حکمت ۱۴۷ صبحی صالح
۱۴۷- وَ مِنْ کَلَامٍ لَهُ ( علیه السلام ) لِکُمَیْلِ بْنِ زِیَادٍ النَّخَعِیِّ قَالَ کُمَیْلُ بْنُ زِیَادٍ أَخَذَ بِیَدِی أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ ( علیه السلام ) فَأَخْرَجَنِی إِلَى الْجَبَّانِ فَلَمَّا أَصْحَرَ تَنَفَّسَ الصُّعَدَاءَ ثُمَّ قَالَ
یَا کُمَیْلَ بْنَ زِیَادٍ إِنَّ هَذِهِ الْقُلُوبَ أَوْعِیَهٌ فَخَیْرُهَا أَوْعَاهَا فَاحْفَظْ عَنِّی مَا أَقُولُ لَکَالنَّاسُ ثَلَاثَهٌ فَعَالِمٌ رَبَّانِیٌّ وَ مُتَعَلِّمٌ عَلَى سَبِیلِ نَجَاهٍ وَ هَمَجٌ رَعَاعٌ أَتْبَاعُ کُلِّ نَاعِقٍ یَمِیلُونَ مَعَ کُلِّ رِیحٍ لَمْ یَسْتَضِیئُوا بِنُورِ الْعِلْمِ وَ لَمْ یَلْجَئُوا إِلَى رُکْنٍ وَثِیقٍ
یَا کُمَیْلُ الْعِلْمُ خَیْرٌ مِنَ الْمَالِ الْعِلْمُ یَحْرُسُکَ وَ أَنْتَ تَحْرُسُ الْمَالَ وَ الْمَالُ تَنْقُصُهُ النَّفَقَهُ وَ الْعِلْمُ یَزْکُوا عَلَى الْإِنْفَاقِ وَ صَنِیعُ الْمَالِ یَزُولُ بِزَوَالِهِ
یَا کُمَیْلَ بْنَ زِیَادٍ مَعْرِفَهُ الْعِلْمِ دِینٌ یُدَانُ بِهِ بِهِ یَکْسِبُ الْإِنْسَانُ الطَّاعَهَ فِی حَیَاتِهِ وَ جَمِیلَ الْأُحْدُوثَهِ بَعْدَ وَفَاتِهِ وَ الْعِلْمُ حَاکِمٌ وَ الْمَالُ مَحْکُومٌ عَلَیْهِ
یَا کُمَیْلُ هَلَکَ خُزَّانُ الْأَمْوَالِ وَ هُمْ أَحْیَاءٌ وَ الْعُلَمَاءُ بَاقُونَ مَا بَقِیَ الدَّهْرُ أَعْیَانُهُمْ مَفْقُودَهٌ وَ أَمْثَالُهُمْ فِی الْقُلُوبِ مَوْجُودَهٌ
هَا إِنَّ هَاهُنَا لَعِلْماً جَمّاً وَ أَشَارَ بِیَدِهِ إِلَى صَدْرِهِ لَوْ أَصَبْتُ لَهُ حَمَلَهً بَلَى أَصَبْتُ لَقِناً غَیْرَ مَأْمُونٍ عَلَیْهِ مُسْتَعْمِلًا آلَهَ الدِّینِ لِلدُّنْیَا وَ مُسْتَظْهِراً بِنِعَمِ اللَّهِ عَلَى عِبَادِهِ وَ بِحُجَجِهِ عَلَى أَوْلِیَائِهِ
أَوْ مُنْقَاداً لِحَمَلَهِ الْحَقِّ لَا بَصِیرَهَ لَهُ فِی أَحْنَائِهِ یَنْقَدِحُ الشَّکُّ فِی قَلْبِهِ لِأَوَّلِ عَارِضٍ مِنْ شُبْهَهٍ أَلَا لَا ذَا وَ لَا ذَاکَ
أَوْ مَنْهُوماً بِاللَّذَّهِ سَلِسَ الْقِیَادِ لِلشَّهْوَهِ أَوْ مُغْرَماً بِالْجَمْعِ وَ الِادِّخَارِلَیْسَا مِنْ رُعَاهِ الدِّینِ فِی شَیْءٍ أَقْرَبُ شَیْءٍ شَبَهاً بِهِمَا الْأَنْعَامُ السَّائِمَهُ کَذَلِکَ یَمُوتُ الْعِلْمُ بِمَوْتِ حَامِلِیهِ
اللَّهُمَّ بَلَى لَا تَخْلُو الْأَرْضُ مِنْ قَائِمٍ لِلَّهِ بِحُجَّهٍ إِمَّا ظَاهِراً مَشْهُوراً وَ إِمَّا خَائِفاً مَغْمُوراً لِئَلَّا تَبْطُلَ حُجَجُ اللَّهِ وَ بَیِّنَاتُهُ وَ کَمْ ذَا وَ أَیْنَ
