نامه ۹ صبحی صالح
۹- و من کتاب له ( علیه السلام ) إلى معاویه
فَأَرَادَ قَوْمُنَا قَتْلَ نَبِیِّنَا وَ اجْتِیَاحَ أَصْلِنَا وَ هَمُّوا بِنَا الْهُمُومَ وَ فَعَلُوا بِنَا الْأَفَاعِیلَ وَ مَنَعُونَا الْعَذْبَ وَ أَحْلَسُونَا الْخَوْفَ وَ اضْطَرُّونَا إِلَى جَبَلٍ وَعْرٍ وَ أَوْقَدُوا لَنَا نَارَ الْحَرْبِ
فَعَزَمَ اللَّهُ لَنَا عَلَى الذَّبِّ عَنْ حَوْزَتِهِ وَ الرَّمْیِ مِنْ وَرَاءِ حُرْمَتِهِ
مُؤْمِنُنَا یَبْغِی بِذَلِکَ الْأَجْرَ وَ کَافِرُنَا یُحَامِی عَنِ الْأَصْلِ وَ مَنْ أَسْلَمَ مِنْ قُرَیْشٍ خِلْوٌ مِمَّا نَحْنُ فِیهِ بِحِلْفٍ یَمْنَعُهُ أَوْ عَشِیرَهٍ تَقُومُ دُونَهُ فَهُوَ مِنَ الْقَتْلِ بِمَکَانِ أَمْنٍ
وَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ ( صلىاللهعلیهوآله )إِذَا احْمَرَّ الْبَأْسُ
وَ أَحْجَمَ النَّاسُ قَدَّمَ أَهْلَ بَیْتِهِ فَوَقَى بِهِمْ أَصْحَابَهُ حَرَّ السُّیُوفِ وَ الْأَسِنَّهِ
فَقُتِلَ عُبَیْدَهُ بْنُ الْحَارِثِ یَوْمَ بَدْرٍ وَ قُتِلَ حَمْزَهُ یَوْمَ أُحُدٍ وَ قُتِلَ جَعْفَرٌ یَوْمَ مُؤْتَهَ وَ أَرَادَ مَنْ لَوْ شِئْتُ ذَکَرْتُ اسْمَهُ مِثْلَ الَّذِی أَرَادُوا مِنَ الشَّهَادَهِ وَ لَکِنَّ آجَالَهُمْ عُجِّلَتْ وَ مَنِیَّتَهُ أُجِّلَتْ
فَیَا عَجَباً لِلدَّهْرِ إِذْ صِرْتُ یُقْرَنُ بِی مَنْ لَمْ یَسْعَ بِقَدَمِی وَ لَمْ تَکُنْ لَهُ کَسَابِقَتِی الَّتِی لَا یُدْلِی أَحَدٌ بِمِثْلِهَا إِلَّا أَنْ یَدَّعِیَ مُدَّعٍ مَا لَا أَعْرِفُهُ وَ لَا أَظُنُّ اللَّهَ یَعْرِفُهُ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ عَلَى کُلِّ حَالٍ
وَ أَمَّا مَا سَأَلْتَ مِنْ دَفْعِ قَتَلَهِ عُثْمَانَ إِلَیْکَ فَإِنِّی نَظَرْتُ فِی هَذَا الْأَمْرِ فَلَمْ أَرَهُ یَسَعُنِی دَفْعُهُمْ إِلَیْکَ وَ لَا إِلَى غَیْرِکَ
وَ لَعَمْرِی لَئِنْ لَمْ تَنْزِعْ عَنْ غَیِّکَ وَ شِقَاقِکَ لَتَعْرِفَنَّهُمْ عَنْ قَلِیلٍ یَطْلُبُونَکَ لَا یُکَلِّفُونَکَ طَلَبَهُمْ فِی بَرٍّ وَ لَا بَحْرٍ وَ لَا جَبَلٍ وَ لَا سَهْلٍ إِلَّا أَنَّهُ طَلَبٌ یَسُوءُکَ وِجْدَانُهُ وَ زَوْرٌ لَا یَسُرُّکَ لُقْیَانُهُ وَ السَّلَامُ لِأَهْلِهِ
شرح وترجمه میر حبیب الله خوئی ج۱۷
و من کتاب له علیه السلام الى معاویه و هو الکتاب التاسع من باب المختار من کتبه علیه السلام و رسائله
فأراد قومنا قتل نبینا، و اجتیاح أصلنا و هموا بنا الهموم، و فعلوا بنا الأفاعیل، و منعونا العذب، و أحلسونا الخوف، و اضطرونا إلى جبل وعر، و أوقدوا لنا نار الحرب، فعزم الله لنا على الذب عن حوزته، و الرمی من وراء حرمته، مؤمننا یبغی بذلک الأجر، و کافرنا یحامی عن الأصل، و من أسلم من قریش خلو مما نحن فیه بحلف یمنعه، أو عشیره تقوم دونه، فهو من القتل بمکان أمن. و کان رسول الله صلى الله علیه و آله إذا احمر الباس، و أحجم الناس، قدم أهل بیته، فوقى بهم أصحابه حر السیوف و الأسنه، فقتل عبیده ابن الحارث یوم بدر، و قتل حمزه یوم أحد، و قتل جعفر یوم موته، و أراد من لو شئت ذکرت اسمه مثل الذی أرادوا من الشهاده، و لکن آجالهم عجلت، و منیته أجلت (أخرت- خ ل). فیا عجبا للدهر إذ صرت یقرن بی من لم یسع بقدمی، و لم تکن له کسابقتی التی لا یدلی أحد بمثلها إلا أن یدعی مدع ما لا أعرفه و لا أظن الله یعرفه، و الحمد لله على کل حال. و أما ما سألت من دفع قتله عثمان إلیک، فإنی نظرت فی هذا الأمر فلم أره یسعنی دفعهم إلیک و لا إلى غیرک، و لعمری لئن لم تنزع عن غیک و شقاقک، لتعرفنهم عن قلیل یطلبونک، لا یکلفونک طلبهم فی بر و لا بحر، و لا جبل و لا سهل، إلا أنه طلب یسوءک وجدانه، و زور لا یسرک لقیانه، و السلام لأهله.
«سند الکتاب و نقله على صورته الکامله و ذکر ما» «وقع من الخلط و الشتات فیه»
ما أتى به السید رضوان الله علیه من کتابه علیه السلام هذا فملتقط من کتاب طویل هو من محاسن کتابه علیه السلام بلا کلام کما سیتلى علیک و الرضی- ره- أسقط کثیرا من هذا الکتاب و أتى بشر ذمه قلیله منه، و هذه عادته رضوان الله علیه، لأن غرضه التقاط الفصیح و البلیغ من کلامه علیه السلام.
کتبه علیه السلام إلى معاویه جواب کتابه إلیه، و دفع معاویه کتابه إلى أبی مسلم الخولانی فقدم به على علی أمیر المؤمنین علیه السلام الکوفه و الکتابان مذکوران فی کتاب صفین لنصر بن مزاحم المنقری التمیمی الکوفی المتوفى فی سنی المائه الثانیه من الهجره (ص ۴۷، الطبع الناصری ۱۳۰۱ ه) و نقل عنه المجلسی رحمه الله فی المجلد الثامن من البحار (ص ۵۴۷ الطبع الکمبانی) و الرضی توفی سنه ۴۰۶ من الهجره.
و نحن نورد ما أتى به نصر فی کتاب صفین: نصر: عن عمر بن سعد، عن أبی روق أن أبا مسلم الخولانی قام إلى معاویه فی اناس من قراء أهل الشام فقالوا یا معاویه على ما تقاتل علیا و لیس لک مثل صحبته و لا قرابته و لا سابقته؟.
قال لهم: ما اقاتل علیا و أنا أدعی أن لی فی الاسلام مثل صحبته و لا هجرته و لا قرابته و لا سابقته، و لکن خبرونی عنکم ألستم تعلمون أن عثمان قتل مظلوما؟
قالوا: بلى. قال: فلیدع إلینا قتلته فنقتلهم به و لا قتال بیننا و بینه. قالوا:فاکتب کتابا یأتیه بعضنا.
فکتب إلى علی هذا الکتاب مع أبی مسلم الخولانی، فقدم به على علی.
ثم قام أبو مسلم خطیبا، فحمد الله و أثنى علیه ثم قال: أما بعدک فانک قد قمت بأمر و تولیته و الله ما احب أنه لغیرک إن أعطیت الحق من نفسک، إن عثمان قتل مسلما محرما مظلوما، فادفع إلینا قتلته و أنت أمیرنا، فإن خالفک أحد من الناس کانت أیدینا لک ناصره، و ألسنتنا لک شاهده، و کنت ذا عذر و حجه.
فقال له علی: اغد علی غدا فخذ جواب کتابک.
فانصرف ثم رجع من الغد لیأخذ جواب کتابه، فوجد الناس قد بلغهم الذی جاء فیه، فلبست الشیعه أسلحتها، ثم غدوا فملئوا المسجد و أخذوا ینادون:کلنا قتل ابن عفان، و أذن لأبی مسلم فدخل على علی أمیر المؤمنین فدفع إلیه جواب کتاب معاویه.
فقال له أبو مسلم: قد رأیت قوما مالک معهم أمر، قال: و ما ذاک؟. قال:
بلغ القوم أنک ترید أن تدفع إلینا قتله عثمان فضجوا و اجتمعوا و لبسوا السلاح و زعموا أنهم کلهم قتله عثمان.
فقال علی علیه السلام و الله ما أردت أن أدفعهم إلیک طرفه عین، لقد ضربت هذا الأمر أنفه و عینیه ما رأیته ینبغی لی أن أدفعهم إلیک و لا إلى غیرک، فخرج بالکتاب و هو یقول: الان طاب الضراب.
«کتاب معاویه الى أمیر المؤمنین على علیه السلام»
قال نصر بالسند المقدم: و کان کتاب معاویه إلى علی علیه السلام:
بسم الله الرحمن الرحیم من معاویه بن أبی سفیان إلى علی بن أبی طالب سلام علیک فإنی أحمد إلیک الله الذی لا إله إلا هو، أما بعد فإن الله اصطفى محمدا بعلمه و جعله الأمین على وحیه، و الرسول إلى خلقه، و اجتبى له من المسلمین أعوانا أیده الله بهم، فکانوا فی منازلهم عنده على قدر فضائلهم فی الإسلام.
فکان أفضلهم فی إسلامه و أنصحهم لله و لرسوله الخلیفه من بعده و خلیفه خلیفته و الثالث الخلیفه المظلوم عثمان فکلهم حسدت، و على کلهم بغیت، عرفنا ذلک فی نظرک الشزر و فی قولک الهجر و فی تنفسک الصعداء، و فی إبطائک عن الخلفاء، تقاد إلى کل منهم کما یقاد الفحل المخشوش حتى تبایع و أنت کاره.
ثم لم تکن لأحد منهم بأعظم حسدا منک لابن عمک عثمان و کان أحقهم أن لا تفعل ذلک به فی قرابته و صهره، فقطعت رحمه، و قبحت محاسنه، و ألبت الناس علیه، و بطنت و ظهرت حتى ضربت إلیه آباط الإبل، و قیدت إلیه الخیل العراب و حمل علیه السلاح فی حرم رسول الله صلى الله علیه و آله، فقتل معک فی المحله و أنت تسمع فی داره الهائعه لا تردع الظن و التهمه عن نفسک فیه بقول و لا فعل.
فاقسم صادقا أن لو قمت فیما کان من أمره مقاما واحدا تنهنه الناس عنه ما عدل بک من قبلنا من الناس أحد، و لمحى ذلک عندهم ما کانوا یعرفونک به من المجانبه لعثمان و البغی علیه.
و اخرى أنت بها عند أنصار عثمان ظنین إیواءک قتله عثمان، فهم عضدک و أنصارک و یدک و بطانتک، و قد ذکر لی أنک تنصل من دمه، فان کنت صادقا فأمکنا من قتلته نقتلهم به و نحن أسرع إلیک، و إلا فانه لیس لک و لا لأصحابک إلا السیف.
و الذی لا إله إلا هو لنطلبن قتله عثمان فی الجبال و الرمال و البر و البحر حتى یقتلهم الله أو لتلحقن أرواحنا بالله، و السلام.
«جواب أمیر المؤمنین علیه السلام الى معاویه»
قال نصر: فکتب إلیه علی علیه السلام:
بسم الله الرحمن الرحیم من عبد الله علی أمیر المؤمنین إلى معاویه بن أبی سفیان، أما بعد، فإن أخا خولان قدم علی بکتاب منک تذکر فیه محمدا صلى الله علیه و آله و ما أنعم الله علیه به من الهدى و الوحی، فالحمد لله الذی صدقه الوعد، و تمم له النصر و مکن له فی البلاد، و أظهره على أهل العدى و الشنان من قومه الذین و ثبوا به (و ثبوا علیه- خ ل) و شنفوا له، و أظهروا له التکذیب، و بارزوه بالعداوه، و ظاهروا على إخراجه و على إخراج أصحابه، و ألبوا علیه العرب و جامعوهم على حربه، و جهدوا فی أمره کل الجهد، و قلبوا له الامور حتى ظهر أمر الله و هم کارهون، و کان أشد الناس علیه إلبه اسرته و الأدنى فالأدنى من قومه إلا من عصمه الله منهم.
یا ابن هند فلقد خبأ لنا الدهر منک عجبا، و لقد قدمت فأفحشت، إذ طفقت تخبرنا عن بلاء الله تعالى فی نبیه محمد صلى الله علیه و آله و فینا، فکنت فی ذلک کجالب التمر إلى هجر، أو کداعی مسدده إلى النضال، و ذکرت أن الله اجتبى له من المسلمین أعوانا أیده الله بهم فکانوا فی منازلهم عنده على قدر فضائلهم فی الإسلام، فکان أفضلهم زعمت (کما زعمت- خ ل) فی الإسلام و أنصحهم لله و رسوله الخلیفه و خلیفه الخلیفه، و لعمری إن مکانهما من الإسلام لعظیم، و إن المصاب بهما لجرح فی الاسلام شدید، رحمهما الله و جزاهما بأحسن الجزاء.[۲] و ذکرت أن عثمان کان فی الفضل ثالثا، فان یکن عثمان محسنا فسیجزیه الله بإحسانه، و إن یکن مسیئا فسیلقى ربا غفورا لا یتعاظمه ذنب أن یغفره.
و لعمر الله[۳] إنی لأرجو إذا أعطى الله الناس على قدر فضائلهم فی الاسلام و نصیحتهم لله و لرسوله أن یکون نصیبنا فی ذلک الأوفر.
إن محمدا صلى الله علیه و آله لما دعا إلى الایمان بالله و التوحید کنا أهل البیت أول من آمن به و صدق بما جاء به، فلبثنا أحوالا مجرمه و ما یعبد الله فی ربع ساکن من العرب غیرنا، فأراد قومنا قتل نبینا و اجتیاح أصلنا، و هموا بنا الهموم، و فعلوا بنا الأفاعیل.
فمنعونا المیره، و أمسکوا عنا العذب، و أحلسونا الخوف، و جعلوا علینا الأرصاد و العیون، و اضطرونا إلى جبل و عر، و أوقدوا لنا نار الحرب، و کتبوا علینا بینهم کتابا لا یواکلونا، و لا یشاربونا، و لا یناکحونا، و لا یبایعونا، و لا نأمن فیهم حتى ندفع النبی صلى الله علیه و آله فیقتلونه و یمثلوا به، فلم نکن نأمن فیهم إلا من موسم إلى موسم.
فعزم الله لنا على منعه و الذب عن حوزته، و الرمی من وراء حرمته،و القیام بأسیافنا دونه فی ساعات الخوف و اللیل و النهار، فمؤمننا یرجو بذلک الثواب و کافرنا یحامی به عن الأصل.
فأما من أسلم من قریش بعد فانهم مما نحن فیه أخلیاء فمنهم حلیف ممنوع أو ذو عشیره تدافع عنه، فلا یبغیه أحد بمثل ما بغانا به قومنا من التلف، فهم من القتل بمکان نجوه و أمن، فکان ذلک ما شاء الله أن یکون.
ثم أمر الله رسوله بالهجره، و أذن له بعد ذلک فی قتال المشرکین، فکان إذا احمر البأس و دعیت نزال، أقام أهل بیته فاستقدموا، فوقى أصحابه بهم حر الأسنه و السیوف.
فقتل عبیده یوم بدر، و حمزه یوم احد، و جعفر و زید یوم موته، و أراد لله من لو شئت ذکرت اسمه مثل الذی أرادوا من الشهاده مع النبی صلى الله علیه و آله غیر مره إلا أن آجالهم عجلت، و منیته اخرت، و الله ولی الإحسان إلیهم، و المنان علیهم بما قد أسلفوا من الصالحات.
فما سمعت بأحد و لا رأیت فیهم من هو أنصح لله فی طاعه رسوله، و لا أطوع لرسوله فی طاعه ربه، و لا أصبر على اللأواء و الضراء و حین البأس و مواطن المکروه مع النبی صلى الله علیه و آله من هؤلاء النفر الذین سمیت لک، و فی المهاجرین خیر کثیر نعرفه جزاهم الله بأحسن أعمالهم.
و ذکرت (فذکرت- خ ل) حسدی الخلفاء و إبطائی عنهم بغیی علیهم، فأما البغی فمعاذ الله أن یکون. و أما الإبطاء عنهم و الکراهه لأمرهم فلست أعتذر منه إلى الناس، لأن الله جل ذکره لما قبض نبیه صلى الله علیه و آله قالت قریش: منا أمیر و قالت الأنصار: منا أمیر، فقالت قریش: منا محمد رسول الله فنحن أحق بذلک الأمر، فعرفت ذلک الأنصار فسلمت لهم الولایه و السلطان فاذا استحقوها بمحمد صلى الله علیه و آله دون الأنصار فإن أولى الناس بمحمد صلى الله علیه و آله أحق بها منهم و إلا فإن الأنصار أعظم العرب فیها نصیبا فلا أدری أصحابی سلموا من أن یکونوا حقی أخذوا، أو الأنصار ظلموا عرفت أن حقی هو المأخوذ و قد ترکته لهم تجاوز الله عنهم.
و أما ما ذکرت من أمر عثمان و قطیعتی رحمه و تألیبی علیه، فان عثمان عمل ما بلغک، فصنع الناس ما قد رأیت، و قد علمت أنی کنت فی عزله عنه إلا أن تتجنى فتجن ما بدا لک.
و أما ما ذکرت من أمر قتله عثمان فإنی نظرت فی هذا الأمر و ضربت أنفه و عینیه، فلم أرد فعهم إلیک و لا إلى غیرک، و لعمری لئن لم تنزع عن غیک و شقاقک لتعرفنهم عن قلیل یطلبونک و لا یکلفونک أن تطلبهم فی بر و لا بحر و لا جبل و لا سهل و قد کان أبوک أتانی حین ولى الناس أبا بکر فقال: أنت أحق بعد محمد صلى الله علیه و آله بهذا الأمر و أنا زعیم لک بذلک على من خالف علیک، ابسط یدک ابایعک فلم أفعل.
و أنت تعلم أن أباک قد کان قال ذلک و أراده حتى کنت أنا الذی أبیت لقرب عهد الناس بالکفر، مخافه الفرقه بین أهل الإسلام، فأبوک کان أعرف بحقی منک فإن تعرف من حقی ما کان یعرف أبوک تصب رشدک، و إن لم تفعل، فسیغنی (فسیغنینی ظ) الله عنک و السلام.
انتهى کتابه الشریف برمته على ما أتى به نصر فی صفین و إذا قایست بینه و بین ما نقله الرضی رضوان الله علیه فی النهج یظهر لک أنه- ره- أسقط کثیرا من فصول الکتاب و نقل فی النهج طائفه منه.ثم یوجد بعض فقرات هذا الکتاب فی الکتاب الثامن و العشرین من هذا الباب أوله قوله: و من کتاب له علیه السلام إلى معاویه جوابا و هو من محاسن الکتاب، أما بعد فقد أنانی کتابک تذکر فیه اصطفاء- إلخ.
اللغه
(الاجتیاح) اجوف واوی یقال: جاحه من باب قال و اجتاحه بمعنى أی أهلکه و استأصله. و الجوح: الاستیصال و الاهلاک.
(الهم) بالفتح: واحد الهموم أی القصد، أو ما تجیل لفعله و إیقاعه فکرک و الهم أیضا مصدر هممت بالشیء من باب نصر إذا نویته و عزمت علیه و قصدته.
(الفعل) بالکسر اسم الحدث جمعه فعال مثل قدح و قداح و یجمع على الأفعال أیضا، و یجمع الأفعال على الأفاعیل. و قیل: الأفاعیل جمع أفعوله و هی الفعل الذمی و یقال لمن أثر آثارا منکره: فعل الأفاعیل.
(العذب) بفتح أوله و سکون ثانیه: قال الراغب: ماء عذب: طیب بارد قال تعالى: هذا عذب فرات سائغ شرابه- الفاطر ۱۲». عذب الماء عذوبه من باب شرف: ساغ مشربه فهو عذوب و استعذبته رأیته عذبا و جمعه عذاب مثل سهم و سهام. و العذب أیضا: المستساغ من الطعام. و الطیب من العیش.
تشبیه (أحلسونا الخوف) قال المرزوقی فی شرح الحماسه: الحلس واحد من أحلاس البیت. قال: قال الخلیل: و هو ما یبسط تحت حر المتاع من مسح و جوالق و نحوهما.و فی الصحاح عن الأصمعی: الحلس للبعیر و هو کساء رقیق یکون تحت البرذعه، و أحلاس البیوت ما یبسط تحت حر الثیاب. و فی الحدیث: کن حلس بیتک، أی لا تبرح، و قولهم: نحن أحلاس الخیل أی نقتنیها و نلزم ظهورها، و أحلست البعیر أی ألبسته الحلس، و أحلست فلانا یمینا إذا أمررتها علیه. و أحلست السماء أی مطرت مطرا دقیقا دائما.
و فی النهایه الأثیریه: و فی حدیث الفتن عد منها فتنه الأحلاس، الأحلاس جمع حلس و هو الکساء الذی یلی ظهر البعیر تحت القتب، شبهها به للزومها و دوامها و منه حدیث أبی موسى قالوا: یا رسول الله فما تأمرنا؟ قال: کونوا أحلاس بیوتکم أی ألزموها. و منه حدیث أبی بکر: کن حلس بیتک حتى یأتیک ید خاطئه أو منیه قاضیه.
فتحصل مما قدمنا فی الحلس أن المراد من قوله علیه السلام «أحلسونا الخوف» أنهم جعلوا الخوف لهم کالحلس أی جعلوه ملازما لهم من حیث إن الحلس ملازم ظهر البغیر، و أحلاس البیوت ملازمه لها. أو أنهم ألبسوهم الخوف و هذا کالأول یفید أنهم ألزموهم الخوف.(وعر) بفتح أوله و سکون ثانیه: المکان الصلب الغلیظ ضد السهل، یقال و عر و طریق و عر و مطلب و عر و یقال بالفارسیه: دشوار و سخت. قالت کنزه(الحماسه ۲۴۱):
| لهفی على القوم الذین تجمعوا | بذی السید لم یلقوا علیا و لا عمرا | |
| فان یک ظنی صادقا و هو صادقی | بشمله یحبسهم بها محبسا وعرا | |
و الوعر أیضا: المکان المخیف الوحش. و الجبل الوعر: الصعب المرتقى.
