِطَاعَهَا وَ زَوَالَهَا وَ اِنْتِقَالَهَا فَأَعْرِضُوا عَمَّا یُعْجِبُکُمْ فِیهَا لِقِلَّهِ مَا یَصْحَبُکُمْ مِنْهَا أَقْرَبُ دَارٍ مِنْ سَخَطِ اَللَّهِ وَ أَبْعَدُهَا مِنْ رِضْوَانِ اَللَّهِ فَغُضُّوا عَنْکُمْ عِبَادَ اَللَّهِ غُمُومَهَا وَ أَشْغَالَهَا لِمَا قَدْ أَیْقَنْتُمْ بِهِ مِنْ فِرَاقِهَا وَ تَصَرُّفِ حَالاَتِهَا فَاحْذَرُوهَا حَذَرَ اَلشَّفِیقِ اَلنَّاصِحِ وَ اَلْمُجِدِّ اَلْکَادِحِ وَ اِعْتَبِرُوا بِمَا قَدْ رَأَیْتُمْ مِنْ مَصَارِعِ اَلْقُرُونِ قَبْلَکُمْ قَدْ تَزَایَلَتْ أَوْصَالُهُمْ وَ زَالَتْ أَبْصَارُهُمْ وَ أَسْمَاعُهُمْ وَ ذَهَبَ شَرَفُهُمْ وَ عِزُّهُمْ وَ اِنْقَطَعَ سُرُورُهُمْ وَ نَعِیمُهُمْ فَبُدِّلُوا بِقُرْبِ اَلْأَوْلاَدِ فَقْدَهَا وَ بِصُحْبَهِ اَلْأَزْوَاجِ مُفَارَقَتَهَا لاَ یَتَفَاخَرُونَ وَ لاَ یَتَنَاسَلُونَ وَ لاَ یَتَزَاوَرُونَ وَ لاَ یَتَحَاوَرُونَ فَاحْذَرُوا عِبَادَ اَللَّهِ حَذَرَ اَلْغَالِبِ لِنَفْسِهِ اَلْمَانِعِ لِشَهْوَتِهِ اَلنَّاظِرِ بِعَقْلِهِ فَإِنَّ اَلْأَمْرَ وَاضِحٌ وَ اَلْعَلَمَ قَائِمٌ وَ اَلطَّرِیقَ جَدَدٌ وَ اَلسَّبِیلَ قَصْدٌ

لغات

أسره : خانواده

طیبه : نام شهر مدینه است که پیامبر خدا ( ص ) آن را بدان نامیده است و پیش از آن یثرب نام داشته است و نقل شده که یزید بن معاویه مدینه را خیبه ( نومیدى ) نام نهاده بود .

تلافیت الشّى‏ء : آن چیز را جبران و اصلاح کردم .

وبیل : نابود کننده

متهدّله : آویزان

کبوه : لغزش

کدح : تلاش و کوشش

ترجمه

« او را با نورى روشنى بخش ، و برهانى آشکار ، و راهى نمایان ، و کتابى رهنما برانگیخت ، خاندانش بهترین خاندان ، و تبارش خوبترین تبار بود ،شاخه ‏هاى شجره وجودش موزون ، و ثمرات آن در دسترس همگان است ،زادگاهش مکّه و هجرتش به مدینه بود ، در این شهر نامش بلند گردید ، و آوازه دعوتش گسترش یافت ، خداوند او را با دلیلى کافى و رهنمودى شفا بخش و دعوتى سازنده فرستاد ، به وسیله او آیینهاى ناشناخته را آشکار ، و بدعتهاى فاسد را ریشه کن ساخت ، و احکامى را که بر قرار فرموده به وسیله او براى ما بیان داشت ، پس کسى که دینى جز اسلام بخواهد بدبختى او مسلّم و چاره‏اش منقطع ، و سقوط او سخت و شدید خواهد بود ، و بازگشت او به سوى اندوهى دراز و عذابى دردناک است .