أُولَئِکَ أُولَئِکَ وَ اللَّهِ الْأَقَلُّونَ عَدَداً وَ الْأَعْظَمُونَ عِنْدَ اللَّهِ قَدْراً یَحْفَظُ اللَّهُ بِهِمْ حُجَجَهُ وَ بَیِّنَاتِهِ حَتَّى یُودِعُوهَا نُظَرَاءَهُمْ وَ یَزْرَعُوهَا فِی قُلُوبِ أَشْبَاهِهِمْ
هَجَمَ بِهِمُ الْعِلْمُ عَلَى حَقِیقَهِ الْبَصِیرَهِ وَ بَاشَرُوا رُوحَ الْیَقِینِ وَ اسْتَلَانُوا مَا اسْتَوْعَرَهُ الْمُتْرَفُونَ وَ أَنِسُوا بِمَا اسْتَوْحَشَ مِنْهُ الْجَاهِلُونَ وَ صَحِبُوا الدُّنْیَا بِأَبْدَانٍ أَرْوَاحُهَا مُعَلَّقَهٌ بِالْمَحَلِّ الْأَعْلَى
أُولَئِکَ خُلَفَاءُ اللَّهِ فِی أَرْضِهِ وَ الدُّعَاهُ إِلَى دِینِهِ آهِ آهِ شَوْقاً إِلَى رُؤْیَتِهِمْ انْصَرِفْ یَا کُمَیْلُ إِذَا شِئْتَ
شرح میر حبیب الله خوئی ج۲۱
التاسعه و الثلاثون بعد المائه من حکمه علیه السّلام
(۱۳۹) و قال علیه السّلام لکمیل بن زیاد النخعی رحمه اللَّه، قال کمیل بن زیاد: أخذ بیدی أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب علیه السّلام فأخرجنی إلى الجبان فلمّا أصحر تنفّس الصعداء، ثمّ قال: یا کمیل إنّ هذه القلوب أوعیه فخیرها أوعاها، فاحفظ عنّی ما أقول لک:
النّاس ثلاثه: فعالم ربّانیّ، و متعلّم على سبیل نجاه، و همج رعاع أتباع کلّ ناعق یمیلون مع کلّ ریح، و لم یستضیئوا بنور العلم و لم یلجئوا إلى رکن وثیق. یا کمیل، العلم خیر من المال، العلم یحرسک، و أنت تحرس المال، و المال تنقصه النّفقه، و العلم یزکو على الإنفاق، و صنیع المال یزول بزواله. یا کمیل، العلم دین یدان به، به یکسب الإنسان الطّاعه فی حیاته، و جمیل الاحدوثه بعد وفاته، و العلم حاکم و المال محکوم علیه. یا کمیل، هلک خزّان الأموال و هم أحیاء و العلماء باقون ما بقى الدّهر، أعیانهم مفقوده، و أمثالهم فی القلوب موجوده، ها إنّ ههنا لعلما جمّا- و أشار بیده إلى صدره- لو أصبت له حمله، بلى أصیب [أصبت] لقنا غیر مأمون علیه مستعملا آله الدّین للدّنیا، و مستظهرا بنعم اللَّه على عباده، و بحججه على أولیائه، أو منقادا لحمله الحقّ لا بصیره له فی أحنائه، ینقدح الشّک فی قلبه لأوّل عارض من شبهه ألا لا ذا و لا ذاک، أو منهوما باللّذّه سلس القیاد للشّهوه، أو مغرما بالجمع و الإدّخار، لیسا من رعاه الدّین فی شیء، أقرب شیء شبها بهما الأنعام السّائمه، کذلک یموت العلم بموت