(الذب): الدفع و المنع. (حوزته) فی الصحاح: الحوزه: الناحیه و حوزه الملک بیضته. (الحرمه) کلقمه: ما لا یحل انتهاکه. (یبغی) أی یطلب.
و منه قوله صلى الله علیه و آله: ألا إن الله یحب بغاه العلم (ج ۱ من الوافی ص ۳۶) أی طلابه جمع باغ کهداه و هاد. (أحجم الناس) أی نکصوا و تأخروا هیبه و کفوا عن الحرب قال الجوهری: حجمته عن الشیء أحجمه- بالضم- أی کففته عنه، یقال:حجمته عن الشیء فأحجم أی کففته فکف، و هو من النوادر مثل کببته فأکب.
(لم یسع) من السعی. استعاره (لا یدلى) واوی من دل و، یقال: أدلى برحمه أی توسل بقرابته، و أدلى بحجته أی أحضرها و احتج بها. و أدلى إلى الحاکم بمال أی دفعه إلیه لیجعله وسیله إلى قضاء حاجته منه و فی القرآن الکریم: و لا تأکلوا أموالکم بینکم بالباطل و تدلوا بها إلى الحکام (البقره- ۱۸۹) و الأصل فی ذلک من دلوت الدلو و أدلیتها ثم استعیر للتوصل إلى الشیء. و فی الشفاعه یقال: دلوت بفلان أی استشفعت به و لا یقال حینئذ أدلیت به.
قال عصام بن عبید الله کما فی الحماسه (الحماسه ۴۰۲) و على ما فی البیان و التبیین (ص ۳۱۶ ج ۲) قال همام الرفاشی:
| فقد جعلت إذا ما حاجتی نزلت | بباب قصرک أدلوها بأقوام | |
قال المرزوقی فی معناه: إذا اتفق ما لا بد لی منک و من معونتک من حاجه أو عارض سبب فانی معتمد على غیری فی التنجز و الاستعساف، و معنى «أدلوها» من قولک دلوت الدلو إذا أخرجتها من البئر، أی أتسبب بغیری و أصون من التبذل عرضی.
(لعمری) العمر بالفتح: الحیاه و الدین، قال فی أقرب الموارد: و منه لعمری فی القسم أی لدینی.
(لم تنزع عن غیک) النزع عن الشیء: الکف عنه. (الغی): الضلال (الشقاق) الخلاف. التکلیف: الأمر بما یشق علیک من الکلفه بمعنى المشقه.
(زور) بالفتح جاء مصدرا و غیر مصدر و على الثانی یستوی فیه المفرد و المثنى و الجمع و المذکر و المؤنث. یقال: رجل زور و قوم زور و نساء زور. قال الجوهری الزور، الزائرون یقال: رجل زائر و قوم زور و زوار مثل سافر و سفر و سفار، و نسوه زور أیضا. زاره زورا من باب قال: أتاه بقصد الالتقاء به.
قال زیاد بن حمل کما فی کتاب الحماسه لأبی تمام الطائی (الحماسه ۵۷۷) أو زیاد بن منقذ کما قاله الجوهری فی ماده قزم من الصحاح:
| زارت رویقه شعثا بعد ما هجعوا | لدى نواحل فی أرساغها الخدم | |
| و قمت للزور مرتاعا و أرقنی | فقلت أهی سرت أم عادنی حلم | |
و الأصل فی ذلک زرت فلانا أى تلقیته بزوری أو قصدت زوره نحو و جهته و الزور أعلى الصدر.
(لقیان) بضم اللام و کسرها مصدر من لقیت فلانا من باب علم أی صادقته و رأیته.
الاعراب
الضمیران فی حوزته و حرمته یرجعان إلى النبی صلى الله علیه و آله کما یدل علیه سیاق الکلام، و قوله علیه السلام بعد ذلک «و القیام بأسیافنا دونه فی ساعات الخوف و اللیل و النهار» على ما مر فی ذکر سند الکتاب.
«و من أسلم» الواو للحال فالجمله حالیه، أصحابه مفعول لفعل وقى و حر السیوف مفعول ثان له.
قوله علیه السلام «أراد من» من فاعل أراد، و مثل الذى مفعوله و الضمیر فی منیته راجع إلى من، و فی أرادوا و آجالهم إلى عبیده و من بعده، و کلمه من فی من الشهاده بیانیه تبین المثل.و العمر بالفتح و الضم و إن کانا مصدرین بمعنى إلا أن المفتوح منهما یستعمل فی القسم، فاذا أدخلت علیه اللام رفعته بالابتداء و اللام لتوکید الابتداء و الخبر محذوف و التقدیر لعمری قسمی أو ما أقسم به، فان لم تأت باللام نصبته نصب المصادر و فتحه الفاء فی «لتعرفنهم» لیست علامه النصب، بل هی لمکان النون المشدده المؤکده، لأن آخر الفعل المخاطب المذکر إذا کان مؤکدا بنونی التأکید یفتح لئلا یلتبس بالجمع المذکر و المفرد المؤنث إذا کانا مؤکدین بهما.
و اختلف فی هذه الفتحه فقال ابن السراج و المبرد و الفارسی: بناء للترکیب و قال سیبویه و السیرافی و الزجاج: عارضه للساکنین و هما آخر الفعل و النون الأولى، و محل یطلبونک النصب مفعولا ثانیا لتعرفنهم بمعنى لتعلمنهم.«طلبهم» منصوب، أی لا یکلفونک فی طلبک إیاهم فی بر و لا بحر- إلخ.
«لقیانه» الضمیر فیه راجع إلى الزور فان کان الزور مصدرا کما هو الظاهر من سیاق الکلام حیث جعل قبال الطلب فالأمر ظاهر، و إن کان اسم جمع بمعنى الزائرین فإفراد الضمیر باعتبار إفراد لفظ الزور، و هذا لا یخلو من تکلف.
المعنى
قد أشار علیه السلام فی هذا الکتاب المستطاب إلى طائفه من فضائله و حمایه أهل بیت النبی من المسلم و الکافر النبی صلى الله علیه و آله عن الأعداء، و إلى نبذه مما دار بین المسلمین و المشرکین و غیرها مما سنتلوها علیک. و قد أجاب علیه السلام عن کل فصل من کتاب معاویه بفصل و ذلک لما یلی:
قوله علیه السلام: (بسم الله الرحمن الرحیم من علی أمیر المؤمنین- إلى قوله إلا من عصمه الله منهم) قد أشار فی هذا الفصل بعد حمد الله و ثنائه إلى ما فعل أهل العدى و الشنان من قومه صلى الله علیه و آله به حیث کذبوه و بارزوه بالعداوه و شنفوا له أی أبغضوه حتى ظاهروا على إخراجه من مکه و حرضوا العرب على حربه صلى الله علیه و آله، و لم یقصروا فی شیء کان یؤذیه من قول أو فعل إلا فعلوه، و کانت عداوتهم به صلى الله علیه و آله و اغره فی صدورهم حتى أجمعوا فی قتله، و لکن الله تعالى صدقه الوعد، و تمم له النصر و مکن له فی البلاد، و أظهره علیهم، قال: عز من قائل کتب الله لأغلبن أنا و رسلی إن الله قوی عزیز (المجادله- ۲۲).
ثم ذکر أن اسرته أی أهله کانوا أشد الناس به صلى الله علیه و آله إلبه و عداوه، و فیه تعریض بما فعل أبو سفیان و شیعته به صلى الله علیه و آله من أنحاء الایذاء و أنواع المعاداه، و کان أبو سفیان یحث الناس و یحرضهم على قتاله و قتله.
ثم استثنى علیه السلام من الاسره من عصمهم الله، أی حفظهم و وقاهم من إیذائه صلى الله علیه و آله، بل وفقهم الله بنصره و عزم لهم على منعه و الذب عن حوزته و المراد من قوله علیه السلام: «إلا من عصمهم الله منهم» هو من عصمهم الله بالاسلام منهم و کانوا یومئذ قلیلین، کما فی السیره الهشامیه (ص ۲۶۴ ج ۱ طبع مصر ۱۳۷۵ ه) قال ابن اسحاق: فلما بادى رسول الله صلى الله علیه و آله قومه بالاسلام و صدع به کما أمره الله لم یبعد منه قومه، و لم یردوا علیه- فیما بلغنی- حتى ذکر آلهتهم و عابها فلما فعل ذلک أعظموه و ناکروه و أجمعوا على خلافه و عداوته إلا من عصم الله تعالى منهم بالإسلام و هم قلیل مستخفون.
أو أراد بمن عصمهم الله نفسه و أباه أبا طالب و العباس و حمزه ممن حدب على رسول الله صلى الله علیه و آله و قام دونه و وقاه عن أذى الناس و حماه و إن لم یکن بعضهم أسلم بعد کما سیتضح لک بعید هذا.
قوله علیه السلام: (یا ابن هند فلقد- إلى قوله: أن یغفره) أجاب علیه السلام بهذا الفصل عما کتب إلیه معاویه من: «أن الله تعالى اجتبى له صلى الله علیه و آله من المسلمین أعوانا أیده الله بهم فکانوا فی منازلهم عنده على قدر فضائلهم فی الإسلام».
غرضه أن هذا الأمر کان له علیه السلام أوضح و أبین، و أنه علیه السلام کان أعلم به من غیره، لأنه علیه السلام کان صاحب لواء رسول الله صلى الله علیه و آله فی کل زحف و کان أول من آمن به، و أول من صلى معه، و ما رأى أحد من المسلمین مثل عنائه فی الحروب و لم یشرکه أحد فی حمایه الدین و الذب عن حوزته و فی خذلان أهل الکفر و العدوان و إرغام شیعه الشیطان.
و العجب من معاویه یخبره علیه السلام بذلک و لم یکن له سعی فی الدین و لذا قال له الأمیر علیه السلام تهکما به: یا ابن هند فلقد خبأ لنا الدهر منک عجبا.
قوله علیه السلام: «کجالب التمر إلى هجر» مثل یضرب به لمن یجیء بالعلم إلى من هو أعلم منه، و یأتی بشیء إلى من کان أصل ذلک الشیء عنده، کما یقال بالفارسیه: لقمان را حکمت آموخت، قطره بدریا فرستاد، زیره بکرمان برد خرما بعربستان فرستاد، و لا ریب أن هذا العمل خطاء و عامله مخطئ.
قال المیدانی فی فصل الکاف المفتوحه من الباب الثانی و العشرین من مجمع الأمثال فی بیان مثل «کمستبضع التمر إلى هجر»: قال أبو عبیده: هذا من الأمثال المبتذله و من قدیمها و ذلک أن هجر معدن التمر و المستبضع إلیه مخطئ، و یقال أیضا: کمستبضع التمر إلى خیبر. قال النابغه الجعدی:
| و إن امرأ أهدى إلیک قصیده | کمستبضع تمرا إلى أهل خیبرا | |
و هجر محرکه اسم بلد معروف بالیمن. و قال آخر:
| أهدى کمستبضع تمرا إلى هجر | أو حامل و شیء أبراد إلى یمن | |
و قوله علیه السلام: «أو کداعی مسدده إلى النضال» مثل کالأول، أی کمن یدعو من یعلمه الرمی إلى المناضله أی المراماه.
و الغرض أن إخبار معاویه أمیر المؤمنین علیا علیه السلام بأن الله اجتبى للرسول أعوانا من المسلمین أیده الله بهم، کمن جلب التمر إلى هجر أو کمن دعى مسدده إلى النضال، لأنه علیه السلام کان لرسول الله صلى الله علیه و آله ظهیرا فی کل شده و عناء من ابتداء دعوته صلى الله علیه و آله إلى الاسلام إلى لقائه الملک العلام.
و لذا قال علیه السلام: یا ابن هند فلقد خبأ لنا الدهر منک عجبا، و لقد قدمت فأفحشت إذ طفقت تخبرنا عن بلاء الله تعالى فی نبیه محمد صلى الله علیه و آله و فینا، فکنت فی ذلک کجالب التمر إلى هجر- إلخ، و لا یخفى لطف کلامه علیه السلام.
قوله علیه السلام: «و لعمر الله إنى لأرجو- إلى قوله: نصیبنا فی ذلک الأوفر»
معنى لعمر الله، أحلف ببقاء الله و دوامه، و الغرض من هذا الفصل جواب عما قال معاویه «من أن الله اجتبى للرسول صلى الله علیه و آله أعوانا- إلى قوله: على قدر فضائلهم فی الاسلام».
و لما کان أمیر المؤمنین علیه السلام عونا لرسول الله صلى الله علیه و آله فی الشدائد، و لم یبلغ إلى رتبه حمایته عن الدین و لا إلى قدر فضیلته فی الاسلام وزنه نصیحته لله و لرسوله أحد، و لا اخال إنسانا ینکرها، قال علیه السلام: إنی لأرجو إذا أعطى الله الناس على قدر فضائلهم فی الاسلام و نصیحتهم لله و رسوله أن یکون نصیبنا فی ذلک الأوفر.
قال المسعودی فی مروج الذهب (ص ۴۹ ج ۲ طبع مصر ۱۲۴۶ ه):و الأشیاء التی استحق بها أصحاب رسول الله صلى الله علیه و آله الفضل هی السبق إلى الإیمان، و الهجره، و النصره لرسول الله صلى الله علیه و آله، و القربى منه، و القناعه، و بذل النفس له و العلم بالکتاب و التنزیل، و الجهاد فی سبیل الله، و الورع، و الزهد، و القضاء و الحکم، و العفه، و العلم، و کل ذلک لعلی علیه السلام منه النصیب الأوفر و الحظ الأکبر مضافا إلى ما ینفرد به من قول رسول الله صلى الله علیه و آله حین آخى بین أصحابه:
أنت أخی، و هو صلى الله علیه و آله لا ضد له و لا ند، و قوله صلى الله علیه و آله: أنت منی بمنزله هارون من موسى إلا أنه لا نبی بعدی، و قوله صلى الله علیه و آله: من کنت مولاه فعلی مولاه اللهم وال من والاه و عاد من عاداه، ثم دعاه صلى الله علیه و آله و قد قدم إلیه أنس الطائر: اللهم ادخل إلی أحب خلقک إلیک یأکل معی من هذا الطائر فدخل علیه علی علیه السلام إلى آخر الحدیث، فهذا و غیره من فضائله.
قوله علیه السلام: «إن محمدا صلى الله علیه و آله لما دعى الى الإیمان بالله و التوحید کنا أهل البیت أول من آمن به و صدق بما جاء به» توافرت الأخبار من الفریقین أن علیا أمیر المؤمنین علیه السلام کان أول ذکر أسلم مع رسول الله صلى الله علیه و آله و أول من کان صلى معه صلى الله علیه و آله. هذا لو سلمنا أنه علیه السلام لم یکن أول من أسلم معه فقد قال أبو جعفر الطبری فی التاریخ (ص ۵۶ ج ۲): حدثنا أبو کریب قال: حدثنا وکیع عن شعبه، عن عمرو بن مره، عن أبی حمزه مولى الأنصار، عن زید بن أرقم قال:
أول من أسلم مع رسول الله صلى الله علیه و آله علی بن أبی طالب علیه السلام. و بهذا الاسناد عن زید بن أرقم یقول: أول رجل صلى مع رسول الله صلى الله علیه و آله علی علیه السلام.
و فی السیره الهشامیه (ص ۲۴۵ ج ۱): قال ابن اسحاق: ثم کان أول ذکر من الناس آمن برسول الله صلى الله علیه و آله و صلى معه و صدق بما جاءه من الله تعالى: علی بن أبی طالب بن عبد المطلب بن هاشم رضوان الله و سلامه علیه، و هو یومئذ ابن عشر سنین.
و فی السیره الحلبیه (ص ۳۰۳ ج ۱): فی المرفوع عن سلمان أن النبی صلى الله علیه و آله قال: أول هذه الامه ورودا علی الحوض أولها اسلاما علی بن أبی طالب علیه السلام.
و قال أبو جعفر الطبری فی التاریخ: حدثنا ابن حمید، قال: حدثنا إبراهیم ابن المختار عن شعبه، عن أبی بلج، عن عمرو بن میمون، عن ابن عباس قال: أول من صلى علی.
و قال أیضا: حدثنا زکریا بن یحیى الضریر قال: حدثنا عبد الحمید بن بحر قال: أخبرنا شریک عن عبد الله بن محمد بن عقیل، عن جابر قال: بعث النبی صلى الله علیه و آله یوم الاثنین و صلى علی یوم الثلاثاء.
و قال الیعقوبی فی التاریخ: (ص ۱۷ ج ۲): کان أول من أسلم خدیجه بنت خویلد من النساء، و علی بن أبی طالب من الرجال.
و قال أبو جعفر الطبری (ص ۵۶ ج ۲): حدثنا أحمد بن الحسن الترمذی قال: حدثنا عبید الله بن موسى قال: أخبرنا العلاء عن المنهال بن عمرو، عن عباد بن عبد الله قال: سمعت علیا علیه السلام یقول: أنا عبد الله، و أخو رسوله، و أنا الصدیق الأکبر لا یقولها بعدی إلا کاذب مفتر، صلیت مع رسول الله صلى الله علیه و آله قبل الناس بسبع سنین.
و قال: حدثنی محمد بن عبید المحاربی قال: حدثنا سعید بن خثیم عن أسد بن عبده البجلی، عن یحیى بن عفیف، عن عفیف قال: جئت فی الجاهلیه إلى مکه فنزلت على العباس بن عبد المطلب قال: فلما طلعت الشمس و حلقت فی السماء و أنا أنظر إلى الکعبه أقبل شاب فرمى ببصره إلى السماء، ثم استقبل الکعبه فقام مستقبلها فلم یلبث حتى جاء غلام فقام عن یمینه، قال: فلم یلبث حتى جاءت امرأه فقامت خلفهما، فرکع الشاب فرکع الغلام و المرأه، فرفع الشاب فرفع الغلام و المرأه فخر الشاب ساجدا فسجدا معه. فقلت: یا عباس أمر عظیم فقال: أمر عظیم، أ تدری من هذا؟ فقلت: لا. قال: هذا محمد بن عبد الله بن عبد المطلب، ابن أخی، أ تدری من هذا معه؟ قلت: لا. قال: هذا علی بن أبی طالب بن عبد المطلب، ابن أخی. أ تدری من هذه المرأه التی خلفهما؟ قلت: لا. قال: هذه خدیجه بنت خویلد زوجه ابن أخی و هذا حدثنی إن ربک رب السماء أمرهم بهذا الذی تراهم علیه و أیم الله ما أعلم على ظهر الأرض کلها أحدا على هذا الدین غیر هؤلاء الثلاثه.
أقول: و قد رواه ابن الأثیر فی اسد الغابه فی ترجمه عفیف هذا و هو عفیف الکندی.
بیان: قوله: استقبل الکعبه، و اعلم أن الکعبه زادها الله شرفا لم تکن عندئذ قبله، و أن النبی صلى الله علیه و آله صلى إلى بیت المقدس بعد النبوه ثلاث عشره سنه بمکه و تسعه عشر شهرا بالمدینه، ثم صرفه الله تعالى عن البیت المقدس إلى الکعبه.و فی السیره الهشامیه (ص ۶۰۶ ج ۱ طبع مصر ۱۳۷۵ ه). قال ابن اسحاق:و یقال: صرفت القبله فی شعبان على رأس ثمانیه عشر شهرا من مقدم رسول الله صلى الله علیه و آله المدینه.
و فی إزاحه العله فی معرفه القبله لأبی الفضل شاذان بن جبرئیل القمی: قال معاویه بن عمار: قلت لأبی عبد الله علیه السلام: متى صرف رسول الله صلى الله علیه و آله إلى الکعبه؟ قال:بعد رجوعه من بدر و کان یصلی بالمدینه إلى بیت المقدس سبعه عشر شهرا ثم أعید إلى الکعبه.و فی القانون المسعودی للعلامه أبی الریحان البیرونی (ص ۲۵۶ ج ۱ طبع حیدر آباد الدکن): صرف القبله عن بیت المقدس إلى الکعبه لصلاه العصر کان فی الیوم السادس عشر من شعبان.
و قول عفیف بأنه صلى الله علیه و آله قام للصلاه مستقبل الکعبه یوافق ما روی أن رسول الله صلى الله علیه و آله طول مقامه بمکه کان یجعل الکعبه بینه و بین بیت المقدس إذا أمکن کما رواه الشیخ الجلیل فی الاحتجاج باسناده إلى أبی محمد العسکری علیه السلام.و فی السیره النبویه لابن هشام: کان رسول الله صلى الله علیه و آله بمکه و قبلته إلی الشام فکان إذا صلى بین الرکن الیمانی و الحجر الأسود، و جعل الکعبه بینه و بین الشام (ص ۲۹۸ ج ۱ طبع مصر ۱۳۷۵ ه).
و لنا رساله مفرده فی الوقت و القبله أتینا فیها بجمیع ما یجب أن یعلم فیهما من طرق معرفه خط الزوال تنتهی إلى ثلاثین طریقا، و طرق تحصیل سمت القبله و بیان أخبارهما و غیرها ببراهین هندسیه و أدله فقهیه ما إخال بغاه العلم یستغنون عنها أو یبغون لها بدلا.
و قال أبو جعفر الطبری: حدثنا ابن حمید قال: حدثنا سلمه عن ابن اسحاق قال: کان أول ذکر آمن برسول الله صلى الله علیه و آله علی بن أبی طالب و هو یومئذ ابن عشر سنین و کان مما أنعم الله به على علی بن أبی طالب علیه السلام أنه کان فی حجر رسول الله صلى الله علیه و آله قبل الإسلام.
و قد تظافرت الأخبار بأنه علیه السلام قد ربی فی حجر رسول الله صلى الله علیه و آله قبل الاسلام ففی السیرتین و تاریخ الطبری و غیر واحد من الکتب المدونه فی ذلک من الفریقین و قد أتى أبو جعفر الطبری بما أتى به ابن هشام فی السیره من غیر تغییر.
قال الطبری: حدثنا ابن حمید قال: حدثنا سلمه قال: حدثنی محمد بن إسحاق قال. فحدثنی عبد الله بن أبی نجیح عن مجاهد بن جبر أبی الحجاج قال: کان من نعمه الله على علی بن أبی طالب و ما صنع الله له و أراده به من الخیر أن قریشا أصابتهم أزمه شدیده و کان أبو طالب ذا عیال کثیر فقال رسول الله صلى الله علیه و آله للعباس عمه و کان من أیسر بنی هاشم: یا عباس إن أخاک أبا طالب کثیر العیال و قد اصاب الناس ما ترى من هذه الأزمه فانطلق بنا فلنحفف عنه من عیاله آخذ من بنیه رجلا و تأخذ من بنیه رجلا فنکفهما عنه.
قال العباس: نعم فانطلقا حتى أتیا أبا طالب فقالا: إنا نرید أن نخفف عنک من عیالک حتى ینکشف عن الناس ما هم فیه.
فقال لهما أبو طالب: إذا ترکتما لی عقیلا فاصنعا ما شئتما، فأخذ رسول الله صلى الله علیه و آله علیا فضمه إلیه، و أخذ العباس جعفرا فضمه إلیه، فلم یزل علی بن أبی طالب مع رسول الله صلى الله علیه و آله حتى بعثه الله نبیا فاتبعه علی فامن به و صدقه، و لم یزل جعفر عند العباس حتى أسلم و استغنى عنه.
