دسته:100-120 حکمت شرح ابن ابي الحدید

حکمت ۱۲۴ صبحی صالح

۱۲۴-وَ قَالَ ( علیه‏السلام  )غَیْرَهُ الْمَرْأَهِ کُفْرٌ وَ غَیْرَهُ الرَّجُلِ إِیمَانٌ

حکمت ۱۱۹ شرح ابن ‏أبی ‏الحدید ج ۱۸   

۱۱۹: غَیْرَهُ الْمَرْأَهِ کُفْرٌ وَ غَیْرَهُ الرَّجُلِ إِیمَانٌ المرجع فی هذا إلى العقل و التماسک-  فلما کان الرجل أعقل و أشد تماسکا-  کانت غیرته فی موضعها و کانت واجبه علیه-  لأن النهی عن المنکر واجب و فعل الواجبات من الإیمان-  و أما المرأه فلما کانت انقص عقلا و أقل صبرا-  کانت غیرتها على الوهم الباطل و الخیال غیر المحقق-  فکانت قبیحه لوقوعها غیر موقعها-  و سماها ع کفرا لمشارکتها الکفر فی القبح-  فأجرى علیها اسمه- . و أیضا فإن المرأه قد تؤدی بها الغیره-  إلى ما یکون کفرا على الحقیقه کالسحر-  فقد ورد فی الحدیث المرفوع أنه کفر-  و قد یفضی بها الضجر و القلق إلى أن تتسخط-  و تشتم و تتلفظ بألفاظ تکون کفرا لا محاله

 

ترجمه فارسی شرح ابن‏ ابی الحدید

حکمت (۱۱۹)

غیره المرأه کفر، و غیره الرجل ایمان «غیرت زن، کافرى است و غیرت مرد، ایمان.» مرجع شناخت درستى این سخن عقل است، و چون مرد عاقل‏تر و خود دارتر است، غیرت و رشک بردن او به جا و بر او واجب است زیرا نهى از منکر واجب است و انجام دادن امور واجب از ایمان شمرده مى‏ شود. چون زن کم عقل‏تر و کم صبرتر است رشگ و غیرت او بر گمان نادرست و خیال باطل است و چون به جا و به موقع انجام نمى‏ شود قبیح است.

على علیه السّلام از لحاظ اشتراک قبح میان آن و کفر آن را کفر نام نهاده است. وانگهى رشک و غیرت زن را به انجام دادن کارهایى از قبیل سحر و جادو وا مى‏دارد که به راستى کفر است و در حدیث مرفوع آمده است که سحر و جادو کفر است و دلتنگى و اضطراب زن را وادار مى‏کند که خشمگین شود و دشنام دهد و الفاظى را به زبان آورد که بدون تردید کفر است.

جلوه تاریخ در شرح نهج البلاغه ابن ابى الحدیدجلد ۷ //دکتر محمود مهدوى دامغانى

 

بازدیدها: ۳۰

حکمت ۱۲۲ صبحی صالح

۱۲۲-وَ تَبِعَ جِنَازَهً فَسَمِعَ رَجُلًا یَضْحَکُ فَقَالَ کَأَنَّ الْمَوْتَ فِیهَا عَلَى غَیْرِنَا کُتِبَ وَ کَأَنَّ الْحَقَّ فِیهَا عَلَى غَیْرِنَا وَجَبَ وَ کَأَنَّ الَّذِی نَرَى مِنَ الْأَمْوَاتِ سَفْرٌ عَمَّا قَلِیلٍ إِلَیْنَا رَاجِعُونَ نُبَوِّئُهُمْ أَجْدَاثَهُمْ وَ نَأْکُلُ تُرَاثَهُمْ کَأَنَّا مُخَلَّدُونَ بَعْدَهُمْ ثُمَّ قَدْ نَسِینَا کُلَّ وَاعِظٍ وَ وَاعِظَهٍ وَ رُمِینَا بِکُلِّ فَادِحٍ وَ جَائِحَهٍ

حکمت ۱۱۸ شرح ابن ‏أبی ‏الحدید ج ۱۸   

۱۱۸: وَ قَالَ ع وَ قَدْ تَبِعَ جِنَازَهً فَسَمِعَ رَجُلًا یَضْحَکُ فَقَالَ-  کَأَنَّ الْمَوْتَ فِیهَا عَلَى غَیْرِنَا کُتِبَ-  وَ کَأَنَّ الْحَقَّ فِیهَا عَلَى غَیْرِنَا وَجَبَ-  وَ کَأَنَّ الَّذِی نَرَى مِنَ الْأَمْوَاتِ سَفْرٌ عَمَّا قَلِیلٍ إِلَیْنَا رَاجِعُونَ-  نُبَوِّئُهُمْ أَجْدَاثَهُمْ وَ نَأْکُلُ تُرَاثَهُمْ کَأَنَّا مُخَلَّدُونَ بَعْدَهُمْ-  قَدْ نَسِینَا کُلَّ وَاعِظٍ وَ وَاعِظَهٍ وَ رُمِینَا بِکُلِّ جَائِحَهٍ-  طُوبَى لِمَنْ ذَلَّ فِی نَفْسِهِ وَ طَابَ کَسْبُهُ-  وَ صَلَحَتْ سَرِیرَتُهُ وَ حَسُنَتْ خَلِیقَتُهُ-  وَ أَنْفَقَ الْفَضْلَ مِنْ مَالِهِ وَ أَمْسَکَ الْفَضْلَ مِنْ لِسَانِهِ-  وَ عَزَلَ عَنِ النَّاسِ شَرَّهُ وَ وَسِعَتْهُ السُّنَّهُ وَ لَمْ یُنْسَبْ إِلَى بِدْعَهٍ قال الرضی رحمه الله تعالى-  أقول و من الناس من ینسب هذا الکلام إلى رسول الله ص الأشهر الأکثر فی الروایه-  أن هذا الکلام من کلام رسول الله ص-  و مثل قوله کأن الموت فیها على غیرنا کتب-

قول الحسن ع ما رأیت حقا لا باطل فیه أشبه بباطل لا حق فیه من الموت-  و الألفاظ التی بعده واضحه لیس فیها ما یشرح-  و قد تقدم ذکر نظائرها

ترجمه فارسی شرح ابن‏ ابی الحدید

حکمت (۱۱۸)

و قال علیه السّلام و قد تبع جنازه فسمع رجلا یضحک، فقال: کانّ الموت فیها على غیرنا کتب، و کانّ الحق فیها على غیرنا وجب، و کانّ الذى نرى‏من الاموات سفر عما قلیل الینا راجعون، نبوّئهم اجداثهم، و ناکل تراثهم، کانّا مخلدون بعدهم، قد نسینا کل واعظ و واعظه، و رمینا بکل فادح و جائحه.

طوبى لمن ذلّ فى نفسه، و طاب کسبه، و صلحت سریرته، و حسنت خلیقته و انفق الفضل من ماله، و امسک الفضل من لسانه، و عزل عن الناس شرّه، و وسعته السنه، و لم ینسب الى بدعه. قال الرضى رحمه الله تعالى، اقول: و من الناس من ینسب هذا الکلام الى رسول الله صلّى اللّه علیه و آله و سلّم، و کذلک الذى قبله.

«در پى جنازه‏اى مى ‏رفت شنید مردى مى‏ خندد، چنین فرمود: گویى در دنیا مرگ بر کسى غیر ما نوشته شده است و گویى حق در دنیا بر غیر ما واجب شده است و گویى این مردگان که مى ‏بینیم مسافرانى هستند که به زودى پیش ما باز مى آیند، آنان را در گورهایشان مى‏ نهیم و میراث آنان را مى ‏خوریم پندارى که ما پس از ایشان جاودانه خواهیم بود، پند هر پند دهنده را فراموش مى‏ کنیم و نشانه هر سوگ و آفت مى‏ شویم.

خوشا آن کس که در نفس خویش زبون شد و کسب او پاک و پاکیزه و نهادش شایسته و خویش پسندیده است، افزونى مال خویش را انفاق کند و زبان را از فزون گویى باز دارد و شر خود را از مردم باز دارد، سنت او را فرا گیرد و خود را به بدعت نسبت ندهد.

سید رضى که خدایش بیامرزد مى‏ گوید: برخى از مردم این سخن و سخن پیش از این را به رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله و سلّم نسبت داده ‏اند.» در بیشتر روایات مشهور این سخن را از سخنان پیامبر صلّى اللّه علیه و آله و سلّم دانسته‏ اند، و نظیر این جمله که فرموده است: گویى در دنیا مرگ براى غیر ما نوشته شده است. حضرت امام حسن علیه السّلام فرموده است: هیچ حقى را که باطلى در آن نباشد شبیه‏ تر به باطلى که حق در آن نباشد چون مرگ ندیده ‏ام. جملات و کلمات دیگر واضح است و نیازمند شرح نیست.

جلوه تاریخ در شرح نهج البلاغه ابن ابى الحدیدجلد ۷ //دکتر محمود مهدوى دامغانى

بازدیدها: ۲۲

حکمت ۱۲۱ صبحی صالح

۱۲۱-وَ قَالَ ( علیه‏السلام  )شَتَّانَ مَا بَیْنَ عَمَلَیْنِ عَمَلٍ تَذْهَبُ لَذَّتُهُ وَ تَبْقَى تَبِعَتُهُ وَ عَمَلٍ تَذْهَبُ مَئُونَتُهُ وَ یَبْقَى أَجْرُه‏

حکمت ۱۱۷ شرح ابن ‏أبی ‏الحدید ج ۱۸   

۱۱۷: شَتَّانَ مَا بَیْنَ عَمَلَیْنِ-  عَمَلٍ تَذْهَبُ لَذَّتُهُ وَ تَبْقَى تَبِعَتُهُ-  وَ عَمَلٍ تَذْهَبُ مَئُونَتُهُ وَ یَبْقَى أَجْرُهُ أخذ هذا المعنى بعض الشعراء فقال-

تفنى اللذاذه ممن نال بغیته
من الحرام و یبقى الإثم و العار

تبقی عواقب سوء فی مغبتها
لا خیر فی لذه من بعدها النار

ترجمه فارسی شرح ابن‏ ابی الحدید

حکمت (۱۱۷)

شتان ما بین عملین، عمل تذهب لذته و تبقى تبعته، و عمل تذهب مؤونته، و یبقى اجره. «چه فاصله زیادى است میان دو کار، کارى که لذت آن برود و گناهش باقى ماند و کارى که رنجش از میان رود و پاداش آن باقى ماند.» یکى از شاعران همین معنى را تضمین کرده و سروده است که «کسى که از حرام به خواسته خود مى‏رسد لذتش نابود مى‏شود و گناه و ننگ آن باقى مى‏ماند…»

جلوه تاریخ در شرح نهج البلاغه ابن ابى الحدیدجلد ۷ //دکتر محمود مهدوى دامغانى

بازدیدها: ۲۷

حکمت ۱۲۰ صبحی صالح

۱۲۰-وَ سُئِلَ ( علیه‏السلام  )عَنْ قُرَیْشٍ فَقَالَ أَمَّا بَنُو مَخْزُومٍ‏ فَرَیْحَانَهُ قُرَیْشٍ نُحِبُّ حَدِیثَ رِجَالِهِمْ وَ النِّکَاحَ فِی نِسَائِهِمْ وَ أَمَّا بَنُو عَبْدِ شَمْسٍ فَأَبْعَدُهَا رَأْیاً وَ أَمْنَعُهَا لِمَا وَرَاءَ ظُهُورِهَا وَ أَمَّا نَحْنُ فَأَبْذَلُ لِمَا فِی أَیْدِینَا وَ أَسْمَحُ عِنْدَ الْمَوْتِ بِنُفُوسِنَا وَ هُمْ أَکْثَرُ وَ أَمْکَرُ وَ أَنْکَرُ وَ نَحْنُ أَفْصَحُ وَ أَنْصَحُ وَ أَصْبَح‏

حکمت ۱۱۶ شرح ابن ‏أبی ‏الحدید ج ۱۸   

۱۱۶ وَ قَالَ ع: وَ قَدْ سُئِلَ عَنْ قُرَیْشٍ فَقَالَ-  أَمَّا بَنُو مَخْزُومٍ فَرَیْحَانَهُ قُرَیْشٍ-  تُحِبُّ حَدِیثَ رِجَالِهِمْ وَ النِّکَاحَ فِی نِسَائِهِمْ-  وَ أَمَّا بَنُو عَبْدِ شَمْسٍ فَأَبْعَدُهَا رَأْیاً-  وَ أَمْنَعُهَا لِمَا وَرَاءَ ظُهُورِهَا-  وَ أَمَّا نَحْنُ فَأَبْذَلُ لِمَا فِی أَیْدِینَا-  وَ أَسْمَحُ عِنْدَ الْمَوْتِ بِنُفُوسِنَا-  وَ هُمْ أَکْثَرُ وَ أَمْکَرُ وَ أَنْکَرُ-  وَ نَحْنُ أَفْصَحُ وَ أَنْصَحُ وَ أَصْبَحُ

فصل فی نسب بنی مخزوم و طرف من أخبارهم

قد تقدم القول فی مفاخره هاشم و عبد شمس-  فأما بنو مخزوم فإنهم بعد هذین البیتین أفخر قریش-  و أعظمها شرفا- . قال شیخنا أبو عثمان حظیت مخزوم بالأشعار-  فانتشر لهم صیت عظیم بها-  و اتفق لهم فیها ما لم یتفق لأحد-  و ذلک أنه یضرب بهم المثل فی العز و المنعه-  و الجود و الشرف و أوضعوا فی کل غایه-  فمن ذلک قول سیحان الجسری حلیف بنی أمیه فی کلمه له-و حین یناغی الرکب موت هشام‏- . فدل ذلک على أن ما تقوله مخزوم فی التاریخ حق-  و ذلک أنهم قالوا کانت قریش و کنانه-  و من والاهم من الناس یؤرخون بثلاثه أشیاء-  کانوا یقولون کان ذلک زمن‏مبنى الکعبه-  و کان ذلک من مجی‏ء الفیل-  و کان ذلک عام مات هشام بن المغیره کما کانت العرب تؤرخ فتقول-  کان ذلک زمن الفطحل-  و کان ذلک زمن الحیان-  و کان ذلک زمن الحجاره-  و کان ذلک عام الحجاف-  و الرواه تجعل ضرب المثل من أعظم المفاخر-  و أظهر الدلائل-  و الشعر کما علمت کما یرفع یضع-  کما رفع من بنی أنف الناقه قول الحطیئه

قوم هم الأنف و الأذناب غیرهم
و من یسوی بأنف الناقه الذنبا

و کما وضع من بنی نمیر قول جریر-

فعض الطرف إنک من نمیر
فلا کعبا بلغت و لا کلابا

فلقیت نمیر من هذا البیت ما لقیت- . و جعلهم الشاعر مثلا فیمن وضعه الهجاء- و هو یهجو قوما من العرب-

و سوف یزیدکم ضعه هجائی
کما وضع الهجاء بنی نمیر

و نمیر قبیل شریف و قد ثلم فی شرفهم هذا البیت- . و قال ابن غزاله الکندی و هو یمدح بنی شیبان- و لم یکن فی موضع رغبه إلى بنی مخزوم و لا فی موضع رهبه-

کأنی إذ حططت الرحل فیهم
بمکه حین حل بها هشام‏

فضرب بهشام المثل- . و قال رجل من بنی حزم أحد بنی سلمى- و هو یمدح حرب بن معاویه الخفاجی و خفاجه من بنی عقیل-

إلى حزن الحزون سمت رکابی
بوابل خلفها عسلان جیش‏

فلما أن أنخت إلى ذراه
أمنت فراشنی منه بریش‏

توسط بیته فی آل کعب‏
کبیت بنی مغیره فی قریش‏

فضرب المثل ببیتهم فی قریش- . و قال عبد الرحمن بن حسان لعبد الرحمن بن الحکم-

ما رست أکیس من بنی قحطان
صعب الذرا متمنع الأرکان‏

إنی طمعت بفخر من لو رامه‏
آل المغیره أو بنو ذکوان‏

لملأتها خیلا تضب لثاتها
مثل الدبا و کواسر العقبان‏

منهم هشام و الولید و عدلهم‏
و أبو أمیه مفزع الرکبان‏

فضرب المثل بآل المغیره- . و أما بنو ذکوان فبنو بدر بن عمرو بن حویه- بن ذکوان أحد بنی عدی بن فزاره- منهم حذیفه و حمل و رهطهما و قال مالک بن نویره-

أ لم ینه عنا فخر بکر بن وائل
هزیمتهم فی کل یوم لزام‏

فمنهن یوم الشر أو یوم منعج‏
و بالجزع إذ قسمن حی عصام‏

أحادیث شاعت فی معد و غیرها
و خبرها الرکبان حی هشام‏

فجعل قریشا کلها حیا لهشام- . و قال عبد الله بن ثور الخفاجی-

و أصبح بطن مکه مقشعرا
کأن الأرض لیس بها هشام‏

و هذا مثل و فوق المثل- . قالوا و قال الخروف الکلبی- و قد مر به ناس من تجار قریش یریدون الشام بادین‏

قشفین- ما لکم معاشر قریش هکذا أجدبتم أم مات هشام- فجعل موت هشام بإزاء الجدب و المحل- و فی هذا المعنى قال مسافر بن أبی عمرو-

تقول لنا الرکبان فی کل منزل
أ مات هشام أم أصابکم جدب‏

فجعل موت هشام و فقد الغیث سواء- . و قال عبد الله بن سلمه بن قشیر-

دعینی أصطبح یا بکر إنی
رأیت الموت نقب عن هشام‏

و قال أبو الطمحان القینی أو أخوه-

و کانت قریش لا تخون حریمها
من الخوف حتى ناهضت بهشام‏

و قال أبو بکر بن شعوب لقومه کنانه-

یا قومنا لا تهلکوا إخفاتا
إن هشام القرشی ماتا

و قال خداش بن زهیر-

و قد کنت هجاء لهم ثم کفکفوا
نوافذ قولی بالهمام هشام‏

و قال علی بن هرمه عم إبراهیم بن هرمه-

و من یرتئی مدحی فإن مدائحی
نوافق عند الأکرمین سوام‏

نوافق عند المشتری الحمد بالندى‏
نفاق بنات الحارث بن هشام‏

و قال الشاعر و هو یهجو رجلا-

أ حسبت أن أباک یوم نسبتنی
فی المجد کان الحارث بن هشام‏

أولى قریش بالمکارم کلها
فی الجاهلیه کان و الإسلام‏

و قال الأسود بن یعفر النهشلی-

إن الأکارم من قریش کلها
شهدوا فراموا الأمر کل مرام‏

حتى إذا کثر التجادل بینهم‏
حزم الأمور الحارث بن هشام‏

و قال ثابت قطنه أو کعب الأشقری- لمحمد بن الأشعث بن قیس-

أ توعدنی بالأشعثی و مالک
و تفخر جهلا بالوسیط الطماطم‏

کأنک بالبطحاء تذمر حارثا
و خالد سیف الدین بین الملاحم‏

و قال الخزاعی فی کلمته التی یذکر فیها أبا أحیحه-

له سره البطحاء و العد و الثرى
و لا کهاشم الخیر و القلب مردف‏

و سأل معاویه صعصعه بن صوحان العبدی عن قبائل قریش- فقال إن قلنا غضبتم و إن سکتنا غضبتم- فقال أقسمت علیک قال فیمن یقول شاعرکم-

و عشره کلهم سید
آباء سادات و أبناؤها

إن یسألوا یعطوا و إن یعدموا
یبیض من مکه بطحاؤها

و قال عبد الرحمن بن سیحان الجسری حلیف بنی أمیه- و هو یهجو عبد الله بن مطیع من بنی عدی-

حرام کنتی منی بسوء
و أذکر صاحبی أبدا بذام‏

لقد أصرمت ود بنی مطیع‏
حرام الدهر للرجل الحرام‏

و إن خیف الزمان مددت حبلا
متینا من حبال بنی هاشم‏

وریق عودهم أبدا رطیب‏
إذا ما اهتز عیدان الکرام‏

و قال أبو طالب بن عبد المطلب و هو یفخر بخالیه- هشام و الولید على أبی سفیان بن حرب-

و خالی هشام بن المغیره ثاقب
إذا هم یوما کالحسام المهند

و خالی الولید العدل عال مکانه‏
و خال أبی سفیان عمرو بن مرثد

و قال ابن الزبعرى فیهم-

لهم مشیه لیست تلیق بغیرهم
إذا احدودب المثرون فی السنه الجدب‏

و قال شاعر من بنی هوازن أحد بنی أنف الناقه- حین سقى إبله عبد الله بن أبی أمیه المخزومی- بعد أن منعه الزبرقان بن بدر-

أ تدری من منعت سیال حوض
سلیل خضارم منعوا البطاحا

أ زاد الرکب تمنع أم هشاما
و ذا الرمحین أمنعهم سلاحا

هم منعوا الأباطح دون فهر
و من بالخیف و البلد الکفاحا

بضرب دون بیضهم طلخف‏
إذا الملهوف لاذ بهم و صاحا

و ما تدری بأیهم تلاقی
صدور المشرفیه و الرماحا

فقال عبد الله بن أبی أمیه مجیبا له-

لعمری لأنت المرء یحسن بادیا
و تحسن عودا شیمه و تصنعا

عرفت لقوم مجدهم و قدیمهم‏
و کنت لما أسدیت أهلا و موضعا

قالوا و کان الولید بن المغیره یجلس بذی المجاز- فیحکم بین العرب أیام عکاظ- و قد کان رجل من بنی عامر بن لؤی- رافق رجلا من بنی عبد مناف بن قصی- فجرى بینهما کلام فی حبل- فعلاه بالعصا حتى قتله فکاد دمه یطل- فقام دونه أبو طالب‏بن عبد المطلب و قدمه إلى الولید- فاستحلفه خمسین یمینا أنه ما قتله- ففی ذلک یقول أبو طالب-