به خدا توکّل مى‏کنم ، توکّل براى انابه و بازگشت به سوى او ، و از او مى‏خواهم راهى را ارشاد فرماید که به بهشت منتهى گردد ، و به سر منزل رضا و خشنودیش پایان یابد .

بندگان خدا شما را به پرهیزگارى و فرمانبردارى خدا سفارش مى‏کنم که سبب نجات فردا و رستگارى ابدى است ، او شما را ( از عذاب خود ) ترسانید ، ( و احکام خود را ) به شما رسانید ، و شما را ( به بهشت ) ترغیب کرد و ( نعمت خود را بر شما ) کامل گردانید ، و چگونگى و ناپایدارى و دگرگونى و زوال آن را براى شما بیان فرمود ، از زرق و برق دنیا که براى شما دل انگیز و خوشایند است ، و دیرى با شما نمى‏پاید رو بگردانید ، دنیا نزدیکترین سرا به خشم خدا و دورترین آن به خشنودى و رضاى اوست ، پس اى بندگان خدا اندوه آن را نخورید ، و خویشتن را به آن سرگرم نسازید ، چون شما به جدایى و دگرگونى احوال آن یقین دارید ، بنابراین همچون کسى که نسبت به خود ترسان و خیرخواه و جدّى و کوشا باشد خویشتن را از آن بر حذر دارید ، و به آنچه از نابودى پیشینیان دیده‏اید عبرت گیرید ، آنها که بندهاى کالبدشان از هم گسیخته ، و چشمها و گوشهایشان نابود گشته ، و شرافت و بزرگوارى آنها از میان رفته ، و شادمانى و خوشى آنان به پایان رسیده است ، آنان که قرب فرزندان را به دورى از آنها بدل کرده‏اند ، و به جاى همدمى با همسران به فراق آنها دچار گشته‏اند ، اکنون به یکدیگر فخر نمى‏فروشند ، و زاد و ولد نمى‏ کنند ، و به دیدن هم نمى‏روند ، و همنشین یکدیگر نمى‏شوند .

بندگان خدا بر حذر باشید همچون حذر کسى که بر نفس خویش چیره شده ، و جلو هوسش را گرفته است ، و با چشم خرد مى‏نگرد ، زیرا امر ، روشن ،و نشانه ‏ها برقرار ، و راه هموار و مستقیم است . »

شرح

خلاصه این خطبه در ذکر مناقب رسول اکرم ( ص ) و سپس موعظه حسنه و نفرت دادن از دنیاست ، مراد از نور روشنى بخش ، نور نبوّت است ، و مقصود از برهان آشکار ، معجزات و آیاتى است که روشنگر صحّت پیامبرى اوست ، منهاج البادى یا راه آشکار عبارت از شریعت و دین روشن آن حضرت است ، و کتاب هادى ، قرآن کریم است که به سوى بهشت راهنمایى مى‏کند . معناى این که خاندان او بهترین خاندان مى‏باشد روشن است ، واژه شجره براى اصل و تبار آن حضرت استعاره شده و معلوم است که قبیله قریش برترین قبایل عرب است ، واژه أغصان ( شاخه ‏ها ) براى افراد اهل بیت او مانند على و همسر و فرزندانش ( ع ) و همچنین عموها و برادرانش استعاره شده است ، و اعتدال این شاخه‏ ها نزدیک بودن آنها به آن حضرت در فضل و شرف است ، ثمرات این شاخه‏ ها استعاره براى فضیلتهاى علمى و عملى آنهاست ، و تهدّل ثمرات ( آویزان بودن ) آنها کنایه است از ظهور و کثرت این فضایل و سهولت دسترسى و استفاده از آنها ، این که مکّه زادگاه آن حضرت ، و مدینه محلّ هجرت او در شمار مناقب آن بزرگوار ذکر شده براى این است که مکّه به سبب قرار داشتن خانه خدا یا بیت عتیق در آن داراى شرف ، و مدینه به واسطه مردمش که پیامبر اکرم ( ص ) را در هنگامى که به آنجا هجرت فرمود جا و پناه دادند و به یاریش برخاستند ، داراى شرافت و مزیّت است زیرا در همین شهر بود که نامش بلند و آوازه‏اش پخش گردید و دعوتش گسترش یافت ، و در زمانى که پیامبر خدا ( ص ) به این شهر هجرت فرمود مدینه شهرى بى‏آب و گیاه ، و از نعمت و آبادانى کمى برخوردار بود ، و مردمى ضعیف و ناتوان داشت که دشمنان آنها بر آنان چیره شده و مشرکان بر آنها قوّت و قدرت یافته بودند ، با این همه در این شهر بود که نام آن حضرت بالا گرفت و آوازه‏اش پیچید و این نیز از آیات و دلائل صدق نبوّت آن پیامبر گرامى ( ص ) است .