و قال: حدثنا ابن حمید قال: حدثنا سلمه قال: فحدثنی محمد بن إسحاق قال: و ذکر بعض أهل العلم أن رسول الله صلى الله علیه و آله کان إذا حضرت الصلاه خرج إلى شعاب مکه و خرج معه علی بن أبی طالب مستخفیا من عمه أبی طالب و جمیع أعمامه و سائر قومه، فیصلیان الصلوات فیها، فاذا أمسیا رجعا، فمکثا کذلک ما شاء الله أن یمکثا. ثم إن أبا طالب عثر علیهما یوما و هما یصلیان، فقال لرسول الله صلى الله علیه و آله:
یا ابن أخی ما هذا الدین الذی أراک تدین به؟ قال: أی عم هذا دین الله و دین ملائکته و دین رسله و دین أبینا إبراهیم، أو کما قال صلى الله علیه و آله بعثنی الله به رسولا إلى العباد و أنت یا عم أحق من بذلت له النصیحه و دعوته إلى الهدى و أحق من أجابنی إلیه و أعاننی علیه، أو کما قال، فقال أبو طالب: یا ابن أخی إنى لا أستطیع أن افارق دینی و دین آبائی و ما کانوا علیه، و لکن و الله لا یخلص إلیک بشیء تکرهه ما حییت انتهى ما رواه أبو جعفر عن ابن اسحاق و فی السیره الهشامیه أتى بمثل ما أتى به الطبری إلا أن فیه «ما بقیت» مکان «ما حییت» یعنی أن أبا طالب قال له صلى الله علیه و آله و لکن لا یوصل إلیک مکروه ما دام لی الحیاه و البقاء، أی أدفع عنک شر الناس و أذاهم، و سنشیر إلى إسلام أبی طالب إنشاء الله تعالى.
و فی السیره و تاریخ الطبری: ذکروا أن أبا طالب قال لعلی علیه السلام: أی بنی ما هذا الدین الذی أنت علیه؟ فقال: یا أبت، آمنت بالله و برسول الله صلى الله علیه و آله و صدقته بما جاء به، و صلیت معه لله و اتبعته، قالا: فزعموا أنه قال له: أما إنه لم یدعک إلا إلى خیر فالزمه.
فی الإرشاد للمفید قدس سره: فأما مناقب أمیر المؤمنین علی علیه السلام الغنیه لشهرتها و تواتر النقل بها و إجماع العلماء علیها عن إیراد أسانید الأخبار فهی کثیره یطول بشرحها الکتاب، و فی رسمنا منها طرفا کفایه عن ایراد جمیعها فی الغرض الذی وضعنا له هذا الکتاب إن شاء الله تعالى.
فمن ذلک أن النبی صلى الله علیه و آله جمع خاصه أهله و عشیرته فی ابتداء الدعوه إلى الإسلام، فعرض علیهم الایمان، و استنصرهم على أهل الکفر و العدوان، و ضمن لهم على ذلک الحظوه فی الدنیا و الشرف و ثواب الجنان، فلم یجبه أحد منهم إلا أمیر المؤمنین علی بن أبی طالب علیه السلام، فنحله بذلک تحقیق الاخوه و الوزاره، و الوصیه و الوراثه و الخلافه، و أوجب له به الجنه.
و ذلک فی حدیث الدار الذی أجمع على صحته نقاد (نقله- خ ل) الاثار حین جمع رسول الله صلى الله علیه و آله بنی عبد المطلب فی دار أبی طالب و هم أربعون رجلا یومئذ یزیدون رجلا أو ینقصون رجلا فیما ذکره الرواه، و أمر أن یصنع لهم طعاما فخذ شاه مع مد من بر و یعد لهم صاع من اللبن، و قد کان الرجل منهم معروفا بأکل الجذعه فی مقام واحد و بشرب الفرق من الشراب فی ذلک المقعد.
فأراد علیه و آله السلام باعداد قلیل الطعام و الشراب لجماعتهم إظهار الایه لهم فی شبعهم و ریهم مما کان لا یشبع واحدا منهم و لا یرویه، ثم أمر بتقدیمه لهم فأکلت الجماعه کلها من ذلک الیسیر حتى تملوا منه و لم یبن ما أکلوه منه و شربوه فیه فبهرهم بذلک و بین لهم آیه نبوته و علامه صدقه ببرهان الله تعالى فیه.
ثم قال لهم بعد أن شبعوا من الطعام و رووا من الشراب: یا بنی عبد المطلب إن الله بعثنی إلى الخلق کافه و بعثنی إلیکم خاصه فقال «و أنذر عشیرتک الأقربین» و أنا أدعوکم إلى کلمتین خفیفتین على اللسان ثقیلتین فی المیزان، تملکون بهما العرب و العجم، و تنقاد لکم بهما الأمم، و تدخلون بهما الجنه، و تنجون بهما من النار: شهاده أن لا إله إلا الله و أنی رسول الله.
فمن یجیبنی إلى هذا الأمر و یوازرنی علیه و على القیام به یکن أخی و وصیی و وزیری و وارثی و خلیفتی من بعدی. فلم یجبه أحد منهم.
فقال أمیر المؤمنین: فقمت بین یدیه من بینهم و أنا إذ ذاک أصغرهم سنا، و أحمشهم ساقا، و أرمصهم عینا، فقلت: أنا یا رسول الله اوازرک على هذا الأمر.
فقال صلى الله علیه و آله: اجلس. ثم أعاد القول على القوم ثانیه فأصمتوا، فقمت أنا و قلت مثل مقالتی الاولى، فقال: اجلس ثم أعاد القول على القوم ثالثه فلم ینطق أحد منهم بحرف فقمت و قلت: أنا اوازرک یا رسول الله على هذا الأمر، فقال: اجلس فأنت أخی و وصیی و وزیرى و وارثی و خلیفتی من بعدی.
فنهض القوم و هم یقولون لأبی طالب: یا أبا طالب لیهنئک الیوم ان دخلت فی دین ابن أخیک، فقد جعل ابنک أمیرا علیک.
ثم قال- ره-: و هذه منقبه جلیله اختص بها أمیر المؤمنین علیه السلام و لم یشرکه فیها أحد من المهاجرین الأولین و لا الأنصار و لا أحد من أهل الاسلام، و لیس لغیره عدل لها من الفضل، و لا مقارب على حال، و فى الخبر بها ما یفید أن به علیه السلام تمکن النبی صلى الله علیه و آله من تبلیغ الرساله، و إظهار الدعوه، و الصدع بالإسلام، و لولاه لم تثبت المله، و لا استقرت الشریعه، و لاظهرت الدعوه.
فهو علیه السلام ناصر الإسلام، و وزیر الداعی إلیه من قبل الله عز و جل، و بضمانه لنبی الهدى علیه و آله السلام النصره تم له فی النبوه ما أراد و فی ذلک من الفضل ما لا یوازنه الجبال فضلا، و لا تعادله الفضائل کلها محلا و قدرا. انتهى کلامه- ره- فی الإرشاد.
تنبیه :
ما نقله المفید رحمه الله فی الإرشاد أتى به أبو جعفر الطبری فی التاریخ فراجع إلى- ص ۶۲ ج ۲- منه، فتبصر أن خلیفه رسول الله صلى الله علیه و آله کان من بدء الأمر متعینا و صرح رسول الله صلى الله علیه و آله بأن علیا علیه السلام هو أخوه و وصیه و وزیره و وارثه و خلیفته من بعده فمن قال بغیره فقد سلک غیر سبیل الله و رسوله.
و قال ابن الأثیر فی اسد الغابه: و هو یعنی أمیر المؤمنین علیا علیه السلام أول الناس إسلاما فی قول کثیر من العلماء على ما نذکره- إلى أن قال: حدثنا محمد بن عیسى حدثنا محمد بن بشار و ابن مثنى قالا: حدثنا محمد بن جعفر، حدثنا شعبه عن عمرو بن مره عن أبی حمزه رجل من الأنصار، عن زید بن أرقم قال: اول من أسلم علی.
و روى باسناده عن ابی بلخ عن ابن عباس قال: اول من أسلم علی.
و باسناده عن انس بن مالک قال: بعث النبی صلى الله علیه و آله یوم الإثنین و أسلم علی یوم الثلاثاء.
و باسناده عن حبه العرنی قال: سمعت علیا یقول: أنا أول من صلى مع النبی صلى الله علیه و آله.
و باسناده عن أبی أیوب الأنصاری قال: قال رسول الله صلى الله علیه و آله: لقد صلت الملائکه علی و على علی سبع سنین و ذاک أنه لم یصل معی رجل غیره.
و الروایات من الفریقین فی أنه علیه السلام کان أول من أسلم و أول من صلى معه صلى الله علیه و آله أکثر من أن یحصى.
فان قلت: قد توجد روایات فی أن أبا بکر کان أول من أسلم فکیف التوفیق؟
قلت: من تتبع الجوامع علم أن المسلم عند الفحول من المحققین هو ما قدمنا و من ذهب إلى خلافه فحجته داحضه بلا مریه و ریب، و لم یرض أحد ممن جانب المراء و التعصب بتقدم إسلام أبی بکر، و کفاک فی ذلک قول جل من کبار أهل السنه برد من وهم ذلک.
قال الحلبی الشافعی فی کتابه انسان العیون فی سیره الأمین و المأمون المعروف بالسیره الحلبیه (ص ۳۱۱- ج ۱) بعد ما ذهب إلى أنه علیه السلام کان أول من أسلم: و قول بعض الحفاظ أن أبا بکر أول الناس إسلاما هو المشهور عند الجمهور من أهل السنه لا ینافی ما تقدم من أن علیا أول الناس إسلاما بعد خدیجه، ثم مولاه زید بن حارثه، لأن المراد أول رجل بالغ لیس من الموالی أبو بکر، و من الصبیان علی و من النساء خدیجه، و من الموالی زید بن حارثه، إلى آخر ما قال.
ثم إن إسلامه علیه السلام و هو ابن عشر سنین أو ابن خمس عشر سنه، أو ابن ثمان سنین و إن کان الأخیر فما دونه یخالف المشهور و یضاد المعروف و روایته شاذه مطروده إنما کان لسعه قلبه و کمال عقله و شرح صدره، و لیس ذلک ممن اجتبیه الله تعالى بمستنکر، کیف و قد نطق القرآن الحکیم بنظائره:
قال فی یحیى علیه السلام: یا یحیى خذ الکتاب بقوه و آتیناه الحکم صبیا (مریم- ۱۳) و فی عیسى علیه السلام: فأشارت إلیه قالوا کیف نکلم من کان فی المهد صبیا قال إنی عبد الله آتانی الکتاب و جعلنی نبیا و جعلنی مبارکا أین ما کنت و أوصانی بالصلاه و الزکاه ما دمت حیا الایات (مریم ۳۰- ۳۴).
فکم ضل و نصب العداوه کالناصبه الذاهبه إلى أن ایمانه علیه السلام فی تلک الحاله إنما کان على وجه التقلید و التلقین و ما کان بهذه المنزله لم یستحق صاحبه المدحه و لم یجب له به الثواب و کان هو حینئذ ابن سبع سنین فلم یکن کامل العقل و لا مکلفا فراجع إلى البحار (ص ۳۲۷ ج ۹ من الطبع الکمبانی).
على أن ظاهر قوله تعالى: و أنذر عشیرتک الأقربین یدل على أنه علیه السلام کان فی موضع التکلیف و کان ممن دعاه رسول الله صلى الله علیه و آله إلى الاسلام، و قد تقرر فی الفقه إمکان من بلغ عشرا عاقلا من الذکور أن یبدو منه بعض آثار التکلیف من إنبات الشعر و حصول الاحتلام و علامه البلوغ لیست بمنحصره فی العدد.
ثم لو لم یکن دالا على أنه علیه السلام کان فی موضع التکلیف لیدل على کمال فضله و حصول معرفته بالله و برسوله و على أنه علیه السلام کان من آیات الله الخارقه للعاده و على اختصاصه و تأهیله لما رسخه الله له من الامامه و الحجه على الخلق فجرى فی خرق العاده مجرى عیسى و یحیى علیهما السلام کما قدمنا، فلو لا أنه علیه السلام کان کاملا و هو من أبناء عشر فما دونها لما کلفه رسول الله صلى الله علیه و آله من الإقرار بنبوته، و لا دعاه إلى الاعتراف بحقه، و لا افتتح به الدعوه قبل جمیع الرجال.
قال المسعودی فی مروج الذهب (ص ۴۰۰ ج ۱ طبع مصر ۱۳۴۶ ه): و قد تنوزع فی علی بن أبی طالب علیه السلام، فذهب کثیر من الناس إلى أنه لم یشرک بالله شیئا فیستأنف الاسلام، بل کان تابعا للنبی صلى الله علیه و آله فی جمیع فعاله، مقتدیا به، و بلغ و هو على ذلک. و أن الله عصمه و سدده و وفقه لتبعیته لنبیه علیه السلام، لأنهما کانا غیر مضطرین، و لا مجبورین على فعل الطاعات، بل مختارین قادرین فاختارا طاعه الرب و موافقه أمره و اجتناب منهیاته.
و منهم من رأى أنه أول من آمن، و أن الرسول دعاه و هو موضع التکلیف بظاهر قوله عز و جل: و أنذر عشیرتک الأقربین و کان بدؤه بعلی علیه السلام إذ کان أقرب الناس إلیه و تبعهم له.
و منهم من رأى غیر ما وصفنا، و هذا موضع قد تنازع الناس فیه من الشیعه و قد احتج کل فریق لقوله. و منهم من قال بالنص فی الامامه و الاختیار. و أرض (کذا) کل فریق و کیفیه إسلامه و مقدار سنیه قد أتینا على الکلام فی ذلک على الشرح و الإیضاح فی کتابنا المترجم بکتاب الصفوه فی الإمامه، و فی کتاب الاستنصار، و فی کتاب الزاهی، و غیره من کتبنا فی هذا المعنى. انتهى کلامه- ره-.
أقول: أما قوله- ره-: فذهب کثیر من الناس إلى أنه علیه السلام لم یشرک بالله شیئا- إلخ، فکلام فی غایه الحسن و الجوده و المتانه لما برهنا فی شرح المختار ۲۳۷ من باب الخطب أن النبی و وصیه یجب أن یکونا معصومین مطلقا فعلا و قولا و ذاتا من جمیع ما یأبى و ینفر عنه الطبع السلیم و العقل الناصع، و من جمیع الذنوب و أنحاء الظلم و الشرک فان الشرک لظلم عظیم، و من جمیع ما یعتبر فی التبلیغ کالعصمه عن الخطاء فی تلقی الوحی و الرساله إن کان نبیا، و العصمه عن الخطاء فی التبلیغ سواء کان نبیا أو وصیا.
و أما قوله: و منهم من رأى أنه أول من آمن- إلخ، فقد دریت أنه هو الحق.قوله: و أن الرسول دعاه و هو موضع التکلیف، فقد دریت تفصیل الکلام فیه و أما قوله: و کان بدؤه بعلی- إلخ، فنعم ما تمسک فیه بقوله: إذ کان أقرب الناس إلیه.
و أما قوله: و منهم من قال بالنص- إلخ، فقد علمت من مباحثنا السالفه یجب أن یکون الإمام منصوبا و منصوصا من الله تعالى و رسوله.
و أما قوله: و غیره من کتبنا فی هذا المعنى فمن ذلک الغیر رساله اثبات الوصیه لعلی بن أبی طالب علیه السلام و قد عدها النجاشی و غیره من مصنفی الکتب الرجالیه من کتبه و قد طبعت هذه الرساله فی عاصمه طهران سنه ۱۳۱۸ ه و قد شک فیها بأنها هل هی تلک الرساله من المسعودی أو هی غیرها لغیره.
و قد عده العامه من علمائهم و على ظهر کتابه مروج الذهب المطبوع فی مصر عدوه من الشافعیه، و لکنه و هم، و هو- ره- من کبار علماء الإمامیه و من فقهائهم، و قد نقل أقواله الفقیه صاحب الجواهر قدس سره فی غیر موضع. کان رحمه الله معاصرا للصدوق و هو منسوب إلى مسعود الصحابی والد عبد الله بن مسعود کما فی المقاله الثالثه من الفن الثالث من الفهرست لابن الندیم فراجع إلى الکتب الرجالیه للامامیه کفهرست النجاشی و خلاصه العلامه و جامع الرواه للأردبیلی و رجال المامقانی و فی الفائده الثانیه من خاتمه المستدرک للمحدث النوری ص ۳۱۰ و غیرها.
قوله علیه السلام: «فلبثنا أحوالا مجرمه و ما یعبد الله فی ربع ساکن من العرب غیرنا» الحول: السنه یجمع على الأحوال، و المجرم التام الکامل أی سنین تامه و الربع: الدار و المحله و قیل: الربع المنزل فی الربیع خاصه. و قد مضى الخبر عن أبی جعفر الطبری آنفا فی أن أمیر المؤمنین علیه السلام صلى مع رسول الله صلى الله علیه و آله قبل الناس بسبع سنین.
قوله علیه السلام: «فأراد قومنا قتل نبینا- إلى قوله و أوقدوا لنا نار الحرب» ما لقى رسول الله صلى الله علیه و آله من قومه من الأذى أکثر من أن یحصى و أشهر من أن یذکر حتى قال صلى الله علیه و آله: ما اوذی نبی مثل ما اوذیت، کیف لا و قد رموه بالسحر و الجنون و هو خاتم النبیین و أفضل الرسل و العقل الکل.
ففی السیره النبویه لابن هشام: قال ابن اسحاق: ثم إن قریشا اشتد أمرهم للشقاء الذی أصابهم فی عداوه رسول الله صلى الله علیه و آله و من أسلم معه منهم، فأغروا برسول الله صلى الله علیه و آله سفهاءهم، فکذبوه و آذوه و رموه بالشعر و السحر و الکهانه و الجنون، و رسول الله صلى الله علیه و آله مظهر لأمر الله لا یستخفى به، مباد لهم بما یکرهون من عیب دینهم و اعتزال أوثانهم و فراقه إیاهم على کفرهم (ص ۲۸۹ ج ۱).
ثم قال فی عدوان المشرکین و قسوه قریش على من أسلم: قال ابن إسحاق:ثم إنهم عدوا على من أسلم و اتبع رسول الله صلى الله علیه و آله من أصحابه، فوثبت کل قبیله على من فیها من المسلمین، فجعلوا یحبسونهم و یعذبونهم بالضرب و الجوع و العطش، و برمضاء مکه إذا اشتد الحر من استضعفوا منهم یفتنونهم عن دینهم، فمنهم من یفتن من شده البلاء الذی یصیبه، و منهم من یصلب لهم و یعصمه الله منهم، ثم ذکر تعذیب قریش بلالا و عمار بن یاسر و أباه یاسرا و أمه سمیه و غیرهم (ص ۳۱۷ ج ۱).
و قال ابن اسحاق کما فی السیره لابن هشام: حدثنی حکیم بن جبیر عن سعید ابن جبیر قال: قلت لعبد الله بن عباس: أ کان المشرکون یبلغون من أصحاب رسول الله صلى الله علیه و آله من العذاب ما یعذرون به فی ترک دینهم؟ قال: نعم و الله، إن کانوا لیضربون أحدهم و یجیعونه و یعطشونه حتى ما یقدر أن یستوی جالسا من شده الضر الذی نزل به حتى یعطیهم ما سألوه من الفتنه حتى یقولوا له: اللات و العزى إلهک من دون الله؟ فیقول: نعم حتى أن الجعل لیمر بهم فیقولون له: أ هذا الجعل إلهک من دون الله؟ فیقول: نعم اقتداء منهم مما یبلغون من جهده. (ص ۳۲۰ ج ۱).
و بالجمله أن إیذاء القوم بالمسلمین بلغ إلى غایه، أمر رسول الله صلى الله علیه و آله المسلمین أن یهاجروا إلى أرض الحبشه، فخرجوا مخافه الفتنه و فرارا إلى الله بدینهم و أقام المسلمون بأرض الحبشه حتى ولد لهم الأولاد و جمیع أولاد جعفر بن أبی طالب و لدوا بأرض الحبشه و لم یزالوا بها فی أمن و سلامه. و المروی عن أحمد فی مسنده عن ابن عباس قال: إن الملأ من قریش اجتمعوا فی الحجر فتعاهدوا باللات و العزى و مناه الثالثه الاخرى، و قد رأینا محمدا قمنا إلیه قیام رجل واحد فلا یفارقه حتى یقتله.
قال: فأقبلت فاطمه علیهما السلام حتى دخلت علیه صلى الله علیه و آله فأخبرته بقولهم و قالت له لو قد رأوک لقتلوک و لیس منهم رجل إلا و قد عرف نصیبه من دمک، فقال: یا بنی ارینی وضوءا فتوضا ثم دخل علیهم المسجد فلما رأوه غضوا أبصارهم ثم قالوا:هو ذا، ثم لم یقم إلیه منهم أحد فأقبل صلى الله علیه و آله حتى قام على رؤوسهم فأخذ قبضه من تراب فحصیهم بها و قال: شاهت الوجوه، فما أصاب رجل منهم شیء إلا قتل یوم بدر کافرا.
قال أبو جعفر الطبری: حدثنا ابن حمید قال: حدثنا سلمه عن محمد بن إسحاق[۴] قال: لما رأى رسول الله صلى الله علیه و آله ما یصیب أصحابه من البلاء و ما هو فیه من العافیه بمکانه من الله و عمه أبی طالب و أنه لا یقدر أن یمنعهم مما هم فیه من البلاء قال لهم: لو خرجتم إلى أرض الحبشه فان بها ملکا لا یظلم أحد عنده و هی أرض صدق حتى یجعل الله لکم فرجا مما أنتم فیه.
فخرج عند ذلک المسلمون من أصحاب رسول الله صلى الله علیه و آله إلى أرض الحبشه مخافه الفتنه و فرارا إلى الله عز و جل بدینهم، فکانت أول هجره کانت فی الاسلام إلى أن قال:و لما استقر بالذین هاجروا إلى أرض الحبشه القرار بأرض النجاشی و اطمأنوا تامرت قریش فیما بینها فی الکید بمن ضوى إلیها من المسلمین، فوجهوا عمرو بن العاص و عبد الله بن أبی ربیعه بن المغیره المخزومی إلى النجاشی لتسلیم من قبله و بأرضه من المسلمین إلیهم، فشخص عمرو و عبد الله إلیه فی ذلک فنفذا لما أرسلهما إلیه قومهما فلم یصلا إلى ما أمل قومهما من النجاشی، فرجعا مقبوحین و أسلم عمر بن الخطاب.
فلما أسلم و کان رجلا جلدا جلیدا منیعا، و کان قد أسلم قبل ذلک حمزه بن عبد المطلب و وجد أصحاب رسول الله صلى الله علیه و آله فی أنفسهم قوه و جعل الإسلام یفشو فی القبائل، و حمى النجاشی من ضوى إلى بلده منهم.
اجتمعت قریش فائتمرت بینها أن یکتبوا بینهم کتابا یتعاقدون فیه على أن لا ینکحوا إلى بنی هاشم و بنی المطلب و لا ینکحوهم، و لا یبیعوهم شیئا و لا یبتاعوا منهم.
فکتبوا بذلک صحیفه و تعاهدوا و تواثقوا على ذلک، ثم علقوا الصحیفه فی جوف الکعبه توکیدا بذلک الأمر على أنفسهم.