أ من أجل حبل ذی رمام علوته
بمنسأه قد جاء حبل و أحبل‏

هلم إلى حکم ابن صخره إنه‏
سیحکم فیما بیننا ثم یعدل‏

و قال أبو طالب أیضا فی کلمه له-

و حکمک یبقی الخیر إن عز أمره
تخمط و استعلى على الأضعف الفرد

و قال أبو طالب أیضا یرثی أبا أمیه زاد الرکب و هو خاله-

کأن على رضراض قص و جندل
من الیبس أو تحت الفراش المجامر

على خیر حاف من معد و ناعل‏
إذا الخیر یرجی أو إذا الشر حاسر

ألا إن زاد الرکب غیر مدافع
بسرو سحیم غیبته المقابر

تنادوا بأن لا سید الیوم فیهم‏
و قد فجع الحیان کعب و عامر

و کان إذا یأتی من الشام قافلا
تقدمه قبل الدنو البشائر

فیصبح آل الله بیضا ثیابهم‏
و قدما حباهم و العیون کواسر

أخو جفنه لا تبرح الدهر عندنا
مجعجعه تدمی وشاء و باقر

ضروب بنصل السیف سوق سمانها
إذا أرسلوا یوما فإنک عاقر

فیا لک من راع رمیت بآله
شراعیه تخضر منه الأظافر

و قال أبو طالب أیضا یرثی خاله هشام بن المغیره

فقدنا عمید الحی و الرکن خاشع
کفقد أبی عثمان و البیت و الحجر

و کان هشام بن المغیره عصمه
إذا عرک الناس المخاوف و الفقر

بأبیاته کانت أرامل قومه
تلوذ و أیتام العشیره و السفر

فودت قریش لو فدته بشطرها
و قل لعمری لو فدوه له الشطر

نقول لعمرو أنت منه و إننا
لنرجوک فی جل الملمات یا عمرو

عمرو هذا هو أبو جهل بن هشام- و أبو عثمان هو هشام- . و قالت ضباعه بنت عامر بن سلمه بن قرط ترثیه-

إن أبا عثمان لم أنسه
و إن صبرا عن بکاه لحوب‏

تفاقدوا من معشر ما لهم‏
أی ذنوب صوبوا فی القلیب‏

و قال حسان بن ثابت و هو یهجو أبا جهل- و کان یکنى أبا الحکم-

الناس کنوه أبا حکم
و الله کناه أبا جهل‏

أبقت رئاسته لأسرته‏
لؤم الفروع و دقه الأصل‏

فاعترف له بالرئاسه و التقدم- . و قال أبو عبید معمر بن المثنى- لما تنافر عامر بن الطفیل و علقمه بن علاثه- إلى هرم بن قطبه و توارى عنهما أرسل إلیهما- علیکما بالفتى الحدیث السن الحدید الذهن- فصارا إلى أبی جهل فقال له ابن الزبعرى-

فلا تحکم فداک أبی و خالی
و کن کالمرء حاکم آل عمرو

فأبى أن یحکم فرجعا إلى هرم- .

و قال عبد الله بن ثور

هریقا من دموعکما سجاما
ضباع و حاربی نوحا قیاما

فمن للرکب إذ جاءوا طروقا
و غلقت البیوت فلا هشاما

و قال أیضا فی کلمه له-

و ما ولدت نساء بنی نزار
و لا رشحن أکرم من هشام‏

هشام بن المغیره خیر فهر
و أفضل من سقى صوب الغمام‏

و قال عماره بن أبی طرفه الهذلی- سمعت ابن جریح یقول فی کلام له- هلک سید البطحاء بالرعاف- قلت و من سید البطحاء قال هشام بن المغیره- . وقال النبی ص لو دخل أحد من مشرکی قریش الجنه- لدخلها هشام بن المغیره کان أبذلهم للمعروف- و أحملهم للکل و قال عمر بن الخطاب لا قلیل فی الله و لا کثیر فی غیر الله- و لو بالخلق الجزل و الفعال الدثر- تنال المثوبه لنالها هشام بن المغیره- و لکن بتوحید الله و الجهاد فی سبیله- . و قال خداش بن زهیر فی یوم شمطه و هو أحد أیام الفجار- و هو عدو قریش و خصمها-

و بلغ أن بلغت بنا هشاما
و ذا الرمحین بلغ و الولیدا

أولئک إن یکن فی الناس جود
فإن لدیهم حسبا و جودا

هم خیر المعاشر من قریش
و أوراها إذا قدحوا زنودا

و قال أیضا و ذکرهما فی تلک الحروب-

یا شده ما شددنا غیر کاذبه
على سخینه لو لا اللیل و الحرم‏

إذا ثقفنا هشاما بالولید و لو
أنا ثقفنا هشاما شالت الجذم‏

و ذکرهم ابن الزبعرى فی تلک الحروب فقال-

ألا لله قوم
ولدت أخت بنی سهم‏

هشام و أبو عبد
مناف مدره الخصم‏

و ذو الرمحین أشباک
من القوه و الحزم‏

فهذان یذودان‏
و ذا عن کثب یرمی‏

و هم یوم عکاظ
منعوا الناس من الهزم‏

بجأواء طحون فخمه
القونس کالنجم‏

أسود تزدهى الأقران
مناعون للهضم‏

فإن أحلف و بیت الله‏
لا أحلف على إثم‏

و ما من إخوه بین
دروب الشام و الردم‏

بأزکى من بنی ریطه
أو أرزن من حلم‏

ریطه هی أم ولد المغیره-  و هی ریطه بنت سعید بن سهم بن عمرو-  بن هصیص بن کعب-  و أبو عبد مناف هو أبو أمیه بن المغیره-  و یعرف بزاد الرکب و اسمه حذیفه-  و إنما قیل له زاد الرکب-  لأنه کان إذا خرج مسافرا لم یتزود معه أحد-  و کانت‏ عنده عاتکه بنت عبد المطلب بن هشام-  و أما ذو الرمحین فهو أبو ربیعه بن المغیره-  و اسمه عمرو-  و کان المغیره یکنى باسم ابنه الأکبر و هو هاشم-  و لم یعقب إلا من حنتمه ابنته و هی أم عمر بن الخطاب- . و قال ابن الزبعرى یمدح أبا جهل-

رب ندیم ماجد الأصل
مهذب الأعراق و النجل‏

منهم أبو عبد مناف و کم‏
سربت بالضخم على العدل‏

عمرو الندى ذاک و أشیاعه
ما شئت من قول و من فعل‏

و قال الورد بن خلاس السهمی سهم بأهله یمدح الولید-

إذا کنت فی حیی جذیمه ثاویا
فعند عظیم القریتین ولید

فذاک وحید الرأی مشترک الندى‏
و عصمه ملهوف الجنان عمید

و قال أیضا-

إن الولیدین و الأبناء ضاحیه
ربا تهامه فی المیسور و العسر

هم الغیاث و بعض القوم قرقمه
عز الذلیل و غیظ الحاسد الوغر

 و قال-

و رهطک یا ابن الغیث أکرم محتد
و امنع للجار اللهیف المهضم‏

قالوا الغیث لقب المغیره- و جعل الولید و أخاه هشاما ربی تهامه- کما قال لبید بن ربیعه فی حذیفه بن بدر-

و أهلکن یوما رب کنده و ابنه
و رب معد بین خبت و عرعر

 فجعله رب معد- .قالوا یدل على قدر مخزوم-  ما رأینا من تعظیم القرآن لشأنهم-  دون غیرهم من سائر قریش-  قال الله تعالى مخبرا عن العرب إنهم قالوا-  لَوْ لا نُزِّلَ هذَا الْقُرْآنُ عَلى‏ رَجُلٍ مِنَ الْقَرْیَتَیْنِ عَظِیمٍ-  فأحد الرجلین العظیمین بلا شک الولید بن المغیره-  و الآخر مختلف فیه أ هو عروه بن مسعود-  أم جد المختار بن أبی عبید- .

و قال سبحانه فی الولید-  ذَرْنِی وَ مَنْ خَلَقْتُ وَحِیداً-  وَ جَعَلْتُ لَهُ مالًا مَمْدُوداً وَ بَنِینَ شُهُوداً الآیات- . قالوا و فی الولید نزلت-  أَمَّا مَنِ اسْتَغْنى‏ فَأَنْتَ لَهُ تَصَدَّى- . و فی أبی جهل نزلت-  ذُقْ إِنَّکَ أَنْتَ الْعَزِیزُ الْکَرِیمُ- . و فیه نزلت فَلْیَدْعُ نادِیَهُ- . و فی مخزوم وَ ذَرْنِی وَ الْمُکَذِّبِینَ أُولِی النَّعْمَهِ- . و فیهم نزلت ما خَوَّلْناکُمْ وَراءَ ظُهُورِکُمْ- .

و زعم الیقطری أبو الیقظان و أبو الحسن-  أن الحجاج سأل أعشى همدان-  عن بیوتات قریش فی الجاهلیه-  فقال إنی قد آلیت ألا أنفر أحدا على أحد-  و لکن أقول و تسمعون قالوا فقل-  قال من أیهم المحبب فی أهله المؤرخ بذکره-  محلی الکعبه و ضارب القبه و الملقب بالخیر-  و صاحب الخیر و المیر-  قالوا من بنی مخزوم-  قال فمن أیهم ضجیع بسباسه و المنحور عنه ألف ناقه-  و زاد الرکب و مبیض البطحاء-  قالوا من بنی مخزوم-  قال فمن أیهم کان المقنع فی حکمه-  و المنفذ وصیته على تهکمه و عدل الجمیع فی الرفاده-  و أول من وضع أساس الکعبه-  قالوا من بنی مخزوم-  قال فمن‏ أیهم صاحب الأریکه و مطعم الخزیره-  قالوا من بنی مخزوم-  قال فمن أیهم الإخوه العشره الکرام البرره-  قالوا من بنی مخزوم قال فهو ذاک-  فقال رجل من بنی أمیه أیها الأمیر-  لو کان لهم مع قدیمهم حدیث إسلام-  فقال الحجاج أ و ما علمت بأن منهم رداد الرده-  و قاتل مسیلمه و آسر طلیحه-  و المدرک بالطائله-  مع الفتوح العظام و الأیادی الجسام-  فهذا آخر ما ذکره أبو عثمان- .

و یمکن أن یزاد علیه فیقال-  قالت مخزوم ما أنصفنا من اقتصر فی ذکرنا-  على أن قال مخزوم ریحانه قریش-  تحب حدیث رجالهم و النکاح فی نسائهم-  و لنا فی الجاهلیه و الإسلام أثر عظیم-  و رجال کثیره و رؤساء شهیره-  فمنا المغیره بن عبد الله بن عمرو بن مخزوم-  کان سید قریش فی الجاهلیه-  و هو الذی منع فزاره من الحج-  لما عیر خشین بن لأی الفزاری-  ثم الشمخی قوما من قریش-  إنهم یأخذون ما ینحره العرب من الإبل فی الموسم-  فقال خشین لما منع من الحج-

یا رب هل عندک من عقیره
أصلح مالی و أدع تنحیره‏

فإن منا مانع المغیره‏
و مانعا بعد منى بثیره‏
و مانعا بیتک أن أزوره‏

 منا بنو المغیره العشره أمهم ریطه- و قد تقدم ذکر نسبها- و أمها عاتکه بنت عبد العزى بن قصی- و أمها الحظیا بنت کعب بن سعد بن تیم بن مره- أول امرأه من قریش ضربت قباب الأدم بذی المجاز- و لها یقول الشاعر-

مضى بالصالحات بنو الحظیا
و کان بسیفهم یغنى الفقیر

 فمن هؤلاء أعنی الحظیا الولید بن المغیره- أمه صخره بنت الحارث بن عبد الله‏بن عبد شمس القشیری- کان أبو طالب بن عبد المطلب یفتخر بأنه خاله- و کفاک من رجل یفتخر أبو طالب بخئولته- أ لا ترى إلى قول أبی طالب-

و خالی الولید قد عرفتم مکانه
و خالی أبو العاصی إیاس بن معبد

و منهم حفص بن المغیره و کان شریفا- و عثمان بن المغیره و کان شریفا- و منهم السید المطاع هشام بن المغیره- و کان سید قریش غیر مدافع- له یقول أبو بکر بن الأسود بن شعوب یرثیه-

ذرینی أصطبح یا بکر إنی
رأیت الموت نقب عن هشام‏

تخیره و لم یعدل سواه‏
و نعم المرء بالبلد الحرام‏

و کنت إذا ألاقیه کأنی
إلى حرم و فی شهر حرام‏

فود بنو المغیره لو فدوه‏
بألف مقاتل و بألف رام‏

و ود بنو المغیره لو فدوه
بألف من رجال أو سوام‏

فبکیه ضباع و لا تملی‏
هشاما إنه غیث الأنام‏

و یقول له الحارث بن أمیه الضمری-

ألا هلک القناص و الحامل الثقلا
و من لا یضن عن عشیرته فضلا

و حرب أبا عثمان أطفأت نارها
و لو لا هشام أوقدت حطبا جزلا

و عان تریک یستکین لعله
فککت أبا عثمان عن یده الغلا

ألا لست کالهلکى فتبکى بکاءهم‏
و لکن أرى الهلاک فی جنبه و غلا

غداه غدت تبکی ضباعه غیثنا
هشاما و قد أعلت بمهلکه ضحلا

أ لم تریا أن الأمانه أصعدت‏
مع النعش إذ ولى و کان لها أهلا

و قال أیضا یبکیه و یرثیه-

و أصبح بطن مکه مقشعرا
شدید المحل لیس به هشام‏

یروح کأنه أشلاء سوط
و فوق جفانه شحم رکام‏

فللکبراء أکل کیف شاءوا
و للولدان لقم و اغتنام‏

فبکیه ضباع و لا تملی‏
ثمال الناس إن قحط الغمام‏

و إن بنی المغیره من قریش
هم الرأس المقدم و السنام‏

و ضباعه التی تذکرها الشعراء زوجه هشام- و هی من بنی قشیر- . قال الزبیر بن بکار فلما قال الحارث- ألا لست کالهلکى البیت- عظم ذلک على بنی عبد مناف- فأغروا به حکیم بن أمیه بن حارثه بن الأوقص السلمی- حلیف بنی عبد شمس- و کانت قریش رضیت به و استعملته على سقائها- ففر منه الحارث و قال-

أفر من الأباطح کل یوم
مخافه أن ینکل بی حکیم‏

فهدم حکیم داره فأعطاه بنو هشام داره التی بأجیاد عوضا منها- . و قال عبد الله بن ثور البکائی یرثیه-

هریقی من دموعهما سجاما
ضباع و جاوبى نوحا قیاما

على خیر البریه لن تراه‏
و لن تلقى مواهبه العظاما

جواد مثل سیل الغیث یوما
إذا علجانه یعلو الإکاما

إذا ما کان عام ذو عرام‏
حسبت قدوره جبلا صیاما

فمن للرکب إذا مسوا طروقا
و غلقت البیوت فلا هشاما

و أوحش بطن مکه بعد أنس‏
و مجد کان فیها قد أقاما

فلم أر مثله فی أهل نجد
و لا فیمن بغورک یا تهاما

قال الزبیر- و کان فارس قریش فی الجاهلیه هشام بن المغیره- و أبو لبید بن عبده بن حجره بن عبد بن معیص- بن عامر بن لؤی- و کان یقال لهشام فارس البطحاء- فلما هلکا کان فارسی قریش بعدهما- عمرو بن عبد العامری المقتول یوم الخندق- و ضرار بن الخطاب المحاربی الفهری- ثم هبیره بن أبی وهب- و عکرمه بن أبی جهل المخزومیان- قالوا و کان عام مات هشام تاریخا- کعام الفیل و عام الفجار و عام بنیان الکعبه- و کان هشام رئیس بنی مخزوم یوم الفجار- . قالوا و منا أبو جهل بن هشام و اسمه عمرو و کنیته أبو الحکم- و إنما کناه أبا جهل رسول الله ص- کان سیدا أدخلته قریش دار الندوه فسودته- و أجلسته فوق الجله من شیوخ قریش- و هو غلام لم یطر شاربه و هو أحد من ساد على الصبا- و الحارث بن هشام أخو أبی جهل کان شریفا مذکورا- و له یقول کعب بن الأشرف الیهودی الطائی-

نبئت أن الحارث بن هشام
فی الناس یبنی المکرمات و یجمع‏

لیزور یثرب بالجموع و إنما
یبنی على الحسب القدیم الأروع‏

و هو الذی هاجر من مکه إلى الشام- بأهله و ماله فی خلافه عمر بن الخطاب- فتبعه أهل مکه یبکون- فرق و بکى و قال إنا لو کنا نستبدل دارا بدار- و جارا بجار ما أردنا بکم بدلا- و لکنها النقله إلى الله عز و جل- فلم یزل حابسا نفسه و من معه بالشام مجاهدا حتى مات- . قال الزبیر- جاء الحارث بن هشام و سهیل بن عمرو إلى عمر بن الخطاب- فجلسا عنده و هو بینهما- فجعل المهاجرون الأولون و الأنصار یأتون عمر- فینحیهما و یقول هاهنا یا سهیل هاهنا یا حارث- حتى صارا فی آخر الناس- فقال الحارث لسهیل أ لم تر ما صنع بناء عمر الیوم- فقال سهیل أیها الرجل إنه لا لوم علیه- ینبغی أن نرجع باللوم على أنفسنا- دعی القوم و دعینا فأسرعوا و أبطأنا- فلما قاما من عند عمر أتیاه فی غد فقالا له- قد رأینا ما صنعت بالأمس- و علمنا أنا أتینا من أنفسنا فهل من شی‏ء نستدرک به- فقال لا أعلم إلا هذا الوجه و أشار لهما إلى ثغر الروم- فخرجا إلى الشام فجاهدا بها حتى ماتا- .

قالوا و منا عبد الرحمن بن الحارث بن هشام- أمه فاطمه بنت الولید بن المغیره و کان شریفا سیدا- و هو الذی قال لمعاویه لما قتل حجر بن عدی و أصحابه- أین عزب منک حلم أبی سفیان أ لا حبستهم فی السجون- و عرضتهم للطاعون- فقال حین غاب عنی مثلک من قومی- و عبد الرحمن بن الحارث بن هشام هو الذی رغب فیه- عثمان بن عفان و هو خلیفه فزوجه ابنته- .

قالوا و منا أبو بکر بن عبد الرحمن بن الحارث بن هشام- کان سیدا جوادا و فقیها عالما- و هو الذی قدم علیه بنو أسد بن خزیمه- یسألونه فی دماء کانت بینهم- فاحتمل عنهم أربعمائه بعیر دیه أربعه من القتلى- و لم یکن بیده مال فقال لابنه عبد الله بن أبی بکر- اذهب إلى عمک المغیره بن عبد الرحمن فاسأله المعونه- فذهب عبد الله إلى عمه فذکر له ذلک- فقال المغیره لقد أکبر علینا أبوک- فانصرف عنه عبد الله و أقام أیاما لا یذکر لأبیه شیئا- و کان یقود أباه إلى المسجد و قد ذهب بصره- فقال له أبوه یوما أ ذهبت إلى عمک قال نعم و سکت- فعرف حین سکت أنه لن یجد عند عمه ما یحب- فقال له یا بنی أ لا تخبرنی ما قال لک- قال أ یفعل أبو هاشم و کانت کنیه المغیره فربما فعل- و لکن اغد غدا إلى السوق فخذ لی عینه- فغدا عبد الله فتعین عینه من السوق لأبیه و باعها- فأقام أیام لا یبیع أحد فی السوق طعاما و لا زیتا- غیر عبد الله بن أبی بکر من تلک العینه- فلما فرغ أمره أبوه أن یدفعها إلى الأسدیین- فدفعها إلیهم- . و کان أبو بکر خصیصا بعبد الملک بن مروان- و قال عبد الملک لابنه الولید لما حضرته الوفاه- إن لی بالمدینه صدیقین فاحفظنی فیهما- عبد الله بن جعفر بن أبی طالب- و أبو بکر بن عبد الرحمن بن الحارث بن هشام- .

و کان یقال- ثلاثه أبیات من قریش توالت بالشرف خمسه خمسه- و عدوا منها أبا بکر بن عبد الرحمن بن الحارث- بن هشام بن المغیره- . قالوا و منا المغیره بن عبد الرحمن بن الحارث بن هشام- کان أجود الناس بالمال و أطعمهم للطعام- و کانت عینه أصیبت مع مسلمه بن عبد الملک- فی غزوه الروم- و کان المغیره ینحر الجزور و یطعم الطعام حیث نزل- و لا یرد أحدا فجاء قوم من الأعراب فجلسوا على طعامه- فجعل أحدهم یحد النظر إلیه- فقال له المغیره ما لک تحد النظر إلی- قال إنی لیریبنی عینک و سماحک بالطعام- قال و مم ارتبت قال أظنک الدجال- لأنا روینا أنه أعور و أنه أطعم الناس للطعام- فقال المغیره ویحک إن الدجال لا تصاب عینه فی سبیل الله- و للمغیره یقول الأقیشر الأسدی لما قدم الکوفه- فنحر الجزر و بسط الأنطاع و أطعم الناس- و صار صیته فی العرب-

أتاک البحر طم على قریش
معیرتی فقد راع ابن بشر

و راع الجدی جدی التیم لما
رأى المعروف منه غیر نزر

و من أوتار عقبه قد شفانی
و رهط الحاطبی و رهط صخر

فلا یغررک حسن الزی منهم‏
و لا سرح ببزیون و نمر

فابن بشر عبد الله بن بشر بن مروان بن الحکم-  و جدی التیم حماد بن عمران بن موسى بن طلحه بن عبید الله-  و أوتار عقبه یعنی أولاد عقبه بن أبی معیط-  و الحاطبی لقمان بن محمد بن حاطب الجمحی-  و رهط صخر بنو أبی سفیان بن حرب بن أمیه-  و کل هؤلاء کانوا مشهورین بالکوفه-  فلما قدمها المغیره أخمل ذکرهم-  و المغیره هذا هو الذی بلغه-  أن سلیم بن أفلح مولى أبی أیوب الأنصاری-  أراد أن یبیع المنزل الذی نزل فیه رسول الله ص-  مقدمه المدینه على أبی أیوب بخمسمائه دینار-  فأرسل إلیه ألف دینار و سأله أن یبیعه إیاه فباعه-  فلما ملکه جعله صدقه فی یومه- .