حاملیه. اللّهمّ بلى، لا تخلو الأرض من قائم للّه بحجّه: إمّا ظاهرا مشهورا أو خائفا مغمورا، لئلّا تبطل حجج اللَّه و بیّناته، و کم ذا و أین اولئک أولئک- و اللَّه- الأقلّون عددا، و الأعظمون [عند اللَّه] قدرا، یحفظ اللَّه بهم حججه و بیّناته حتّى یودعوها نظراءهم، و یزرعوها فی قلوب أشباههم، هجم بهم العلم على حقیقه البصیره، و باشروا روح الیقین و استلانوا ما استوعره المترفون، و أنسوا بما استوحش منه الجاهلون و صحبوا الدّنیا بأبدان أرواحها معلّقه بالمحلّ [لملإ] الأعلى، أولئک خلفاء اللَّه فی أرضه، و الدّعاه إلى دینه، آه آه شوقا إلى رؤیتهم، انصرف یا کمیل إذا شئت.
اللغه
(وعیت) العلم إذا حفظته، و الوعاء بالفتح و قد یضمّ و الأوعاء بالهمز واحد الأوعیه و هو الظرف (الجبان) الصحراء، (الصعداء): نوع من التنفّس یصعده المتلهّف و الحزین (الهمج) ذباب صغیره کالبعوض (الرعاع) کسحاب العوام و السفله و أمثالهم الواحد رعاعه.
(اللّقن): سریع الفهم (الأحناء): الجوانب (المنهوم باللّذه) الحریصعلیها (المغرم بالجمع): شدید المحبّه له، (هجم): دخل بغته (استلان) الشیء وجده لیّنا (استوعر) المکان أو الطریق: وجده وعرا.
الاعراب
تنفّس الصعداء: الصعداء مفعول مطلق نوعی، أتباع کلّ ناعق، خبر بعد خبر، و جمله یمیلون، صفه، ما بقی الدّهر: لفظه ما، مصدریّه زمانیه، ها، حرف تنبیه، ههنا، ظرف مستقرّ خبر إنّ قدّم على اسمها.
لو أصبت: جمله شرطیه جوابها محذوف، و لو بمعنی إن، لا ذا و لا ذاک: لا نافیه بمعنى لیس، و ذا اسمها، و خبرها محذوف أی لاذا من حمله العلم الأحقاء و لا ذاک و هما المذکوران بعد اصیب.
أو منهوما عطف على لقنا، الأقلّون عددا: خبر لمبتدأ محذوف أی هم الأقلّون آه، من أسماء الأصوات مبنیه و لا محلّ لها من الاعراب کفواتح السور، شوقا مفعول مطلق لفعل محذوف أى اشتاق شوقا.
المعنى
کمیل بن زیاد من خواص علیّ علیه السّلام و من أصحاب سرّه لم یعرف کما هو حاله و لم ینتشر عنه ترجمه تلیق بها فصار سرّا فی سرّ.
قال فی الرجال الکبیر: کمیل بن زیاد النخعی من خواصّهما، من أصحاب أمیر المؤمنین من الیمن کمیل بن زیاد النخعی کذا فی- صه- نقلا عنه، و علّق علیه الوحید البهبهانی فی حاشیته: کمیل هذا هو المنسوب إلیه الدّعاء المشهور، قتله الحجاج و کان أمیر المؤمنین قد أخبره بأنّه سیقتله، و هو من أعاظم خواصّه- إلى أن قال: و فی النهج ما یدلّ على أنّه کان من ولاته على بعض نواحی العراق، انتهى.