فلما فعلت ذلک قریش انحازت بنو هاشم و بنو المطلب إلى أبی طالب، فدخلوا معه فی شعبه و اجتمعوا إلیه فی شعبه، و خرج من بنی هاشم أبو لهب عبد العزى بن عبد المطلب إلى قریش و ظاهرهم علیه فأقاموا على ذلک من أمرهم سنتین أو ثلاثا حتى جهدوا لا یصل إلى أحد منهم شیء إلا سرا مستخفیا به ممن أراد صلتهم من قریش.
و فی السیره النبویه لابن هشام عن ابن إسحاق: و کان کاتب الصحیفه منصور بن عکرمه، و یقال: النضر بن الحارث، فدعا علیه رسول الله صلى الله علیه و آله فشل بعض أصابعه.
قال الیعقوبی فی التاریخ (ص ۲۲ ج ۲): و همت قریش بقتل رسول الله صلى الله علیه و آله و أجمع ملاها على ذلک و بلغ أبا طالب فقال:
| و الله لن یصلوا إلیک بجمعهم | حتى أوسد فی التراب دفینا | |
| و دعوتنی و زعمت أنک ناصح | و لقد صدقت و کنت ثم أمینا | |
| و عرضت دینا قد علمت بأنه | من خیر أدیان البریه دینا | |
فلما علمت قریش أنهم لا یقدرون على قتل رسول الله صلى الله علیه و آله، و أن أبا طالب لا یسلمه و سمعت بهذا من قول أبی طالب، کتبت الصحیفه القاطعه الظالمه أن لا یبایعوا أحدا من بنی هاشم و لا یناکحوهم و لا یعاملونهم حتى یدفعوا إلیهم محمدا صلى الله علیه و آله فیقتلوه و تعاقدوا على ذلک و تعاهدوا و ختموا على الصحیفه بثمانین خاتما، و کان الذی کتبها منصور بن عکرمه فشلت یده.
ثم حصرت قریش رسول الله صلى الله علیه و آله و أهل بیته من بنی هاشم و بنی المطلب بن عبد مناف فی الشعب الذی یقال له: شعب بنی هاشم بعد ست سنین من مبعثه. فأقام و معه جمیع بنی هاشم و بنی المطلب فی الشعب ثلاث سنین حتى أنفق رسول الله صلى الله علیه و آله ماله، و أنفق أبو طالب ماله، و أنفقت خدیجه بنت خویلد مالها، و صاروا إلى حد الضر و الفاقه.
ثم نزل جبریل على رسول الله صلى الله علیه و آله فقال، إن الله بعث الأرضه على صحیفه قریش فأکلت کل ما فیها من قطیعه و لا ظلم «کذا» إلا المواضع التی فیها ذکر الله فخبر رسول الله صلى الله علیه و آله أبا طالب بذلک، ثم خرج أبو طالب و معه رسول الله و أهل بیته حتى صار إلى الکعبه فجلس بفنائها.
و أقبلت قریش من کل أوب فقالوا: قد آن لک یا أبا طالب أن تذکر العهد و أن تشتاق إلى قومک و تدع اللجاج فی ابن أخیک.
فقال لهم: یا قوم احضروا صحیفتکم فلعلنا أن نجد فرجا و سببا لصله الأرحام و ترک القطیعه، و أحضروها و هی بخواتیمهم، فقال: هذه صحیفتکم على العهد لم تنکروها؟ قالوا: نعم. قال: فهل أحدثتم فیها حدثا؟ قالوا: اللهم لا. قال: فان محمدا أعلمنی عن ربه أنه بعث الأرضه فأکلت کلما فیها إلا ذکر الله أ فرأیتم إن کان صادقا ما ذا تصنعون؟ قالوا: نکف و نمسک. قال: فان کان کاذبا دفعته إلیکم تقتلونه، قالوا: قد أنصفت و أجملت. و فضت الصحیفه فاذا الأرضه قد أکلت کل ما فیها إلا مواضع بسم الله عز و جل. فقالوا: ما هذا إلا سحر و ما کنا قط أجد فی تکذیبه منا ساعتنا هذه، و أسلم یومئذ خلق من الناس عظیم، و خرج بنو هاشم من الشعب و بنو المطلب فلم یرجعوا إلیه. انتهى کلام الیعقوبی.
و قریب مما أتى به الیعقوبی ذکره ابن هشام فی السیره ص ۳۷۷ ج ۱ فعلم بما نقلنا أن قریشا حصرت رسول الله صلى الله علیه و آله و أهل بیته و فعلت تلک الأفاعیل بحماته و أنصاره لیدفع إلیهم رسول الله صلى الله علیه و آله فیقتلونه کما قال أمیر المؤمنین علیه السلام فی الکتاب: حتى ندفع النبی صلى الله علیه و آله و یمثلوا به.
و الظاهر من سیاق الکلام و ما نقله المورخون فی ما جرى على المسلمین أن الجبل الوعر فی کلامه علیه السلام هو شعب أبی طالب.
و المراد من الموسم فی قوله علیه السلام: فلم نکن نأمن فیهم إلا من موسم إلى موسم، هو موسم الحج و هو من أشهر الحرم و کان أهل الجاهلیه أیضا یحرمون فیه الظلم و القتال لحرمته.
قوله علیه السلام: «فمؤمننا یبغی بذلک الأجر» أی من آمن برسول الله صلى الله علیه و آله من بنی هاشم و بنی المطلب کأبی طالب و حمزه بن عبد المطلب رضوان الله علیهما یطلب بما لقى من قریش من الأذی و بالذب و الدفع سیما زمن الحصر فی الشعب الأجر من الله تعالى قال عز من قائل: من عمل صالحا من ذکر أو أنثى و هو مؤمن فلنحیینه حیاه طیبه و لنجزینهم أجرهم بأحسن ما کانوا یعملون (النحل- ۱۰۰) و کان أبو طالب رضوان الله علیه سید المحصورین فی الشعب و رئیسهم و هو الکافل و المحامی و قد عینه رسول الله صلى الله علیه و آله بقوله: أنا و کافل الیتیم کهاتین فی الجنه.
و قد روى الصدوق قدس سره فی المجلس الثالث و الستین من الأمالی (ص ۲۴۴ الطبع الناصری) عن محمد بن موسى بن المتوکل، عن محمد بن یحیى العطار، عن سهل بن زیاد الادمی، عن سنان، عن عمرو بن ثابت، عن حبیب بن أبی ثابت رفعه قال: دخل رسول الله صلى الله علیه و آله على عمه أبی طالب و هو مسجى فقال: یا عم کفلت یتیما، و ربیت صغیرا، و نصرت کبیرا، فجزاک الله عنی خیرا ثم أمر علیا علیه السلام بغسله.
«اسلام أبى طالب رضوان الله علیه»
قد أجمعت أصحابنا الإمامیه رضوان الله علیهم أن أبا طالب مات مسلما و قد تظافرت الروایات عن أئمتنا علیهم السلام بذلک. و إن عدم اظهاره الإسلام لم یکن من عناد، بل إنما کان من حسن تدبیره فی دفع کیاد القوم عنه صلى الله علیه و آله و لمصلحه الذب عن رسول الله صلى الله علیه و آله و التمکن من حمایته، و لا یخفی أنه کان بذلک أقدر على إعانه النبی صلى الله علیه و آله لأنه کان زعیما نبیها حازما سیاسا، فقد قال الشیخ الجلیل أبو الفتح الکراجکی فی کنز الفوائد (ص ۸۴ طبع ایران ۱۳۲۲ ه): و روی انه قیل لأکثم بن صیفی و کان حکیم العرب: إنک لأعلم أهل زمانک و أحکمهم و أعقلهم و أحلمهم. فقال: و کیف لا أکون کذلک و قد جالست أبا طالب بن عبد المطلب دهره، و هاشما دهره، و عبد مناف دهره، و قصیا دهره، و کل هؤلاء سادات أبناء سادات فتخلقت بأخلاقهم، و تعلمت من حلمهم، و اقتنیت سوددهم و اتبعت آثارهم.
فقد روی الکلینی قدس سره فی الکافی باسناده عن علی بن إبراهیم، عن ابن أبی عمیر، عن هشام بن سالم، عن أبی عبد الله علیه السلام قال: إن مثل أبی طالب مثل أصحاب الکهف أسروا الإیمان و أظهروا الشرک، فاتاهم الله أجرهم مرتین (الحدیث ۲۸ من أبواب تاریخ مولد النبی صلى الله علیه و آله و وفاته من اصول الکافی و ص ۳۶۸ ج ۱ من مرآه العقول للمجلسی- ره-، و ص ۱۵۹ ج ۲ من الوافی).
و روى هذا الخبر الشیخ الصدوق- ره- فی الأمالی باسناده عن الطالقانی عن أحمد الهمدانی، عن المنذر بن محمد، عن جعفر بن سلیمان، عن عبد الله بن الفضل الهاشمی، عن الصادق جعفر بن محمد علیهما السلام کما فی البحار ص ۱۵ ج ۹ الطبع الکمبانی.
قال العلامه المجلسی فی مرآه العقول فی بیان الحدیث: المثل بالتحریک الحال العجیبه، و قیل الایمان: التطوع القلبی بجمیع ما جاء به الرسول فإن الأول لا یجتمع مع الجحد بخلاف الثانی کما قال تعالى: جحدوا بها و استیقنتها أنفسهم (النمل- ۱۴). و أظهروا الشرک أی عند من تجب التقیه عنده لا عند جمیع الناس. مرتین مره للإیمان و مره للتقیه عند وجوبها، فإنها من أفضل الطاعات لا سیما تقیه أبی طالب علیه السلام لأنها صارت سببا لشده اقتداره على إعانه الرسول صلى الله علیه و آله. و الخبر یدل على أن أصحاب الکهف کانوا مؤمنین و لم یحدث إیمانهم عند خروجهم، و هو المشهور أیضا بین المفسرین و غیرهم. انتهى کلامه.
أقول: الظاهر أن قوله علیه السلام: فاتاهم الله أجرهم مرتین، یشیر إلى قوله تعالى: أولئک یؤتون أجرهم مرتین بما صبروا (القصص آیه ۵۶) و إن کلمه مرتین لا یراد بها حقیقه التثنیه، بل المراد بها کثره الأجر، نظیر قولهم: لبیک سعدیک، أی کلما دعوتنی فأنا ذو إجابه بعد إجابه و ذو ثبات بمکانی بعد ثبات و قوله تعالى: ثم ارجع البصر کرتین ینقلب إلیک البصر خاسئا و هو حسیر (الملک آیه ۵).
و یؤید ما ذهب إلیه من أن إخفاء أبی طالب إیمانه کان من تقیه کلام الیعقوبی فی تاریخه المعروف من أن معاویه لما وجه بسر بن أرطاه إلى المدینه و أمره أن یقتل من لم یکن لیدخل فی طاعته، انطلق جابر بن عبد الله الأنصاری إلى ام سلمه زوج النبی صلى الله علیه و آله فقال: إنی قد خشیت أن اقتل و هذه بیعه ضلال قالت: إذا فبایع فإن التقیه حملت أصحاب الکهف على أن کانوا یلبسون الصلب و یحضرون الأعیاد مع قومهم (ص ۱۷۳ ج ۲ طبع النجف).
و لکن إخفاء أبی طالب الإیمان و إن کان لمصلحه الذب عن رسول الله صلى الله علیه و آله و کان به أقدر على إعانته لکن عده تقیه لیس بمرضی فان التقیه کما عرفها الشهید- ره- فی القواعد: مجامله الناس بما یعرفون و ترک ما ینکرون حذرا من غوائلهم، و موردها الطاعه و المعصیه غالبا فمجامله الظالم فیما یعتقده ظلما و الفاسق المتظاهر بفسقه اتقاء شرهما من باب المداهنه الجائزه لا تکاد تسمى تقیه و کیف کان عمله تقیه و قد ذب عن رسول الله صلى الله علیه و آله و أبی إلا أن یحامیه جهارا و أخبر قریشا بأنه غیر مسلم رسول الله صلى الله علیه و آله إلیهم و لا تارکه لشیء أبدا حتى یهلک دونه، کما صرح به المورخون و أجمعوا علیه و منهم ابن هشام فی السیره «ص ۲۷۲ ج ۱» فتأمل.
و فی الکافی باسناده عن الحسین بن محمد و محمد بن یحیى، عن أحمد بن إسحاق عن بکر بن محمد الأزدی، عن إسحاق بن جعفر، عن أبیه علیه السلام قال: قیل له:إنهم یزعمون أن أبا طالب کان کافرا، فقال علیه السلام: کذبوا کیف کان کافرا و هو یقول:
| ألم تعلموا أنا وجدنا محمدا | نبیا کموسى خط فی أول الکتب | |
ثم قال: الکلینی: و فی حدیث آخر کیف یکون أبو طالب کافرا و هو یقول:
| لقد علموا أن ابننا لا مکذب | لدینا و لا یعبأ بقول[۵] الأباطل | |
| و أبیض یستسقى الغمام بوجهه | ثمال الیتامى عصمه للأرامل | |
أقول: و الخبر مروی فی الوافی (ص ۱۵۹ ج ۲) و فی مرآه العقول (ص ۳۶۷ ج ۱) و فی البحار عن الأمالى للصدوق و عن السید فخار بن معد الموسوی عن شاذان بن جبرئیل باسناده إلى ابن الولید «ص ۱۵ ج ۹ الطبع الکمبانی».
و المراد أن أشعار أبی طالب داله على إسلامه و اقراره بنبوه رسول الله صلى الله علیه و آله و لا فرق فی ذلک بین الکلام المنظوم و المنثور.
و البیت الأول من أبیات قالها أبو طالب رضوان الله علیه فی قریش حین تظاهروا على رسول الله صلى الله علیه و آله و اجتمعوا و ائتمروا بینهم أن یکتبوا صحیفه یتعاقدون فیها على بنی هاشم و بنی المطلب على أن لا ینکحوا إلیهم و لا ینکحوهم، و لا یبیعوهم شیئا و لا یبتاعوا منهم، کما مر خبر الصحیفه آنفا.
و قد نقل الأبیات ابن هشام فی السیره النبویه (ص ۳۵۲ ج ۱ طبع مصر ۱۳۷۵ ه) و هی:
| ألا أبلغا عنی على ذات بیننا | لؤیا و خصا من لؤی بنی کعب | |
| ألم تعلموا أنا وجدنا محمدا | نبیا کموسى خط فی أول الکتب | |
| و أن علیه فی العباد محبه | و لا خیر ممن خصه الله بالحب | |
| و أن الذى ألصقتم من کتابکم | لکم کائن نحسا کراغیه السقب | |
| أفیقوا أفیقوا قبل أن یحفر الثرى | و یصبح من لم یجن ذنبا کذی الذنب | |
| و لا تتبعوا أمر الوشاه و تقطعوا | أو اصرنا بعد الموده و القرب | |
| و تستجلبوا حربا عوانا و ربما | أمر على من ذاقه جلب الحرب | |
| فلسنا و رب البیت نسلم أحمدا | لعزاء من عض الزمان و لا کرب | |
| و لما تبن منا و منکم سوالف | و أید أترت بالقساسیه الشهب | |
| بمعترک ضیق ترى کسر القنا | به و النسور الطخم یعکفن کالشرب | |
| کأن مجال الخیل فی حجراته | و معمه الأبطال معرکه الحرب | |
| أ لیس أبونا هاشم شد أزره | و أوصى بنیه بالطعان و بالضرب | |
| و لسنا نمل الحرب حتى تملنا | و لا تشتکی ما قد ینوب من النکب | |
| و لکننا أهل الحفائظ و النهى | إذا طار أرواح الکماه من الرعب | |
ثم قال ابن إسحاق: فأقاموا على ذلک سنتین أو ثلاثا حتى جهدوا لا یصل إلیهم شیء إلا سرا مستخفیا به من أراد صلتهم من قریش.
و البیتان الاخران من أبیات قصیدته اللامیه التی بلغت شهره کالشمس فی رابعه النهار، و القصیده طویله تنتهی إلى أکثر من تسعین بیتا أتى بها ابن هشام فی السیره «ص ۲۸۲- الى- ۲۷۰ ج ۱» بعض أبیات تلک القصیده ما یلی:قال ابن هشام: فلما خشی أبو طالب دهماء العرب أن یرکبوه مع قومه قال قصیدته التی تعوذفیها بحرم مکه و بمکانه منها و تودد فیها أشراف قومه و هو على ذلک یخبرهم و غیرهم فی ذلک من شعره أنه غیر مسلم رسول الله صلى الله علیه و آله و لا تارکه لشیء أبدا حتى یهلک دونه فقال:
| و لما رأیت القوم لاود فیهم | و قد قطعوا کل العرا و الوسائل | |
| و قد صار حونا بالعداوه و الأذى | و قد طاوعوا أمر العدو المزایل | |
| و قد حالفوا قوما علینا أظنه | یعضون غیضا خلفنا بالأنامل | |
| صبرت لهم نفسی بسمراء سمحه | و أبیض عضب من تراث المقاول | |
| و أحضرت عند البیت رهطی و إخوتی | و أمسکت من أثوابه بالوصائل | |
إلى أن قال:
| کذبتم و بیت الله نترک مکه | و نطعن أمرکم فی بلابل | |
| کذبتم و بیت الله نبزى محمدا | و لما نطاعن دونه و نناضل | |
| و نسلمه حتى نصرع حوله | و نذهل عن أبنائنا و الحلائل | |
إلى أن قال:
| و ما ترک قوم، لا أبالک، سیدا | یحوط الذمار غیر ذرب مواکل | |
| و أبیض یستسقى الغمام بوجهه | ثمال الیتامى عصمه للأرامل | |
| یلوذ به الهلاک من آل هاشم | فهم عنده فی رحمه و فواضل | |
إلى أن قال:
| لعمری لقد کلفت وجدا بأحمد | و إخوته دأب المحب المواصل | |
| فلا زال فی الدنیا جمالا لأهلها | و زینا لمن والاه رب المشاکل | |
| فمن مثله فی الناس أی مؤمل | إذا قاسه الحکام عند التفاضل | |
| حلیم رشید عادل غیر طائش | یوالی إلها لیس عنه بغافل | |
| فو الله لو لا أن أجیء بسنه | تجر على أشیاخنا فی المحافل | |
| لکنا اتبعناه على کل حاله | من الدهر جدا غیر قول التهازل | |
| لقد علموا أن ابننا لا مکذب | لدینا و لا یعنى بقول الأباطل | |
| فأصبح فینا أحمد فی أرومه | تقصر عنه سوره المتطاول | |
| حدبت بنفسی دونه و حمیته | و دافعت عنه بالذرا و الکلاکل | |
| فأیده رب العباد بنصره | و أظهر دینا حقه غیر باطل | |
و من أبیات تدل على أن أبا طالب مات مسلما ما نقله ابن هشام فی السیره أیضا (ص ۲۶۹ ج ۱) قال: فلما رأى أبو طالب من قومه ما سره فی جهدهم معه و حدبهم علیه جعل یمدحهم و یذکر قدیمهم و یذکر فضل رسول الله صلى الله علیه و آله فیهم و مکانه منهم لیشد لهم رأیهم و لیحدبوا معه على أمره فقال:
| اذا اجتمعت یوما قریش لمفخر | فعبد مناف سرها و صمیمها | |
| و إن حصلت أشراف عبد منافها | ففی هاشم أشرافها و قدیمها | |
| و إن فخرت یوما فان محمدا | هو المصطفى من سرها و کریمها | |
| تداعت قریش غثها و سمینها | علینا فلم تظفر و طاشت حلومها | |
| و کنا قدیما لا نقر ظلامه | إذا ما ثنوا صعر الخدود نقیمها | |
| و نحمی حماها کل یوم کریهه | و نضرب عن أحجارها من یرومها | |
| بنا انتعش العود الذواء و إنما | بأکنافنا تندى و تنمى أرومها | |
قال الطبرسی قدس سره فی مجمع البیان فی تفسیر القرآن: قوله تعالى:
و هم ینهون عنه و ینأون عنه و إن یهلکون إلا أنفسهم و ما یشعرون (الأنعام آیه ۲۶) قیل: عنى به أبا طالب بن عبد المطلب، و معناه یمنعون الناس عن أذی النبی صلى الله علیه و آله و لا یتبعونه عن عطا و مقاتل. و هذا لا یصح، لأن هذه الایه معطوفه على ما تقدمها «و منهم من یستمع إلیک و جعلنا على قلوبهم أکنه أن یفقهوه و فی آذانهم و قرا و إن یروا کل آیه لا یؤمنوا بها حتى إذا جاءوک یجادلونک یقول الذین کفروا إن هذا إلا أساطیر الأولین، و هم ینهون عنه- إلخ» و ما تأخر عنها معطوف علیها «و لو ترى إذ وقفوا على النار- إلخ». و کلها فی ذم الکفار المعاندین للنبی صلى الله علیه و آله هذا.
و قد ثبت إجماع أهل البیت علیهم السلام على إیمان أبی طالب و إجماعهم حجه لأنهم أحد الثقلین الذین أمر النبی صلى الله علیه و آله بالتمسک بهما بقوله: إن تمسکتم بهما لن تضلوا.
و یدل على ذلک أیضا ما رواه ابن عمر أن أبا بکر جاء بأبیه أبی قحافه یوم الفتح إلى رسول الله صلى الله علیه و آله فأسلم فقال صلى الله علیه و آله: ألا ترکت الشیخ فأتیته و کان أعمى؟
فقال أبو بکر: أردت أن یأجره الله تعالى، و الذی بعثک بالحق لأنا کنت باسلام أبی طالب أشد فرحا منی باسلام أبی التمس بذلک قره عینک. فقال صلى الله علیه و آله: صدقت.
و روى الطبری باسناده أن رؤساء قریش لما رأوا ذب أبی طالب عن النبی صلى الله علیه و آله اجتمعوا علیه و قالوا: جئناک بفتى قریش جمالا وجودا و شهامه عماره بن الولید ندفعه إلیک و تدفع إلینا ابن أخیک الذی فرق جماعتنا و سفه أحلامنا فنقتله. فقال أبو طالب: ما أنصفتمونی تعطونی ابنکم فأغذوه و أعطیکم ابنی فتقتلونه بل فلیأت کل امرىء منکم بولده فأقتله و قال:
| منعنا الرسول رسول الملیک | ببیض تلالا کلمع البروق | |
| أذود و أحمی رسول الملیک | حمایه حام علیه شفیق | |
و أقواله و أشعاره المنبئه عن إسلامه کثیره مشهوره لا تحصى فمن ذلک قوله:
| أ لم تعلموا أنا وجدنا محمدا |
– البیت
| أ لیس أبو هاشم |
، البیت و قوله من قصیده:
| و قالوا لأحمد أنت امرؤ | خلوف اللسان ضعیف السبب | |
| ألا إن أحمد قد جاءهم | بحق و لم یأتهم بالکذب | |
و قوله فی حدیث الصحیفه و هو من معجزات النبی صلى الله علیه و آله:
| و قد کان فی أمر الصحیفه عبره | متى ما یخبر غائب القوم یعجب | |
| محى الله منها کفرهم و عقوقهم | و ما نقموا من ناطق الحق معرب | |
| و أمسى ابن عبد الله فینا مصدقا | على سخط من قومنا غیر معتب | |
و قوله فی قصیده یحض أخاه حمزه على اتباع النبی صلى الله علیه و آله و الصبر فی طاعته.
| فصبرا أبا یعلى على دین أحمد | و کن مظهرا للدین وفقت صابرا | |
| فقد سرنی إذ قلت إنک مؤمن | فکن لرسول الله فی الله ناصرا | |
و قوله من قصیده:
| اقیم على نصر النبی محمد | اقاتل عنه بالقنا و القنابل | |
و قوله یحض النجاشی على نصر النبی صلى الله علیه و آله:
| تعلم ملیک الحبش أن محمدا | وزیر لموسى و المسیح بن مریم | |
| أتى بهدى مثل الذی أتیابه | و کل بأمر الله یهدی و یعصم | |
| و إنکم تتلونه فی کتابکم | بصدق حدیث لا حدیث المرجم | |
| فلا تجعلو الله ندا و أسلموا | و إن طریق الحق لیس بمظلم | |
و قوله فی قصیده فی وصیته و قد حضرته الوفاه:
| اوصی بنصر النبی الخیر مشهده | علیا ابنی و شیخ القوم عباسا | |
| و حمزه الأسد الحامی حقیقته | و جعفرا أن یذودوا دونه الناسا | |
| کونوا فدى لکم أمی و ما ولدت | فی نصر أحمد دون الناس أتراسا | |
فی أمثال هذه الأبیات مما هو موجود فی قصائده المشهوره و وصایاه و خطبه یطول بها الکتاب.