قال الزبیر-  و کان یزید بن المغیره بن عبد الرحمن یطاف به-  بالکوفه على العجل-  و کان ینحر فی کل یوم جزورا-  و فی کل جمعه جزورین-  و رأى یوما إحدى جفناته مکلله بالسنام تکلیلا حسنا-  فأعجبه فسأل فقال من کللها-  قیل الیسع ابنک فسر-  و أعطاه ستین دینارا- . و مر إبراهیم بن هشام على برده المغیره-  و قد أشرقت على الجفنه فقال لعبد من عبید المغیره-  یا غلام على أی شی‏ء نصبتم هذا الثرید على العمد-  قال لا و لکن على أعضاد الإبل-  فبلغ ذلک المغیره فأعتق ذلک الغلام- .

و المغیره هو الذی مر بحره الأعراب فقاموا إلیه-  فقالوا یا أبا هاشم قد فاض‏ معروفک على الناس-  فما بالنا أشقى الخلق بک-  قال إنه لا مال معی و لکن خذوا هذا الغلام فهو لکم-  فأخذوه-  فبکى الغلام فقال یا مولای خدمتی و حرمتی-  فقال أ تبیعونی إیاه قالوا نعم-  فاشتراه منهم بمال ثم أعتقه-  و قال له و الله لا أعرضک لمثلها أبدا اذهب فأنت حر-  فلما عاد إلى الکوفه حمل ذلک المال إلیهم- . و کان المغیره یأمر بالسکر و الجوز-  فیدقان و یطعمهما أصحاب الصفه المساکین-  و یقول إنهم یشتهون کما یشتهی غیرهم و لا یمکنهم-  فخرج المغیره فی سفر و معه جماعه فوردوا غدیرا-  لیس لهم ماء غیره و کان ملحا-  فأمر بقرب العسل فشقت فی الغدیر و خیضت بمائه-  فما شرب أحد منهم حتى راحوا إلا من قرب المغیره.

و ذکر الزبیر أن ابنا لهشام بن عبد الملک-  کان یسوم المغیره ماله بالمکان المسمى بدیعا-  فلا یبیعه-  فغزا ابن هشام أرض الروم و معه المغیره-  فأصابت الناس مجاعه فی غزاتهم-  فجاء المغیره إلى ابن هشام فقال-  إنک کنت تسومنی مالی ببدیع-  فآبى أن أبیعکه-  فاشتر الآن منی نصفه بعشرین ألف دینار-  فأطعم المغیره بها الناس-  فلما رجع ابن هشام بالناس من غزوته تلک-  و قد بلغ هشاما الخبر قال لابنه-  قبح الله رأیک أنت أمیر الجیش و ابن أمیر المؤمنین-  یصیب الناس معک مجاعه فلا تطعمهم-  حتى یبیعک رجل سوقه ماله و یطعم به الناس-  ویحک أ خشیت أن تفتقر إن أطعمت الناس- .

قالوا و لنا عکرمه بن أبی جهل-  الذی قام له رسول الله ص قائما-  و هو بعد مشرک لم یسلم و لم یقم رسول الله ص لرجل-  داخل علیه من الناس شریف و لا مشرف إلا عکرمه-  و عکرمه هو الذی اجتهد فی نصره الإسلام-  بعد أن کان شدید العداوه-  و هو الذی سأله أبو بکر أن یقبل منه معونه على الجهاد-  فأبى‏ و قال لا آخذ على الجهاد أجرا و لا معونه-  و هو الشهید یوم أجنادین-  و هو الذی قال رسول الله ص-  لا تسألنی الیوم شیئا إلا أعطیتک-  فقال فإنی أسألک أن تستغفر لی و لم یسأل غیر ذلک-  و کل قریش غیره سألوا المال-  کسهیل بن عمرو و صفوان بن أمیه و غیرهما- . قالوا و لنا الحارث بن خالد بن العاص بن هشام بن المغیره-  کان شاعرا مجیدا مکثرا-  و کان أمیر مکه استعمله علیها یزید بن معاویه- 

و من شعره

من کان یسأل عنا أین منزلنا
فالأقحوانه منا منزل قمن‏

إذ نلبس العیش غضا لا یکدره‏
قرب الوشاه و لا ینبو بنا الزمن‏

و أخوه عکرمه بن خالد کان من وجوه قریش- و روى الحدیث و روى عنه- . و من ولد خالد بن العاص بن هاشم بن المغیره- خالد بن إسماعیل بن عبد الرحمن کان جوادا متلافا-

و فیه قال الشاعر-

لعمرک إن المجد ما عاش خالد
على العمر من ذی کبده لمقیم‏

و تندى البطاح البیض من جود خالد
و یخصبن حتى نبتهن عمیم‏

قالوا و لنا الأوقص-  و هو محمد بن عبد الرحمن بن هشام بن المغیره-  کان قاضی مکه و کان فقیها- . قالوا و من قدماء المسلمین عبد الله بن أمیه بن المغیره-  أخو أم سلمه زوج رسول الله‏ ص کان شدید الخلاف على المسلمین-  ثم خرج مهاجرا و شهد فتح مکه و حنین-  و قتل یوم الطائف شهیدا- . و الولید بن أمیه غیر رسول الله ص اسمه فسماه المهاجر-  و کان من صلحاء المسلمین- .

قالوا و منا زهیر بن أبی أمیه بن المغیره-  و بجیر بن أبی ربیعه بن المغیره-  غیر رسول الله ص اسمه فسماه عبد الله-  کانا من أشراف قریش و عباس بن أبی ربیعه کان شریفا قالوا و منا الحارث القباع-  و هو الحارث بن عبد الله بن أبی ربیعه کان أمیر البصره-  و عمر بن عبد الله بن أبی ربیعه الشاعر-  المشهور ذی الغزل و التشبیب- .

قالوا-  و من ولد الحارث بن عبد الله بن أبی ربیعه الفقیه المشهور-  و هو المغیره بن عبد الرحمن بن الحارث-  کان فقیه المدینه بعد مالک بن أنس-  و عرض علیه الرشید جائزه أربعه آلاف دینار-  فامتنع و لم یتقلد له القضاء- . قالوا و من یعد ما تعده مخزوم-  و لها خالد بن الولید بن المغیره سیف الله-  کان مبارکا میمون النقیبه شجاعا-  و کان إلیه أعنه الخیل على عهد رسول الله ص-  و شهد معه فتح مکه و جرح یوم حنین-  فنفث رسول الله ص على جرحه فبرأ-  و هو الذی قتل مسیلمه و أسر طلیحه و مهد خلافه أبی بکر-  و قال یوم موته لقد شهدت کذا و کذا زحفا-  و ما فی جسدی موضع إصبع إلا و فیه طعنه أو ضربه-  و ها أنا ذا أموت على فراشی کما یموت العیر-  فلا نامت أعین الجبناء-  و مر عمر بن الخطاب على دور بنی مخزوم-  و النساء یندبن خالدا و قد وصل خبره إلیهم-و کان مات بحمص-  فوقف و قال ما على النساء أن یندبن أبا سلیمان-  و هل تقوم حره عن مثله ثم أنشد-

أ تبکی ما وصلت به الندامى
و لا تبکی فوارس کالجبال‏

أولئک إن بکیت أشد فقدا
من الأنعام و العکر الحلال‏

تمنى بعدهم قوم مداهم
فما بلغوا لغایات الکمال‏

و کان عمرو مبغضا لخالد و منحرفا عنه-  و لم یمنعه ذلک من أن صدق فیه- . قالوا و منا الولید بن الولید بن المغیره-  کان رجل صدق من صلحاء المسلمین- . و منا عبد الرحمن بن خالد بن الولید-  و کان عظیم القدر فی أهل الشام-  و خاف معاویه منه أن یثب على الخلافه بعدهم فسمه-  أمر طبیبا له یدعى ابن أثال فسقاه فقتله- . و خالد بن المهاجر بن خالد بن الولید قاتل ابن أثال-  بعمه عبد الرحمن و المخالف على بنی أمیه-  و المنقطع إلى بنی هاشم-  و إسماعیل بن هشام بن الولید کان أمیر المدینه-  و إبراهیم و محمد ابنا هشام بن عبد الملک-  و أیوب بن سلمه بن عبد الله بن الولید بن الولید-  و کان من رجال قریش-  و من ولده هشام بن إسماعیل بن أیوب-  و سلمه بن عبد الله بن الولید بن الولید-  ولی شرطه المدینه- . قالوا و من ولد حفص بن المغیره-  عبد الله بن أبی عمر بن حفص بن المغیره-  هو أول خلق الله حاج یزید بن معاویه- . قالوا و لنا الأزرق-  و هو عبد الله بن عبد الرحمن بن الولید-  بن عبد شمس بن المغیره والی الیمن لابن الزبیر-  و کان من أجود العرب و هو ممدوح أبی دهبل الجمحی- .

قالوا و لنا شریک رسول الله ص-  و هو عبد الله بن السائب بن أبی السائب-  و اسم أبی السائب-  صیفی بن عائذ بن عبد الله بن عمر بن مخزوم-  کان شریک النبی ص فی الجاهلیه-  فجاءه یوم الفتح فقال له أ تعرفنی-  قال أ لست شریکی قال بلى-  قال لقد کنت خیر شریک لا تشاری و لا تماری- . قالوا و منا الأرقم بن أبی الأرقم-  الذی استتر رسول الله فی داره بمکه فی أول الدعوه-  و اسم أبی الأرقم عبد مناف بن أسد بن عبد الله-  بن عمر بن مخزوم- . و منا أبو سلمه بن عبد الأسد و اسمه عبد الله-  و هو زوج أم سلمه بنت أبی أمیه بن المغیره-  قبل رسول الله ص-  شهد أبو سلمه بدرا و کان من صلحاء المسلمین- . قالوا لنا هبیره بن أبی وهب-  کان من الفرسان المذکورین و ابنه جعده بن هبیره-  و هو ابن أخت علی بن أبی طالب ع-  أمه أم هانئ بنت أبی طالب-  و ابنه عبد الله بن جعده بن هبیره-  هو الذی فتح القهندر و کثیرا من خراسان-  فقال فیه الشاعر-

لو لا ابن جعده لم تفتح قهندرکم
و لا خراسان حتى ینفخ الصور

 قالوا و لنا سعید بن المسیب الفقیه المشهور-  و أما الجواد المشهور فهو الحکم بن المطلب-  بن حنطب بن الحارث بن عبید بن عمر بن مخزوم- . و قد اختصرنا و اقتصرنا على من ذکرنا-  و ترکنا کثیرا من رجال مخزوم خوف الإسهاب- . و ینبغی أن یقال فی الجواب-  إن أمیر المؤمنین ع لم یقل هذا الکلام احتقارا لهم-  و لا استصغارا لشأنهم-  و لکن أمیر المؤمنین ع کان أکثر همه یوم المفاخره-  أن یفاخر بنی عبد شمس لما بینه و بینهم-  فلما ذکر مخزوما بالعرض قال فیهم ما قال-  و لو کان یرید مفاخرتهم لما اقتصر لهم على ما ذکره عنهم-  على أن أکثر هؤلاء الرجال إسلامیون بعد عصر علی ع-  و علی ع إنما یذکر من قبله لا من یجی‏ء بعده- .

 

فإن قلت-  إذا کان قد قال فی بنی عبد شمس إنهم أمنع لما وراء ظهورهم-  ثم قال فی بنی هاشم إنهم أسمح عند الموت بنفوسهم-  فقد تناقض الوصفان- . قلت لا مناقضه بینهما لأنه أراد کثره بنی عبد شمس-  فبالکثره تمنع ما وراء ظهورها-  و کان بنو هاشم أقل عددا من بنی عبد شمس-  إلا أن کل واحد منهم على انفراده أشجع-  و أسمح بنفسه عند الموت-  من کل واحد على انفراده من بنی عبد شمس-  فقد بان أنه لا مناقضه بین القولین

 

ترجمه فارسی شرح ابن‏ ابی الحدید

حکمت (۱۱۶)

و قد سئل عن قریش فقال: اما بنو مخزوم فریحانه قریش، تحبّ حدیث رجالهم، و النکاح فى نسائهم، و اما بنو عبد شمس فابعدها رایا، و امنعها لما وراء ظهورها، و اما نحن فابذل لما فى ایدینا، و اسمح عند الموت بنفوسنا، و هم اکثر و امکر و انکر، و نحن افصح و انصح و اصبح. «در باره قریش از او پرسیدند، فرمود: اما خاندان مخزوم گل خوشبوى قریش‏اند، آن چنان که سخن گفتن مردان ایشان و به همسرى گرفتن زنان ایشان را دوست مى‏دارى، خاندان عبد شمس از همگان دور اندیش‏تر و در حفظ نعمتها و پشت سر خویش کوشاترند، و ما در آنچه در دست داریم بخشنده‏ترین و به هنگام مرگ-  جنگ-  در جان فشانى جوانمردتر، آنان از لحاظ شمار بیشتر و حیله‏گرتر و بدکارترند و ما سخن آورتر و خیر اندیش‏تر و خوبروى‏تریم.»

فصلى در نسب بنى مخزوم و برخى از اخبار ایشان

در باره مفاخره خاندان هاشم و خاندان عبد شمس در مباحث گذشته به تفصیل سخن گفته شد. پس از این دو خاندان، خاندان مخزوم از دیگر خاندانهاى قریش‏ شریف‏تر و با افتخارترند.

شیخ ما ابو عثمان جاحظ مى‏گوید: خاندان مخزوم از طبع شعر برخوردار و در سرودن اشعار شهره بودند و در این مورد آنچه براى ایشان بوده براى هیچ خاندانى نبوده است. و سبب آن این است که در باره عزت و پاسدارى وجود و شرف ایشان مثل زده مى‏شد و به کمال و نهایت رسیده بودند. از جمله این مصراع سیحان الحسرى هم سوگند و هم پیمان بنى امیه است که مى ‏گوید: «هنگامى که سواران آهسته در باره مرگ هشام سخن مى‏ گفتند»، این مصراع دلیل آن است که آنچه خاندان مخزوم در باره تاریخ مى‏ گویند حق است و آنان مى‏گویند: قبایل قریش و کنانه و پیروان ایشان از دیگر مردم، سه چیز را مبدأ تاریخ مى‏ دانستند و مى‏ گفتند: این کار چند سال پس از بناى کعبه یا چند سال پس از آمدن فیل یا چند سال پس از مرگ هشام بن مغیره بوده است، همان گونه که اعراب امور دیگرى را مبدأ تاریخ مى ‏دانستند و مى‏ گفتند: به روزگار فطحل یا به روزگار حیان یا زمان حجاره یا سال جحاف بوده است.

مورخان ضرب المثل زدن به کار پسندیده کسى را از بزرگترین افتخارها قرار مى‏ داده ‏اند و سرودن شعر هم در مورد خاندان ها گاه سبب رفعت منزلت، و گاه مایه نکوهش بوده است. آن چنان که این شعر حطیئه موجب رفعت منزلت خاندان انف الناقه «بینى ناقه» شده است که در مدح ایشان گفته است: «گروهى که ایشان بینى هستند و دیگران دم و چه کسى دم را با بینى ناقه برابر مى‏داند.» و آن چنان که این شعر جریر خاندان نمیر را که خاندانى شریف بوده‏اند سخت زیان رسانده است آنجا که گفته است: «چشم فرو بند که تو از خاندان نمیرى و نه به خاندان کعب مى‏رسى و نه به خاندان کلاب.

» و چه گرفتارى که از این شعر بر سر خاندان نمیر آمده است و ضرب المثل نکوهش شده‏ اند آن چنان که شاعرى در نکوهش قومى از عرب چنین سروده است: «به زودى درماندگى و پستى این نکوهش من شما را به روز نکوهش بنى نمیر خواهد انداخت.»

شاعران دیگرى هم در باره هشام بن مغیره سالار خاندان مخزوم اشعارى سروده‏ اند که ضمن ضرب المثل قرار دادن او مایه ستایش و سرفرازى آن خاندان شده‏اند، چنانکه ابن غزاله کندى ضمن ستایش خاندان شیبان و مردى از قبیله بنى حزم و عبد الرحمان پسر حسان بن ثابت و مالک بن نویره و عبد الله بن ثور خفاجى در این باره اشعارى دارند. عبد الله بن ثور مى‏گوید: «سرزمین مکه خشک و بى برکت شده است، گویى هشام در آن سرزمین نیست.» این بیت نه تنها ضرب المثل بلکه فراتر از آن است.

گویند: گروهى از بازرگانان قریش که آهنگ شام داشتند با وضعى نامرتب و ژولیده از کنار خروف کلبى گذشتند. گفت: اى گروه قریش چه بر سر شما آمده است، گرفتار خشک سالى و قحطى شده‏اید یا هشام بن مغیره درگذشته است مى‏بینید که مرگ هشام را همسنگ قحطى قرار داده است. مسافر بن ابى عمرو هم در این معنى چنین سروده است: «مسافران در هر منزل به ما مى‏گویند مگر هشام مرده است یا گرفتار بى بارانى شده ‏اید.» مسافر بن ابى عمرو در این بیت مرگ هشام و نیامدن باران را یکسان دانسته است.

شاعران دیگر هم افراد خاندان مخزوم را ستوده‏اند، هنگامى که معاویه از صعصعه بن صوحان عبدى در باره قبایل قریش پرسید، گفت: چه کنیم، اگر بگوییم و اگر نگوییم خشمگین مى‏شوید، معاویه گفت: سوگندت مى‏دهم که بگویى، و او گفت: شاعر شما در باره چه خاندانى چنین سروده است: «و آن ده تن که همگى سرور بودند، پشت درپشت سرورى داشتند…» که در ستایش بنى مخزوم است، تا آنجا که ابو طالب بن عبد المطلب هم در مورد دو دایى خود هشام و ولید مخزومى بر ابو سفیان بن حرب افتخار ورزیده و گفته است: «دایى هشام من چنان تابنده است که اگر روزى آهنگ کارى کند چون شمشیر برنده است، دایى دیگرم، ولید دادگر بلند منزلت است، و حال آنکه دایى ابو سفیان، عمرو بن مرثد است.»

ابن زبعرى هم در باره آنان سروده است: «آنان را به هنگامى که در خشکسالى توانگران از کار باز مى‏مانند روشى است که سزاوار و شایسته هیچ کس جز خودشان نیست.» گویند: ولید بن مغیره در بازار ذو المجاز مى ‏نشست و در روزهایى که بازار عکاظ بر پا مى‏شد میان اعراب حکم مى‏کرد. قضا را مردى از خاندان عامر بن لوى با مردى از خاندان عبد مناف بن قصى همراه و رفیق بود و بر سر ریسمانى میان ایشان بگو و مگو درگرفت. مرد عامرى چندان با چوب دستى خود دیگرى را زد که او را کشت و چون نزدیک بود خون او باطل شود، ابو طالب در آن باره قیام کرد و آن مرد را پیش ولید برد.

 

ولید او را پنجاه بار سوگند داد و او گفت: آن مرد را نکشته است و ابو طالب در این مورد چنین سروده است: «آیا براى ریسمان پوسیده‏اى، چوبدستى خود را روى او بلند کردى که ریسمانهایى از پى آن آمد، اینک تسلیم فرمان ابن صخره شو که به زودى میان ما حکم مى‏کند و عدالت مى‏ ورزد.

» ابو طالب در مرگ ابو امیه زاد الرکب که از بزرگان بنى مخزوم و دایى اوست و هم در مرگ دایى دیگرش، هشام بن مغیره مرثیه سروده است، او در مرثیه هشام مى‏گوید: «هر گاه معرکه فقر و بیم مردم را فرو مى‏گرفت، هشام بن مغیره پناهگاه مردم بود، بیوه زنان قوم او و یتیمان قبیله و مسافران به خانه‏ هاى او پناه مى ‏بردند…» وضع خاندان مخزوم چنان بوده که در هجوى که حسان بن ثابت از ابو جهل کرده است براى او اقرار به ریاست و پیشگامى کرده است.

ابو عبید معمر بن مثنى مى‏گوید: هنگامى که عامر بن طفیل و علقمه بن علاثه در مسأله‏اى پیش هرم بن قطبه داورى بردند و هرم از آن دو روى پنهان کرد به آن دو پیام فرستاد که بر شما باد که براى داورى پیش آن جوانمرد کم سن و سال و تیز ذهن بروید، و آن دو پیش ابو جهل رفتند ولى ابن زبعرى او را سوگند داد که میان آن دو حکم نکند.