مراد از حجّت کافیه در جمله : أرسله بحجّه کافیه آیاتى است که در سرکوب دشمنان خدا بر او نازل شده و همچنین موعظه‏ ها و رهنمودهاى حیاتبخشى است که قرآن کریم مشتمل بر آنهاست ، و نیز وعد و وعیدها و سنّتهاى عالى و حکم و امثال و ذکر سرگذشت ملّتهاى گذشته و دستورهاى پسندیده‏اى است که قرآن مردم را به بهترین نحو به سوى پروردگار راهنمایى مى‏کند ، و همین بس که دلها را از بیمارى جهل و نادانى شفا مى‏ بخشد ، این که فرموده است : و دعوه متلافیه براى این است که اسلام نظام اجتماع را که دچار ویرانى و فساد شده بود ترمیم و اصلاح کرد ، و تباهى دلهاى آنان را تلافى فرمود ، و سیاهى پلیدى را از صفحه قلوب آنها بزدود .

شرائع مجهوله عبارت از طرق دین و قوانین شریعت آلهى است که تا پیش از ظهور پیامبر اکرم ( ص ) دسترسى به آنها ممکن نبوده و بدع مدخوله آیینهاى اهل جاهلیّت و گناهها و تبهکاریهایى است که در روى زمین مرتکب مى‏شدند ، أحکام مفصوله عبارت از احکام دین اسلام است که در شرع تفصیل داده شده و بیان گردیده و اگر کسى دینى جز اینها خواهان شود ، از راه راست منحرف شده ، و بدبختى او در آخرت محقّق گردیده است ، و تنفصم عروته یعنى رشته تمسّکى را که براى نجات خود در دست داشته بریده ، و لغزش و خطاى او براى سفر آخرت بس بزرگ گشته و در نتیجه بر اثر قصورى که در قبال خداوند متعال مرتکب شده خود را دچار اندوهى دراز ساخته و به عذاب جانفرساى دوزخ گرفتار گردانیده است .

سپس امام ( ع ) بر خدا توکّل مى‏ کند توکّلى که همراه با انابه و بازگشت به سوى اوست ، یعنى آن چنان توکّلى که با تمام وجود و سراسر دل از غیر او روى گردانیده و تمام امور خویش را به او تفویض کرده است ، و از او مى‏خواهد که وى را به راهى که به بهشت منتهى مى‏شود و موجب خشنودى اوست رهنمون گردد .

پس از این به وعظ و اندرز مى‏پردازد و نخست به تقوا و فرمانبردارى از خداوند سفارش مى‏کند ، واژه نجات را بطور مجاز بر تقوا اطلاق فرموده و این از باب گذاردن اسم مسبّب بر سبب مادّى آن است که موجب حصول آمادگى براى رستگارى از عذاب روز قیامت است ، گفته شده که نجات به معناى شتر ماده است که سبب خلاصى و رهایى مى‏شود ، و آن را بطور استعاره بر واژه طاعت ( فرمانبردارى ) اطلاق کرده ‏اند زیرا طاعت مانند مرکبى است که مطیع به وسیله آن از هلاکت رهایى مى‏یابد ، واژه منجاه به معناى محلّ است ، زیرا تقوا همیشه مایه و محلّ رستگارى است . ضمیر فعلهاى رغّب و رهّب به خداوند برگشت دارد ،

یعنى مردم را کاملا از عذابهاى خود ترسانید ، و به ثوابهاى خود ترغیب کرد و این را به کمال رسانید ، و دنیا را به گونه‏اى که موجب اعراض از آن مى‏شود توصیف فرمود .