على أن أبا طالب لم ینأ عن النبی صلى الله علیه و آله قط بل کان یقرب منه و یخالطه و یقوم بنصرته فکیف یکون المعنی بقوله: و ینأون عنه.
و قال- ره- فی تفسیر قوله تعالى: إنک لا تهدی من أحببت و لکن الله یهدی من یشاء و هو أعلم بالمهتدین (القصص آیه ۵۶) قیل: نزلت قوله «إنک لا تهدی من أحببت» فی أبی طالب فان النبی صلى الله علیه و آله کان یحب إسلامه فنزلت هذه الایه، و کان یکره إسلام وحشی قاتل حمزه فنزل فیه یا عبادی الذین أسرفوا على أنفسهم لا تقنطوا من رحمه الله الایه (الزمر- ۵۴) فلم یسلم أبو طالب و أسلم وحشی و رووا ذلک عن ابن عباس و غیره.
و فی هذا نظر کما ترى، فإن النبی صلى الله علیه و آله لا یجوز أن یخالف الله سبحانه فی إرادته کما لا یجوز أن یخالفه فی أوامره و نواهیه، و إذا کان الله تعالى على ما زعم القوم لم یرد إیمان أبی طالب و أراد کفره، و أراد النبی إیمانه فقد حصل غایه الخلاف بین إرادتی الرسول و المرسل، فکأنه سبحانه یقول على مقتضى اعتقادهم إنک یا محمد ترید إیمانه و لا ارید إیمانه، و لا أخلق فیه الایمان مع تکلفه بنصرتک و بذل مجهوده فی إعانتک و الذب عنک و محبته لک و نعمته علیک، و تکره أنت إیمان وحشی لقتله عمک حمزه و أنا ارید إیمانه و أخلق فی قلبه الایمان و فی هذا ما فیه.
و قد ذکرنا فی سوره الأنعام أن أهل البیت علیهم السلام قد أجمعوا على أن أبا طالب مات مسلما، و تظاهرت الروایات بذلک عنهم، و أوردنا هناک طرفا من أشعاره الداله على تصدیقه للنبی صلى الله علیه و آله و توحیده، فإن استیفاء ذلک جمیعه لا تتسع له الطوامیر، و ما روی من ذلک فی کتب المغازی و غیرها أکثر من أن یحصى. یکاشف فیها من کاشف النبی صلى الله علیه و آله و یناضل عنه و یصحح نبوته.
و قال بعض الثقات: إن قصائده فی هذا المعنى التی تنفث فی عقد السحر و تعیر وجه شعراء الدهر یبلغ قدر مجلد و أکثر من هذا. و لا شک فی أنه لم یختر تمام مجاهره الأعداء استصلاحا لهم و حسن تدبیره فی دفع کیادهم لئلا یلجئوا الرسول إلى ما ألجئوه إلیه بعد موته. انتهى کلامه- ره- و من تلک الأشعار قوله فی أبیات کثیره:
| أنت النبی محمد | قرم أعز مسود | |
| لمسودین أکارم | طابوا و طاب المولد | |
| ما زلت تنطق بالصواب | و أنت طفل أمرد | |
و من تلک الأبیات قوله یخاطب رسول الله صلى الله علیه و آله و یسکن جاشه و یحضه على إظهار الدعوه و یغریه بها:
| لا یمنعنک من حق تقوم به | أید تصول و لا سلق بأصوات | |
| فإن کفک کفی إن ملیت بهم | و دون نفسک نفسی فی الملمات | |
و اعلم أن هذه الأشعار إن لم تکن آحادها متواتره فمجموعها یدل على تواتر معنوی أعنی أنها تدل على أن أبا طالب مات مسلما. و نظیره غیر عزیز، مثلا أن الأخبار الداله على شجاعه أمیر المؤمنین علیه السلام و إن لم تکن آحادها متواتره لفظا، فمجموعها یدل على أمر واحد مشترک یفید العلم الضروری بشجاعته علیه السلام، و کذلک الکلام فی سخاء حاتم و نظائرهما.
ثم نقول: من جانب المراء و الاعتساف، و نظر نظره فی تلک القصائد بعین العدل و الإنصاف. رأى أنها ما صدرت إلا من قلب مؤمن بما قال، فان الکلام الصادر عمن لیس مؤمنا به لا یتجلى بتلک التجلیات الساطعه، و لا یسبک بتلک الأسالیب الباهره، بل یلوح منه التکلف و التعسف.
و فی الکافی: علی بن إبراهیم، عن أبیه، عن ابن أبی نصر، عن إبراهیم بن محمد الأشعری، عن عبید بن زراره، عن أبی عبد الله علیه السلام. قال: لما توفی أبو طالب نزل جبرئیل على رسول الله صلى الله علیه و آله فقال: یا محمدا خرج من مکه فلیس لک فیها ناصر، و ثارت قریش بالنبی صلى الله علیه و آله فخرج هاربا حتى جاء إلى جبل بمکه یقال له الحجون فصار إلیه.
(الحدیث ۳۱ من أبواب تاریخ مولد النبی صلى الله علیه و آله من اصول الکافی، ص ۳۶۹، ج ۱ من مرآه العقول، و فی الوافی فی باب ما جاء فی عبد المطلب و أبی طالب ص ۱۶۰ ج ۲).
و روى قریبا من هذه الروایه المجلسی- ره- فی البحار نقلا عن إکمال الدین باسناده عن ابن الولید، عن الصفار، عن أیوب بن نوح، عن العباس بن عامر، عن علی بن أبی ساره، عن محمد بن مروان، عن أبی عبد الله علیه السلام قال: إن أبا طالب أظهر الشرک و أسر الایمان. فلما حضرته الوفاه أوحى الله عز و جل إلى رسول الله صلى الله علیه و آله اخرج منها فلیس لک بها ناصر فهاجر إلى المدینه. (ص ۱۷ ج ۹ الطبع الکمبانی) و فی الشرح المعتزلی: روی أن علی بن الحسین علیه السلام سئل عن هذا، فقال:و اعجبا إن الله تعالى نهى رسوله أن یقر مسلمه على نکاح کافر، و قد کانت فاطمه بنت أسد من السابقات إلى الإسلام، و لم تزل تحت أبی طالب حتى مات.
أقول: و ذلک أن أبا طالب رضوان الله علیه توفی فی آخر السنه العاشره من المبعث بعد الخروج من الشعب بشهرین.و روی أن رجلا من رجال الشیعه و هو أبان بن محمود کتب إلى علی بن موسى الرضا علیه السلام: جعلت فداک إنی قد شککت فی اسلام أبی طالب، فکتب إلیه و من یشاقق الرسول من بعد ما تبین له الهدى و یتبع غیر سبیل المؤمنین الایه (النساء- ۱۱۶) و بعدها، إن لم تقر بایمان أبی طالب کان مصیرک إلى النار.
و جمله الأمر أن الأخبار من أئمتنا علیهم السلام متظافره بأنه مامات إلا مسلما کأشعاره الداله على ذلک، و إنما بقی فی المقام أخبار مرویه من القوم، بأنه مات کافرا و أتى بطائفه منها المفسرون منهم فی تفسیر قوله تعالى: ما کان للنبی و الذین آمنوا أن یستغفروا للمشرکین و لو کانوا أولی قربى من بعد ما تبین لهم أنهم أصحاب الجحیم و ما کان استغفار إبراهیم لأبیه إلا عن موعده وعدها إیاه فلما تبین له أنه عدو لله تبرأ منه الایه (التوبه- ۱۱۶).
و فی تفسیر قوله تعالى: و هم ینهون عنه و ینأون عنه الایه (الأنعام- ۲۶).
و فی تفسیر قوله تعالى: إنک لا تهدی من أحببت الایه (القصص- ۵۶).
و تلک الأخبار المرویه عنهم تناقض بعضها بعضا و بعضها لا یناسب ذکره فی نزول الایات أصلا و لا حاجه إلى نقلها و ردها و لا طائل تحت إطاله الکلام بعد وضوح الحق، فلو أن بیتا من أبی طالب رضوان الله علیه أو روایه تدل بظاهر هما على کفره فالجواب عنهما ما ذکرنا من أن اظهاره الشرک انما کان لمصلحه الذب عن رسول الله و من حسن تدبیره فی دفع کیاد القوم عنه صلى الله علیه و آله.
على أن مقابلهما إجماع أهل البیت علیهم السلام على إسلامه و قد علمت أن إجماعهم حجه، و أشعاره الداله صریحه على إسلامه و ما ذا أوجب علینا أن نعرض عن أشعاره المصرحه المنصوصه على إسلامه و نتمسک بما هی تنبیء بظاهرها على کفره، و لیست بداله علیه و صریحه فیه، بل نعلم أنه أبطن الإسلام فیها لیتمکن من نصره النبی صلى الله علیه و آله و القیام دونه جمعا بین الطائفتین من أشعاره على ما هدانا لهذا أهل بیت العصمه. أو أن نعرض عن کلام أهل البیت و هم أدرى بما فی البیت و نأخذ بالمروی عن زید و عمرو المناقض بعضه بعضا.
سبب اسلام حمزه رضوان الله علیه»
کان سبب إسلامه ما نقل ابن هشام فی السیره النبویه ج ۱ ص ۲۹۱ و ابن الأثیر فی اسد الغابه عن ابن إسحاق من أن أبا جهل اعترض رسول الله صلى الله علیه و آله عند الصفا فاذاه و شتمه و نال منه بعض ما یکره من العیب لدینه و التضعیف لأمره، فلم یکلمه رسول الله صلى الله علیه و آله و مولاه لعبد الله بن جدعان التمیمی فی مسکن لها فوق الصفا تسمع ذلک، ثم انصرف عنه فعمد إلى ناد لقریش عند الکعبه فجلس معهم.
لم یلبث حمزه بن عبد المطلب رضوان الله علیه أن أقبل متوشحا قوسه راجعا من قنص له، و کان صاحب قنص یرمیه و یخرج له، و کان إذا رجع من قنصه لم یصل إلى أهله حتى یطوف بالکعبه، و کان إذا فعل ذلک لم یمر على ناد من قریش إلا وقف و سلم و تحدث معهم، و کان أعز فتى فی قریش و أشد شکیمه، و کان یومئذ مشرکا على دین قومه، فلما مر بالمولاه و قد قام رسول الله صلى الله علیه و آله فرجع إلى بیته، قالت له: یا أبا عماره- و قد کان حمزه یکنى بابنیه: یعلى و عماره فکنى بأبی یعلى تاره و بأبی عماره اخرى- لو رأیت ما لقى ابن أخیک محمد آنفا من أبی الحکم بن هشام- و أبو الحکم هو أبو الجهل- وجده ههنا جالسا فاذاه و سبه و بلغ منه ما یکره، ثم انصرف عنه و لم یکلمه محمد.
احتمل حمزه الغضب لما أراد الله به من کرامته، فخرج یسعى و لم یقف على أحد کما کان یصنع یرید الطواف بالبیت، معدا لأبی جهل إذا لقیه أن یوقع به، فلما دخل المسجد نظر إلیه جالسا فی القوم، فأقبل نحوه حتى إذا قام على رأسه رفع القوس فضربه بها فشجه شجه منکره، ثم قال: أ تشتمه و أنا على دینه أقول ما یقول، فرد ذلک علی إن استطعت؟
قامت رجال من قریش من بنی مخزوم إلى حمزه لینصروا أبا جهل فقالوا:ما نراک یا حمزه، إلا قد صبأت، فقال حمزه: و ما یمنعنی و قد استبان لی منه ذلک أنا أشهد أنه رسول الله و أن الذی یقول الحق، فو الله لا أنزع فامنعونی إن کنتم صادقین.
قال أبو جهل: دعوا أبا عماره فإنی و الله لقد سببت ابن أخیه سبا قبیحا.
تم حمزه رضوان الله علیه على إسلامه. فلما أسلم حمزه عرفت قریش أن رسول الله صلى الله علیه و آله قد عز و امتنع، و أن حمزه سیمنعه فکفوا عن بعض ما کانوا ینالون منه.
قول: و کان قبوله الاسلام قبل حصار الشعب.وله علیه السلام: «و کافر نایحامی عن الأصل» یعنى أن رجالا من بنی هاشم و بنی المطلب و إن کانوا کافرین و على دین قومهم لکنهم کانوا یذبون عن رسول الله صلى الله علیه و آله و یحامون عنه و یدفعون کیاد القوم عنه و یحولون بینه و بین ما أرادوا من البطش به لا من حیث الحمایه عن الاسلام، بل من حیث المراعاه لأصلهم و المحافظه على نسبهم و قبیلتهم.
کان بعض هؤلاء المحامین فی حصار الشعب و لم یسلم بعد: العباس، و عقیل ابن أبی طالب، و طالب بن أبی طالب، و نوفل بن الحارث بن عبد المطلب، و ابنه الحارث بن نوفل، و أخوه أبو سفیان بن الحارث بن عبد المطلب، و کان أبو لهب ابن عبد المطلب عم رسول الله صلى الله علیه و آله و کذلک ابنه یبغضانه، و کانا شدیدین علیه و نزل فی أبی لهب و امرأته ام جمیل عمه معاویه حماله الحطب قوله تعالى تبت یدا أبی لهب السوره.
إنما أجرینا بنی هاشم و بنی المطلب مجرى واحدا لأنهم کانوا یدا واحده لم یفترقوا فی جاهلیه و لا إسلام، و کان من المسلمین المحصورین فی الشعب هاشم ابن عبیده بن الحارث بن المطلب بن عبد مناف.
وله علیه السلام: «فأما من أسلم- إلى قوله: ما شاء الله أن یکون» یعنی أن من أسلم من قریش کانوا آمنین مما نحن أهل البیت فیه من القتل و البلاء و الأذى و ذلک لأن بعضهم کانوا على حلف و عهد من الکفار، فمن أجل ذلک کانوا آمنین، و بعضهم الاخر لم یکن لهم العهد و لکنهم کانوا ذوی عشیره تقوم دونهم و تمنعهم من الأعداء.
فالمراد أن البلیه إنما کانت متوجهه إلیه علیه السلام و إلى سایر بنی هاشم و بنی المطلب لم یکونوا على عهد و لم یکن لهم من یقوم دونهم، و بذلک یعلم فضیلتهم فی حمایه رسول الله و ذبه عن کید الأعداء.
قوله علیه السلام: «ثم أمر الله رسوله بالهجره» و قد تقدمت آنفا طائفه من الأخبار فی أن أبا طالب رضوان الله علیه مات فی آخر السنه العاشره من المبعث بعد الخروج من الشعب بشهرین أنه لما توفی نزل جبرئیل على رسول الله صلى الله علیه و آله فقال:یا محمد اخرج من مکه فلیس لک فیها ناصر. و قد مضى کلامنا فی هجرته صلى الله علیه و آله فی شرح المختار ۲۳۴ من باب الخطب و هو قوله علیه السلام: فجعلت اتبع مأخذ رسول الله- إلخ (ص ۱۲۶ ج ۱۵) فراجع.
قوله علیه السلام: «و أذن له بعد ذلک فی قتال المشرکین» قال الطبرسی فی المجمع: إن قوله تعالى أذن للذین یقاتلون بأنهم ظلموا و إن الله على نصرهم لقدیر الذین أخرجوا من دیارهم بغیر حق الایه (الحج- ۴۲ و ۴۳) هی أول آیه نزلت فی القتال، و کان المشرکون یؤذون المسلمین و لا یزال یجیء مشجوج و مضروب إلى رسول الله صلى الله علیه و آله و یشکون ذلک إلى رسول الله صلى الله علیه و آله فیقول لهم صلوات الله علیه و آله: اصبروا فإنی لم اومر بالقتال حتى هاجر، فأنزل الله علیه هذه الایه، انتهى کلامه.
أقول: و قد مضى کلامنا فی نزول الأمر لرسول الله صلى الله علیه و آله فی القتال فی شرح المختار ۲۳۴ من باب الخطب أیضا (ص ۱۳۱ ج ۱۵) فراجع.کنایه- تشبیه قوله علیه السلام: «فکان إذا احمر البأس- إلى قوله: حر الأسنه و السیوف» بین البأس و الناس جناس لا حق نحو قوله تعالى: ویل لکل همزه لمزه و البأس:الحرب، قال حسان بن ثابت فی قصیده یعدد فیها أصحاب اللواء یوم أحد:
| ولی البأس منکم إذ أبیتم | اسره من بنی قصی صمیم | |
احمرار البأس کنایه عن شده الحرب و ذلک کأنما شبهت الحرب بمحارب تلطخ بالدم السائل من مقادیم بدنه بکثره ما ورد علیه من طعن السیوف و الأسنه کما أن احمرار القنا کنایه عن شده الحرب کأنه احمر من الدم السائل علیه لکثره الطعن، قال سوار بن المضرب فی حماسه ۲۳۳:
| یدعون سوارا إذا احمر القنا | و لکل یوم کریهه سوار | |
أو أن الحرب شبهت بانسان غضبان احمر وجهه و یقال: موت أحمر و میته حمراء و سنه حمراء و سنون حمراوات یراد بها الشده، قالت عاتکه بنت زید فی حماسه ۳۹۳:
| إذا أشرعت فیه الأسنه خاضها | إلى الموت حتى یترک الموت أحمرا | |
أی حتى یخوض الموت بها فیترکه أحمر أی شدیدا. و یقال: الحسن أحمر، أی طلب الجمال تتجشم فیه المشاق و الشدائد، قال بشار بن برد (ص ۲۲۵ ج ۱ من البیان و التبیین للجاحظ طبع مصر ۱۳۸۰ ه):
| و خذی ملابس زینه | و مصبغات فهی أفخر | |
| و إذا دخلت تقنعی | بالحمر إن الحسن أحمر | |
قال الجوهری فی الصحاح: و موت أحمر یوصف بالشده و منه الحدیث کنا إذا أحمر البأس.و أن الحرب شبهت بالنار و اتصفت بصفاتها أعنی حمره النار کقوله علیه السلام آنفا: و أوقدوا لنا نار الحرب.
فی النهایه الأثیریه: و فی الحدیث لو تعلمون ما فی هذه الأمه من الموت الأحمر یعنی القتل لما فیه من حمره الدم أو لشدته، یقال: موت أحمر أی شدید، و منه حدیث علی کنا إذا احمر البأس اتقینا برسول الله صلى الله علیه و آله أی إذا اشتدت الحرب استقبلنا العدو به و جعلناه لنا وقایه، و قیل أراد إذا اضطرمت نار الحرب و تسعرت کما یقال فی الشر بین القوم: اضطرمت نارهم تشبیها بحمره النار، و کثیرا ما یطلقون الحمره على الشده، و منه حدیث طهفه أصابتنا سنه حمراء أی شدیده الجدب، لأن آفاق السماء تحمر فی سنی الجدب و القحط و منه حدیث حلیمه أنها خرجت فی سنه حمراء قد برت المال انتهى کلامه.
المعنى أن الحرب إذا اشتدت و نکص الناس عنها قدم رسول الله صلى الله علیه و آله أهل بیته إلى القتال فوقى صلى الله علیه و آله بأهل بیته أصحابه من حر الأسنه و السیوف.نایه [حر الأسنه و السیوف] و حر السیوف و الأسنه کأنه کنایه عن حده جزهما و شده وقوعهما، أو کنایه عن شده القتال من حیث إنهما إذا حرکتا غیر مره و قطعت الأبدان و الرءوس بهما و وقعتا على المبارز کثیرا حرتا و حمیتا، لأن من شأن الحدید بل مطلق الجسم ذلک، أو کنایه عن تعبهما، ففی النهایه الأثیریه: و فی حدیث علی علیه السلام أنه قال لفاطمه: لو أتیت النبی فسألته خادما تقیک حرما أنت فیه من العمل، و فی روایه حار ما أنت فیه یعنی التعب و المشقه من خدمه البیت لأن الحراره مقرونه بهما کما أن البرد مقرون بالراحه و السکون، و الحار: الشاق المتعب. انتهى.
اعلم أن المتفق عند الکل أن أمیر المؤمنین علیه السلام کان فی جمیع الشدائد المتوجهه إلى رسول الله صلى الله علیه و آله و المسلمین أسبق و أقدم فی الوقایه و الحمایه، و کان یجاهد مع رسول الله صلى الله علیه و آله فیقیه بنفسه و قد أقرأ عداؤه بشجاعته و سبقه على أقرانه، و ما ولى قط عن أحد مع طول ملاقاته الحروب و کثره من لاقاه من صنادید الأعداء.
کان کما قال ابنه الحسن المجتبى کما فی تاریخ الیعقوبی (ص ۱۹۰ ج ۲ طبع النجف) و مروج الذهب للمسعودی (ص ۴۲ ج ۲) و الخرائج و الجرائح للراوندی (ص ۱۴۶ طبع ایران ۱۳۰۱ ه) و الإرشاد للمفید (ص ۱۷۰ طهران ۱۳۷۷ ه) فی صبیحه اللیله التی قبض فیها أمیر المؤمنین علیه السلام بعد أن حمد الله و أثنى علیه و صلى على رسول الله صلى الله علیه و آله فی خطبه خطب بها الناس:لقد قبض فی هذه اللیله رجل ما سبقه الأولون إلا بفضل النبوه، و لا یدرکه الاخرون، و أن رسول الله صلى الله علیه و آله کان یبعثه المبعث فیکتنفه جبریل عن یمینه و میکائیل عن یساره فلا یرجع حتى یفتح الله علیه- إلخ.
وله علیه السلام: «فقتل عبیده بن الحارث یوم بدر» قال یاقوت الحموی فی کتابه المترجم بمراصد الإطلاع فی معرفه الأمکنه و البقاع: بدر بالفتح ثم السکون ماء مشهور بین مکه و المدینه أسفل وادی الصفراء بینه و بین الجار و هو ساحل البحر لیله به کانت الوقعه المشهوره بین النبی صلى الله علیه و آله و أهل مکه.