ابو جهل هم خود دارى کرد و آن دو ناچار پیش هرم برگشتند. عماره بن ابى طرفه هذلى مى‏گوید: ضمن سخنان ابن جریح از او شنیدم که مى‏گفت: سالار بطحاء با خونریزى بینى هلاک شد، پرسیدم، سالار بطحاء کیست گفت: هشام بن مغیره.

و پیامبر صلّى اللّه علیه و آله و سلّم فرموده است: «اگر کسى از مشرکان قریش بتواند به بهشت در آید، هشام بن مغیره وارد بهشت خواهد شد که از همگان بخشنده‏تر بود و گرفتارى و سنگینى دیگران را بیشتر تحمل مى‏کرد.» خداش بن زهیر در مورد جنگ شمطه که یکى از جنگهاى فجار است و در شمطه که جایى نزدیک عکاظ بوده اتفاق افتاده است با آنکه خود از دشمنان قریش است، ولید و هشام را که سران خاندان مخزوم بوده‏اند ستوده است و ضمن اشعار خود گفته است: «اگر میان مردم جود و بخشش وجود دارد، ولى بنى مخزوم چنان هستند که هم جود دارند و هم والا تبارند…» ابن زبعرى هم اهمیت خاندان مخزوم را در آن جنگها ستوده و ضمن آن گفته است: «اگر به خانه خدا سوگند بخورم، سوگند دروغ نخورده‏ام که میان دروازه‏هاى شام‏ تا محله ردم مکه هیچ برادرانى پاکیزه‏تر و گران سنگ‏تر در عقل و بردبارى چون پسران ریطه نیستند.» ریطه که دختر سعید بن سهم بن عمرو بن هصیص بن کعب است، مادر پسران مغیره است.

و مقصود از ابو عبد مناف که در اشعار ابن زبعرى آمده است ابو امیه بن مغیره است که معروف به زاد الرکب بوده و نام اصلى او حذیفه است. از این جهت به او زاد الرکب «توشه مسافر» مى‏ گفته ‏اند که هر گاه او با کاروانى سفر مى‏کرد هیچ کس دیگر زاد و خوراکى بر نمى‏داشت، همسرش هم عاتکه دختر عبد المطلب بن هشام بود. مقصود از ذو الرمحین «صاحب دو نیزه» که در شعر ابن زبعرى آمده است، ابو ربیعه بن مغیره است که نام اصلى او عمرو و کنیه‏اش به نام پسر بزرگش بوده است که همان هاشم است و اعقاب او فقط از نسل دخترش ختمه باقى مانده‏اند و ختمه مادر عمر بن خطاب است.

ابن زبعرى و ورد بن خلاس سهمى هم در مدح خاندان مخزوم اشعار دیگرى هم سروده بودند. نسب شناسان مى‏گویند: از جمله امورى که نشانه بزرگى بنى مخزوم است، بزرگداشتى است که قرآن در مورد آن خانواده نقل کرده است، آن چنان که خداوند متعال از قول اعراب بیان مى‏کند که ایشان مى‏گفته‏اند: «چرا قرآن بر مردى از دو قریه بزرگ فرستاده نشد.» و بدون تردید مقصود از یکى از آن دو مرد ولید بن مغیره مخزومى است و در مورد دیگرى اختلاف است که آیا عروه بن مسعود است یا جد مختار بن ابى عبید.

و نیز خداوند متعال در مورد ولید فرموده است: «بگذار مرا و هر که را آفریدم تنها و براى او مالى فراوان قرار دادم.» گویند: و هم در مورد ولید این آیه نازل شده است: «اما آن کس که بى نیازى جست، تو او را یار و یاورى.»

 

و در باره ابو جهل دو آیه نازل شده است یکى «بچش که به تحقیق تو همان عزیز گرامى هستى.»، و دیگرى «پس باید که بخواند اهل مجلس خود را.» در باره خاندان مخزوم این آیه: «واگذار مرا و تکذیب کنندگانى را که صاحب نعمتها هستند و ایشان را اندکى مهلت ده»، و هم در باره ایشان نازل شده است «و آنچه را به شما دادیم پشت سر خود رها کردید.» ابو الیقظان یقطرى و ابو الحسن نقل مى‏کنند که حجاج از اعشى همدان در باره خاندانهاى قریش در دوره جاهلى پرسید، اعشى گفت: من تصمیم گرفته‏ام هیچ کس را از لحاظ نسب بر دیگرى ترجیح ندهم ولى اینک سخنانى مى‏ گویم و گوش دهید. گفتند: بگو گفت: کدام یک از ایشان میان قوم خود دوست داشتنى‏تر و یاد و نام او مبدأ تاریخ و زیور کننده کعبه و بر پا دارنده خیمه و ملقب به خیر و صاحب مال و خواربار بوده‏اند گفتند: چنان شخصى از خاندان مخزوم بوده است، گفت: چه کسى همخواب بسباسه بوده است و هزار ناقه از سوى او کشته شده است و زاد الرکب و رو سپید کننده بطحاء از کدام خاندان بوده‏ اند گفتند: همگان از بنى مخزوم بوده‏اند، گفت: چه کسى بوده است که به حکم او قناعت شود و سفارش او با آنکه همراه ریشخند بوده باشد اجراء گردد و در هزینه پذیرایى از حاجیان برابر همگان باشد و نخستین کس که اساس کعبه را نهاده باشد بوده است گفتند: از بنى مخزوم بوده ‏اند.

گفت: چه کسى صاحب تخت و سریر و اطعام کننده با شتران پروارى و برگزیده بوده است گفتند: از بنى مخزوم بوده است. گفت: آن ده برادرى که همگى گرامى و نیکوکار بوده‏اند از کدام خاندان هستند گفتند: از بنى مخزوم. اعشى گفت: بنابر این همان خاندان از همه برتر بوده‏اند. در این هنگام مردى از بنى امیه به حجاج گفت: اى امیر کاش براى آنان با این همه گذشته روشن در اسلام هم اثرى مى‏ بود، حجاج گفت: مگر نمى ‏دانى که از افراد خاندان مخزوم کسانى بودند که با مرتدان جنگ کردند و کشنده مسیلمه و اسیر کننده طلیحه هم از ایشان است، وانگهى ایشان کینه‏ ها و انتقام ها را جبران کردند و فتوح بزرگ و نعمت فراوان بر دست ایشان صورت گرفت، سخنان ابو عثمان جاحظ همین جا پایان مى ‏پذیرد.

و ممکن است بر سخنان او افزوده و گفته شود که بنى مخزوم مى‏گویند کسى که در باره ما فقط به همین اندازه بسنده کرده که گفته است: «خاندان مخزوم گل خوشبوى قریش‏اند آن چنان که گفتگوى مردان ایشان و ازدواج با زنان آنان را دوست مى‏دارى.» نسبت به ما انصاف نداده است و حال آنکه ما را در جاهلیت و اسلام آثار بزرگ و مردان بسیار و افراد نام آور فراوان بوده است. مغیره بن عبد الله بن عمرو بن مخزوم از خاندان ماست که در دوره جاهلى سرور قریش بوده است، او کسى است که چون خشین بن لاى فزارى شمخى گروهى از قریش را سرزنش کرد که گوشت شترانى را که اعراب در مراسم حج مى‏کشند براى خود بر مى‏دارند، از حج گزاردن قبیله فزاره جلوگیرى کرد و خشین در این مورد شعرى سروده است.

و خواهند گفت ده پسر مغیره که مادر همگى ریطه است و نسب ریطه را قبلا بیان کردیم از ما هستند. مادر ریطه عاتکه دختر عبد العزى بن قصى است و مادر عاتکه خطیا دختر کعب بن سعد بن تیم بن مره است و او نخستین بانوى قریش است که در بازار ذو المجاز خیمه‏هاى چرمى بر افراشت و شاعر در باره او مى‏ گوید: «پسران خطیا کارهاى پسندیده را براى خود بردند و با ریزش و بخشش ایشان درویش توانگر مى‏شد.» و از جمله اعقاب خطیا، ولید بن مغیره است که مادرش صخره دختر حارث بن عبد الله بن عبد شمس قشیرى است. ولید دایى ابو طالب است و ابو طالب افتخار مى‏کند که او دایى اوست، و همین افتخار براى او بسنده است که ابو طالب به داشتن چنان دایى بر خود مى‏بالد، مگر نمى ‏بینى که ابو طالب مى‏ گوید: «دایى ولیدم را خودتان منزلتش را مى‏ شناسید، همچنین دایى دیگرم ابو العاص ایاس بن معبد را.» حفص بن مغیره که مردى شریف بود و عثمان بن مغیره که همانند او بود وهشام بن مغیره که سرور و فرمانرواى قریش بود و هیچ کس در آن مورد ستیزى نداشت نیز از خاندان مخزوم بوده‏ اند.

ابو بکر بن اسود بن شعوب در مرثیه هشام ابیاتى سروده که ضمن آن گفته است: «… و هر گاه او را ملاقات مى‏کردم گویى در حرم و در ماه حرام هستم، اى ضباع-  نام همسر هشام است-  بر او گریه کن و خسته مشو که او باران همگان بود.» حارث بن امیه ضمرى هم او را چند مرثیه سروده و ضمن آن گفته است: «سرزمین مکه با نبودن هشام در آن، تیره و مضطرب و سخت قحطى زده شد…» عبد الله بن ثور بکائى هم هشام را با ابیات زیر مرثیه سروده است: «سرزمین مکه پس از مجد و آرامشى که هشام در آن پدید آورد با مرگ او وحشت زا شد، من نظیر او نه در مردم نجد و نه در تمام سرزمین تهامه دیده ‏ام.

» زبیر-  یعنى زبیر بن بکار مى‏گوید: سوار کار دلیر قریش به روزگار جاهلى هشام بن مغیره ابو لبید بن عبده بن حجره بن عبد بن معیض بن عامر بن لوى بوده‏اند و به هشام سوار کار بطحاء مى ‏گفته ‏اند و چون آن دو مردند، عمرو بن عبد عامرى که در جنگ خندق کشته شد و ضرار بن خطاب محاربى فهرى و هبیره بن ابى وهب و عکرمه بن ابى جهل از دلیران قریش بوده‏اند که این دو تن اخیر از خاندان مخزوم‏اند. گویند: سال مرگ هشام مبدأ تاریخ شد و چون عام الفیل و سال جنگ فجار و سال تجدید بناى کعبه بود، و هشام به روز جنگ فجار سالار خاندان مخزوم بود.

مخزومیان مى‏گویند: ابو جهل بن هشام هم از ماست که نام اصلى او عمرو و کنیه‏اش ابو الحکم است، ولى پیامبر صلّى اللّه علیه و آله و سلّم به او کنیه «ابو جهل» داد. ابو جهل در حالى که هنوز نوجوانى بود که بر پشت لبش موى نرسته بود، قریش او را به دار الندوه برد و ریاست داد و در جایى فراتر از جایگاه پیر مردان قریش نشاند. ابو جهل از کسانى است که در نوجوانى به سالارى و سرورى رسید، حارث بن هشام برادر ابو جهل هم مردى شریف و نامور بود و او همان کسى است که کعب بن اشرف یهودى طایى-  پس از جنگ بدر-  خطاب به او چنین سروده است: «به من خبر رسیده است که حارث بن هشام ایشان میان مردم کارهاى پسندیده انجام مى‏ دهد و لشکر جمع مى‏کند تا همراه لشکرها به مدینه آید، آرى او بر روش‏ نسب و تبار کهن و رخشان کار مى‏کند.» این حارث بن هشام همان کسى است که به روزگار حکومت عمر بن خطاب با همه اهل و اموال خود به شام هجرت کرد. مردم مکه به بدرقه‏اش رفتند و مى‏گریستند، او هم به رقت آمد و گریست و گفت: اگر به طریق عادى خانه و دیار و همسایگان خویش را عوض مى‏ کردیم، هیچ کس را با شما عوض نمى‏کردیم ولى چه کنیم که این هجرت به سوى خداى عز و جل است.

حارث بن هشام خود و همراهانش همچنان در شام به حال جهاد و شرکت در جنگها باقى ماندند تا حارث درگذشت. زبیر مى‏گوید: حارث بن هشام و سهیل بن عمرو پیش عمر بن خطاب آمدند و نشستند و عمر میان آن دو نشسته بود. در این هنگام مهاجران نخست و انصار شروع به آمدن پیش عمر کردند و عمر آن دو را از خود دورتر مى‏کرد و آنان را که مى‏آمدند، کنار خود مى‏ نشاند و همواره به حارث و سهیل مى‏گفت: آن جا بنشینید آن جا، و چنان شد که آن دو در آخر مجلس قرار گرفتند. حارث به سهیل بن عمرو گفت: دیدى امروز عمر نسبت به ما چه کرد سهیل گفت: اى مرد او را در این باره سرزنشى نیست و ما باید خویشتن را سرزنش کنیم، هم این قوم و هم ما به اسلام فرا خوانده شدیم، آنان به پذیرفتن دعوت شتاب کردند، و ما تأخیر کردیم. چون از پیش عمر برخاستند و رفتند فرداى آن روز پیش او برگشتند و گفتند: ما دیدیم و متوجه شدیم که دیروز با ما چگونه رفتار کردى و دانستیم که از خویشتن مى‏کشیم، آیا اینک کارى هست که آن را جبران کنیم گفت: چیزى جز این راه نمى‏دانم و با دست خود اشاره به مرز شام کرد. آن دو به شام رفتند و در جنگها و جهاد شرکت کردند تا در گذشتند.

خاندان مخزوم مى ‏گویند: عبد الرحمان بن حارث بن هشام که مادرش فاطمه دختر ولید بن مغیره است از ماست و او سرورى شریف بود و هموست که چون معاویه، حجر بن عدى و یارانش را کشت، به معاویه گفت: بردبارى ابو سفیان از تو کناره گرفته بود اى کاش ایشان را زندانى مى‏کردى و عرضه طاعون مى‏ داشتى گفت: آرى، نتیجه آن است که کسى چون تو میان خویشاوندان من نیست. این عبد الرحمان کسى است که عثمان در حالى که خلیفه بود به او رغبت کرد و دخترش را به همسرى او داد. و مى ‏گویند: ابو بکر بن عبد الرحمان بن حارث بن هشام از ماست که سرورى بخشنده و عالمى فقیه بوده است.

این ابو بکر همان کسى است که بنى اسد بن خزیمه براى کمک خواستن در پرداختن خونبهاى چند کشته که میان آنان صورت گرفته بود، پیش او آمدند و او پرداخت چهار صد شتر را که خونبهاى چهار کشته است بر عهده گرفت، و چون در آن هنگام مالى در دست نداشت به پسرش عبد الله گفت: پیش عمویت مغیره بن عبد الرحمان برو و از او کمک بخواه. عبد الله پیش عموى خود رفت و موضوع را به او تذکر داد، عمویش گفت: پدرت ما را بزرگ پنداشته است. عبد الله برگشت و چند روزى درنگ کرد و به پدر خود چیزى نگفت. یک روز در حالى که دست پدرش را که کور هم شده بود گرفته بود و به مسجد مى‏برد، پدر از او پرسید: آیا پیش عمویت رفتى گفت: آرى و سکوت کرد. از سکوت او فهمید که پیش عمویش چیزى را که دوست مى‏داشته، پیدا نکرده است. به پسر گفت: پسر جان، آیا به من نمى‏گویى که عمویت به تو چه گفت گفت: فکر مى‏کنى ابو هاشم-  کنیه مغیره است-  چنین مى‏کند، شاید هم انجام دهد، ابو بکر به پسرش عبد الله گفت: فردا صبح زود به بازار برو براى من قرض الحسنه بگیر.

عبد الله چنان کرد و جایى را در بازار فرآهم آورد و چنان شد که چند روز در بازار هیچ کس جز عبد الله گندم و روغن و خواربار نمى‏فروخت و چون اموالى جمع شد، پدرش دستور داد آنها را به اسدیها بپردازد و او چنان کرد.

ابو بکر از دوستان و نزدیکان عبد الملک بن مروان بود، عبد الملک به پسر خود ولید به هنگام مرگ خویش گفت: مرا در مدینه دو دوست است، حرمت مرا در مورد ایشان پاس دار. یکى عبد الله بن جعفر بن ابى طالب است و دیگرى ابو بکر بن عبد الرحمان بن حارث بن هشام. و مى‏گفته‏اند: سه خانواده از قریش هستند که از ایشان پنج پشت با شرف و بزرگى زیسته‏اند و ابو بکر بن عبد الرحمان بن حارث بن هشام بن مغیره را از آن گروه مى ‏شمرده‏ اند.

خاندان مخزوم مى‏گویند: مغیره بن عبد الرحمان بن حارث بن هشام هم از ماست که بخشنده‏تر مردم و خوراک دهنده‏تر ایشان بوده است. یک چشم او در جنگ با رومیان که همراه مسلمه بن عبد الملک بود کور شد، مغیره معمولا هر جا که فرود مى ‏آمد شتران پروار مى‏کشت و خوراک مى‏ داد و هیچ کس را از سفره خود برنمى‏گرداند. گروهى از اعراب بادیه نشین آمدند و بر سر سفره‏اش نشستند، یکى از ایشان به مغیره تیز مى ‏نگریست، مغیره به او گفت: تو را چه مى‏ شود که چنین بر من مى ‏نگرى گفت: این چشم کور تو و این بخشندگى تو در اطعام مرا به شک انداخته است. مغیره گفت: از چه چیزى تردید مى‏کنى گفت: تو را دجال مى‏پندارم، زیرا براى ما روایت شده است که دجال یک چشم است و از همگان به مردم بیشتر خوراک مى‏ دهد.

مغیره گفت: اى واى بر تو چشم دجال در راه خدا کور نشده است.مغیره همین که به کوفه آمد و شتران پروار کشت و سفره‏ها گسترد و به مردم خوراک داد و شهرت او میان اعراب فراگیر شد، اقیشر اسدى اشعارى سروده و ضمن آن گفته است: آمدن مغیره به کوفه موجب گمنام شدن نام آورانى چون عبد الله بن بشر بن مروان بن حکم و حماد بن عمران بن موسى بن طلحه بن عبید الله و فرزندان عقبه بن ابى معیط و لقمان بن محمد بن حاطب جمحى و خاندان ابو سفیان بن حرب بن امیه شده است. چون به مغیره بن عبد الرحمان بن حارث خبر رسید که سلیم بن افلح وابسته ابو ایوب انصارى مى‏خواهد خانه ابو ایوب را که پیامبر صلّى اللّه علیه و آله و سلّم هنگام ورود به مدینه در آن منزل فرموده بود، به پانصد دینار بفروشد، براى سلیم هزار دینار فرستاد و تقاضا کرد آن خانه را به او بفروشد، سلیم خانه را به مغیره فروخت و او همین که مالک آن خانه شد همان روز آن را وقف کرد.

همین مغیره روزى از کنار یکى از بادیه‏هاى اطراف کوفه مى‏گذشت اعراب آن جا پیش او آمدند و گفتند: اى ابو هاشم بذل و بخشش تو بر همه مردم فرو مى‏ریزد چرا ما باید از آن محروم باشیم. گفت: اینک مالى همراه ندارم، ولى همین غلامى را که همراه من است براى خودتان بگیرید، آنان غلام را گرفتند و او شروع به گریستن کرد و به مغیره گفت: حق خدمت و حرمت مرا رعایت کن. مغیره به آنان گفت: آیا این غلام را به خود من مى‏فروشید گفتند: آرى. غلام را از ایشان به مبلغى خرید و او را آزاد کرد و گفت: به خدا قسم دیگر هرگز تو را به معرض فروش نمى‏گذارم، برو که تو آزادى. مغیره هنگامى که به کوفه برگشت آن مبلغ را براى ایشان فرستاد.

مغیره دستور مى‏داد گردو را با شکر بکوبند و به درویشانى که اصحاب صفه بودند بخورانند و مى‏گفت: آنان هم همانند دیگران به آن اشتها دارند، ولى تهیه آن براى ایشان ممکن نیست. مغیره با گروهى همسفر بود، به آبگیرى رسیدند که آبش شور بود،آب دیگرى هم نداشتند. مغیره دستور داد مشکهاى آکنده از عسل را در قسمتى از آن آبگیر بریزند و همگان از آن آشامیدند و رفتند.

زبیر بن بکار همچنین گفته است که یکى از پسران هشام بن عبد الملک خواهان خریدن مزرعه مغیره بود که در منطقه بدیع قرار داشت. مغیره آن را به او نفروخت، قضا را همان پسر هشام به جنگ رومیان رفت و مغیره هم همراه لشکر بود. در راه گرفتار گرسنگى و نرسیدن خواربار شدند. مغیره به پسر هشام گفت: تو خواهان خرید مزرعه من در بدیع بودى و من به تو نفروختم، اینک نیمى از آن را از من به بیست هزار دینار بخر و او آن را خرید و مغیره با آن پول براى مردم خوراک فراهم ساخت، چون از آن جنگ برگشتند و این خبر به هشام رسید به پسرش گفت: خداوند اندیشه‏ ات را زشت دارد که تو فرزند امیر المؤمنین و فرمانده سپاهى و مردم گرسنه مى‏ مانند و به آنان خوراک نمى‏دهى، تا این مرد رعیت مزرعه‏اش را به تو بفروشد و با پول آن به مردم خوراک دهد اى واى بر تو ترسیدى اگر به مردم خوراک دهى درویش و تنگدست گردى خاندان مخزوم مى‏گویند: عکرمه بن ابى جهل از ماست و او کسى است که با آنکه هنوز مشرک بود، چون به حضور پیامبر صلّى اللّه علیه و آله و سلّم آمد آن حضرت براى او بر پا خاستند و پیامبر صلّى اللّه علیه و آله و سلّم براى هیچ کس چه شریف و چه وضیع بر پا نخاسته است. عکرمه کسى است که پس از آن همه دشمنى با اسلام در نصرت اسلام بسیار کوشش کرد، و با آنکه ابو بکر از او خواست که در باره هزینه جهاد چیزى بپذیرد، نپذیرفت و گفت: من براى جهاد مزد و کمک هزینه نمى‏گیرم و در جنگ اجنادین شهید شد.