و معرّف مقام کمیل دعاؤه المعروف الّذی سار و طار إلى جمیع الأقطار و هو ذکر الأخیار فی لیالی الجمعه بالاعلان و الاسرار، و حدیثه المشهور فی بیان النفس و أصنافه، ذکره الشیخ البهائی قدّس سرّه فی کشکوله، و حدیثه فی السئوال عن الحقیقه و هو من غرائب الحدیث، و لم أجد له سندا و إن کان متنه عالیا و من الأسرار الدقیقه فی مراتب العرفان.
و مصاحبته هذا مع علیّ علیه السّلام، و هو مشهور مستفیض بین الفریقین یقطع بصحته عنه علیه السّلام و یستفاد منه مقام شامخ لکمیل، حیث إنّه علیه السّلام بنى مکتبا خاصّا به فی هذا الحدیث، و قد ابتکر علیّ علیه السّلام بناء المکاتب فی الامّه الإسلامیه و شرع فی درس شتّى العلوم من أدب و عرفان و فقه و تفسیر و غیرها، فالطرق العلمیّه الاسلامیّه کلّها ینتهی إلیه باذعان من الموافق و المخالف، فله مکتب عامّ فی مسجد الکوفه یعلّم النّاس من أیّ مذهب و مسلک من صدیق و عدوّ.
و له مکتب خاصّ بشیعته و معتقدیه و أحبّائه و معتمدیه، یشرح لهم فیها المعارف الحقّه و الاصول المحقّه لمذهب الامامیّه.
و هذا مکتب بناه لکمیل بن زیاد، مکتب خاص فی خلوه عن الأجانب و ضوضاء العامّه.
مکتب صحراوی تحت ظلّ السماء الصافیه و على الأرض الطبیعیه الخالیه عن کلّ صنعه و فنّ بشریه، فلا تجد فیها إلّا الحقّ و الحقیقه، و صفحات کتاب الکون و الطبیعه المؤلّف بید القدره الالهیّه.
مکتب مشائی المظهر یمثّل سیره أرسطا طالیس فی تعلیماته العالیه لخواصّ تلامیذه.
مکتب إشراقی المخبر یمثّل سیره أفلاطون فی الکشف عن الحقائق عند زوایا الاعتزال عن الخلائق.
مکتب تربوی أخلاقی یوسم بالرّفض و السقوط أکثر طلّاب العلم و أصحاب الدعاوی الطنانه الفارغه، و یشیر إلى ما حکى عن فیثاغورث من أنّه أسّس مکتبا أخلاقیا لطلاب العلم مقسوما على صفوف معینه: صفّ للتربیه بالحلم و صفّ للتربیه بالعفّه إلى أن یصل الطالب بعد الفوز فی هذه الصفوف إلى صفّ یعرض علیه أن یموت فیکفن و یجعل فی تابوت و یدفن فی سرداب إلى حین ما، و هو الامتحان النهائی فان فاز فی هذا الامتحان یدخل على الاستاذ فیثاغورث فی قاعه کتب أسرار علمه على جدرانه فیقول: یا ولد الان طاب لک الاستفاده من هذه السطور العلمیّه و الأسرار العرفانیّه.
و لم یذکر فی الحدیث أنّ إخراج کمیل إلى الجبان کان تحت ستار اللّیل و لکن یظهر من التأمّل فی تحصیل هذه الخلوه الروحانیّه أنّه کانت فی اللّیل، فتدبّر.
و یا لیت ارّخت هذه المصاحبه و أنّها کانت قبل حرب صفّین أو بعدها، و إن کان یستشمّ من تنفّسه الصّعداء و التجائه إلى الصحراء أنها کانت بعد حرب صفین و ظهور فتنه الخوارج و خذلان أهل الکوفه، فقد تشتعل من خلاله لو عات قلبه الشریف الأسیف.
و یظهر أنّ کمیل جاهد فی سبیل عقیدته و إیمانه حتّى قتل شهیدا، و مثل فی حیاته حیاه الأحرار المناضلین- إنّ الحیاه عقیده و جهاد- .