قال الجوهری فی الصحاح: بدر موضع یذکر و یؤنث و هو اسم ماء، و قال الشعبی: بدر بئر کانت لرجل یدعى بدرا و منه یوم بدر.
قول: بدر أقرب إلى المدینه من مکه. و الظاهر أن القول بأنها ماء مشهور و الاخر بأنها اسم بئر یشیران إلى معنى فارد و إنما الاختلاف فی التعبیر.
کانت وقعه بدر یوم الجمعه لسبع عشره لیله خلت من شهر رمضان من سنه اثنتین من الهجره و هی المذکوره فی القرآن الکریم حیث یقول جل اسمه فی الأنفال:«کما أخرجک ربک من بیتک بالحق»- إلخ، و المراد بالبیت فی الایه المدینه یعنی خروجه صلى الله علیه و آله منها إلى بدر.
کان سببها- کما فی تاریخ الیعقوبی- أن أبا سفیان بن حرب قدم من الشام بعیر لقریش تحمل تجارات و أموالا، فخرج رسول الله صلى الله علیه و آله یعارضه، و جاء الصریخ إلى قریش بمکه یخبرهم الخبر، و کان الرسول بذلک ضمضم بن عمرو الغفاری، فخرجوا نافرین مستعدین و خالف أبو سفیان الطریق فنجى بالبعیر، و أقبلت قریش مستعده لقتال رسول الله صلى الله علیه و آله و عدتهم ألف رجل و قیل تسعمائه و خمسون.
«مقتل عبیده بن الحارث رضوان الله علیه»
عبیده بضم العین و فتح الباء هو عبیده بن الحارث بن عبد المطلب بن عبد مناف، یکنى أبا الحارث و أبا معاویه. و کان أسن من رسول الله صلى الله علیه و آله بعشر سنین، و کان إسلامه قبل دخول رسول الله صلى الله علیه و آله دار الأرقم بن أبی الأرقم فی مکه، و کان لعبیده قدر و منزله کبیره عند رسول الله صلى الله علیه و آله، و کان عمره حین قتل ثلاثا و ستین سنه، قتله شیبه بن ربیعه.
ففی الإرشاد: روى علی بن هاشم عن محمد بن عبید الله بن أبی رافع، عن أبیه عن جده أبی رافع مولى رسول الله صلى الله علیه و آله قال:لما أصبح الناس یوم بدر اصطفت قریش أمامها عتبه بن ربیعه و أخوه شیبه و ابنه الولید، فنادى عتبه رسول الله صلى الله علیه و آله فقال: یا محمد اخرج إلینا أکفاءنا من قریش، فبدر إلیهم ثلاثه من شبان الأنصار، فقال لهم عتبه: من أنتم؟ فانتسبوا له فقال لهم: لا حاجه بنا إلى مبارزتکم إنما طلبنا بنی عمنا.
فقال رسول الله صلى الله علیه و آله للأنصار: ارجعوا إلى مواقفکم ثم قال: قم یا علی قم یا حمزه قم یا عبیده، قاتلوا على حقکم الذی بعث الله به نبیکم إذ جاءوا بباطلهم لیطفؤا نور الله.
فقاموا فصفوا للقوم و کان علیهم البیض فلم یعرفوا فقال لهم عتبه: تکلموا فان کنتم أکفاءنا قاتلناکم، فقال حمزه: أنا حمزه بن عبد المطلب أسد الله و أسد رسوله صلى الله علیه و آله، فقال عتبه: کفو کریم. و قال أمیر المؤمنین علیه السلام: أنا علی بن أبی طالب ابن عبد المطلب، و قال عبیده: أنا عبیده بن الحارث بن عبد المطلب.
فقال عتبه لابنه الولید: قم یا ولید فبرز إلیه أمیر المؤمنین علیه السلام و کان إذ ذاک أصغری الجماعه سنا فاختلفا ضربتین أخطأت ضربه الولید أمیر المؤمنین علیه السلام و اتقى بیده الیسرى ضربه أمیر المؤمنین علیه السلام فأبانتها- فروی أنه علیه السلام یذکر بدرا و قتله الولید فقال فی حدیثه: کأنی أنظر إلى و میض خاتمه فی شماله ثم ضربته ضربه اخرى فصرعته و سلبته فرأیت به ردعا من خلوق فعلمت أنه قریب عهد بعرس.
ثم بارز عتبه حمزه رضی الله عنه فقتله حمزه، و مشى عبیده و کان أسن القوم إلى شیبه فاختلفا ضربتین فأصاب ذباب سیف شیبه عضله ساق عبیده فقطعها، و استنقذه أمیر المؤمنین و حمزه، و قتلا شیبه، و حمل عبیده من مکانه فمات بالصفراء.
و فی اسد الغابه: قیل: إن عبیده کان أسن المسلمین یوم بدر فقطعت رجله فوضع رسول الله صلى الله علیه و آله رأسه على رکبته فقال: یا رسول الله لو رآنی أبو طالب لعلم أنی أحق بقوله منه حیث یقول:
| و نسلمه حتى نصرع حوله | و نذهل عن أبنائنا و الحلائل | |
عاد مع رسول الله صلى الله علیه و آله من بدر فتوفی بالصفراء ..
بیان: البیض جمع بیضه یقال بالفارسیه: کلاه خود. أصغری کلمه جمع اسقط نونه بالإضافه. ردعا من خلوق أی أثر منه و الخلوق ضرب من الطیب.و الصفراء اسم موضع قریب من بدر.
قوله علیه السلام: «و حمزه یوم احد» أی قتل حمزه فی غزوه احد و احد اسم جبل فی قرب المدینه.
و کان یوم احد یوم بلاء و مصیبه و تمحیص اختبر الله المؤمنین و محن به المنافقین ممن کان یظهر الایمان بلسانه و هو مستخف بالکفر فی قلبه، و یوما أکرم الله فیه من أراد کرامته بالشهاده من أهل ولایته حتى خلص العدو إلى رسول الله صلى الله علیه و آله فدث بالحجاره حتى وقع لشقه فاصیبت رباعیته، و کلمت شفته و شج فی وجهه، فجعل الدم یسیل على وجهه، و جعل یمسح الدم و هو یقول:یف یفلح قوم خضبوا وجه نبیهم و هو یدعوهم إلى ربهم، فأنزل الله عز و جل فی ذلک لیس لک من الأمر شیء الایه (آل عمران- ۱۲۳) کما نقله ابن هشام فی السیرهعن ابن اسحاق و قتل فی ذلک الیوم من المسلمین أحد و ثمانین رجلا، و من المشرکین ثمانیه و عشرون.
فی السیره لابن هشام أن حمزه بن عبد المطلب قاتل یوم احد حتى قتل أرطاه بن عبد شرحبیل و کان أحد النفر الذین یحملون اللواء، ثم مر به سباع بن عبد العزى فقال له حمزه: هلم إلی یا ابن مقطعه البظور.
قال ابن هشام: قال وحشی: کنت غلاما لجبیر بن مطعم و کان عمه طعیمه ابن عدی قد اصیب یوم بدر، فلما سارت قریش إلى احد قال لی جبیر: إن قتلت حمزه عم محمد بعمی فأنت عتیق.
قال: وحشی: فخرجت مع الناس و کنت رجلا حبشیا أقذف بالحربه قذف الحبشه قلما أخطىء بها شیئا، فلما التقى الناس خرجت أنظر حمزه و أتبصره حتى رأیته فی عرض الناس مثل الجمل الأورق یهد الناس بسیفه هدا، ما یقوم له شیء فو الله إنی لأتهیأ له اریده و استتر منه بشجره أو حجر لیدنو منی إذ تقدمنی إلیه سباع بن عبد العزى، فلما رآه حمزه قال له: هلم إلی یا ابن مقطعه البظور قال: فضربه ضربه کأن ما أخطأ رأسه.
قال: و هززت حربتی حتى إذا رضیت منها دفعتها علیه فوقعت فی ثنته حتى خرجت من بین رجلیه، و ذهب لینوء نحوی فغلب و ترکته و إیاها حتى مات ثم أتیته فأخذت حربتی ثم رجعت إلى العسکر فقعدت فیه و لم یکن لی بغیره حاجه و إنما قتلته لاعتق. فلما قدمت مکه اعتقت.
م أقمت حتى إذا افتتح رسول الله صلى الله علیه و آله مکه هربت إلى الطائف، فمکثت بها، فلما خرج وفد الطائف إلى رسول الله صلى الله علیه و آله لیسلموا تعیت علی المذاهب، فقلت: ألحق بالشام، أو الیمن، أو ببعض البلاد.
والله إنی لفی ذلک من همی إذ قال لی رجل: و یحک إنه و الله ما یقتل أحدا من الناس دخل فی دینه و تشهد شهادته، فلما قال لی ذلک خرجت حتى قدمت على رسول الله صلى الله علیه و آله المدینه، فلم یرعه إلا بی قائما على رأسه أتشهد بشهاده الحق
لما رآنی قال: أوحشی؟ قلت: نعم یا رسول الله. قال: اقعد فحدثنی کیف قتلت حمزه، فحدثته فلما فرغت من حدیثی قال: ویحک غیب وجهک فلا أرینک قال:
کنت أتنکب رسول الله صلى الله علیه و آله حیث کان لئلا یرانی حتى قبضه الله صلى الله علیه و آله.
ال ابن اسحاق: و وقعت هند بنت عتبه کما حدثنی صالح بن کیسان و النسوه اللاتی معها یمثلن بالقتلى من أصحاب رسول الله صلى الله علیه و آله یجد عن الاذان و الانف حتى اتخذت هند من آذان الرجال و آنفهم خدما و قلائد، و أعطت خدمها و قلائدها و قرطتها وحشیا غلام جبیر بن مطعم، و بقرت عن کبد حمزه فلاکتها فلم تستطع أن تسیغها، فلفظتها ثم علت على صخره مشرفه فصرخت بأعلى صوتها فقالت:
| نحن جزیناکم بیوم بدر | و الحرب بعد الحرب ذات سعر | |
| ما کان عن عتبه لی من صبر | و لا أخی و عمه و بکری | |
| شفیت نفسی و قضیت نذری | شفیت وحشی غلیل صدری | |
| فشکر وحشی علی عمری | حتى ترم أعظمی فی قبری | |
فأجابتها هند بنت أثاثه بن عباد بن المطلب فقالت:
| خزیت فی بدر و بعد بدر | یا بنت وقاع عظیم الکفر | |
| صبحک الله غداه الفجر | ملها شمیین الطوال الزهر | |
| بکل قطاع حسام یفری | حمزه لیثی و علی صقری | |
| إذ رام شیب و أبوک غدری | فخضبا منه ضواحی النحر | |
| و نذرک السوء فشر نذر |
و قال محمد بن إسحاق کما فی السیره لابن هشام: و من الشعر الذی ارتجزت به هند بنت عتبه أیضا یوم احد:
| شفیت من حمزه نفسی باحد | حتى بقرت بطنه عن الکبد | |
| أذهب عنی ذاک ما کنت أجد | من لذعه الحزن الشدید المعتمد | |
| و الحرب تعلوکم بشؤبوب برد | تقدم إقداما علیکم کالأسد | |
یان: قولها: ملها شمیین، مخفف من الهاشمیین و حذفت من لکثره استعمالها و لا یجوز ذلک إلا فیها وحدها.
حزن الرسول (ص) على حمزه و توعده بالمشرکین بالمثله»
قال ابن إسحاق- کما فی السیره لابن هشام-: خرج رسول الله صلى الله علیه و آله فیما بلغنی یلتمس حمزه بن عبد المطلب فوجده ببطن الوادی قد بقر بطنه عن کبده و مثل به فجدع أنفه و اذناه.
قال: فحدثنی محمد بن جعفر بن الزبیر: أن رسول الله صلى الله علیه و آله قال حین رأى ما رأى: لو لا أن تحزن صفیه و یکون سنه من بعدی لترکته حتى یکون فی بطون السباع و حواصل الطیر، و لئن أظهرنی الله على قریش فی موطن من المواطن لامثلن بثلاثین رجلا منهم. فلما رأى المسلمون حزن رسول الله صلى الله علیه و آله و غیظه على من فعل بعمه ما فعل قالوا: و الله لئن أظفرنا الله بهم یوما من الدهر لنمثلن بهم مثله لم یمثلها أحد من العرب.
قال ابن هشام: و لما وقف رسول الله صلى الله علیه و آله على حمزه قال: لن اصاب بمثلک أبدا، ما وقفت موقفا قط أغیظ إلی من هذا، ثم قال صلى الله علیه و آله. جاءنی جبرئیل فأخبرنی أن حمزه ابن عبد المطلب مکتوب فی أهل السماوات السبع حمزه بن عبد المطلب أسد الله و أسد رسوله.
«ما نزل فى النهى عن المثله و البحث عنها و رد بعض» «الروایات المختلفه المنتسبه الیه (ص)»
قال ابن اسحاق- على ما فی السیره لابن هشام-: و حدثنی بریده بن سفیان ابن فروه الأسلمی عن محمد بن کعب القرظی، و حدثنی من لا أتهم عن ابن عباس أن الله عز و جل أنزل فی ذلک من قول رسول الله صلى الله علیه و آله و قول أصحابه: و إن عاقبتم فعاقبوا بمثل ما عوقبتم به و لئن صبرتم لهو خیر للصابرین و اصبر و ما صبرک إلا بالله و لا تحزن علیهم و لا تک فی ضیق مما یمکرون (النحل الایه- ۱۲۸) فعفا رسول الله صلى الله علیه و آله و صبر و نهى عن المثله.
قال ابن اسحاق: و حدثنی حمید الطویل عن الحسن عن سمره بن جندب قال:ما قام رسول الله صلى الله علیه و آله فی مقام قط ففارقه حتى یأمرنا بالصدقه و ینهانا عن المثله أقول: کل ما نقلنا عن محمد بن اسحاق منقول عن الواقدی و غیره أیضا و قد ذکرنا فی ذلک بعض الأقوال فی شرح المختار ۲۳۶ من الخطب (ص ۲۴۶ ج ۱۵).
و سیأتی فی وصیته علیه السلام للحسن و الحسین علیهما السلام لما ضربه ابن ملجم، قوله علیه السلام: و لا یمثل بالرجل فانی سمعت رسول الله صلى الله علیه و آله یقول: إیاکم و المثله و لو بالکلب العقور.
و قال الشارح المعتزلی فی شرحه: فأما المثله فمنهی عنها أمر رسول الله صلى الله علیه و آله أن یمثل بهبار بن الأسود لأنه روع زینب حتى اجهضت، ثم نهى عن ذلک و قال: لا مثله المثله حرام.
و اعلم أن القول المروی بأن رسول الله صلى الله علیه و آله قال: لئن أظهرنی على قریش فی موطن من المواطن لامثلن بثلاثین رجلا منهم کما فی السیره، أو امثلن سبعین رجلا کما فی تفسیر الصافی للفیض- ره- ینافی مقام النبوه و عصمه النبی صلى الله علیه و آله.
و الصواب أن ذلک القول کان من المسلمین دون النبی صلى الله علیه و آله کما فی کتاب مجمع البیان لأمین الاسلام الطبرسی- ره- حیث قال: قال المسلمون: لئن أمکننا الله منهم لنمثلن بالأحیاء فضلا عن الأموات، فنزلت «و إن عاقبتم فعاقبوا» الایه.
و ظاهر الایه حیث خاطب بلفظ الجمع دون المفرد یؤیده بل یدل علیه و أما قول ابن اسحاق المذکور آنفا: و حدثنی من لا أتهم عن ابن عباس: ان الله عز و جل أنزل فی ذلک من قول رسول الله صلى الله علیه و آله و قول أصحابه: «و ان عاقبتم» الایه، ففیه ما دریت من أن النبی أجل و أعلا من أن یختار ما لم یکن مأذونا فیه و لم ینزل فیه حکم سماوی بعد.
قال ابن الأثیر فی النهایه: فیه- یعنی فی الحدیث- أنه نهى عن المثله یقال: مثلت بالحیوان أمثل به مثلا إذا قطعت أطرافه و شوهت به، و مثلت بالقتیل إذا جذعت أنفه و اذنه أو مذاکیره أو شیئا من أطرافه، و الاسم المثله فأما مثل بالتشدید فهو للمبالغه و منه الحدیث نهى أن یمثل بالدواب أی تنصب فترمى أو تقطع أطرافه و هی حیه، زاد فی روایه: و أن یؤکل الممثول بها.
قیل: جعل بعض الأعضاء تمثیلا باعتبار کونه مشتقا من المثل فان الممثل یصیر بسبب ما فعل الجانی به من الأمر الفظیع مشهورا کالمثل.
ثم إن النهی عن المثله إنما یصح فیما لم یکن عن قصاص، و أما المثله قصاصا فلا بأس فقد روی أن رسول الله صلى الله علیه و آله مثل بالعرنیین فقطع أیدیهم و أرجلهم و سمل أعینهم لأنهم قطعوا أیدی الرعاء و أرجلهم و سملوا أعینهم، و إن قیل إن ذلک کان قبل تحریم المثله.
و قد قال الله تعالى: یا أیها الذین آمنوا کتب علیکم القصاص فی القتلى الحر بالحر و العبد بالعبد و الأنثى بالأنثى- الى قوله تعالى: و لکم فی القصاص حیاه یا أولی الألباب (البقره ۱۷۷).
و قوله تعالى: الشهر الحرام بالشهر الحرام و الحرمات قصاص فمن اعتدى علیکم فاعتدوا علیه بمثل ما اعتدى علیکم و اتقوا الله و اعلموا أن الله مع المتقین (البقره ۱۹۲) و قوله تعالى: و کتبنا علیهم فیها أن النفس بالنفس و العین بالعین و الأنف بالأنف و الأذن بالأذن و السن بالسن و الجروح قصاص الایه (المائده ۵۰) و قد أفتى الفقهاء فی قصاص الطرف بذلک و فرعوا علیه أن الاذن الصحیحه تقطع بالصماء، و الأنف الشام بالأخشم، و ذکر الشاب بذکر الشیخ، و ذکر المختون بالأغلف، و الفحل بمسلول الخصیتین و کذا یقلع عین الأعور بعین ذی العینین المماثله لها، و إن عمى بذلک الأعور، و الأعور هو ذو العین الواحده خلقه، أو بافه أو قصاص أو جنایه، أی لو کان الجانی بعین واحده و المجنی علیه باثنتین قلعت عین الجانی و ان استلزم عماه، فان الحق أعماه.
کما نطق بذلک خبر عن أبان سأله علیه السلام عن أعور فقأ عین صحیح فقال علیه السلام:
تفقأ عینه، قال: قلت: یبقى أعمى فقال: الحق أعماه. و غیرها مما حرر فی کتاب القصاص.
و ذهب غیر واحد منهم إلى أن الجانی إذا جمع بین التمثیل و القتل بضربات یقتص الولی منه فی الطرف ثم یقتص فی النفس.
ففی الکافی و التهذیب و الفقیه عن محمد بن قیس عن أحدهما علیهما السلام فی رجل فقأ عینی رجل و قطع أنفه و اذنیه ثم قتله، فقال علیه السلام: إن کان فرق بین ذلک اقتص منه ثم یقتل، و إن کان ضربه ضربه واحده ضربت عنقه و لم یقتص منه.
و فی التهذیب عن حفص بن البختری قال: سألت أبا عبد الله علیه السلام عن رجل ضرب على رأسه فذهب سمعه و بصره و اعتقل لسانه ثم مات فقال علیه السلام: إن کان ضربه ضربه بعد ضربه اقتص منه ثم قتل، و إن کان أصابه هذا من ضربه واحده قتل و لم یقتص منه.
و المراد بالطرف فی القصاص مادون النفس و إن لم یتعلق بالأطراف المشهوره من الید و الرجل و الاذن و الأنف و غیرها کالجرح على البطن و الظهر و غیرهما.
و کما أن النهی عن المثله لا یشمل المثله قصاصا، کذلک لا یشملها اذا کانت عن حد مثل قطع الأصابع الأربع ما عدا الابهام من الید الیمنى للسارق إذا کانت سرقته أول مره و قطع رجله الیسرى من مفصل القدم و ترک العقب یعتمد علیه حاله المشی و الصلاه لو سرق ثانیا، قال عز من قائل: و السارق و السارقه فاقطعوا أیدیهما جزاء بما کسبا نکالا من الله (المائده ۴۳).
و نظیر ما قلنا أیضا ما ورد من النهى عن تعذیب البهائم و قتلها عبثا و مع ذلک إن جعفر بن أبی طالب فی غزوه موته إذا الحمه القتال اقتحم عن فرس له شقراء فعقرها، فکان جعفر أول رجل من المسلمین عقر فی الإسلام و لم یعب ذلک علیه أحد لأنه خاف أن یأخذها العدو فیقاتل علیها المسلمین.
«صلاه الرسول (ص) على حمزه رضوان الله علیه»
فی الکافی و الفقیه کما فی الوافی (ص ۵۲ ج ۱۳) باسناد عن أبان بن تغلب قال: سألت أبا عبد الله علیه السلام عن الذی یقتل فی سبیل الله أ یغسل و یکفن و یحنط؟
قال: یدفن کما هو فی ثیابه بدمه إلا أن یکون به رمق ثم مات فانه یغسل و یکفن قال: یدفن کما هو فی ثیابه بدمه إلا أن یکون به رمق ثم مات فانه یغسل و یکفن و یحنط و یصلى علیه، إن رسول الله صلى الله علیه و آله صلى على حمزه و کفنه و حنطه لأنه کان جرد.
و فی الکافی باسناده عن ابن سنان عن أبان بن تغلب قال: سمعت أبا عبد الله علیه السلام یقول: الذی یقتل فی سبیل الله یدفن فی ثیابه و لا یغسل إلا أن یدرکه المسلمون و به رمق ثم یموت بعد، فانه یغسل و یکفن و یحنط، إن رسول الله صلى الله علیه و آله کفن حمزه فی ثیابه و لم یغسله و لکنه صلى علیه.
و فی الکافی باسناده عن إسماعیل بن جابر، عن أبی جعفر علیه السلام قال: قلت له: کیف رأیت الشهید یدفن بدمائه؟ قال. نعم فی ثیابه بدمائه و لا یحنط و لا یغسل و یدفن کما هو، ثم قال: دفن رسول الله صلى الله علیه و آله عمه حمزه فی ثیابه بدمائه التی اصیب فیها، و رداه النبی برداء فقصر عن رجلیه فدعا له بإذخر فطرحه علیه و صلى علیه سبعین صلاه، و کبر علیه سبعین تکبیره.
و فی الکافی باسناده عن مثنى بن الولید، عن زراره، عن أبی جعفر علیه السلام قال:صلى رسول الله صلى الله علیه و آله على حمزه سبعین صلاه.
فیه باسناده عن أبی بصیر عن أبی جعفر علیه السلام قال: کبر رسول الله صلى الله علیه و آله على حمزه سبعین تکبیره.
فی السیره النبویه لابن هشام قال: قال ابن إسحاق: و حدثنی من لا أتهم عن مقسم مولى عبد الله بن الحارث عن ابن عباس قال: أمر رسول الله صلى الله علیه و آله بحمزه فسجی ببرده ثم صلى علیه فکبر سبع تکبیرات ثم أتی بالقتلى، فیوضعون إلى حمزه فصلى علیهم و علیه معهم حتى صلى علیه ثنتین و سبعین صلاه.