دیگر بار امام ( ع ) دستور مى‏دهد که از زینتهاى دنیا اعراض کنند و درباره علّت ضرورت این امر و محاسن آن مى‏فرماید در راهى که انسان به سوى آخرت مى‏پیماید اینها جز مدّت اندکى همراه او نیست ، و منظور آن بزرگوار از اعراض ، انصراف قلبى است و این همان زهد حقیقى است ، و این که فرموده است مدّت اندکى با شما خواهند بود و نگفته است اصلا با شما نخواهند بود براى این است که سالکان راه خدا ناگزیر چیزى از آن را به همراه خواهند برد ، و این درباره کسى از آنهاست که به قصد تحصیل آخرت ، مکنت و ثروتى در دنیا به دست آورده باشد لیکن آن مقدار مال و منالى که دولتمندان و متنعّمان در دنیا به دست مى‏آورند ،

اگر هم مقصودشان وصول به مراتب قرب آلهى باشد بهره آنها اندک ، و در عین حال در غایت خطر بوده و در هر حرکت و جنبش در معرض لغزش و سقوط مى‏باشند .

بر خلاف اهل زهد که از متاع دنیا به مقدار ضرورت و نیاز بدن اکتفا ، و بدین نحو زندگى خود را سپرى کرده‏اند ، شاید هم مراد از آن اندکى که آنان را همراهى خواهد کرد کفن و نظایر آن باشد ، این که دنیا نزدیکترین سرا به خشم خداوند و دورترین محلّ به سراى طاعت اوست براى این است که تمایلات انسان در دنیا متوجّه لهو و لعب و بهره‏ بردارى از زخارف و زر و زیور آن است ، و اینها بیشتر از این که در راه رضاى خداوند مورد استفاده قرار گیرند موجب خشم و غضب پروردگار مى ‏شوند .

فرموده است : فغضّوا .

یعنى با توجّه به این احوال براى دنیا غم و اندوه نخورید ، و خود را بدان سرگرم نسازید زیرا تردیدى نیست که از آن جدا خواهید شد و براى چیزى که پایدار نیست غم و اندوه روا نیست .

پس از این امام ( ع ) مردم را از گرایش به دنیا بر حذر داشته و تذکّر مى‏دهد مانند آن کس که نسبت به خود مهربان و خیراندیش و جدّى و کوشا باشد از آن پرهیز داشته باشید ، و سپس گوشزد مى‏کند که از مشاهده پایان حال و زوال آثار ملّتهاى گذشته عبرت گیرید ، که اینک پیوند اعضاى آنها گسسته و چشمها و گوشهایشان از میان رفته ، و اوضاع خوب آنها در دنیا به بدى و سختى مبدّل گشته و دیگر احوالى که بر آنها وارد شده و آن حضرت آنها را بر شمرده است . سپس تأکید مى‏کند همچون کسى که بر نفس امّاره چیره و عنان آن را در دست داشته و به دیده خرد زشتى و پستى شهوات را بنگرد و مانع زیاده روى و تجاوز آنها از مرز عفّت گردد از آلودگیها و نارواییهاى دنیا بپرهیزند ، زیرا براى کسى که عبرت گیرد و به دیده بصیرت بنگرد ، مسأله دنیا و آخرت روشن است ، و علم دین که راهنماى به سوى حقّ است بر پا و برقرار ، و راه خدا هموار و مستقیم و کوتاه است یعنى امر بر شما پوشیده و مبهم نیست .

ترجمه شرح نهج البلاغه ابن میثم بحرانی جلد۳

بازدیدها: ۳۱