و قام علیه السّلام فی هذه الخلوه مقام استاذ اجتماعی خبیر بروحیّه الامّه و حلّلها تحلیلا دقیقا، و حصرها فی ثلاث: العالم الربانی الّذی کلّمه اللَّه من وراء حجاب، أو یوحى إلیه بکتاب، أو یرسل رسولا إلیه، و من قام مقامه من الأوصیاء الّذین تلقّوا علمهم عن الأنبیاء تلقینا و قذفا فی القلوب.
و المتعلّم من هؤلاء الأنبیاء و الأوصیاء على صحیح الروایه و طریق النجاه.
و العامّه العمیاء یدورون کالذّبان هنا و هنا و یمیلون مع کلّ ریح و یرکضون وراء کلّ ناعق، قلوبهم مظلمه و هم على حیره و شکّ فی حیاتهم.
ثمّ توجّه إلى مفاضله دقیقه بین العلم و المال، و أتى بما لا مزید علیه ترغیبا على طلب العلم، و تزهیدا عن جمع المال و الادّخار.
ثمّ شرع فی تنظیم برنامج أخلاقی لطلّاب العلم، و أسقط منهم أربعه أصناف رفضهم باتا و أخرجهم من مکتبه الرّوحانی:
۱- اللّقن الغیر المأمون علیه، و هو المنافق الّذی لا إیمان له بما یتعلّمه و کان علمه على لسانه لا یتجاوزه إلى قلبه، و غرضه من کسب العلم طلب الدّنیا و التسلّط على العباد بتصدّى المناصب العالیه و الرتب الحکومیه کأمثال طلحه و الزبیر و معاویه فی عصره، و هم الأکثرون الذین تشکلوا فی جبهه الجمل و صفین تجاه أمیر المؤمنین، و فرّقوا ملّه الاسلام تفریقا، و احتجّوا بما تعلّموه على علیّ علیه السّلام و خدعوا العامّه الهمج و جرّوهم إلى نعیقهم.
۲- المنقاد، المعتقد الأحمق الّذی لا بصیره له فی تطبیق العلم على الحوادث فینقدح الشکّ فی قلبه بتجدّد الحوادث الّتی لا یستأنسها، و هم الخوارج الّذین ثاروا علیه بعد قضیه الحکمین، و هم جلّ أصحابه المجتهدون العبّاد، قوّام اللیل الصائمون فی النهار، و لکن المبتلون بنحو من الحمق ظهر فیما ارتکبوه بعد ظهورهم نشیر إلى شطر منها:
الالف- بعد مفارقتهم عنه علیه السّلام کانوا یقتلون المسلمین و یغنمون أموالهم على عاده الغزو و الغاره الّتی اعتادوها فی الجاهلیّه، فانّ أکثرهم من بدو نجد.
ب- یحاکمون اسراءهم و من یلقونه بالسؤال عن علیّ علیه السلام أ کافر أم مسلم فلو قال المسئول عنه: إنّه کافر رحّبوا به و صافحوه و أدخلوه معهم، و لو قال: إنه مسلم کفّروه و قتلوه فورا، و هل هذا إلّا حمق واضح.
ج- دخلوا نخیله فی ضواحی النهروان فأخذ أحدهم تمره ضئیله أسقطته الریح من النخله و أراد أن یأکلها فنهروه بحجّه أنّه مال غیر مأذون علیه، و لقوا عبد اللَّه بن خباب بن الأرت ابن صحابی کبیر مع زوجته الحبلى فقتلوه، و قتلوا زوجته الحبلى و هل هذا إلّا الحمق.
و الحمق خفّه و نقصان فی التعقّل عبّر عنه علیه السّلام بعدم البصیره فی جوانب العلم و عدم القدره على تحلیل القضایا، و لا ینافی کون صاحبه عالما و مجتهدا و مرجعا و مقلّدا، فانّ أکثر الخوارج أفاضل العلماء المجتهدین الّذین أخذوا العلم عن النبیّ صلّى اللَّه علیه و آله و عن علیّ علیه السّلام.