و عکرمه کسى است که چون پیامبر صلّى اللّه علیه و آله و سلّم به او فرمود: «امروز هر چه از من بخواهى، به تو مى‏دهم.» گفت: فقط خواهش مى‏کنم براى من استغفار فرماى و چیز دیگرى نخواست، و حال آنکه دیگر بزرگان قریش چون سهیل بن عمرو و صفوان بن امیه و دیگران از آن حضرت مال خواستند.

خاندان مخزوم مى‏گویند: حارث بن خالد بن عاص بن هشام بن مغیره که شاعرى شیرین سخن و داراى اشعار بسیارى است از ماست، حارث بن خالد از سوى یزید بن‏ معاویه به حکومت مکه گماشته شد و از جمله اشعار اوست: «هر کس در باره منزل و جایگاه ما از ما بپرسد، اقحوانه-  نام جایى در اردن بر کرانه دریاچه طبریه-  جایگاه شایسته ماست…» برادرش عکرمه بن خالد هم از روى شناسان قریش است که هم حدیث نقل کرده است و هم دیگران از او حدیث نقل کرده‏ اند.

از فرزند زادگان خالد بن عاص، خالد بن اسماعیل بن عبد الرحمان مردى بیش از اندازه بخشنده بوده است و شاعرى در باره او چنین سروده است: «به جان خودت سوگند تا هنگامى که از میان جگر آوران خالد زنده و بر جاى باشد، مجد و بزرگى پایدار خواهد بود، شوره زارهاى سپید رنگ از بخشش خالد چنان سر سبز و خرم مى‏شود که خرمى آن فراگیر مى‏ گردد.» بنى مخزوم مى‏ گویند: محمد بن عبد الرحمان بن هشام بن مغیره که ملقب به اوقص و قاضى مکه و فقیه بوده است هم از ماست.

گویند: از مسلمانان قدیمى عبد الله بن امیه بن مغیره، برادر ام سلمه همسر رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله و سلّم از ماست، او با آنکه نسبت به مسلمانان در آغاز بسیار سخت گیر و مخالف بود به مدینه هجرت و در فتح مکه و جنگ حنین شرکت کرد و در جنگ طائف به شهادت رسید.

ولید بن امیه بن مغیره هم که پیامبر صلّى اللّه علیه و آله و سلّم نام او را به مهاجر تغییر داد و از افراد صالح مسلمانان بود. و زهیر بن ابى امیه بن مغیره و بجیر بن ابى ربیعه بن مغیره که پیامبر صلّى اللّه علیه و آله و سلّم نام او را به عبد الله تغییر داد و عباس بن ابى ربیعه که هر سه از اشراف قریش بوده‏اند از مایند.

گویند: حارث قباع که همان حارث بن عبد الله بن ابى ربیعه است و امیر بصره بوده است و عمر بن عبد الله بن ابى ربیعه شاعر که غزلسراى مشهورى است هم از ما هستند.

گویند: از فرزند زادگان حارث بن عبد الله بن ابى ربیعه، فقیه مشهور مغیره بن عبد الرحمان بن حارث است که پس از مالک بن انس، فقیه زمامدار مدینه بوده است.

هارون جایزه‏ اى که چهار هزار دینار بود بر او عرضه داشت، نپذیرفت و عهده دار قضاوت براى او نشد.گویند: چه کسى مى‏تواند چیزهایى را که بنى مخزوم براى خود مى‏ شمارند، بشمارد و حال آنکه خالد بن ولید بن مغیره سیف الله از ایشان است او مردى فرخنده ودلیر و در عهد رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله و سلّم فرمانده سواران بود. او در فتح مکه همراه رسول خدا بود و در جنگ حنین زخمى شد و پیامبر صلّى اللّه علیه و آله و سلّم بر زخم او دمید و بهبود یافت و همو کسى است که مسیلمه را کشت و طلیحه را به اسیرى گرفت و خلافت ابو بکر را استوار کرد. او در روز مرگ خود گفت من در آن همه جنگها شرکت کردم و هیچ جاى بدنم به اندازه انگشتى نیست مگر اینکه در آن نشانه نیزه و شمشیر است و اینک در بستر مى‏ میریم، همان گونه که گورخر مى‏میرد، چشم افراد ترسو هرگز آسوده نخوابد.

عمر بن خطاب از کنار خانه‏هاى بنى مخزوم گذشت. زنان ایشان بر خالد که در حمص درگذشته بود و خبر مرگش رسیده بود، مویه مى‏ کردند. عمر ایستاد و گفت: بر زنان چیزى نیست که بر ابو سلیمان-  خالد-  مویه‏گرى کنند، و آیا هیچ زن آزاده‏اى مى‏تواند چنان فرزندى پرورش دهد و سپس این ابیات را خواند: «… گروهى پس از ایشان آرزو کردند که به مقام ایشان برسند ولى از بس که در حد کمال بودند کسى به پایه ایشان نرسید.» با اینکه عمر از خالد منحرف و نسبت به او کینه توز بود ولى این مانع آن نشد که مقام او را تصدیق کند. گویند: ولید بن ولید بن مغیره که از مردان به راستى صالح مسلمانان است از ماست، و عبد الرحمان بن خالد بن ولید هم از ماست که میان مردم شام داراى منزلتى بزرگ بود و چون معاویه ترسید که پس از وى او خلافت را متصرف شود، به پزشک خود که نامش ابن اثال بود دستور داد او را مسموم کند و آن پزشک شربتى به او نوشاند و او را کشت.

خالد بن مهاجر بن خالد بن ولید او را به قصاص عموى خود کشت و او از بنى امیه بریده و به بنى هاشم پیوسته بود. اسماعیل بن هشام بن ولید هم امیر مدینه شد و ابراهیم و محمد پسران هشام بن عبد الملک و ایوب بن سلمه بن عبد الله بن ولید بن ولید از مردان نام آور قریش بودند و هشام بن اسماعیل بن ایوب و سلمه بن عبد الله بن ولید بن ولید سرپرست شرطه مدینه شدند.

گویند: از فرزندان حفص بن مغیره، عبد الله بن ابى عمرو بن حفص بن مغیره نخستین کسى است که با یزید بن معاویه احتجاج کرده است.

گویند: ازرق هم از ماست و او همان عبد الله بن عبد الرحمان بن ولید بن عبد شمس بن مغیره است که والى یمن شد و ابن زبیر او را به ولایت یمن گماشت و او از بخشنده‏ترین اعراب بود و ابو دهبل جمحى او را ستوده است.

گویند: عبد الله بن سائب بن ابى السائب که نام اصلى ابو السائب صیفى بن عائذ بن عبد الله بن عمر بن مخزوم است، از ماست و او در دوره جاهلى شریک بازرگانى رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله و سلّم بوده است. روز فتح مکه به حضور پیامبر آمد و گفت: آیا مرا مى‏شناسى فرمود: آرى، مگر تو شریک من نیستى گفت: آرى. فرمود: نیکو شریکى بودى که هیچ دشمنى و ستیز نمى‏کردى.

گویند: ارقم بن ابى ارقم که پیامبر صلّى اللّه علیه و آله و سلّم در آغاز دعوت اسلام مدتى در خانه او خود را مخفى فرموده بود، نام و نسب او، عبد مناف بن اسد بن عبد الله بن عمر بن مخزوم است.

گویند: ابو سلمه بن عبد الاسد هم که نام اصلى او عبد الله است و پیش از رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله و سلّم همسر ام سلمه دختر ابى امیه بن مغیره بوده است هم از ماست، ابو سلمه از صلحاى مسلمانان بوده که در جنگ بدر شرکت کرده است.

گویند: هبیره بن ابى وهب که از دلیران نامور است و پسرش جعده بن هبیره که خواهر زاده امیر المؤمنین على علیه السّلام است و مادرش ام هانى دختر ابو طالب است و پسرش عبد الله بن جعده بن هبیره که بسیارى از نقاط خراسان و قهندز را گشوده است از ما هستند. در مورد عبد الله بن جعده شاعر چنین سروده است: «اگر پسر جعده نمى‏بود نه قهندز-  کهن دژ-  شما و نه خراسان تا رستاخیز فتح نمى‏شد.» گویند: سعید بن مسیب فقیه مشهور و حکم بن مطلب بن حنظب بن حارث بن عبید بن عمر بن مخزوم هم از ماست.

ما موضوع را مختصر کردیم و از بیم به درازا کشیدن سخن نام بردن گروه بسیارى از مردان مخزومى را حذف کردیم.

و شایسته است در پاسخ ایشان گفته شود، امیر المؤمنین علیه السّلام این سخن را براى‏ تحقیر کردن ایشان و کوچک ساختن شأن آنان نفرموده است و همت عمده امیر المؤمنین مفاخره نسبت به بنى عبد شمس بوده است و چون ضمن سخن در باره بنى مخزوم سخن گفته است این چنین بیان فرموده است و اگر مى‏خواست با ایشان مفاخره فرماید به این سخن قناعت نمى‏کرد. وانگهى این مردان که مخزومیان از ایشان نام برده‏ اند، بیشترشان پس از روزگار على علیه السّلام بوده ‏اند و آن حضرت کسانى را که پیش از او بوده‏ اند یاد مى‏کند نه کسانى را که پس از او آمده‏اند. و اگر بگویى اینکه على علیه السّلام در باره بنى عبد شمس فرموده است پشت سر خود را بیشتر پاسدارى مى‏دارند و سپس در باره بنى هشام گفته است که به هنگام مرگ جان بازتر هستند، این دو توصیف متناقض است.

مى‏گویم تناقضى میان آن دو نیست، زیرا على علیه السّلام بسیارى افراد بنى عبد شمس را در نظر داشته است و آنان با همین بسیارى شمار پشت سر خود اموال خویش را بیشتر پاسدارى مى‏ داده ‏اند و شمار بنى هاشم از شمار ایشان کمتر بوده است ولى هر یک از بنى هاشم به تنهایى از هر یک از بنى عبد شمس به تنهایى شجاع‏ تر و به هنگام نبرد و مرگ جان بازتر است و بدین گونه معلوم مى‏شود که میان این دو گفتار تناقضى نیست.

جلوه تاریخ در شرح نهج البلاغه ابن ابى الحدیدجلد ۷ //دکتر محمود مهدوى دامغانى

بازدیدها: ۱۷۶

حکمت ۱۱۹ صبحی صالح

۱۱۹-وَ قَالَ ( علیه‏السلام  )مَثَلُ الدُّنْیَا کَمَثَلِ الْحَیَّهِ لَیِّنٌ مَسُّهَا وَ السَّمُّ النَّاقِعُ فِی جَوْفِهَا یَهْوِی إِلَیْهَا الْغِرُّ الْجَاهِلُ وَ یَحْذَرُهَا ذُو اللُّبِّ الْعَاقِلُ

حکمت ۱۱۵ شرح ابن ‏أبی ‏الحدید ج ۱۸   

۱۱۵: مَثَلُ الدُّنْیَا کَمَثَلِ الْحَیَّهِ لَیِّنٌ مَسُّهَا-  وَ السَّمُّ النَّاقِعُ فِی جَوْفِهَا-  یَهْوِی إِلَیْهَا الْغِرُّ الْجَاهِلُ وَ یَحْذَرُهَا ذُو اللُّبِّ الْعَاقِلُ قد تقدم القول فی الدنیا مرارا-  و قد أخذ أبو العتاهیه هذا المعنى فقال-  إنما الدهر أرقم لین المس و فی نابه السقام العقام

ترجمه فارسی شرح ابن‏ ابی الحدید

حکمت (۱۱۵)

مثل الدنیا کمثل الحیه لین مسها، السّم الناقع فى جوفها، یهوى الیها الغرّ الجاهل، و یحذرها ذو اللبّ العاقل. «مثل دنیا چون مار است که دست کشیدن به آن نرم و درون آن زهر کشنده ست، فریفته نادان آهنگ آن مى ‏کند و خردمند دانا از آن بر حذر است.»

جلوه تاریخ در شرح نهج البلاغه ابن ابى الحدیدجلد ۷ //دکتر محمود مهدوى دامغانى

 

بازدیدها: ۶۱

حکمت ۱۱۸ صبحی صالح

۱۱۸-وَ قَالَ ( علیه‏السلام  )إِضَاعَهُ الْفُرْصَهِ غُصَّهٌ

حکمت ۱۱۴ شرح ابن ‏أبی ‏الحدید ج ۱۸   

۱۱۴: إِضَاعَهُ الْفُرْصَهِ غُصَّهٌ فی المثل انتهزوا الفرص فإنها تمر مر السحاب- .

و قال الشاعر

و إن أمکنت فرصه فی العدو
فلا یک همک إلا بها

فإن تک لم تأت من بابها
أتاک عدوک من بابها

و إیاک من ندم بعدها
و تأمیل أخرى و أنى بها

ترجمه فارسی شرح ابن‏ ابی الحدید

حکمت (۱۱۴)

اضاعه الفرصه غصه «از دست دادن فرصت، اندوهى گلوگیر است.»

جلوه تاریخ در شرح نهج البلاغه ابن ابى الحدیدجلد ۷ //دکتر محمود مهدوى دامغانى

 

بازدیدها: ۱۵۴

حکمت ۱۱۳ صبحی صالح

۱۱۷-وَ قَالَ ( علیه‏السلام  )هَلَکَ فِیَّ رَجُلَانِ مُحِبٌّ غَالٍ وَ مُبْغِضٌ قَالٍ

حکمت ۱۱۳ شرح ابن ‏أبی ‏الحدید ج ۱۸   

۱۱۳: هَلَکَ فِیَّ رَجُلَانِ مُحِبٌّ غَالٍ وَ مُبْغِضٌ قَالٍ قد تقدم القول فی مثل هذا-  و قد قال رسول الله ص و الله لو لا أنی أشفق أن تقول طوائف من أمتی فیک-  ما قالت النصارى فی ابن مریم-  لقلت فیک الیوم مقالا لا تمر بأحد من الناس-  إلا أخذوا التراب من تحت قدمیک للبرکه- . و مع کونه ص لم یقل فیه ذلک المقال-  فقد غلت فیه غلاه کثیره العدد منتشره فی الدنیا-  یعتقدون فیه ما یعتقد النصارى فی ابن مریم-  و أشنع من ذلک الاعتقاد- . فأما المبغض القالی فقد رأینا من یبغضه-  و لکن ما رأینا من یلعنه و یصرح بالبراءه منه-  و یقال إن فی عمان و ما والاها من صحار و ما یجری مجراها-  قوما یعتقدون فیه ما کانت الخوارج تعتقده فیه-  و أنا أبرأ إلى الله منهم

ترجمه فارسی شرح ابن‏ ابی الحدید

حکمت (۱۱۳)

هلک فىّ رجلان: محب غال، و مبغض قال.

«دو کس در مورد من هلاک شدند، دوستدار مفرط و دشمن از حد گذرنده.» در این باره قبلا سخن گفته شد و پیامبر صلّى اللّه علیه و آله و سلّم فرموده است: «به خدا سوگند اگر نه این است که بیم دارم گروههایى از امت من در باره تو-  على علیه السّلام-  همان را بگویند که مسیحیان در باره پسر مریم مى‏گویند، امروز در باره تو سخنى مى‏ گفتم که به هیچ کس نگذرى مگر اینکه براى برکت، خاکهاى زیر پایت را بردارد.» و با آنکه پیامبر صلّى اللّه علیه و آله و سلّم چنان سخن را در باره او نفرموده است، گروه بسیارى از غلو کنندگان در جهان پراکنده‏اند که در باره او همان اعتقاد مسیحیان را در مورد پسر مریم بلکه تندتر و بدتر از آن را دارند. در مورد دشمن مفرط، ما کسانى را دیده ‏ایم که على علیه السّلام را دشمن مى‏ دارند و به او کینه توزى مى‏ کنند ولى کسى را ندیده‏ایم که او را لعنت کند و به صراحت از او تبرى جوید. گفته مى ‏شود در عمان و صحراهاى اطراف آن و بیابانهاى آن منطقه گروهى هستند که در باره آن حضرت همان عقیده خوارج را دارند، و من از ایشان به پیشگاه خدا تبرى مى‏ جویم.

جلوه تاریخ در شرح نهج البلاغه ابن ابى الحدیدجلد ۷ //دکتر محمود مهدوى دامغانى

بازدیدها: ۵۱

حکمت ۱۱۶ صبحی صالح

۱۱۶-وَ قَالَ ( علیه‏السلام  )کَمْ مِنْ مُسْتَدْرَجٍ بِالْإِحْسَانِ إِلَیْه‏

حکمت ۱۱۲ شرح ابن ‏أبی ‏الحدید ج ۱۸   

۱۱۲: کَمْ مِنْ مُسْتَدْرَجٍ بِالْإِحْسَانِ إِلَیْهِ-  وَ مَغْرُورٍ بِالسَّتْرِ عَلَیْهِ وَ مَفْتُونٍ بِحُسْنِ الْقَوْلِ فِیهِ-  وَ مَا ابْتَلَى اللَّهُ أَحَداً بِمِثْلِ الْإِمْلَاءِ لَهُ قد تقدم القول فی الاستدراج و الإملاء- . فأما القول فی فتنه الإنسان بحسن القول فیه-  فقد ذکرنا أیضا طرفا صالحا یتعلق بها- .

و قال رسول الله ص لرجل مدح رجلا-  و قد مر بمجلس رسول الله ص فلم یسمع-  و لکن قال ویحک لکدت تضرب عنقه-  لو سمعها لما أفلح

ترجمه فارسی شرح ابن‏ ابی الحدید

حکمت (۱۱۲)

کم من مستدرج بالاحسان الیه، و مغرور بالستر علیه، و مفتون بحسن القول فیه و ما ابتلى الله احدا بمثل الاملاء له.

«چه بسا کسانى که با نیکویى کردن به دام افتاده ‏اند و با پرده پوشى از ایشان فریفته گشته ‏اند و با سخن نیک که در باره‏ شان گفته شده است شیفته شده ‏اند و خداوند هیچ کس را به چیزى همچون مهلت دادن نیازموده است.»

در باره استدراج و مهلت دادن سخن گفته شد. همچنین در مورد شیفته شدن آدمى به سخنان پسندیده به حد کافى گفته شد، پیامبر صلّى اللّه علیه و آله و سلّم به مردى که مرد دیگرى را ستودو او نشنیده بود فرمود: اى واى بر تو نزدیک بود گردنش را بزنى و اگر این سخن را شنیده بود رستگار نمى ‏شد.»

جلوه تاریخ در شرح نهج البلاغه ابن ابى الحدیدجلد ۷ //دکتر محمود مهدوى دامغانى

بازدیدها: ۴۷

حکمت ۱۱۵ صبحی صالح

۱۱۵-وَ قِیلَ لَهُ ( علیه‏السلام  )کَیْفَ نَجِدُکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ فَقَالَ ( علیه‏السلام  )کَیْفَ یَکُونُ حَالُ مَنْ یَفْنَى بِبَقَائِهِ وَ یَسْقَمُ بِصِحَّتِهِ وَ یُؤْتَى مِنْ مَأْمَنِهِ

حکمت ۱۱۱ شرح ابن ‏أبی ‏الحدید ج ۱۸   

۱۱۱: وَ قِیلَ لَهُ ع کَیْفَ تَجِدُکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ-  فَقَالَ کَیْفَ یَکُونُ حَالُ مَنْ یَفْنَى بِبَقَائِهِ-  وَ یَسْقَمُ بِصِحَّتِهِ وَ یُؤْتَى مِنْ مَأْمَنِهِ هذا مثل قول عبده بن الطبیب-

أرى بصری قد رابنی بعد صحه
و حسبک داء أن تصح و تسلما

و لن یلبث العصران یوم و لیله
إذا طلبا أن یدرکا من تیمما

و قال آخر-

کانت قناتی لا تلین لغامز
فألانها الإصباح و الإمساء

و دعوت ربی بالسلامه جاهدا
لیصحنی فإذا السلامه داء

ترجمه فارسی شرح ابن‏ ابی الحدید

حکمت (۱۱۱)

و قیل له علیه السّلام: کیف تجدک یا امیر المؤمنین فقال: کیف یکون حال من یفنى ببقائه، و یسقم بصحّته، و یؤتى من مأمنه. «و از او پرسیدند اى امیر مؤمنان خود را چگونه مى یابى فرمود: «چگونه است حال آن کس که به بقاى خود فانى مى‏ شود و با تندرستى خویش بیمار مى ‏شود. و از آنجا که در امان است مرگش مى‏ رسد.»