قول: الروایه الاولى ناطقه بأن حمزه کان جرد و کفنه رسول الله صلى الله علیه و آله و الثالثه ناطقه بأنه صلى الله علیه و آله دفنه فی ثیابه بدمائه التی اصیب فیها و ظاهرها أن کفنه کان ثیابه و الثانیه تومئ إلى أن رسول الله صلى الله علیه و آله کفنه بثوب آخر حالکونه فی ثیابه التی اصیب فیها فینافی بعضها بعضا و التوفیق بینها أن حمزه رضوان الله علیه جر دعن بعض ثیابه أی جرده المشرکون عنه بعد قتله عن بعضها لا عن کلها حتى ترک عریانا، و ما بقی علیه من الثیاب لم یکن کافیا لکفنه، فکفنه رسول الله صلى الله علیه و آله بثوب آخر و لم یجرده عن ما بقی علیه من الثیاب لم یکن کافیا لکفنه، فکفنه رسول الله صلى الله علیه و آله بثوب آخر و لم یجرده عن ما بقی علیه من الثیاب کما تومئ إلیه الثانیه فصح أن رسول الله صلى الله علیه و آله کفنه بثوب آخر کما صح أن حمزه دفن فی ثیابه التی اصیب فیها أی دفن فی بعض ثیابه و جرد عن بعضها.
ثم إن بین روایات الکافی الناطقه بأن رسول الله صلى الله علیه و آله صلى علیه سبعین صلاه و کبر علیه سبعین تکبیره و بین ما فی السیره من أن رسول الله صلى علیه تنتین و سبعین صلاه تنافیا ظاهرا.
فنقول، إن روایات الکافی موافقه لما بلغنا من أئمتنا علیهم السلام من أن التکبیر على المیت المؤمن خمس تکبیرات و إنما انتهى عددها إلى سبعین تکبیره لأن رسول الله صلى الله علیه و آله کبر علیه خمس تکبیرات ثم کلما صلى لسائر إلى سبعین تکبیره لأن رسول الله صلى الله علیه و آله کبر علیه خمس تکبیرات ثم کلما صل لسائر القتلى أشرک حمزه فی صلاتهم کما فی صحیفه الرضا علیه السلام على ما نقله الفیض فی الوافی (ص ۶۷ ج ۱۳) باسناده إلى أمیر المؤمنین علیه السلام قال: رأیت النبی صلى الله علیه و آله کبر على عمه حمزه خمس تکبیرات و کبر على الشهداء بعده خمس تکبیرات فلحق حمزه بسبعین تکبیره و وضع یده الیمنى على الیسرى، انتهى.
فصلى رسول الله صلى الله علیه و آله على حمزه أربع عشره مره لأنه یحصل من ضرب خمسه فی أربعه عشر سبعون.
نظیر ذلک صلاه أمیر المؤمنین علیه السلام على سهل بن حنیف فانه علیه السلام کبر علیه خمسا و عشرین تکبیره، ففی التهذیب باسناده إلى عمرو بن شمر قال: قلت لجعفر ابن محمد علیهما السلام: جعلت فداک إنا نتحدث بالعراق أن علیا علیه السلام صلى على سهل بن حنیف فکبر علیه ستا ثم التفت إلى من کان خلفه فقال: إنه کان بدریا قال:
فقال جعفر علیه السلام: إنه لم یکن کذا و لکنه صلى علیه خمسا ثم رفعه و مشى به ساعه ثم وضعه فکبر علیه خمسا، ففعل ذلک خمس مرات حتى کبر علیه خمسا و عشرین تکبیره.
و فی الفقیه قال أبو جعفر علیه السلام: کبر خمسا خمسا کلما أدرکه الناس قالوا: یا أمیر المؤمنین لم ندرک الصلاه على سهل فیضعه فیکبر علیه خمسا حتى انتهى إلى قبره خمس مرات.
و أما قول ابن إسحاق من أنه صلى الله علیه و آله صلى علیه ثنتین و سبعین صلاه فلا یوافق المذهب الحق لأنه یلزم أن یکبر علیه رسول الله صلى الله علیه و آله أربع تکبیرات و کذا کبر على الشهداء بعده أربع تکبیرات فلحق حمزه بثنتین و سبعین تکبیره أی صلى علیه ثمانی عشره مره و هو کما ترى مخالف لاجماعنا و الصحاح المستفیضه و غیرها المتواتره و لو معنى من أئمتنا علیهم السلام، على أن صلاه جنازه المؤمن خمس تکبیرات فما وردت بالأربع إما متأوله بالحمل على الصلاه على المنافقین ففی الکافی و التهذیب باسنادهما عن هشام بن سالم عن أبی عبد الله علیه السلام قال: کان رسول الله صلى الله علیه و آله یکبر على قوم خمسا و على قوم آخرین أربعا فإذا کبر على رجل أربعا اتهم بالنفاق.
و فی الکافی باسناده عن محمد بن مهاجر عن امه ام سلمه قال: سمعت أبا عبد الله علیه السلام یقول: کان رسول الله صلى الله علیه و آله إذا صلى على میت کبر فتشهد، ثم کبر فصلى على الأنبیاء و دعا، ثم کبر و دعا للمؤمنین، ثم کبر و انصرف، فلما نهاه الله عز و جل عن الصلاه على المنافقین کبر فتشهد، ثم کبر فصلى على النبیین صلى الله علیهم. ثم کبر و دعا للمؤمنین، ثم کبر الرابعه و انصرف و لم یدع للمیت.
و فی التهذیب عن أبی الحسن الرضا علیه السلام قال: سألته عن الصلاه على المیت فقال: أما المؤمن فخمس تکبیرات، و أما المنافق فأربع و لا سلام فیها، انتهى.
و لا یخفى علیک أن أهل البیت أدرى بما فیه.و إما محموله على التقیه لأنها مذهب جمیع العامه کما صرح به شیخ الطائفه قدس سره.
على أن صدر قول ابن إسحاق لا یوافق ذیله لأنه قال أولا إنه صلى الله علیه و آله صلى علیه فکبر سبع تکبیرات و لا ینتهی تکرار السبع مره بعد اخرى إلى ثنتین و سبعین. اللهم إلا أن یقال إنه صلى علیه فی الدفعه الاولى سبع تکبیرات و صلى ثلاث عشره صلاه اخرى خمس تکبیرات، فلحق حمزه بثنتین و سبعین تکبیره.
نحو ما روى الکشی باسناده عن الحسن بن زید أنه قال: کبر علی بن أبی طالب علیه السلام على سهل بن حنیف سبع تکبیرات و کان بدریا، و قال: لو کبرت علیه سبعین لکان أهلا.
و إنما کبرا علیهما سبعا تشریفا لهما و إنما وقع فی واقعه خاصه لا یجوز التجاوز عنها فتأمل جیدا.فان قلت: قد جاءت روایات على عدم جواز الصلاه على المیت مرتین فصاعدا ففی التهذیب باسناده عن محمد بن أحمد، عن أبی جعفر، عن أبیه، عن وهب بن وهب، عن جعفر، عن أبیه علیهما السلام أن رسول الله صلى الله علیه و آله صلى على جنازه فلما فرغ جاءه ناس فقالوا: یا رسول الله لم ندرک الصلاه علیها فقال: لا یصلى على جنازه مرتین و لکن ادعوا لها.
و فیه باسناده عن ابن کلوب، عن إسحاق بن عمار، عن أبی عبد الله علیه السلام أن رسول الله صلى الله علیه و آله صلى على جنازه فلما فرغ جاء قوم فقالوا فاتتنا الصلاه علیها فقال: إن الجنازه لا یصلى علیه مرتین ادعوا له و قولوا له خیرا.
ثم إن إطلاق الخبرین أو عمومهما یقتضی عدم الفرق فی المنع بین ما لو صلیت ثانیا جماعه أو فرادى فکیف التوفیق بین تلک الأخبار؟
قلت: یمکن أن یقال: التعدد یختص بمن له مزید کرامه، أو یقال إن صلاه رسول الله صلى الله علیه و آله على حمزه و علی علیه السلام على سهل إنما کانت مختصه بهما فالاحتیاط أن یترک التعدد فی الصلاه على الجنازه.
و لم یذهب أحد منا إلى القول بحرمه الصلاه على الجنازه الواحده مرتین فصاعدا، بل ذهب بعضهم إلى القول باستحباب التکرار على الإطلاق لها، و أفتى غیر واحد بالجواز لمن لم یدرک الصلاه علیها، و لکن المشهور على کراهه الصلاه علیها مرتین فصاعدا، بل من محکی الغنیه الاجماع علیها، للخبرین المنقولین فی التهذیب، و لضعف سندهما حملا على الکراهه.
و فی التهذیب باسناده عن الفطحیه عن أبی عبد الله علیه السلام قال: المیت یصلى علیه ما لم یوار بالتراب و إن کان قد صلی علیه.
و فیه عن یونس بن یعقوب عن أبی عبد الله علیه السلام قال: سألته عن الجنازه لم أدرکها حتى بلغت القبر اصلی علیها؟ قال: إن أدرکتها قبل أن یدفن فان شئت فصل علیها.
و فیه عن جابر عن أبی جعفر علیه السلام- فی روایه- إن رسول الله صلى الله علیه و آله خرج إلى جنازه امرأه من بنی النجار فصلى علیها فوجد الحفره لم یمکنوا فوضعوا الجنازه فلم یجیء قوم إلا قال لهم: صلوا علیها. فتأمل جیدا.
و إن قلت: فما معنى الصلاه فی قول أبی جعفر المروی آنفا من الکافی عن زراره أن رسول الله صلى الله علیه و آله صلى على حمزه سبعین صلاه و مثله ما فی السیره حتى صلى علیه ثنتین و سبعین صلاه؟.
قلت: الصلاه هذه بمعنى الدعاء أی دعا له سبعین مره بعد کل تکبیره، و یبینه قوله الاخر المروی آنفا أیضا من الکافی عن إسماعیل بن جابر أنه صلى الله علیه و آله صلى علیه سبعین صلاه و کبر علیه سبعین تکبیره.
و یعبر عن الدعاء للمیت فیما بین التکبیرات بالصلاه ففی التهذیب باسناده عن محمد بن یزید، عن أبی بصیر قال: کنت عند أبی عبد الله علیه السلام جالسا فدخل رجل فسأله عن التکبیر على الجنائز فقال له: خمس تکبیرات، ثم دخل آخر فسأله عن الصلاه على الجنائز فقال له: أربع صلوات، فقال الأول: جعلت فداک سألتک فقلت خمسا و سألک هذا فقلت أربعا؟ فقال: إنک سألتنی عن التکبیر و سألنی هذا عن الصلاه ثم قال: إنها خمس تکبیرات بینهن أربع صلوات، ثم بسط کفه فقال: إنهن خمس تکبیرات بینهن أربع صلوات.
«حث الرسول (ص) على طلب العلم حتى فی دفن القتلى»
قال ابن هشام فی السیره (ص ۸۹ ج ۲) قال ابن اسحاق: حدثنی محمد بن مسلم الزهری، عن عبد الله بن ثعلبه بن صعیر العذری حلیف بنی زهره أن رسول الله صلى الله علیه و آله لما أشرف على القتلى یوم احد قال: أنا شهید على هؤلاء أنه ما من جریح یجرح فی الله إلا و الله یبعثه یوم القیامه یدمی جرحه اللون لون دم و الریح ریح مسک انظروا أکثر هؤلاء جمعا للقرآن فاجعلوه أمام أصحابه فی القبر، و کانوا یدفنون الاثنین و الثلاثه فی القبر الواحد.
قوله علیه السلام: «و جعفر و زید یوم موته» أی قتلا فی غزوه موته و جعفر هو ابن أبی طالب بن عبد المطلب و کان ثالث الإخوه من ولد أبی طالب أکبرهم طالب، و بعده عقیل، و بعده جعفر، و بعده علی أمیر المؤمنین علیه السلام و کل واحد منهم أکبر من الاخر بعشر سنین و امهم جمیعا فاطمه بنت أسد بن هاشم بن عبد مناف.
و کان لجعفر رضوان الله علیه فضل کثیر، فقال ابن هشام فی السیره النبویه (ص ۳۵۹ ج ۲): و ذکر سفیان بن عیینه عن الأجلح، عن الشعبی: أن جعفر بن أبی طالب رضی الله عنه قدم على رسول الله صلى الله علیه و آله یوم فتح خیبر فقبل رسول الله بین عینیه و التزمه و قال: ما أدری بأیهما أنا أسر: بفتح خیبر، أم بقدوم جعفر.
و کفى فی فضله ما قاله أمیر المؤمنین علیه السلام فی حقه فی زمره من مدحهم فی هذا الکتاب الذی نقلناه عن نصر من أن الله ولی الاحسان إلیهم و المنان علیهم بما قد أسلفوا من الصالحات، فما سمعت بأحد و لا رأیت فیهم من هو أنصح لله فی طاعه رسوله و لا أطوع لرسوله فی طاعه ربه و لا أصبر على اللأواء و الضراء و حین البأس و مواطن المکروه مع النبی صلى الله علیه و آله من هؤلاء النفر- إلخ.
و قال الیعقوبی فی التاریخ (ص ۹۷ ج ۲ طبع النجف): کان المشبهون برسول الله صلى الله علیه و آله جعفر بن أبی طالب، قال رسول الله صلى الله علیه و آله: أشبهت خلقی و خلقی. إلخ.
و قال ابن عبد البر فی کتاب الاستیعاب: کان سن جعفر یوم قتل إحدى و أربعین سنه و قال ابن هشام فی السیره (ص ۳۷۸ ج ۲): و هو ابن ثلاث و ثلاثین سنه.
و مؤته بالهمز و حکی أیضا غیر الهمز قریه من أرض البلقاء من الشام، و قیل: غزوه مؤته تسمى أیضا غزوه جیش الامراء لکثره جیش المسلمین فیها و ما لاقوه من الحرب الشدید مع الکفار.
و زید هذا هو زید بن حارثه و کان جعفر و زید و عبد الله بن رواحه امراء الجیش لرسول الله صلى الله علیه و آله و کان لعبد الله قصائد و أراجیز فی غزوه مؤته و تشجیع الناس على قتال الخصم و سنتلو بعضها علیک.
قال ابن واضح الأخباری فی کتابه المعروف بتاریخ الیعقوبی (ص ۴۹ ج ۲):
و وجه- یعنى رسول الله صلى الله علیه و آله جعفر بن أبی طالب، و زید بن حارثه، و عبد الله بن رواحه فی جیش إلى الشام لقتال الروم سنه ثمان و روى بعضهم أنه صلى الله علیه و آله قال:أمیر الجیش زید بن حارثه، فان قتل زید بن حارثه فجعفر بن أبی طالب، فان قتل جعفر بن أبی طالب فعبد الله بن رواحه، فان قتل عبد الله بن رواحه فلیرتض[۱] المسلمون من أحبوا، و قیل: بل کان جعفر المقدم، ثم زید بن حارثه، ثم عبد الله بن رواحه.
صار إلى موضع یقال له مؤته من الشام من البلقاء من أرض دمشق فأخذ زید الرایه فقاتل حتى قتل. ثم أخذها جعفر فقطعت یده الیمنى فقاتل بالیسرى فقطعت یده الیسرى ثم ضرب وسطه. ثم أخذها عبد الله بن رواحه فقتل.
رفع لرسول الله صلى الله علیه و آله کل خفض، و خفض له کل رفع حتى رأى مصارعهم و قال:رأیت سریر جعفر المقدم فقلت یا جبریل إنی کنت قدمت زیدا فقال: إن الله قدم جعفرا لقرابتک، و نعاهم رسول الله صلى الله علیه و آله فقال: أنبت الله لجعفر جناحین من زبرجد یطیر بهما فی الجنه حیث یشاء، و اشتد جزعه، و قال: على جعفر فلتبک البواکی. و تأمر خالد بن الولید على الجیش.
قالت أسماء بنت عمیس الخثعمیه و کانت امرأه جعفر و أم ولده جمیعا: دخل علی رسول الله و یدی فی عجین فقال: یا أسماء أین ولدک؟ فأتیته بعبد الله و محمد و عون فأجلسهم جمیعا فی حجره و ضمهم إلیه و مسح على رؤوسهم و دمعت عیناه، فقلت: بأبی و أمی أنت یا رسول الله لم تفعل بولدی کما تفعل بالأیتام لعله بلغک عن جعفر شیء؟ فغلبته العبره و قال: رحم الله جعفرا، فصحت و اویلاه و اسیداه، فقال: لا تدعی بویل و لا حرب و کل ما قلت فأنت صادقه، فصحت و اجعفراه و سمعت صوتی فاطمه بنت رسول الله صلى الله علیه و آله فجاءت و هی تصیح و ابن عماه، فخرج رسول الله صلى الله علیه و آله یجر رداءه ما یملک عبرته و هو یقول: على جعفر فلتبک البواکی، ثم قال یا فاطمه اصنعی لعیال جعفر طعاما فانهم فی شغل فصنعت لهم طعاما ثلاثه أیام فصارت سنه فی بنی هاشم.
قال ابن اسحاق کما فی السیره لابن هشام: بعث رسول الله صلى الله علیه و آله بعثه إلى مؤته فی جمادى الاولى سنه ثمان- إلى أن قال: فتجهز الناس ثم تهیؤا للخروج و هم ثلاثه آلاف، فلما حضر خروجهم ودع الناس امراء رسول الله صلى الله علیه و آله و سلموا علیهم- یعنى بالأمراء جعفرا و زیدا و عبد الله-.
فلما ودع عبد الله بن رواحه من ودع من امراء رسول الله صلى الله علیه و آله بکى، فقالوا:ما یبکیک یا ابن رواحه؟
فقال: أما و الله ما بی حب الدنیا و لا صبابه بکم، و لکنی سمعت رسول الله صلى الله علیه و آله یقرأ آیه من کتاب الله عز و جل یذکر فیها النار و إن منکم إلا واردها کان على ربک حتما مقضیا (مریم- آیه ۷۴) فلست أدری کیف لی بالصدر بعد الورود.
فقال المسلمون: صحبکم الله و دفع عنکم و ردکم إلینا صالحین فقال: عبد الله ابن رواحه:
| لکننی أسأل الرحمن مغفره | و ضربه ذات فرغ تقذف الزبدا | |
| أو طعنه بیدی حران مجهزه | بحربه تنفذ الأحشاء و الکبدا | |
| حتى یقال إذا مروا على جدثی | أرشده الله من غاز و قد رشدا | |
قال ابن اسحاق: ثم إن القوم تهیؤا للخروج فأتى عبد الله بن رواحه رسول الله صلى الله علیه و آله فودعه ثم قال:
| فثبت الله ما آتاک من حسن | تثبیت موسى و نصرا کالذی نصروا[۲] إنی تفرست فیک الخیر نافله | |
| الله یعلم أنی ثابت البصر[۳] أنت الرسول فمن یحرم نوافله | و الوجه منه فقد أزرى به القدر | |
و هذه الأبیات فی قصیده له ثم خرج القوم و خرج رسول الله صلى الله علیه و آله حتى إذا ودعهم و انصرف عنهم قال عبد الله بن رواحه:
| خلف السلام على امرىء ودعته | فی النخل خیر مشیع و خلیل | |
«تخوف الناس من لقاء هرقل و تشجیع ابن رواحه الناس على القتال»
ثم مضوا حتى نزلوا معان من أرض الشام فبلغ الناس أن هر قل قد نزل ماب من أرض البلقاء فی مائه ألف من الروم و انضم الیهم من لخم و جذام و القین و بهراء و بلى مائه ألف منهم علیهم رجل من بلى ثم أحد إراشه یقال له مالک بن زافله فلما بلغ ذلک المسلمین أقاموا على معان لیلتین یفکرون فی أمرهم، و قالوا: نکتب إلى رسول الله صلى الله علیه و آله فنخبره بعدد عدونا فإما أن یمدنا بالرجال و إما أن یأمرنا بأمره فنمضی له.
شجع الناس عبد الله بن رواحه و قال: یا قوم و الله إن التی تکرهون للتی خرجتم تطلبون الشهاده و ما نقاتل الناس بعدد و لا قوه و لا کثره ما نقاتلهم إلا بهذا الدین الذی أکرمنا الله به، فانطلقوا فانما هی إحدى الحسنیین إما ظهور، و إما شهاده.
قال الناس: قدو الله صدق ابن رواحه، فمضى الناس حتى إذا کانوا بتخوم البلقاء لقیتهم جموع هرقل من الروم و العرب بقریه من قرى البلقاء یقال لها مشارف ثم دنا العدو و انحاز المسلمون إلى قریه یقال لها مؤته، فالتقى الناس عندها فتعبأ لهم المسلمون فجعلوا على میمنتهم رجلا من بنی عذره یقال له قطبه بن قتاده، و على میسرتهم رجلا من الأنصار یقال له عبایه (عباده- خ ل) بن مالک.
م التقى الناس و اقتتلوا فقاتل زید بن حارثه برایه رسول الله صلى الله علیه و آله حتى شاط فی رماح القوم.
م أخذها جعفر فقاتل بها حتى إذا ألحمه القتال اقتحم عن فرس له شقراء فعقرها، ثم قاتل حتى قتل، فکان جعفر أول رجل من المسلمین عقر فی الإسلام.
قول: و قد مضى کلامنا فی البحث عن المثله آنفا من أن جعفرا رضوان الله علیه لما ذا عقرها.
ال ابن اسحاق: و حدثنی یحیى بن عباد بن عبد الله بن الزبیر، عن أبیه عباد قال: حدثنی أبی الذی أرضعنی و کان أحد بنی مره بن عوف و کان فی تلک الغزوه غزوه مؤته قال: و الله لکأنی أنظر إلى جعفر حین اقتحم عن فرس له شقراء ثم عقرها ثم قاتل حتى قتل و هو یقول:
| یا حبذا الجنه و اقترابها | طیبه و باردا شرابها | |
| و الروم روم قد دنى عذابها | کافره بعیده أنسابها | |
| علی إذ لاقیتها ضرابها |
ال ابن هشام: و حدثنی من أثق به من أهل العلم: أن جعفر بن أبی طالب أخذ اللواء بیمینه فقطعت، فأخذه بشماله فقطعت، فاحتضنه بعضدیه حتى قتل رضی الله عنه و هو ابن ثلاث و ثلاثین سنه، فأثابه الله بذلک جناحین فی الجنه یطیر بهما حیث شاء.
لما قتل جعفر أخذ عبد الله بن رواحه الرایه ثم تقدم بها و هو على فرسه فجعل یستنزل نفسه و یتردد بعض التردد ثم قال:
| أقسمت یا نفس لتنزلنه | لتنزلن أو لتکر هنه | |
| إن أجلب الناس و شد و الرنه | مالی أراک تکرهین الجنه | |
| قد طال ما قد کنت مطمئنه | هل أنت إلا نطفه فی شنه | |
| یا نفس إلا تقتلی تموتی | هذا حمام الموت قد صلیت | |
| و ما تمنیت فقد اعطیت | إن تفعلی فعلهما هدیت | |
رید بقوله فعلهما صاحبیه جعفرا و زیدا.
ثم نزل فلما نزل أتاه ابن عم له بعرق من لحم فقال: شد بهذا صلبک فانک قد لقیت فی أیامک هذه ما لقیت، فأخذه من یده ثم انتهس منه نهسه ثم سمع الحطمه فی ناحیه الناس فقال: و أنت فی الدنیا، ثم ألقاه من یده ثم أخذ سیفه فتقدم فقاتل حتى قتل.و العرق بالفتح ثم السکون: العظم الذی علیه بعض اللحم.