و العجب من ابن میثم رحمه اللَّه حیث حمل کلامه فی الصنف الثانی من طلّاب العلم على العوام المقلّدین فقال: و أمّا الثانی ممن لا یصلح لحمله فهو المقلّد- إلخ.
۳- من غلب علیه الشهوه و خصوصا الجنسیه منها بحیث تجرّه إلى مناظرها و محالها، و لا یقدر أن یمنع شهوته، فصار سلس القیاد له کبعیر یمشى وراء من یجرّه و لو کانت فاره البرّ، کأمثال مغیره بن شعبه، فانهم مقهورون لشهواتهم، و لا یؤثّر علمهم فی ردعهم عنها.
و قد ثبت فی کتب التاریخ أنه بعد أن صار عاملا لعمر على الکوفه فی سنین شیبته لم یملک نفسه أن فجر بامّ جمیل ذات البعل على منظر جمع من الصّحابه، و رفع إلى محکمه برئاسه عمر نفسه، و نجاه زیاد بن أبیه أحد الشهود باشاره من عمر رئیس المحکمه، من أراد التفصیل فلیرجع إلى التاریخ.
۴- الطالب للعلم، و لکن المغرم بالجمع و الادّخاد للأموال، فهو طالب الدّینار و الدرهم، و قد غلب علیه حبّ الصفراء و البیضاء حتّى أنساه ما وراه و توجّه إلى أنّ هذه الأوصاف على سبیل منع الخلوّ فربما یجتمع فی طالب أکثر من واحده منها.
و لمّا کانت نتیجه هذا التحلیل الدقیق الاجتماعی من روحیّه الناس عموما و من أصناف طلّاب العلم الّذین یرجى أن یهتدى بهم هؤلاء الرعاع خصوصا منفیّه و موجبه للیأس لقلّه العلماء الربانیّین و المتعلّمین على سبیل النجاه فیخاف من اندراس الحقّ و محو العلم بموت حاملیه بوجه مطلق.
استدرک فی آخر کلامه بما أثبت بقاء العلم و العالم و دوام الحقّ و المعالم و لو فی فئه قلیله حتّى یظهر الحجّه القائم عجّل اللَّه فرجه و تظهر حقیقه الإسلام على الدّین کلّه و لو کره المشرکون.
فقال علیه السّلام: اللّهمّ بلى لا تخلو الأرض من قائم للّه بحجّه، و صرّح بأنهم الأقلّون عددا، و الأعظمون أجرا و قدرا، بهم یحفظ اللَّه حججه و بیناته حتّىیودعوها نظراءهم، ثمّ وصفهم بما وصفهم من العلم و الیقین، و قرّر صریحا ما علیه الامامیّه فی أمر الدّین.
و العجب من الشارح المعتزلی الظاهر من کلامه القطع بصدور هذا الحدیث من فم أمیر المؤمنین فقال فی شرح قوله علیه السّلام (بلى لا تخلو الأرض من قائم للّه تعالى بحجّه) «ص ۳۵۱- ج ۱۸»: و هذا یکاد یکون تصریحا بمذهب الامامیّه، إلّا أنّ أصحابنا یحملونه على أنّ المراد به الأبدال الّذین وردت الأخبار النبویّه عنهم- إلخ.
فیا لیت خلص نفسه من حباله کید کاد، و اعترف بهذا الحقّ الصریح، و ضرب أخبار الأبدال الموضوعه على الجدار، و فارق هؤلاء الأصحاب الضالّین الحائرین و لحق بأصحاب الحقّ و الیقین.
الترجمه
براى کمیل بن زیاد نخعى فرموده: کمیل گوید. أمیر المؤمنین دستم را گرفت- خوشا بحالش- و مرا به بیابان کشید و چون بفضاى صحرا رسید آهى عمیق از دل برآورد و سپس فرمود: اى کمیل این دلها خزانه هائى براى دانشند، بهترین دل آنست که دانشگیرتر باشد، آنچه بتو مى گویم از من بخاطر خود بسپار: مردم سه دسته اند: عالم ربانى، و آموزنده در راه نجات و حق، و مردم عوام مگس منش که پیرو هر بانک خرانه اند، هر بادى بوزد آنها را بسوى خود کشد پرتو دانش بر آنها نتابیده و بستون پایدار تکیه ندارند.