جلوه تاریخ در شرح نهج البلاغه ابن ابى الحدیدجلد ۷ //دکتر محمود مهدوى دامغانى

بازدیدها: ۱۴

حکمت ۱۱۴ صبحی صالح

۱۱۴-وَ قَالَ ( علیه‏السلام  )إِذَا اسْتَوْلَى الصَّلَاحُ عَلَى الزَّمَانِ وَ أَهْلِهِ ثُمَّ أَسَاءَ رَجُلٌ الظَّنَّ بِرَجُلٍ لَمْ تَظْهَرْ مِنْهُ حَوْبَهٌ فَقَدْ ظَلَم‏

حکمت ۱۱۰ شرح ابن ‏أبی ‏الحدید ج ۱۸   

۱۱۰: إِذَا اسْتَوْلَى الصَّلَاحُ عَلَى الزَّمَانِ وَ أَهْلِهِ-  ثُمَّ أَسَاءَ رَجُلٌ الظَّنَّ بِرَجُلٍ لَمْ تَظْهَرْ مِنْهُ حَوْبَهٌ فَقَدْ ظَلَمَ-  وَ إِذَا اسْتَوْلَى الْفَسَادُ عَلَى الزَّمَانِ وَ أَهْلِهِ-  فَأَحْسَنَ رَجُلٌ الظَّنَّ بِرَجُلٍ فَقَدْ غَرَّرَ یرید أن یتعین على العاقل سوء الظن حیث الزمان فاسد-  و لا ینبغی له سوء الظن حیث الزمان صالح-  و قد جاء فی الخبر المرفوع النهی عن أن یظن المسلم بالمسلم ظن السوء-  و ذلک محمول على المسلم الذی لم تظهر منه حوبه-  کما أشار إلیه علی ع-  و الحوبه المعصیه-  والخبر هو ما رواه جابر قال نظر رسول الله ص إلى الکعبه-  فقال مرحبا بک من بیت ما أعظمک و أعظم حرمتک-  و الله إن المؤمن أعظم حرمه منک عند الله عز و جل-  لأن الله حرم منک واحده و من المؤمن ثلاثه-  دمه و ماله و أن یظن به ظن السوء و من کلام عمر ضع أمر أخیک على أحسنه-  حتى یجی‏ء ما یغلبک منه-  و لا تظنن بکلمه خرجت من فی أخیک المسلم سوءا-  و أنت تجد لها فی الخیر محملا-  و من عرض نفسه للتهم فلا یلومن من أساء به الظن- .

شاعر

أسأت إذ أحسنت ظنی بکم
و الحزم سوء الظن بالناس‏

قیل لعالم من أسوأ الناس حالا- قال من لا یثق بأحد لسوء ظنه و لا یثق به أحد لسوء فعله- .

شاعر

و قد کان حسن الظن بعض مذاهبی
فأدبنی هذا الزمان و أهله‏

قیل لصوفی ما صناعتک قال حسن الظن بالله- و سوء الظن بالناس- . و کان یقال ما أحسن حسن الظن إلا أن فیه العجز- و ما أقبح سوء الظن إلا أن فیه الحزم- .

ابن المعتز

تفقد مساقط لحظ المریب
فإن العیون وجوه القلوب‏

و طالع بوادره فی الکلام‏
فإنک تجنی ثمار العیوب‏

 

ترجمه فارسی شرح ابن‏ ابی الحدید

حکمت (۱۱۰)

اذا استولى الصلاح على الزمان و اهله ثمّ اساء رجل الظنّ برجل کم تظهر منه حوبه، فقد ظلم، و اذا استولى الفساد على الزمان و اهله، فاحسن رجل الظنّ برجل، فقد غرّر. «هر گاه نیکو کارى بر روزگار و مردمش چیره باشد و کسى به کس دیگرى که از او گناهى آشکار نشده است گمان بد برد، همانا ستم کرده است، و چون تباهى بر روزگار و مردمش چیره باشد و کسى به کس دیگر خوش گمان باشد خود را فریفته است.» مقصود آن حضرت این است که چون روزگار تباه شود بر عاقل است که بدگمان شود و حال آنکه هر گاه روزگار و مردمش پسندیده باشند، سزاوار نیست که گمان بد برد.

در خبر مرفوع از گمان بد بردن مسلمان به مسلمان دیگر نهى شده است و البته این در مورد مسلمانى است که از او معصیتى آشکار نشده است، همان گونه که على علیه السّلام اشاره فرموده است. آن خبر را جابر روایت کرده و گفته است: پیامبر صلّى اللّه علیه و آله و سلّم به کعبه نگریست و فرمود: «درود بر تو اى خانه چه بزرگى و حرمت تو چه بزرگ است، در عین حال به خدا سوگند که مؤمن در پیشگاه خداوند حرمتش از تو بزرگتر است که خداوند متعال در مورد تو یک حرمت را ملحوظ داشته است و حال آنکه در مورد مؤمن سه چیز را حرمت داشته است خونش و مالش و اینکه به او گمان بد برده نشود.» از جمله سخنان عمر است که کار برادرت را به بهترین وجه بدان تا آنکه مرتکب گناهى شود که تو را از آن باز دارد و به سخنى که از دهان برادر مسلمانت بیرون مى‏آید تا آنجا که براى آن محملى در خیر مى‏یابى بد گمان مشو و هر کس خود را در معرض تهمتها قرار دهد اگر کسى به او بد گمان شود، نباید او را سرزنش کند.

شاعرى چنین سروده است: «آن گاه که به شما گمان پسندیده بردم، بد کردم که دور اندیشى در بدگمانى به مردم است.» به دانشمندى گفته شد: بد حال‏ترین مردم کیست گفت: آن کس که به سبب بد گمانى خویش به کسى اعتماد نکند و به سبب بدى کردارش کسى به او اعتماد نکند.

شاعر گفته است: «خوش گمانى یکى از روشهاى من بود ولى این روزگار و مردمش مرا ادب کرد.» به صوفى‏یى گفته شد: کار تو چیست گفت: حسن ظن به خدا و سوء ظن به مردم.

و گفته شده است: گمان پسندیده بردن چه نیکوست جز آنکه در آن ناتوانى نهفته است و گمان بد بردن چه ناپسند است جز آنکه در آن دور اندیشى نهفته است.

 

ابن معتز چنین سروده است: «مواظب نگاه هاى شخص مورد تردید باش که چشمها چهره دلهاست و تراوش سخنان او را بررسى کن که بدان وسیله معایب را به چنگ مى ‏آورى.»

جلوه تاریخ در شرح نهج البلاغه ابن ابى الحدیدجلد ۷ //دکتر محمود مهدوى دامغانى

بازدیدها: ۴۷

حکمت ۱۱۳ صبحی صالح

۱۱۳-وَ قَالَ ( علیه‏السلام  )لَا مَالَ أَعْوَدُ مِنَ الْعَقْلِ وَ لَا وَحْدَهَ أَوْحَشُ مِنَ الْعُجْبِ وَ لَا عَقْلَ کَالتَّدْبِیرِ وَ لَا کَرَمَ کَالتَّقْوَى وَ لَا قَرِینَ کَحُسْنِ الْخُلُقِ وَ لَا مِیرَاثَ کَالْأَدَبِ وَ لَا قَائِدَ کَالتَّوْفِیقِ وَ لَا تِجَارَهَ کَالْعَمَلِ الصَّالِحِ وَ لَا رِبْحَ کَالثَّوَابِ وَ لَا وَرَعَ کَالْوُقُوفِ عِنْدَ الشُّبْهَهِ وَ لَا زُهْدَ کَالزُّهْدِ فِی الْحَرَامِ وَ لَا عِلْمَ کَالتَّفَکُّرِ وَ لَا عِبَادَهَ کَأَدَاءِ الْفَرَائِضِ وَ لَا إِیمَانَ کَالْحَیَاءِ وَ الصَّبْرِ وَ لَا حَسَبَ کَالتَّوَاضُعِ وَ لَا شَرَفَ کَالْعِلْمِ وَ لَا عِزَّ کَالْحِلْمِ وَ لَا مُظَاهَرَهَ أَوْثَقُ مِنَ الْمُشَاوَرَهِ

حکمت ۱۰۹ شرح ابن ‏أبی ‏الحدید ج ۱۸   

۱۰۹: لَا مَالَ أَعْوَدُ مِنَ الْعَقْلِ وَ لَا وَحْدَهَ أَوْحَشُ مِنَ الْعُجْبِ-  وَ لَا عَقْلَ کَالتَّدْبِیرِ وَ لَا کَرَمَ کَالتَّقْوَى-  وَ لَا قَرِینَ کَحُسْنِ الْخُلْقِ وَ لَا مِیرَاثَ کَالْأَدَبِ-  وَ لَا قَائِدَ کَالتَّوْفِیقِ وَ لَا تِجَارَهَ کَالْعَمَلِ الصَّالِحِ-  وَ لَا زَرْعَ کَالثَّوَابِ وَ لَا وَرَعَ کَالْوُقُوفِ عِنْدَ الشُّبْهَهِ-  وَ لَا زُهْدَ کَالزُّهْدِ فِی الْحَرَامِ وَ لَا عِلْمَ کَالتَّفَکُّرِ-  وَ لَا عِبَادَهَ کَأَدَاءِ الْفَرَائِضِ-  وَ لَا إِیمَانَ کَالْحَیَاءِ وَ الصَّبْرِ وَ لَا حَسَبَ کَالتَّوَاضُعِ-  وَ لَا شَرَفَ کَالْعِلْمِ وَ لَا عِزَّ کَالْحِلْمِ-  وَ لَا مُظَاهَرَهَ أَوْثَقُ مِنَ الْمُشَاوَرَهِ قد تقدم الکلام فی جمیع هذه الحکم- . أما المال فإن العقل أعود منه-  لأن الأحمق ذا المال طالما ذهب ماله بحمقه-  فعاد أحمق فقیرا-  و العاقل الذی لا مال له طالما اکتسب المال بعقله-  و بقی عقله علیه- . و أما العجب فیوجب المقت-  و من مقت أفرد عن المخالطه و استوحش منه-  و لا ریب أن التدبیر هو أفضل العقل-  لأن العیش کله فی التدبیر- . و أما التقوى فقد قال الله-  إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقاکُمْ- .

و أما الأدب فقالت الحکماء-  ما ورثت الآباء أبناءها کالأدب- . و أما التوفیق فمن لم یکن قائده ضل- . و أما العمل الصالح فإنه أشرف التجارات-  فقد قال الله تعالى-  هَلْ أَدُلُّکُمْ عَلى‏ تِجارَهٍ تُنْجِیکُمْ مِنْ عَذابٍ أَلِیمٍ- . ثم عد الأعمال الصالحه- . و أما الثواب فهو الربح الحقیقی-  و أما ربح الدنیا فشبیه بحلم النائم- . و أما الوقوف عند الشبهات فهو حقیقه الورع-  و لا ریب أن من یزهد فی الحرام-  أفضل ممن یزهد فی المباحات-  کالمآکل اللذیذه و الملابس الناعمه-  و قد وصف الله تعالى أرباب التفکر فقال-  وَ یَتَفَکَّرُونَ فِی خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ-  و قال أَ وَ لَمْ یَنْظُرُوا-  و لا ریب أن العباده بأداء الفرائض فوق العباده بالنوافل-  و الحیاء مخ الإیمان-  و کذلک الصبر و التواضع مصیده الشرف-  و ذلک هو الحسب-  و أشرف الأشیاء العلم لأنه خاصه الإنسان-  و به یقع الفضل بینه و بین سائر الحیوان- . و المشوره من الحزم فإن عقل غیرک تستضیفه إلى عقلک-  و من کلام بعض الحکماء-  إذا استشارک عدوک فی الأمر فامحضه النصیحه فی الرأی-  فإنه إن عمل برأیک و انتفع ندم على إفراطه فی مناواتک-  و أفضت عداوته إلى الموده-  و إن خالفک و استضر عرف قدر أمانتک بنصحه-  و بلغت مناک فی مکروهه

ترجمه فارسی شرح ابن‏ ابی الحدید

حکمت (۱۰۹)

لا مال اعود من العقل، و لا وحده اوحش من العجب، و لا عقل کالتدبیر، و لا کرم کالتقوى، و لا قربن کحسن الخلق، و لا میراث کالادب، و لا قائد کالتوفیق، و لا تجاره کالعمل الصالح، و لا زرع کالثواب، و لا ورع کالوقوف عند الشبهه، و لا زهد کالزهد فى الحرام، و لا علم کالتفکّر، و لا عباده کاداء الفرائض. و لا ایمان کالحیاء و الصبر، و لا حسب کالتواضع و لا شرف کالعلم و لا عزّ کالحلم، و لا مظاهره اوثق من المشاوره.

«هیچ مالى از خرد سود بخش‏تر نیست، و هیچ تنهایى از به خود شیفته بودن وحشتناک‏تر نیست، هیچ خردى چون چاره اندیشى، و هیچ بزرگوارى چون پرهیزگارى، و هیچ همنشینى چون خوش خویى، و هیچ میراثى چون ادب، و هیچ راهبرى چون توفیق، و هیچ تجارتى چون کردار نیک نیست، و هیچ کاشتى چون ثواب اندوختن نیست، و هیچ پارسایى چون درنگ کردن به هنگام شبهه نیست، و هیچ پرهیزکارى همچون زهد ورزیدن در حرام نیست، و هیچ دانشى چون اندیشیدن نیست و هیچ عبادتى همچون انجام دادن واجبات نیست و هیچ ایمانى چون آزرم و شکیبایى نیست و هیچ تبارى چون فروتنى نیست و هیچ شرفى چون علم و هیچ عزتى چون بردبارى و هیچ پشتیبانى استوارتر از رایزنى نیست.» در باره همه این سخنان حکمت آمیز پیش از این سخن گفته شد.

در مورد مال تردید نیست که عقل از آن سود بخش‏تر است، زیرا احمق صاحب مال چه بسا که مال خود را با حماقت خویش از میان ببرد و فقیر شود و عاقل بدون مال چه بسا که در پناه عقل خویش مال به چنگ آورد و عقلش هم براى او باقى مى ‏ماند. به خود شیفتگى موجب دشمنى مى‏ شود و کسى که از لحاظ دیگران ناخوشایند است از مراوده با دیگران باز مى ‏ماند و در تنهایى و وحشت مى ‏افتد، و شک نیست که تدبیر و چاره اندیشى برترین عقل است که خوب زیستن همه‏ اش در پناه چاره‏اندیشى است.

اما در باره تقوى همین بس که خداوند متعال فرموده است: «همانا گرامى‏ ترین‏ شما در پیشگاه خداوند پرهیزگارترین شماست.» در باره ادب حکیمان گفته‏ اند: پدران هیچ میراثى چون ادب براى پسران خود باقى نگذارده‏اند. در باره توفیق هم امکان ندارد که دارنده ‏اش گمراه شود. در باره کردار نیک که بهترین تجارت است، خداوند متعال فرموده است: «آیا شما را به تجارتى دلالت کنم که شما را از عذاب دردناک برهاند.» در مورد ثواب تردید نیست که سود واقعى آن است که سود این جهانى شبیه خوابهاى شخص خوابیده است.

در باره درنگ کردن به هنگام شبهه تردید نیست که حقیقت ورع همان است و بدون شک آن کس که در مورد شبهه و حرام درنگ مى‏کند افضل از کسى است که در کارهاى مباح نظیر خوراکهاى خوشمزه و لباسهاى نرم خوددارى مى‏ کند.

خداوند متعال آنان را که مى ‏اندیشند نیکو وصف کرده و فرموده است: «در آفرینش آسمانها و زمین مى‏اندیشند» و مکرر فرموده است «آیا نمى‏ نگرند.» و عبادت در انجام فرایض بالاتر از عبادت در انجام دادن مستحبات است. و آزرم مغز ایمان است، همچنین شکیبایى و تواضع ابزار شکار کردن شرف است که همان تبار و حسب است. شریف‏ترین چیزها علم است که مختص آدمى است و حد فاصل میان او و دیگر جانداران است. مشورت و رایزنى هم از دور اندیشى است که عقل دیگرى را هم بر عقل خود مى‏افزایى و از سخن یکى از حکیمان است که گفته است: اگر دشمنت با تو رایزنى کرد، در رأى خود براى او خیر اندیش باش که اگر به اندیشه تو عمل کند و سود برد در دشمنى خود با تو پشیمان مى‏شود و دشمنى او به دوستى مبدل مى‏شود و اگر با تو مخالفت کند و زیان بیند، باز هم قدر نصیحت تو را مى‏شناسد و آرزوى تو هم در باره او برآورده شده است.

جلوه تاریخ در شرح نهج البلاغه ابن ابى الحدیدجلد ۷ //دکتر محمود مهدوى دامغانى

بازدیدها: ۱۴۵

حکمت ۱۱۱ صبحی صالح

۱۱۱- وَ قَالَ ( علیه‏السلام  ) وَ قَدْ تُوُفِّیَ سَهْلُ بْنُ حُنَیْفٍ الْأَنْصَارِیُّ بِالْکُوفَهِ بَعْدَ مَرْجِعِهِ مَعَهُ مِنْ صِفِّینَ وَ کَانَ أَحَبَّ النَّاسِ إِلَیْهِ‏ لَوْ أَحَبَّنِی جَبَلٌ لَتَهَافَتَ

معنى ذلک أن المحنه تغلظ علیه فتسرع المصائب إلیه و لا یفعل ذلک إلا بالأتقیاء الأبرار و المصطفین الأخیار و هذا مثل قوله ( علیه‏السلام  ):

حکمت ۱۰۸ شرح ابن ‏أبی ‏الحدید ج ۱۸   

۱۰۸ وَ قَالَ ع: وَ قَدْ تُوُفِّیَ سَهْلُ بْنُ حُنَیْفٍ الْأَنْصَارِیُّ بِالْکُوفَهِ-  بَعْدَ مَرْجِعِهِ مِنْ صِفِّینَ مَعَهُ-  وَ کَانَ مِنْ أَحَبِّ النَّاسِ إِلَیْهِ-  لَوْ أَحَبَّنِی جَبَلٌ لَتَهَافَتَ قال الرضی رحمه الله تعالى-  و معنى ذلک أن المحنه تغلظ علیه-  فتسرع المصائب إلیه-  و لا یفعل ذلک إلا بالأتقیاء الأبرار-  المصطفین الأخیار: و هذا مثل قوله ع: من أحبنا أهل البیت فلیستعد للفقر جلبابا-  و قد یؤول ذلک على معنى آخر لیس هذا موضع ذکره قد ثبت أن النبی ص قال له لا یحبک إلا مؤمن و لا یبغضک إلا منافق- . و قد ثبت أن النبی ص قال إن البلوى أسرع إلى المؤمن من الماء إلى الحدورو فی حدیث آخر المؤمن ملقى و الکافی موقىو فی حدیث آخر خیرکم عند الله أعظمکم مصائب فی نفسه و ماله و ولده- . و هاتان المقدمتان یلزمهما نتیجه صادقه-  و هی أنه ع لو أحبه جبل لتهافت-  و لعل هذا هو مراد الرضی بقوله-  و قد یئول ذلک على معنى آخر-  لیس هذا موضع ذکره

ترجمه فارسی شرح ابن‏ ابی الحدید

حکمت (۱۰۸)

و قال علیه السّلام، و قد توفّى سهل بن حنیف الانصارى بعد مرجعه من صفین معه و کان احبّ الناس الیه: لو احبّنى جبل لتهافت.

قال الرضى رحمه الله تعالى: و معنى ذلک ان المحنه تغلظ علیه، فتسرع المصائب الیه، و لا یفعل ذلک الا بالاتقیاء الابرار، المصطفین الاخیار. و هذا مثل قوله علیه السّلام: «من احبنا اهل البیت فلیستعد للفقر جلبابا» و قد یووّل ذلک على معنى آخر لیس هذا موضع ذکره. «چون سهل بن حنیف انصارى پس از شرکت در جنگ صفین که همراه على علیه السّلام بود، در کوفه درگذشت و محبوب‏ترین مردم در نظرش بود، فرمود: «اگر کوهى مرا دوست بدارد، درهم فرو مى‏ ریزد.» سید رضى که خدایش رحمت کناد گوید: معنى آن این است که رنج بر او سخت مى ‏شود و مصیبت‏ها به سوى او شتاب مى ‏گیرد و چنین کارى جز نسبت به پاکیزکان نیکوکار و گزیدگان پسندیده کردار صورت نمى‏ گیرد، و این همانند گفتار دیگر اوست که فرموده است: «هر که ما اهل بیت را دوست مى‏دارد باید براى درویشى آماده شود و جامه درویشى بپوشد»، و گاه این سخن را به معنى دیگرى تأویل کرده‏اند که این جا جاى آوردن آن نیست.

این موضوع ثابت شده است که پیامبر صلّى اللّه علیه و آله و سلّم به على علیه السّلام فرموده است: «کسى جز مؤمن تو را دوست نمى‏ دارد و کسى جز منافق تو را دشمن نمى‏ دارد.» و نیز ثابت شده است که پیامبر صلّى اللّه علیه و آله و سلّم فرموده است: «گرفتارى به سوى مؤمن شتابان‏تر است از آب به سوى گودیها.» در حدیثى دیگر آمده است: «مؤمن رویاروى  با رنجها است و کافر مصون است.»، و در حدیثى دیگر آمده است «بهترین شما در پیشگاه خداوند آن کس از شماست که در نفس و مال و فرزندان خویش مصائب بزرگتر بیند.» این مقدمات این نتیجه را دارد که اگر کوهى على علیه السّلام را دوست بدارد از هم فرو مى‏ پاشد، شاید منظور سید رضى هم از معناى دیگر همین معنى باشد.