اى کمیل دانش به از دارائى است، دانش تو را پاسبانست و تو باید پاسبان دارائى باشى، مال و دارائی با خرج کردن کاهش یابد ولى دانش بوسیله صرف آن بیفزاید، آنکه ساخته مال است با زوال مال از میان مى رود.
اى کمیل دانش تنها کیش بشر است و باید بدان پاىبند بود، بوسیله آن هر انسانى در دوران زندگانى خود شیوه فرمانبرى بدست آرد، و براى پس از مردنش ذکر خیرى بجا گذارد، دانش حکمفرما است ولى مال فرمانگذار است.
اى کمیل، گنجداران اموال و ثروت نابود شدند و دانشمندان زنده اند دانشمندان تا روزگار بر جاست پایدارند اشخاصشان ناپدیدند ولى نمونه هاى عالى آنان در دلها موجودند، بخود باش راستى که در اینجا «با دستش به سینه مبارکش اشارت کرد» دانش انبوه و ژرفی است کاش حاملانى براى آن بدست مى آوردم، آرى شاگردانی در دست دارم ولى: یکی زودآموز طوطى صنعتى است که مورد اطمینان نیست، دین را أبزار دنیا مى سازد و بنعمت قدرت دانش بر بندگان خدا مى ستازد، و از آن شمشیرى بر علیه اولیاء خدا مى سازد.
و دیگرى که منقاد و مطیع پیشوایان بر حق است ولى بجوانب دانش بینا نیست و قدرت تحلیل و تجزیه آن را ندارد آغاز یک شبهه او را مى لرزاند و بشک مىاندازد و از راه مىبرد، نه این بدرد من مى خورد و نه آن سومی آزمند و حریص بر لذّتهاى دنیا است، و مهارش بدست شهوت و دلخواه بیجا است.
و چهارمى پول پرست و شیفته اندوختن زر و سیم و دنبال پس انداز است، این دو هم بهیچ وجه دین نگهدار نیستند مانندترین چیزى بدانها همان چهارپایان چرنده اند، چنین است که دانش با مرگ دانشمند مدفون مى شود.
بار خدایا آرى با این حال زمین از کسى که قیم حجت إلهى است تهى نماند که مقتضیات زمان ظاهر و مشهور باشد و یا این که از نظر سوء پذیرش مردم ترسناک و در پس پرده نهان گردد، براى این که حجتها و بیّنات خدا از میان نروند، اینان چندند و در کجایند بخدا سوگند که شمارى بس اندک و مقامی بس بزرگ دارند بوسیله آنان خداوند حجتها و نشانههاى خود را نگه دارد تا آنها را بهمگنان خود بسپارند و بذر دانش حق را در دلهاى همگنان خود بکارند- وصف آنان چنین است-
۱- امواج دانش آنها را تا ژرف بینش و درک حقایق آفرینش بکشاند.
۲- جان یقین و ایمان بحقائق را با دل پاک خود لمس کنند.
۳- آنچه را خوشگذرانهاى هوسباز سخت و ناهموار شمارند، دلنشین و هنجار دانند.
۴- بدانچه نادانان کور دل از آن در هراسند، انس و الفت دارند.
۵- با تنهاى خاکی خود همراه دنیا هستند و جانهایشان باسایشگاه بلند قدس آویخته است. آنانند جانشینان خدا در روى زمینش و داعیان بر حق دینش آه و افسوس چه اندازه شوق دیدارشان را بر دل دارم.