جلوه تاریخ در شرح نهج البلاغه ابن ابى الحدیدجلد ۷ //دکتر محمود مهدوى دامغانى

 

 

بازدیدها: ۱۳۶

حکمت ۱۱۰ صبحی صالح

۱۱۰-وَ قَالَ ( علیه‏السلام  )لَا یُقِیمُ أَمْرَ اللَّهِ سُبْحَانَهُ إِلَّا مَنْ لَا یُصَانِعُ وَ لَا یُضَارِعُ وَ لَا یَتَّبِعُ الْمَطَامِعَ

حکمت ۱۰۷ شرح ابن ‏أبی ‏الحدید ج ۱۸   

۱۰۷: لَا یُقِیمُ أَمْرَ اللَّهِ سُبْحَانَهُ إِلَّا مَنْ لَا یُصَانِعُ-  وَ لَا یُضَارِعُ وَ لَا یَتَّبِعُ الْمَطَامِعَ قد سبق من کلام عمر شی‏ء یناسب هذا إن لم یکن هو بعینه-  و المصانعه بذل الرشوه-  و فی المثل من صانع بالمال لم یحتشم من طلب الحاجه- . فإن قلت-  کان ینبغی أن یقول من لا یصانع بالفتح-  قلت المفاعله تدل على کون الفعل بین الاثنین-  کالمضاربه و المقاتله- . و یضارع یتعرض لطلب الحاجه-  و یجوز أن یکون من الضراعه و هی الخضوع-  أی یخضع لزید لیخضع زید له-  و یجوز أن یکون من المضارعه بمعنى المشابهه-  أی لا یتشبه بأئمه الحق أو ولاه الحق و لیس منهم- . و أما اتباع المطامع فمعروف

ترجمه فارسی شرح ابن‏ ابی الحدید

حکمت (۱۰۷)

لا یقیم امر الله سبحانه الّا من لا یصانع و لا یضارع و لا یتبع المطامع. «فرمان خداى سبحان را بر پا نمى ‏دارد جز کسى که مدارا نکند و خود را خوار نسازد و آزمندیها را پیروى نکند.»

جلوه تاریخ در شرح نهج البلاغه ابن ابى الحدیدجلد ۷ //دکتر محمود مهدوى دامغانى

 

بازدیدها: ۲۳

حکمت ۱۰۹ صبحی صالح

۱۰۹-وَ قَالَ ( علیه‏السلام  )نَحْنُ النُّمْرُقَهُ الْوُسْطَى بِهَا یَلْحَقُ التَّالِی وَ إِلَیْهَا یَرْجِعُ الْغَالِی

حکمت ۱۰۶ شرح ابن ‏أبی ‏الحدید ج ۱۸   

۱۰۶: نَحْنُ النُّمْرُقَهُ الْوُسْطَى الَّتِی یَلْحَقُ بِهَا التَّالِی-  وَ إِلَیْهَا یَرْجِعُ الْغَالِی النمرق و النمرقه بالضم فیهما وساده صغیره-  و یجوز النمرقه بالکسر فیهما-  و یقال للطنفسه فوق الرحل نمرقه-  و المعنى أن کل فضیله فإنها مجنحه-  بطرفین معدودین من الرذائل کما أوضحناه آنفا-  و المراد أن آل محمد ع-  هم الأمر المتوسط بین الطرفین المذمومین-  فکل من جاوزهم فالواجب أن یرجع إلیهم-  و کل من قصر عنهم فالواجب أن یلحق بهم- . فإن قلت فلم استعار لفظ النمرقه لهذا المعنى-  قلت لما کانوا یقولون-  قد رکب فلان من الأمر منکرا-  و قد ارتکب الرأی الفلانی-  و کانت الطنفسه فوق الرحل مما یرکب-  استعار لفظ النمرقه لما یراه الإنسان مذهبا یرجع إلیه-  و یکون کالراکب له و الجالس علیه و المتورک فوقه- . و یجوز أیضا أن تکون لفظه الوسطى یراد بها الفضلى-  یقال هذه هی الطریقه الوسطى و الخلیقه الوسطى-  أی الفضلى-  و منه قوله تعالى قالَ أَوْسَطُهُمْ أی أفضلهم-  و منه جَعَلْناکُمْ أُمَّهً وَسَطاً

ترجمه فارسی شرح ابن‏ ابی الحدید

حکمت (۱۰۶)

نحن النمرقه الوسطى الّتى یلحق بها التالى، و الیها یرجع الغالى. «ما پشتى و تکیه‏ گاه میانه ‏ایم، آنکه از آن بازمانده به آن مى ‏رسد و آن کس که مبالغه و غلو کننده است به آن باز مى‏ گردد.» مقصود این است که آل محمد علیهما السّلام حد میانه و پسندیده میان چیزهایى هستند که هر کس از حد ایشان در گذرد، باید به حد ایشان باز گردد و هر کس قصور و کوتاهى کرده باشد، باید خود را به ایشان برساند.

و جایز است که کلمه «وسطى» به معنى برتر باشد نه به معنى میانه. چنانکه خداوند فرموده است: «قالَ أَوْسَطُهُمْ» «یعنى افضل و برتر ایشان گفت» و «وَ کَذلِکَ جَعَلْناکُمْ» «یعنى شما را برترین امت قرار دادیم.»

جلوه تاریخ در شرح نهج البلاغه ابن ابى الحدیدجلد ۷ //دکتر محمود مهدوى دامغانى

 

بازدیدها: ۷۵

حکمت ۱۰۸ صبحی صالح

۱۰۸-وَ قَالَ ( علیه‏السلام  )لَقَدْ عُلِّقَ بِنِیَاطِ هَذَا الْإِنْسَانِ بَضْعَهٌ هِیَ أَعْجَبُ مَا فِیهِ وَ ذَلِکَ الْقَلْبُ وَ ذَلِکَ أَنَّ لَهُ مَوَادَّ مِنَ الْحِکْمَهِ وَ أَضْدَاداً مِنْ خِلَافِهَافَإِنْ سَنَحَ لَهُ الرَّجَاءُ أَذَلَّهُ الطَّمَعُ وَ إِنْ هَاجَ بِهِ الطَّمَعُ أَهْلَکَهُ الْحِرْصُ وَ إِنْ مَلَکَهُ الْیَأْسُ قَتَلَهُ الْأَسَفُ وَ إِنْ عَرَضَ لَهُ الْغَضَبُ اشْتَدَّ بِهِ الْغَیْظُ وَ إِنْ أَسْعَدَهُ الرِّضَى نَسِیَ التَّحَفُّظَوَ إِنْ غَالَهُ الْخَوْفُ شَغَلَهُ الْحَذَرُ وَ إِنِ اتَّسَعَ لَهُ الْأَمْرُ اسْتَلَبَتْهُ الْغِرَّهُ وَ إِنْ أَفَادَ مَالًا أَطْغَاهُ الْغِنَىوَ إِنْ أَصَابَتْهُ مُصِیبَهٌ فَضَحَهُ الْجَزَعُ وَ إِنْ عَضَّتْهُ الْفَاقَهُ شَغَلَهُ الْبَلَاءُ وَ إِنْ جَهَدَهُ الْجُوعُ قَعَدَ بِهِ الضَّعْفُ وَ إِنْ أَفْرَطَ بِهِ الشِّبَعُ کَظَّتْهُ الْبِطْنَهُ فَکُلُّ تَقْصِیرٍ بِهِ مُضِرٌّ وَ کُلُّ إِفْرَاطٍ لَهُ مُفْسِدٌ

حکمت ۱۰۵ شرح ابن ‏أبی ‏الحدید ج ۱۸   

۱۰۵: لَقَدْ عُلِّقَ بِنِیَاطِ هَذَا الْإِنْسَانِ بَضْعَهٌ-  هِیَ أَعْجَبُ مَا فِیهِ وَ هُوَ الْقَلْبُ-  وَ ذَلِکَ أَنَّ لَهُ مَوَادَّ مِنَ الْحِکْمَهِ وَ أَضْدَاداً مِنْ خِلَافِهَا-  فَإِنْ سَنَحَ لَهُ الرَّجَاءُ أَذَلَّهُ الطَّمَعُ-  وَ إِنْ هَاجَ بِهِ الطَّمَعُ أَهْلَکَهُ الْحِرْصُ-  وَ إِنْ مَلَکَهُ الْیَأْسُ قَتَلَهُ الْأَسَفُ-  وَ إِنْ عَرَضَ لَهُ الْغَضَبُ اشْتَدَّ بِهِ الْغَیْظُ-  وَ إِنْ أَسْعَدَهُ الرِّضَا نَسِیَ التَّحَفُّظَ-  وَ إِنْ غَالَهُ الْخَوْفُ شَغَلَهُ الْحَذَرُ-  وَ إِنِ اتَّسَعَ لَهُ الْأَمْرُ اسْتَلَبَتْهُ الْغِرَّهُ-  وَ إِنْ أَصَابَتْهُ مُصِیبَهٌ فَضَحَهُ الْجَزَعُ-  وَ إِنْ أَفَادَ مَالًا أَطْغَاهُ الْغِنَى-  وَ إِنْ عَضَّتْهُ الْفَاقَهُ شَغَلَهُ الْبَلَاءُ-  وَ إِنْ جَهَدَهُ الْجُوعُ قَعَدَتْ بِهِ الضَّعَهُ-  وَ إِنْ أَفْرَطَ بِهِ الشِّبَعُ کَظَّتْهُ الْبِطْنَهُ-  فَکُلُّ تَقْصِیرٍ بِهِ مُضِرٌّ وَ کُلُّ إِفْرَاطٍ لَهُ مُفْسِدٌ روی قعد به الضعف-  و النیاط عرق علق به القلب من الوتین-  فإذا قطع مات صاحبه و یقال له النیط أیضا-  و البضعه بفتح الباء القطعه من اللحم-  و المراد بها هاهنا القلب-  و قال یعتور القلب حالات مختلفات متضادات-  فبعضها من الحکمه-  و بعضها و هو المضاد لها مناف للحکمه-  و لم یذکرها ع-  و لیست الأمور التی عددها شرحا لما قدمه-  من هذا الکلام المجمل-  و إن ظن قوم أنه أراد ذلک-  أ لا ترى أن الأمور التی عددها-  لیس فیها شی‏ء من باب الحکمه و خلافها- .

فإن قلت فما مثال الحکمه و خلافها-  و إن لم یذکر ع مثاله- . قلت کالشجاعه فی القلب و ضدها الجبن-  و کالجود و ضده البخل-  و کالعفه و ضدها الفجور و نحو ذلک- . فأما الأمور التی عددها ع فکلام مستأنف-  إنما هو بیان أن کل شی‏ء مما یتعلق بالقلب یلزمه لازم آخر-  نحو الرجاء-  فإن الإنسان إذا اشتد رجاؤه أذله الطمع-  و الطمع یتبع الرجاء-  و الفرق بین الطمع و الرجاء-  أن الرجاء توقع منفعه ممن سبیله أن تصدر تلک المنفعه عنه-  و الطمع توقع منفعه ممن یستبعد وقوع تلک المنفعه منه-  ثم قال و إن هاج به الطمع قتله الحرص-  و ذلک لأن الحرص یتبع الطمع-  إذا لم یعلم الطامع أنه طامع و إنما یظن أنه راج- .

ثم قال و إن ملکه الیأس قتله الأسف-  أکثر الناس إذا یئسوا أسفوا- . ثم عدد الأخلاق و غیرها-  من الأمور الوارده فی الفصل إلى آخره-  ثم ختمه بأن قال-  فکل تقصیر به مضر و کل إفراط له مفسد-  و قد سبق کلامنا فی العداله-  و أنها الدرجه الوسطى بین طرفین هما رذیلتان-  و العداله هی الفضیله-  کالجود الذی یکتنفه التبذیر و الإمساک-  و الذکاء الذی یکتنفه الغباوه-  و الجربزه و الشجاعه التی یکتنفها الهوج و الجبن-  و شرحنا ما قاله الحکماء فی ذلک شرحا کافیا-  فلا معنى لإعادته

ترجمه فارسی شرح ابن‏ ابی الحدید

حکمت (۱۰۵)

لقد علّق بنیاط هذا الانسان بضعه هى اعجب ما فیه و هو القلب، و ذلک انّ له مواد من الحکمه و اضدادا من خلافها فان سنح له الرجاء اذلّه الطّمع، و ان هاج به الطمع اهلکه الحرص، و ان ملکه الیأس قتله الاسف و ان عرض له الغضب اشتدّ به الغیظ و ان اسعده الرضا نسى التحفظ و ان غاله الخوف شغله الحذر، و ان اتّسع له الامر استلبته العزّه، و ان اصابته مصیبه فضحه الجزع، و ان افاد مالا اطغاه الغنى، و ان عضّته الفاقه شغله البلاء و ان جهده الجوع قعدت به الضّعه و ان افرط به الشبع کظّته البطنه، فکل تقصیر به مضرّ و کلّ افراط له مفسد.

«همانا به رگهاى دل آدمى پاره گوشتى آویخته است، و آن دل است و شگفت‏ تر چیزى که در آن است، این است که در آن ماده ‏هاست از حکمت و ضدهاى آن. اگر در آن امیدى پدید آید آزمندى زبونش مى‏ سازد، و اگر آز بر آن هجوم آرد و بشوراند حرص تباهش مى‏ سازد، اگر نومیدى بر آن چیره شود اندوه مى‏ کشدش، و اگر خشم بگیرد کینه ‏اش سخت مى ‏شود، اگر خوشبختى یاریش دهد خویشتن‏دارى را فراموش مى‏ کند، اگر بیم او را فرو گیرد ترس او را به خود مشغول مى‏ دارد، و اگر در کار فراخى یابد فریفتگى مى ‏ربایدش، اگر سوگى رسدش ناشکیبایى رسوایش مى‏ سازد، اگر مالى به دست آرد توانگرى او را به سرکشى وا مى ‏دارد، اگر تنگدستى بر او چنگ و دندان افکند دچار بلا مى‏ شود، اگر گرسنگى آزارش دهد ناتوانى فرو مى‏ نشاندش، اگر سیرى او بسیار شود پرى شکم آزارش مى ‏دهد. بدین گونه هر تقصیر او را زیان بخش و هر افراط او را تباه کننده است.»

جلوه تاریخ در شرح نهج البلاغه ابن ابى الحدیدجلد ۷ //دکتر محمود مهدوى دامغانى

 

بازدیدها: ۱۶۶

حکمت ۱۰۷ صبحی صالح

۱۰۷-وَ قَالَ ( علیه‏السلام  )رُبَّ عَالِمٍ قَدْ قَتَلَهُ جَهْلُهُ وَ عِلْمُهُ مَعَهُ لَا یَنْفَعُهُ

حکمت ۱۰۴ شرح ابن ‏أبی ‏الحدید ج ۱۸   

۱۰۴: رُبَّ عَالِمٍ قَدْ قَتَلَهُ جَهْلُهُ وَ عِلْمُهُ مَعَهُ لَمْ یَنْفَعْهُ قد وقع مثل هذا کثیرا-  کما جرى لعبد الله بن المقفع-  و فضله مشهور و حکمته أشهر من أن تذکر-  و لو لم یکن له إلا کتاب الیتیمه لکفى

محنه المقفع

و اجتمع ابن المقفع بالخلیل بن أحمد-  و سمع کل منهما کلام الآخر-  فسئل الخلیل عنه فقال وجدت علمه أکثر من عقله-  و هکذا کان فإنه کان مع حکمته متهورا-  لا جرم تهوره قتله-  کتب کتاب أمان لعبد الله بن علی عم المنصور-  و یوجد فیه خطه فکان من جملته-  و متى غدر أمیر المؤمنین بعمه عبد الله-  أو أبطن غیر ما أظهر-  أو تأول فی شی‏ء من شروط هذا الأمان فنساؤه طوالق-  و دوابه حبس و عبیده و إماؤه أحرار-  و المسلمون فی حل من بیعته-  فاشتد ذلک على المنصور لما وقف علیه-  و سأل من الذی کتب له الأمان-  فقیل له عبد الله بن المقفع کاتب عمیک عیسى و سلیمان-  ابنی علی بالبصره-  فکتب المنصور إلى عامله بالبصره سفیان بن معاویه-  یأمره بقتله و قیل بل قال أ ما أحد یکفینی ابن المقفع-  فکتب أبو الخصیب بها إلى‏ سفیان بن معاویه المهلبی-  أمیر البصره یومئذ و کان سفیان واجدا على ابن المقفع-  لأنه کان یعبث به و یضحک منه دائما-  فغضب سفیان یوما من کلامه و افترى علیه-  فرد ابن المقفع علیه ردا فاحشا-  و قال له یا ابن المغتلمه-  و کان یمتنع و یعتصم بعیسى و سلیمان-  ابنی علی بن عبد الله بن العباس-  فحقدها سفیان علیه-  فلما کوتب فی أمره بما کوتب اعتزم قتله-  فاستأذن علیه جماعه من أهل البصره-  منهم ابن المقفع-  فأدخل ابن المقفع قبلهم-  و عدل به إلى حجره فی دهلیزه-  و جلس غلامه بدابته ینتظره على باب سفیان-  فصادف ابن المقفع فی تلک الحجره سفیان بن معاویه-  و عنده غلمانه و تنور نار یسجر-  فقال له سفیان أ تذکر یوم قلت لی کذا-  أمی مغتلمه إن لم أقتلک قتله لم یقتل بها أحد-  ثم قطع أعضاءه عضوا عضوا و ألقاها فی النار-  و هو ینظر إلیها حتى أتى على جمیع جسده-  ثم أطبق التنور علیه و خرج إلى الناس فکلمهم-  فلما خرجوا من عنده تخلف غلام ابن المقفع-  ینتظره فلم یخرج-  فمضى و أخبر عیسى بن علی و أخاه سلیمان بحاله-  فخاصما سفیان بن معاویه فی أمره-  فجحد دخوله إلیه فأشخصاه إلى المنصور-  و قامت البینه العادله-  أن ابن المقفع دخل دار سفیان حیا سلیما-  و لم یخرج منها-  فقال المنصور أنا أنظر فی هذا الأمر إن شاء الله غدا-  فجاء سفیان لیلا إلى المنصور فقال-  یا أمیر المؤمنین اتق الله فی صنیعتک و متبع أمرک-  قال لا ترع-  و أحضرهم فی غد و قامت الشهاده-  و طلب سلیمان و عیسى القصاص-  فقال المنصور أ رأیتم إن قتلت سفیان بابن المقفع-  ثم خرج ابن المقفع علیکم من هذا الباب-  و أومأ إلى باب خلفه-  من ینصب لی نفسه حتى أقتله بسفیان-  فسکتوا و اندفع الأمر-  و أضرب عیسى و سلیمان عن ذکر ابن المقفع بعدها-  و ذهب دمه هدرا- . قیل للأصمعی-  أیما کان أعظم ذکاء و فطنه الخلیل أم ابن المقفع-  فقال کان ابن المقفع أفصح و أحکم-  و الخلیل آدب و أعقل-  ثم قال شتان ما بین فطنه أفضت بصاحبها إلى القتل-  و فطنه أفضت بصاحبها إلى النسک و الزهد فی الدنیا-  و کان الخلیل قد نسک قبل أن یموت

ترجمه فارسی شرح ابن‏ ابی الحدید

حکمت (۱۰۴)

رب عالم قد قتله جهله، و علمه معه لا ینفعه. «چه بسیار دانشمندى که نادانى او بکشدش و دانش او با او بود و او را سودى نبخشد.» این موضوع بسیار اتفاق افتاده است، آن چنان که براى عبد الله بن مقفع اتفاق افتاده است و حال آنکه فضل و حکمت او مشهورتر از آن است که گفته شود و اگر او را کتابى جز الیتیمه نمى ‏بود براى او بسنده بود.

گرفتارى ابن مقفع

ابن مقفع با خلیل بن احمد معاشرت داشت و هر یک از دیگرى حرف شنوى داشت. از خلیل در باره ابن مقفع پرسیدند، گفت: علم او را بیش از عقل او یافتم و همچنین بود. ابن مقفع با همه حکمت خویش گستاخ بود و همین گستاخى او را از پاى در آورد. او امان نامه اى براى عبد الله بن على عموى منصور نوشت که به خط خود ابن مقفع بود و ضمن آن نوشته بود: «هر گاه امیر المؤمنین منصور نسبت به عموى خود عبد الله مکر ورزد یا چیزى در نهان بر خلاف آشکار انجام دهد، یا در اجراى یکى از شرط هاى این امان نامه درنگ کند، همه زنانش مطلقه و همه مرکوبهایش بازداشت و همه بردگان و کنیزکانش آزاد خواهند شد و مسلمانان از بیعت او رها و آزاد خواهند بود.» چون منصور بر این امان نامه آگاه شد، بر او گران آمد و پرسید: چنین امان نامه ‏اى را براى او که نوشته است گفتند: عبد الله بن مقفع دبیر دو عموى تو عیسى و سلیمان پسران على، و در بصره نوشته است. منصور به کارگزار خود در بصره که سفیان بن معاویه بود نامه نوشت و فرمان داد ابن مقفع را بکشد.

و گفته شده است، منصور گفت: آیا کسى هست که ابن مقفع را از من کفایت کند و ابو الخصیب این سخن را براى سفیان بن معاویه مهلبى که در آن هنگام امیر بصره بود نوشت. سفیان بر ابن مقفع خشمگین بود که ابن مقفع همواره او را بازى مى‏داد و ریشخند مى‏زد. روزى سفیان از سخن ابن مقفع خشم برآورد و بر او تهمتى زد. ابن مقفع که خود را در پناه عیسى و سلیمان پسران على بن عبد الله بن عباس مى‏دید، پاسخى زشت و درشت داد و به سفیان گفت: اى پسر زن لوند غلام باره. سفیان کینه این سخن را از او در دل گرفت، و چون در باره ابن مقفع چنان نوشته شد، تصمیم به کشتن او گرفت. قضا را گروهى از مردم بصره که ابن مقفع هم از ایشان بود از او اجازه دیدار خواستند و به ایشان اجازه داد. ابن مقفع مدتى پیش از دیگران آمد و او را در آوردند، و به حجره‏اى در دهلیز خانه سفیان بردند. غلام ابن مقفع همراه مرکب او بر در نشست و منتظر ماند.

ابن مقفع در آن حجره سفیان را همراه چاکرانش دید و تنور آتشى روشن بود. سفیان به ابن مقفع گفت: به یاد دارى فلان روز چه به من گفتى اینک اگر تو را چنان نکشم که هیچ کس را چنان نکشته باشند، مادرم لوند و غلام باره باشد، سپس شروع به بریدن اندامهاى او کردند و در حالى که مشاهده مى‏کرد در تنور مى‏انداختند و بدین گونه او را پاره پاره کردند و در تنور انداختند و سر تنور را بستند. سفیان سپس پیش مردم آمد و با آنان به گفتگو پرداخت و چون همگان از خانه او بیرون رفتند، غلام ابن مقفع منتظر او ماند ولى ابن مقفع نیامد. غلام پیش عیسى بن على و برادرش سلیمان رفت و آن دو را از موضوع آگاه کرد. آن دو از سفیان در آن باره پرسیدند، او آمدن ابن مقفع را به خانه خود منکر شد. آن دو سفیان را پیش منصور فرستادند و شاهدان گواهى دادند که ابن مقفع زنده و سالم وارد خانه سفیان شده و از آنجا بیرون نیامده است.

منصور گفت: به خواست خداوند فردا این کار را رسیدگى مى‏کنم. سفیان شبانه پیش منصور آمد و گفت: اى امیر المؤمنین در این کار که به خواست خود تو صورت گرفته است و در باره کسى که فرمان تو را انجام داده است، از خدا بترس. منصور گفت: مترس، فردا آنان را احضار کرده گواهان گواهى دادند و سلیمان و عیسى از منصور خواستند سفیان را قصاص کند. منصور در حالى که به درى که پشت سرش بود اشاره مى‏کرد، گفت: اگر من سفیان را در قبال خون ابن مقفع بکشم و ابن مقفع از این در زنده بیرون آید چه کسى خود را تسلیم من مى‏کند که او را در قبال خون سفیان بکشم همگان خاموش ماندند و کار متوقف ماند و عیسى و سلیمان هم دیگر سخنى از ابن مقفع بر زبان نیاوردند و خون او هدر رفت.

به اصمعى گفته شد: کدام یک از ابن مقفع و خلیل بن احمد زیرک‏تر و باهوش‏تر بودند گفت: ابن مقفع سخن آورتر و حکیم‏تر بود و خلیل مودب‏تر و خردمندتر، و گفت: چه تفاوت بسیارى است میان زیرکى‏اى که منجر به کشته شدن دارنده آن شود وزیرکى‏اى که دارنده خود را به پارسایى و زهد در این جهان برساند، و این بدان سبب بود که خلیل پیش از مرگ خویش عابد و پارسا شده بود.

جلوه تاریخ در شرح نهج البلاغه ابن ابى الحدیدجلد ۷ //دکتر محمود مهدوى دامغانى

 

بازدیدها: ۵۱

حکمت ۱۰۶ صبحی صالح

۱۰۶-وَ قَالَ ( علیه‏السلام  )لَا یَتْرُکُ النَّاسُ شَیْئاً مِنْ أَمْرِ دِینِهِمْ لِاسْتِصْلَاحِ دُنْیَاهُمْ إِلَّا فَتَحَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ مَا هُوَ أَضَرُّ مِنْهُ

حکمت ۱۰۳ شرح ابن ‏أبی ‏الحدید ج ۱۸   

۱۰۳: لَا یَتْرُکُ النَّاسُ شَیْئاً مِنْ أَمْرِ دِینِهِمْ لِاسْتِصْلَاحِ دُنْیَاهُمْ-  إِلَّا فَتَحَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ مَا هُوَ أَضَرُّ مِنْهُ مثال ذلک إنسان یضیع وقت صلاه الفریضه علیه-  و هو مشتغل بمحاسبه وکیله و مخافته على ماله-  خوفا أن یکون خانه فی شی‏ء منه-  فهو یحرص على مناقشته علیه فتفوته الصلاه- . قال ع-  من فعل مثل هذا فتح الله علیه فی أمر دنیاه و ماله-  ما هو أضر علیه مما رام أن یستدرکه بإهماله الفریضه

ترجمه فارسی شرح ابن‏ ابی الحدید

 حکمت (۱۰۳)

لا یترک الناس شیئا من امر دینهم لاستصلاح دنیاهم، الّا فتح اللّه علیهم ما هو اضر منه.

«مردم چیزى از کار دین خود را براى بهبود بخشیدن کار دنیاشان رها نمى ‏کنند مگر اینکه خداوند براى آنان چیزى که زیان بخش‏تر است، پیش مى‏ آورد.» مثل این موضوع چنان است که انسانى وقت نماز واجب را ضایع مى‏ کند و سرگرم محاسبه کارهاى وکیل خود مى‏ شود که مبادا در موردى خیانت کرده باشد و او با آزمندى چنان سرگرم این کار مى‏ شود که نمازش قضا مى ‏شود.

على علیه السّلام فرموده است: کسى که نظیر این کار را در باره امور دنیاى خود انجام دهد، خداوند در همان کار زیان بیشترى متوجه او خواهد کرد.

جلوه تاریخ در شرح نهج البلاغه ابن ابى الحدیدجلد ۷ //دکتر محمود مهدوى دامغانى

 

بازدیدها: ۲۵

حکمت ۱۰۵ صبحی صالح

۱۰۵-وَ قَالَ ( علیه‏السلام  )إِنَّ اللَّهَ افْتَرَضَ عَلَیْکُمْ فَرَائِضَ فَلَا تُضَیِّعُوهَا وَ حَدَّ لَکُمْ حُدُوداً فَلَا تَعْتَدُوهَا وَ نَهَاکُمْ عَنْ أَشْیَاءَ فَلَا تَنْتَهِکُوهَا وَ سَکَتَ لَکُمْ عَنْ أَشْیَاءَ وَ لَمْ یَدَعْهَا نِسْیَاناً فَلَا تَتَکَلَّفُوهَا

حکمت ۱۰۲ شرح ابن ‏أبی ‏الحدید ج ۱۸   

۱۰۲: إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى افْتَرَضَ عَلَیْکُمْ فَرَائِضَ فَلَا تُضَیِّعُوهَا-  وَ حَدَّ لَکُمْ حُدُوداً فَلَا تَعْتَدُوهَا-  وَ نَهَاکُمْ عَنْ أَشْیَاءَ فَلَا تَنْتَهِکُوهَا-  وَ سَکَتَ لَکُمْ عَنْ أَشْیَاءَ وَ لَمْ یَدَعْهَا نِسْیَاناً فَلَا تَتَکَلَّفُوهَا قال الله تعالى-  لا تَسْئَلُوا عَنْ أَشْیاءَ إِنْ تُبْدَ لَکُمْ تَسُؤْکُمْ وجاء فی الأثر أبهموا ما أبهم الله- .

و قال بعض الصالحین لبعض الفقهاء-  لم تفرض مسائل لم تقع و أتعبت فیها فکرک-  حسبک بالمتداول بین الناس- . قالوا هذا مثل قولهم فی باب المسح على الخفین-  فإن مسح على خف من زجاج-  و نحو ذلک من النوادر الغریبه- . و قال شریک فی أبی حنیفه أجهل الناس بما کان و أعلمهم بما لم یکن- . و قال عمر لا تتنازعوا فیما لم یکن فتختلفوا-  فإن الأمر إذا کان أعان الله علیه- . و انتهاک الحرمه تناولها بما لا یحل-  إما بارتکاب ما نهى عنه أو بالإخلال بما أمر به

ترجمه فارسی شرح ابن‏ ابی الحدید

حکمت (۱۰۲)

انّ الله تعالى افترض علیکم فرائض فلا تضیّعوها، و حدّ لکم حدودا فلا تعتدوها، و نهاکم عن‏اشیاء فلا تنتهکوها، و سکت لکم عن اشیاء و لم یدعها نسیانا فلا تتکلّفوها.

«خداوند متعال فرایضى را بر شما واجب کرده است، آنها را ضایع-  رها-  مکنید و حدودى براى شما مشخص کرده است، از آن مگذرید، شما را از چیزهایى منع کرده است، حرمت آن را مشکنید، در مورد چیزهایى سکوت کرده است و آن را از روى فراموشى وا نگذارده، پس در آن باره خود را به رنج می فکنید.» خداوند متعال فرموده است: «مپرسید از چیزهایى که اگر براى شما روشن شود شما را بد مى ‏آید.» یکى از صالحان به یکى از فقیهان گفت: چرا مسائلى را که اتفاق نیفتاده، واجب مى ‏کنى و در آن باره فکر خود را به زحمت مى‏ اندازى، به همین چیزها که میان مردم متداول است بسنده باش. و در خبر آمده است آنچه را خداوند مبهم قرار داده است همچنان مبهم بگذارید.

جلوه تاریخ در شرح نهج البلاغه ابن ابى الحدیدجلد ۷ //دکتر محمود مهدوى دامغانى

بازدیدها: ۲۰

حکمت ۱۰۴ صبحی صالح

۱۰۴- وَ عَنْ نَوْفٍ الْبَکَالِیِّ قَالَ رَأَیْتُ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ ( علیه‏السلام  ) ذَاتَ لَیْلَهٍ وَ قَدْ خَرَجَ مِنْ فِرَاشِهِ فَنَظَرَ فِی النُّجُومِ فَقَالَ لِی یَا نَوْفُ أَ رَاقِدٌ أَنْتَ أَمْ رَامِقٌ فَقُلْتُ بَلْ رَامِقٌ قَالَ‏

یَا نَوْفُ

طُوبَى لِلزَّاهِدِینَ فِی الدُّنْیَا الرَّاغِبِینَ فِی الْآخِرَهِ أُولَئِکَ قَوْمٌ اتَّخَذُوا الْأَرْضَ بِسَاطاً وَ تُرَابَهَا فِرَاشاً وَ مَاءَهَا طِیباً وَ الْقُرْآنَ شِعَاراً وَ الدُّعَاءَ دِثَاراً ثُمَّ قَرَضُوا الدُّنْیَا قَرْضاً عَلَى مِنْهَاجِ الْمَسِیحِ

یَا نَوْفُ إِنَّ دَاوُدَ ( علیه‏السلام  )قَامَ فِی مِثْلِ هَذِهِ السَّاعَهِ مِنَ اللَّیْلِ فَقَالَ إِنَّهَا لَسَاعَهٌ لَا یَدْعُو فِیهَا عَبْدٌ إِلَّا اسْتُجِیبَ لَهُ إِلَّا أَنْ یَکُونَ عَشَّاراً أَوْ عَرِیفاً أَوْ شُرْطِیّاً أَوْ صَاحِبَ عَرْطَبَهٍ

وَ هِیَ الطُّنْبُورُأَوْ صَاحِبَ کَوْبَهٍ

وَ هِیَ الطَّبْلُ وَ قَدْ قِیلَ أَیْضاً إِنَّ الْعَرْطَبَهَ الطَّبْلُ وَ الْکَوْبَهَ الطُّنْبُورُ

حکمت ۱۰۱ شرح ابن ‏أبی ‏الحدید ج ۱۸   

۱۰۱ وَ عَنْ نَوْفٍ الْبَکَّائِیِّ وَ قِیلَ الْبَکَالِیِّ بِاللَّامِ وَ هُوَ الْأَصَحُّ قَالَ: رَأَیْتُ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ ع ذَاتَ لَیْلَهٍ-  وَ قَدْ خَرَجَ مِنْ فِرَاشِهِ فَنَظَرَ إِلَى النُّجُومِ-  فَقَالَ یَا نَوْفُ أَ رَاقِدٌ أَنْتَ أَمْ رَامِقٌ-  قُلْتُ بَلْ رَامِقٌ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ-  فَقَالَ یَا نَوْفُ طُوبَى لِلزَّاهِدِینَ فِی الدُّنْیَا-  الرَّاغِبِینَ فِی الآْخِرَهِ-  أُولَئِکَ قَوْمٌ اتَّخَذُوا الْأَرْضَ بِسَاطاً-  وَ تُرَابَهَا فِرَاشاً وَ مَاءَهَا طِیباً-  وَ الْقُرْآنَ شِعَاراً وَ الدُّعَاءَ دِثَاراً-  ثُمَّ قَرَضُوا الدُّنْیَا قَرْضاً عَلَى مِنْهَاجِ الْمَسِیحِ-  یَا نَوْفُ إِنَّ دَاوُدَ ع قَامَ فِی مِثْلِ هَذِهِ السَّاعَهِ مِنَ اللَّیْلِ-  فَقَالَ إِنَّهَا لَسَاعَهٌ لَا یَدْعُو فِیهَا عَبْدٌ إِلَّا اسْتُجِیبَ لَهُ-  إِلَّا أَنْ یَکُونَ عَشَّاراً أَوْ عَرِیفاً أَوْ شُرْطِیّاً-  أَوْ صَاحِبَ عَرْطَبَهٍ وَ هِیَ الطُّنْبُورُ أَوْ صَاحِبَ کُوبَهٍ وَ هِیَ الطَّبْلُ-  وَ قَدْ قِیلَ أَیْضاً إِنَّ الْعَرْطَبَهَ الطَّبْلُ-  وَ الْکُوبَهَ الطُّنْبُورُ قال صاحب الصحاح-  نوف البکالی کان صاحب علی ع- . و قال ثعلب هو منسوب إلى قبیله تدعى بکاله-  و لم یذکر من أی العرب هی و الظاهر أنها من الیمن-  و أما بکیل فحی من همدان-  و إلیهم أشار الکمیت بقوله فقد شرکت فیه بکیل و أرحب‏- .

 

فأما البکالی فی نسب نوف فلا أعرفه- . قوله أم رامق-  أی أم مستیقظ ترمق السماء و النجوم ببصرک- . قوله قرضوا الدنیا-  أی ترکوها و خلفوها وراء ظهورهم-  قال تعالى وَ إِذا غَرَبَتْ تَقْرِضُهُمْ ذاتَ الشِّمالِ-  أی تترکهم و تخلفهم شمالا-  و یقول الرجل لصاحبه هل مررت بمکان کذا-  یقول نعم قرضته لیلا ذات الیمین-  و أنشد لذی الرمه

إلى ظعن یقرضن أجواز مشرف
شمالا و عن أیمانهن الفوارس‏

قالوا مشرف و الفوارس موضعان-  یقول نظرت إلى ظعن یجزن بین هذین الموضعین

ترجمه فارسی شرح ابن‏ ابی الحدید

حکمت (۱۰۱)

عن نوف البکّائى و قیل البکالىّ بالّلام و هو الاصّح-  قال: رایت امیر المؤمنین علیه السّلام ذات لیله و قد خرج من فراشه فنظر الى النجوم، فقال: یا نوف، اراقد انت ام رامق فقلت: بل رامق یا امیر المؤمنین، قال: یا نوف، طوبى للزاهدین فى الدنیا، الراغبین فى الآخره اولئک قوم اتخذوا الارض بساطا، و ترابها فراشا، و ماءها طیبا، و القرآن شعارا، و الدعاء دثارا، ثمّ قرضوا الدنیا قرضا على منهاج المسیح، یا نوف، انّ داود علیه السّلام قام فى مثل هذه الساعه من اللیل، فقال: انّها لساعه لا یدعوفیها عبد الّا استجیب له، الا ان یکون عشارا، او عریفا، او شرطیا، او صاحب عرطبه-  و هى الطنبور-  او صاحب کوبه و هى الطبل.

و قد قیل ایضا: ان العرطبه الطبل، و الکوبه الطنبور. از نوف بکائى و گفته شده است بکالى با لام که صحیح‏تر است روایت شده که گفته است: امیر المؤمنین على علیه السّلام را شبى دیدم که از بستر خود بیرون آمد و به ستارگان نگریست و فرمود: اى نوف، آیا خفته‏ اى یا بیدار گفتم: اى امیر المؤمنین بیدارم. فرمود: خوشا بر آنان که در دنیا زاهدان‏اند و به آخرت دل بستگان، آنان مردمى‏ اند که زمین را گستردنى خود و خاک را بستر خویش گرفته ‏اند و آب را به جاى عطر و بوى خوش، قرآن را جامه زیرین و دعا را جامه برونى خود قرار داده ‏اند. آنان به روش مسیح علیه السّلام دنیا را دور انداخته ‏اند.

اى نوف، داود علیه السّلام در چنین ساعتى از شب بر مى‏ خاست، و فرمود: این ساعتى است که هیچ بنده ‏اى در آن دعا نمى ‏کند مگر اینکه از او پذیرفته مى‏ شود جز آنکه باج گیرنده یا گزارشگر کار مردمان به حاکم یا خدمتگزار داروغه باشد یا طنبور نواز و طبل کوب باشد.

و گفته شده است «عرطبه» به معنى طبل و «کوبه» به معنى طنبور است.

مؤلف صحاح گفته است نوف بکالى یار على علیه السّلام بوده است.

ثعلب گفته است: نوف منسوب به قبیله‏اى به نام بکاله است ولى نگفته است از کدام منطقه اعراب است و ظاهر مطلب این است که از یمن بوده است. بکیل نام شاخه‏اى از قبیله همدان است و کمیت هم در شعر خود به این قبیله اشاره دارد و گفته است: «قبیله بکیل و ارحب در آن مورد شرکت داشتند.» ابن ابى الحدید سپس چند لغت را معنى کرده و شرح داده است.

جلوه تاریخ در شرح نهج البلاغه ابن ابى الحدیدجلد ۷ //دکتر محمود مهدوى دامغانى

بازدیدها: ۲۷

حکمت ۱۰۳ صبحی صالح

۱۰۳- وَ رُئِیَ عَلَیْهِ إِزَارٌ خَلَقٌ مَرْقُوعٌ فَقِیلَ لَهُ فِی ذَلِکَ فَقَالَ‏

یَخْشَعُ لَهُ الْقَلْبُ وَ تَذِلُّ بِهِ النَّفْسُ وَ یَقْتَدِی بِهِ الْمُؤْمِنُونَ

إِنَّ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَهَ عَدُوَّانِ مُتَفَاوِتَانِ وَ سَبِیلَانِ مُخْتَلِفَانِ فَمَنْ أَحَبَّ الدُّنْیَا وَ تَوَلَّاهَا أَبْغَضَ الْآخِرَهَ وَ عَادَاهَا

وَ هُمَا بِمَنْزِلَهِ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ وَ مَاشٍ بَیْنَهُمَا کُلَّمَا قَرُبَ مِنْ وَاحِدٍ بَعُدَ مِنَ الْآخَرِ وَ هُمَا بَعْدُ ضَرَّتَانِ

حکمت ۱۰۰ شرح ابن ‏أبی ‏الحدید ج ۱۸   

۱۰۰: إِنَّ الدُّنْیَا وَ الآْخِرَهَ عَدُوَّانِ مُتَفَاوِتَانِ-  وَ سَبِیلَانِ مُخْتَلِفَانِ-  فَمَنْ أَحَبَّ الدُّنْیَا وَ تَوَلَّاهَا أَبْغَضَ الآْخِرَهَ وَ عَادَاهَا-  وَ هُمَا بِمَنْزِلَهِ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ وَ مَاشٍ بَیْنَهُمَا-  کُلَّمَا قَرُبَ مِنْ وَاحِدٍ بَعُدَ مِنَ الآْخَرِ-  وَ هُمَا بَعْدُ ضَرَّتَانِ هذا الفصل بین فی نفسه لا یحتاج إلى شرح-  و ذلک لأن عمل کل واحد من الدارین مضاد لعمل الأخرى-  فعمل هذه الاکتساب و الاضطراب فی الرزق-  و الاهتمام بأمر المعاش و الولد و الزوجه-  و ما ناسب ذلک-  و عمل هذه قطع العلائق و رفض الشهوات-  و الانتصاب للعباده-  و صرف الوجه عن کل ما یصد عن ذکر الله تعالى-  و معلوم أن هذین العملین متضادان-  فلا جرم کانت الدنیا و الآخره ضرتین لا یجتمعان

 

ترجمه فارسی شرح ابن‏ ابی الحدید

حکمت (۱۰۰)

انّ الدنیا و الآخره عدوان متفاوتان، و سبیلان مختلفان، فمن احبّ الدنیا و تولاها ابغض الآخره و عاداها، و هما بمنزله المشرق و المغرب، و ماش بینهما کلما قرب من واحد بعد من الآخر، و هما بعد ضرّتان.

«همانا این جهان و آن جهان، دو دشمن‏اند ناسازگار و دو راه متفاوت، آن کس که دنیا را دوست بدارد و به آن مهر ورزد آخرت را دشمن مى‏ دارد و خوش نمى‏ دارد، آن دو همچون خاور و باختر است که هر کس به یکى نزدیک شود از دیگرى دور مى‏ شود، وانگهى دو وسنى هستند» این موضوع چنان روشن است که نیاز به شرح ندارد، و این بدان سبب است که هر یک از لحاظ عمل ضد دیگرى است. عمل این جهانى نگرانى و کوشش براى کسب روزى و معاش و زن و فرزند و امورى نظیر آن است و حال آنکه کار آن جهانى بریدن علایق و دور انداختن شهوتها و کوشش براى عبادت و روى گرداندن از هر چیزى است که مانع یاد خدا باشد و بدیهى است که این دو عمل ضد یکدیگر است، ناچار دنیا و آخرت دو هوو هستند که با یکدیگر جمع نمى‏ شوند.

جلوه تاریخ در شرح نهج البلاغه ابن ابى الحدیدجلد ۷ //دکتر محمود مهدوى دامغانى

 

بازدیدها: ۳