کمیل آن یار صاحب سرّ حیدر
نسبدار از نخع بر همکنان سر
بگفت از حال خود این داستان را
ستایش گر امیر مؤمنان را
که دست من گرفت و برد صحرا
ز آهش خیمهگاهى کرد برپا
در آن صحراى خلوت عقده بگشود
ز در معرفت صحرا بر اندود
بگفتا اى کمیل از حال دلها
بگویم با تو اسرارى مهنّا
همه دلها خزینهى علم و دانش
هر آن دل بیش گیرد پرستایش
بخاطر در سپار آنچهات بگویم
که من این راه را بهر تو پویم
همه مردم سه دسته، بیش و کم نیست
در این تقسیم بر آنها ستم نیست
یکى خود عالم ربّانی آمد
یکى شاگرد وى کو ناجى آمد
سوم آن توده نادان حیران
مگس مانند در هر سوى پرّان
طرفداران هر بانک خرانه
برد هر بادشان هر سوى لانه
نتابیده بر آنها نور دانش
نباشد تکیهگاهیشان ز بینش
کمیلا علم حق بهتر ز مال است
دلیلش صاف چون آب زلال است
کند علمت تو را خود پاسبانى
ولى بر مال تو چون پاسبانى
هزینه کاهد از هر مال و دانش
ز آموزش بخود آرد فزایش
هر آنچه ساخته از مال باشد
چه رفت از کف همه پامال باشد
کمیلا علم کیش حق انسان
که انسان زان دهد انجام فرمان
چه عالم زنده شد فرمانگزار است
چه میرد ذکر خیرش در شمار است
بهر جا علم حاکم بر جهانست
و لیکن مال محکوم کسان است
کمیلا مالداران مرده باشند
اگر چه زنده و اندر تلاشند
ولى مردان دانش زنده هستند
بدوران تا بود پاینده هستند
اگر اشخاص آنها ناپدیدند
مثلهاشان بدلها آرمیدند
هلا در سینهام علمى است انبوه
که سنگینى کند بر آن چنان کوه
چه خوش بود ار که دانشجوى لائق
بدست آورد مى در این خلائق
بلى باشند اندر پیش دستم
کسانى بس ولى طرفی نبستم
یکى طوطی صفت آموزد از من
ولى ایمن نه از نیرنگ و از فن
نماید علم دین ابزار دنیا
کند گردن کشیء بر پیر و برنا
از آن حجت بدست آرد چه روباه
بضد أولیاء اللَّه، صد آه
یکى منقاد حق باشد و لیکن
ندارد هوش و بینائی بهر فن
ز هر پیشامدى در شبهه افتد
ز شک و ریب فتنه از ره افتد
نه این را دوست مىدارم نه آنرا
بدور انداز بهمان و فلان را
سوم شاگرد من لذتپرست است
اسیر شهوت و بیقید و مست است
چهارم در پى جمع و پسانداز
ز بهر دین نباشند این دو سرباز
همانندند حیوان چرا را
که باید برد آنها را بصحرا
چنین باشد که دانش رفته از دست
چه دانشمند مرد و رخت بر بست
خداوندا تو مىدانى بحالی
زمین از حجت حق نیست خالی
چه ظاهر باشد و مشهور و منظور
چه از بیم و هراس خلق مستور
براى آنکه حجّتهاى سبحان
نماند باطل و بیهوده برهان
چه قدرند و کجا این راد مردان
که عالم جسم و اینان اندر آن جان
بذات حق که اینان کم شمارند
اگر چه قدر و رتبت بیش دارند
نگهبانان حجّتهاى حقّند
امین بینات و رتق و فتقند
چه دور خدمت آنان سرآید
براى همکنانشان نوبت آید
که بسپارند اسرار امامت
بهمکاران خود نوبت بنوبت
ز دانش بر بصیرت یورش آرند
بدل روح یقین در گردش آرند
پسندند آنچه مترفهاى بدکیش
از آن هستند اندر بیم و تشویش
بیارامند با روحى خرامان
از آنچه مىهراسد مرد نادان
در این دنیا است تنهاشان و لیکن
بعرش آویخته جانهاى روشن
خدا را در زمین وى خلیفه
دعات ملت پاک حنیفه
دریغا از فراق روى آنان
بدیدار همه مشتاقم از جان
کمیلا باز گرد اکنون دگر بس
اگر خواهی که برگردى تو واپس
منهاج البراعه فی شرح نهج البلاغه(الخوئی)//میر حبیب الله خوئی
بازدیدها: ۲۲۸