ثم أخذ الرایه ثابت بن أقران أخو بنی العجلان فقال: یا معشر المسلمین اصطلحوا على رجل منکم. قالوا: أنت، قال: ما أنا بفاعل فاصطلح الناس على خالد بن الولید، فلما أخذ الرایه دافع القوم و حاشى بهم، ثم انحاز و انحیز عنه حتى انصرف بالناس.
«تنبؤ الرسول (ص) بما حدث للمسلمین مع الروم»
قال ابن هشام فی السیره: قال ابن إسحاق: و لما اصیب القوم قال رسول الله صلى الله علیه و آله فیما بلغنی: أخذ الرایه زید بن حارثه فقاتل بها حتى قتل شهیدا. ثم أخذها جعفر فقاتل بها حتى قتل شهیدا، قال: ثم صمت رسول الله صلى الله علیه و آله حتى تغیرت وجوه الأنصار و ظنوا أنه قد کان فی عبد الله بن رواحه بعض ما یکرهون، ثم قال: ثم أخذها عبد الله بن رواحه فقاتل بها حتى قتل شهیدا، ثم قال: لقد رفعوا إلی فی الجنه فیما یرى النائم على سرر من ذهب فرأیت فی سریر عبد الله بن رواحه ازورارا عن سریری صاحبیه، فقلت: عم هذا؟ فقیل لی: مضیا و تردد عبد الله بعض الترددثم مضى.
ثم نقل ابن إسحاق روایه أسماء بنت عمیس التی نقلناها عن تاریخ الیعقوبی و الروایتان تختلفان فی بعض الألفاظ- إلى أن قال: فقال صلى الله علیه و آله: لا تغفلوا آل جعفر من أن تصنعوا لهم طعاما فانهم قد شغلوا بأمر صاحبهم.
ثم نقل رجوع الجیش إلى المدینه و تلقى الرسول لهم و غضب المسلمین علیهم فقال: حدثنى محمد بن جعفر بن الزبیر عن عروه بن الزبیر قال: لما دنوا من حول المدینه تلقاهم رسول الله صلى الله علیه و آله و المسلمون، قال: و لقیهم الصبیان یشتدون و رسول الله صلى الله علیه و آله مقبل مع القوم على دابه، فقال: خذوا الصبیان فاحملوهم و اعطونی ابن جعفر فاتی بعبد الله فأخذه فحمله بین یدیه قال: و جعل الناس یحثون على الجیش التراب و یقولون یا فرار فررتم فی سبیل الله قال: فیقول رسول الله صلى الله علیه و آله لیسوا بالفرار و لکنهم الکرار إن شاء الله تعالى.
قال ابن إسحاق: و حدثنی عبد الله بن أبی بکر عن عامر بن عبد الله بن الزبیر، عن بعض آل الحارث بن هاشم و هم أخواله، عن ام سلمه زوج النبی صلى الله علیه و آله قال:قالت ام سلمه لامرأه سلمه بن هشام بن العاص بن المغیره: مالی لا أرى سلمه یحضر الصلاه مع رسول الله صلى الله علیه و آله و مع المسلمین؟ قالت: و الله ما یستطیع أن یخرج کلما خرج صاح به الناس یا فرار فررتم فی سبیل الله حتى قعد فی بیته فما یخرج.
و سمى ابن هشام فی السیره من استشهد یوم مؤته من المسلمین اثنى عشر رجلا منهم جعفر بن أبی طالب، و زید بن حارثه من بنی هاشم، و عبد الله بن رواحه، و عباد بن قیس من الأنصار، ثم من بنی الحارث بن الخزرج.
قوله علیه السلام: «و أراد لله من لو شئت ذکرت اسمه مثل الذی أرادوا من الشهاده مع النبی غیر مره و لکن آجالهم عجلت، و منیته اجلت» أراد علیه السلام: بقوله: «من لو شئت ذکرت اسمه» نفسه، و قوله: غیر مره متعلق بقوله أراد، و بین عجلت و اجلت جناس مضارع نحو بینی و بین کنى لیل دامس و طریق طامس.
و المراد أنه علیه السلام أخبر عن نفسه بأنی أردت لله تعالى الشهاده فی سبیله مع النبی صلى الله علیه و آله غیر مره أی فی غزوات عدیده مثل هؤلاء النفر الذین رزقوها لکن آجالهم عجلت، أی جاء أجلهم و قضوا نحبهم، و منیتی اجلت، أی اخرت فان الاجال بید الله تعالى قال عز من قائل ما تسبق من أمه أجلها و ما یستأخرون (الحجر- ۷).
و روى الشیخ الجلیل أبو الفتح الکراجکی فی کنز الفوائد (ص ۱۳۷ طبع ایران ۱۳۲۲ ه) باسناده عن خالد بن یزید، عن أبی جعفر محمد بن علی، عن أبیه، عن الحسین بن علی، عن أبیه علیهم السلام قال: قال رسول الله صلى الله علیه و آله یوم الأحزاب: اللهم إنک أخذت منی عبیده بن الحارث یوم بدر، و حمزه بن عبد المطلب یوم احد و هذا أخی علی بن أبی طالب، رب لا تذرنی فردا و أنت خیر الوارثین.
قوله علیه السلام: «فیا عجبا للدهر إذ صرت یقرن بی من لم یسع بقدمی و لم تکن له کسابقتی التی لا یدلى أحد بمثلها» لما ذکر طائفه مما یدل على سابقته فی الإسلام و تقدمه و أفضلیته على من سواه أردفه بالتعجب من الدهر حیث أنزله ثم أنزله حتى قرنه بمن لم یکن له سعی فی الدفاع عن الدین، و حمایه بیضه الاسلام بقدم مثل قدمه علیه السلام، و لم یکن له سابقه کسابقته التی لیس لأحد أن یتوسل بمثلها، و یحتج به.
و قد قدمنا فی صدر شرح هذا الکتاب أن الأشیاء التی استحق بها أصحاب رسول الله صلى الله علیه و آله الفضل هی السبق إلى الإیمان، و الهجره، و النصره لرسول الله صلى الله علیه و آله و القربى منه، و القناعه، و بذل النفس له، و العلم بالکتاب و التنزیل، و الجهاد فی سبیل الله، و الورع، و الزهد، و القضاء، و الحکم، و العفه، و العلم، و کل ذلک کان لعلی علیه السلام منه النصیب الأوفر، و الحظ الأکبر، فأین لابن آکله الأکباد أن یوازنه و یوازیه و یقرن به؟!.
ثم إذا کان له علیه السلام فی جمیع ما یستحق أصحاب رسول الله صلى الله علیه و آله فضلا النصیب الأوفر و السبق على من سواه بحیث لا یدلى أحد بمثلها فأنى لغیره علیه السلام أن یتقدمه فی الخلافه؟ فهل هذا إلا ازورارا عن الحق؟!.
فبما ذکرنا دریت أنه علیه السلام أشار بقوله: من لم یسع بقدمی- إلخ، إلى معاویه ظاهرا، و إلى من تقدم علیه من الخلفاء تلویحا و قد قال علیه السلام فی الشقشقیه: فیالله و للشورى متى اعترض الریب فی مع الأول منهم حتى صرت اقرن إلى هذه النظائر؟ و فی الکافی باسناده عن السراد عن عبد الله بن سنان قال: سمعت أبا عبد الله علیه السلام یقول: ثلاثه هم شرار الخلق ابتلى بهم خیار الخلق: أبو سفیان بن حرب أحدهم قاتل رسول الله صلى الله علیه و آله و عاداه، و معاویه قاتل علیا و عاداه، و یزید بن معاویه لعنه الله قاتل الحسین بن علی علیهما السلام و عاداه حتى قتله. (الوافی ص ۵۸ ج ۲).
«کلام معاویه بن یزید بن معاویه بن أبى سفیان فى جده و أبیه»
و یعجبنی أن نذکر فی المقام ما وصف معاویه بن یزید بن معاویه بن أبی سفیان فی خلافته جده و أباه، فانه کان أدرى بما فیهما. نقل کلامه الیعقوبی فی التاریخ (ص ۲۲۶ ج ۲ طبع النجف) و العلامه الشیخ بهاء الدین العاملی فی الکشکول و نحن ننقل عن الیعقوبی.
قال: ثم ملک معاویه بن یزید بن معاویه و امه ام هاشم بنت أبی هاشم ابن عتبه بن ربیعه أربعین یوما و قیل بل أربعه أشهر، و کان له مذهب جمیل فخطب الناس فقال:
أما بعد حمد الله و الثناء علیه أیها الناس إنا بلینا بکم و بلیتم بنا، فما نجهل کراهتکم لنا و طعنکم علینا، ألا و إن جدی معاویه بن أبی سفیان نازع الأمرین کان أولى به منه فی القرابه برسول الله صلى الله علیه و آله و أحق فی الإسلام، سابق المسلمین، و أول المؤمنین، و ابن عم رسول رب العالمین، و أبا بقیه خاتم المرسلین، فرکب منکم ما تعلمون، و رکبتم منه ما لا تنکرون حتى أتته منیته، و صار رهنا بعمله.
ثم قلد أبی و کان غیر خلیق للخیر، فرکب هواه، و استحسن خطأه، و عظم رجاؤه فأخلفه الأمل و قصر عنه الأجل، فقلت منعته، و انقطعت مدته، و صار فی حفرته رهنا بذنبه، و أسیرا بجرمه، ثم بکى و قال: إن أعظم الامور علینا علمنا بسوء مصرعه، و قبح منقلبه، و قد قتل عتره الرسول صلى الله علیه و آله، و أباح الحرمه، و حرق الکعبه و ما أنا المتقلد امورکم، و لا المتحمل تبعاتکم، فشأنکم أمرکم، فو الله لئن کانت الدنیا مغنما لقد نلنا منها حظا. و إن تکن شرا فحسب آل سفیان ما أصابوا منها.
قوله علیه السلام: «إلا أن یدعی مدع ما لا أعرفه و لا أظن الله یعرفه» یعنی أن من یدعی خلاف ما ذکرته فهو کاذب مختلق، و دعواه باطله زاهقه.
و لما کان علیه السلام أفضل الصحابه فی جمیع الصفات الکمالیه فما لا یعرفها فهی داحضه، فأشار بقوله: إلا أن یدعی مدع ما لا أعرفه، إلى أن ما ادعاه مما لا یعزفه باطل.
و ضمیر یعرفه یرجع إلى ما کضمیر أعرفه، و المراد أن ما ادعاه مدع خلاف ما ذکرته غیر موجوده و ما لیس بموجود لا تتعلق المعرفه بوجوده و الظن بمعنى العلم و الغرض العلم بالسلب أی الله یعلم أن ما ادعاه مدع مما لا أعرفه لیس بموجود.
قوله علیه السلام: «و الحمد لله على کل حال» تأسى علیه السلام فی کلامه هذا برسول الله صلى الله علیه و آله، و هذا القول یؤمی إلى اغتمامه علیه السلام، و ذلک أن ثقه الاسلام الکلینی رضوان الله علیه روى فی الکافی باسناده عن محمد، عن ابن عیسى، عن القاسم، عن جده، عن مثنى الحناط عن أبی عبد الله علیه السلام قال: کان رسول الله صلى الله علیه و آله إذا ورد علیه أمر یسره قال: الحمد لله على هذه النعمه، و إذا ورد علیه أمر یغتم به قال: الحمد لله على کل حال.
و روى هذه الروایه الفیض قدس سره فی باب الشکر من أبواب جنود الایمان من الوافی (ص ۶۸ ج ۳) عن الکافی أیضا.
قوله علیه السلام: «و ذکرت حسدی الخلفاء و إبطائی عنهم، و بغیی علیهم، فأما البغی فمعاذ الله أن یکون» کلامه هذا إلى قوله: إن حقی هو المأخوذ و قد ترکته لهم تجاوز الله عنهم، جواب عن قول معاویه فی کتابه: فکلهم حسدت و على کلهم بغیت- إلى قوله: و فی إبطائک عن الخلفاء.
و قد مضى کلامنا فی البحث عن الإمامه فی المختار ۲۳۷ أن الامام أجل شأنا من أن یکون باغیا، فان البغی من الذنوب العظیمه و جمیع الذنوب أربعه
أوجه لا خامس لها: الحرص، و الحسد، و الغضب، و الشهوه، فهذه منفیه عنه، فراجع إلى (ص ۴۴ من ج ۱۵).
و أما اجتماع الناس فی سقیفه بنی ساعده و اختلاف المهاجرین و الأنصار فی البیعه و لم یغسل رسول الله صلى الله علیه و آله بعد حتى غصبوا أمیر المؤمنین علیا علیه السلام حقه فقد ذکره الشارح الخوئی قدس سره فی المباحث السالفه، و نحن أشرنا إلى شر ذمه منه فی المجلد السادس عشر (ص ۳۸۲).
و الیعقوبی فی التاریخ فی خبر السقیفه (ص ۱۰۲ ج ۲) بعد ما نقل کلام عبد الرحمن بن عوف فی فضل الأنصار قال: و قام المنذر بن الأرقم فقال: ما ندفع فضل من ذکرت و إن فیهم لرجلا لو طلب هذا الأمر لم ینازعه فیه أحد- یعنی علی بن أبی طالب علیه السلام. إلى أن قال:
و جاء البراء بن عازب فضرب الباب على بنی هاشم و قال: یا معشر بنی هاشم بویع أبو بکر، فقال بعضهم: ما کان المسلمون یحدثون حدثا نغیب عنه و نحن أولى بمحمد صلى الله علیه و آله، فقال العباس: فعلوها و رب الکعبه. و کان المهاجرون و الأنصار لا یشکون فی علی علیه السلام فلما خرجوا من الدار قام الفضل بن العباس، و کان لسان قریش فقال: یا معشر قریش إنه ما حقت لکم الخلافه بالتمویه و نحن أهلها دونکم، و صاحبنا أولى بها منکم، و قام عتبه بن أبی لهب فقال:- ما کنت أحسب أن الأمر منصرف- إلى آخر الأبیاب التی نقلنا فی (ج ۱۶ ص ۳۸۳) عن خزیمه بن ثابت الأنصاری.
ثم قال الیعقوبی: و تخلف عن بیعه أبی بکر قوم من المهاجرین و الأنصار و ما لو مع علی بن أبی طالب منهم: العباس بن عبد المطلب، و الفضل بن العباس و الزبیر بن العوام بن العاص، و خالد بن سعید، و المقداد بن عمرو، و سلمان الفارسی، و أبو ذر الغفاری، و عمار بن یاسر، و البراء بن عازب، و ابی ابن کعب.
قال: و کان خالد بن سعید غائبا فأتى علیا فقال: هلم أبایعک فو الله ما فی الناس أحد أولى بمقام محمد منک.
قال: فأرسل أبو بکر إلى عمر بن الخطاب و أبی عبیده بن الجراح و المغیره ابن شعبه فقال: ما الرأی؟ قالوا: الرأی أن تلقى العباس بن عبد المطلب، فتجعل له فی هذا الأمر نصیبا یکون له و لعقبه من بعده، فتقطعون به ناحیه علی بن أبی طالب حجه لکم على علی إذا مال معکم، فانطلق أبو بکر و عمر و أبو عبیده بن الجراح و المغیره حتى دخلوا على العباس لیلا.
فحمد أبو بکر الله و أثنى علیه ثم قال:إن الله بعث محمدا نبیا، و للمؤمنین ولیا، فمن علیهم بکونه بین أظهرهم حتى اختار له ما عنده، فخلى على الناس امورا لیختاروا أنفسهم فی مصلحتهم مشفقین فاختارونی علیهم والیا، و لامورهم راعیا، فولیت ذلک و ما أخاف بعون الله و تسدیده و هنا و لا حیره و لا جبنا، و ما توفیقی إلا بالله علیه توکلت و إلیه انیب. و ما أنفک یبلغنی عن طاعن یقول الخلاف على عامه المسلمین یتخذکم لجأ فتکون حصنه المنیع و خطبه البدیع، فإما دخلتم مع الناس فیما اجتمعوا علیه، و إما صرفتموهم عما مالوا إلیه، و لقد جئناک و نحن نرید أن نجعل لک فی هذا الأمر نصیبا یکون لک و یکون لمن بعدک من عقبک، إذ کنت عم رسول الله صلى الله علیه و آله، و إن کان الناس قد رأوا مکانک و مکان صاحبک فعدلوا بالأمر عنکم على رسلکم بنی هاشم فان رسول الله منا و منکم.
فقال عمر بن الخطاب: إی و الله، و اخرى إنا لم نأتکم لحاجه إلیکم و لکن کرها أن یکون الطعن فی ما اجتمع علیه المسلمون منکم، فیتفاقم الخطب بکم و بهم فانظروا لأنفسکم.
«احتجاج العباس عم رسول الله (ص) على أبى بکر و عمر فى أمر البیعه»
قال الیعقوبی: فحمد العباس الله و أثنى علیه و قال:
إن الله بعث محمدا صلى الله علیه و آله کما وصفت نبیا، و للمؤمنین ولیا، فمن على امته به حتى قبض الله إلیه و اختار له ما عنده، فخلى على المسلمین امورهم لیختاروا لأنفسهم مصیبین الحق، لا مائلین بزیغ الهوى، فان کنت برسول الله فحقا أخذت و إن کنت بالمؤمنین فنحن منهم، فما تقدمنا فی أمرک فرطا، و لا حللنا وسطا، و لا برحنا سخطا، و إن کان هذا الأمر إنما وجب لک بالمؤمنین، فما وجب إذ کنا کارهین، ما أبعد قولک من أنهم طعنوا علیک من قولک إنهم اختاروک و ما لو إلیک و ما أبعد تسمیتک خلیفه رسول الله صلى الله علیه و آله من قولک خلى على الناس امورهم لیختاروا فاختاروک، فأما ما قلت إنک تجعله لی فإن کان حقا للمؤمنین فلیس لک أن تحکم فیه، و إن کان لنا فلم نرض ببعضه دون بعض، و على رسلک فإن رسول الله صلى الله علیه و آله من شجره نحن أغصانها و أنتم جیرانها، فخرجوا من عنده.
و فی الجمل للمفید قدس سره (ص ۴۵ طبع النجف) و قد عرفت الخاصه و العامه ما أظهره أمیر المؤمنین علیه السلام من کراهته من تقدم علیه و تظلمه منهم، فقال فی مقام بعد مقام: اللهم إنی أستعیذک «أستعدیک. ظ» على قریش فانهم ظلمونی حقی و منعونی إرثی و تمالوا علی. و قال علیه السلام: لم أزل مظلوما منذ قبض رسول الله صلى الله علیه و آله، و قال: و قد عهد إلی رسول الله صلى الله علیه و آله أن الامه ستغدر بی من بعده، و قال:
یا عمر لقد ظلمت الحجر و المدر. و قال: اللهم اجز قریشا عنی الجوازی فقد قطعت رحمی و دفعتنی عن حقی و أغرت بی سفهاء الناس و خاطرت بدمی.
قوله علیه السلام: «و أما ما ذکرت من أمر عثمان و قطیعتی رحمه و تألیبی علیه- إلى قوله: إلا أن تتجنى فتجن ما بدا لک» هذا الفصل جواب عن قول معاویه فی کتابه إلیه علیه السلام مخاطبا له بقوله: ثم لم تکن لأحد منهم بأعظم حسدا منک لابن عمک عثمان- إلى قوله: و قد ذکر لی أنک تنصل من دمه.
و قد ذکرنا فی شرح المختار الأول من کتبه و رسائله علیه السلام الأحداث التی أحدثها عثمان مما نقمها الناس منه و طعنوا علیه و صارت أسباب قتله (ص ۲۰۳ ج- ۱۶)، و نصح أمیر المؤمنین علیه السلام عثمان فی ص (۳۱۱ ج ۱۶ من) الواقدی و غیره، و کذا قوله علیه السلام «ما زلت أذب عن عثمان حتى أنی لأستحی» المنقول من الطبری و غیره فی شرح المختار ۲۳۸ من کلامه فی باب الخطب (ص ۱۸۳ ج ۱۶) و قوله علیه السلام: و الله لقد دفعت عنه حتى خشیت أن أکون آثما.
و قد أشرنا فی (ص ۳۵۱ ج ۱۶) إلى أن عثمان قتل نفسه بأحداثه التی أحدثها و أن أمیر المؤمنین علیه السلام قال: الله قتله، و أنه علیه السلام کان فی عزله عن قتله، و أنه علیه السلام نصحه و نصره غیر مره و ما أراد عثمان منه نصحا و إلا لتاب من قوادحه حقیقه و لما خدع الناس مره بعد مره، و أن أهل البصره اتهموا علیا علیه السلام بدم عثمان اتباعا لتسویلات شیطانیه، و أن اسناد دم عثمان إلیه تهمه و بهتان لیس إلا و غیرها مما أشرنا إلیها فراجع.
و قال ابن الأثیر فی ماده عفو من النهایه: قالت ام سلمه لعثمان: لا تعف سبیلا کان رسول الله صلى الله علیه و آله لحبها، أی لا تطمسها.
ثم قد بینا تفسیر قوله علیه السلام: «إلا أن تتجنى فتجن ما بدا لک» فی شرح الکتاب السادس، فراجع.
هنا انتهى المجلد السابع عشر من هذه الطبعه النفیسه فى الیوم الرابع و العشرین من شهر جمادى الثانیه سنه- ۱۳۸۵- بتصحیح و ترتیب من العبد:– السید ابراهیم المیانجى- عفى عنه و عن والدیه، و ذلک فی المطبعه المبارکه الاسلامیه بطهران.
یلیه ان شاء الله المجلد الثامن عشر فى شرح بقیه الکتاب و الحمد لله.
[تتمه باب المختار من کتب مولانا أمیر المؤمنین و رسائله إلى أعدائه و أمراء بلاده]
بسم الله الرحمن الرحیم حمدا لک یا من ألهمتنا حقائق الإیمان، و هدیتنا إلى جنابک بنور العلم و العرفان، و دعوتنا إلى مأدبتک القرآن الفرقان، و جعلتنا أهلا للإطلاع على درر مکنونه عند خزنه علمک، و أذنت لنا فی الفحص عن أسرار مستتره عند عیبه وحیک و غیبک.
اللهم صل على نبیک الخاتم، المنزل علیه کتاب یهدی للتی هی أقوم؛ و على آله الکرام البرره، و أصحاب العصمه و المعرفه. و على جمیع من اجتبیت من رسلک و أرسلتهم إلى عبادک. و على الذین احتذوا حذوهم، و اقتفوا آثارهم، و اقتدوا بهدیهم.
و بعد: فیقول العبد المحتاج إلى مولاه الغنی نجم الدین الحسن بن عبد الله الطبری الاملی رحمهما الله تعالى و عفى عنهما: إن ما لفظه لسان میزان القسط و باب مدینه العلم بحر لا تنفد لالى معانیه الغالیه، و ما أودعه فی لطائف ألفاظه کنوز لا یزیدها الإنفاق إلا کثره و سعه، فقد تیسر لنا بالکد و الجهد التامین استخراج قبضه من تلک اللئالی و الکنوز فهذه بضاعتنا المزجاه نهدیها إلى بغاه علم الدین فی شرح کلمات علی أمیر المؤمنین علیه السلام، و نطلب من الله التوفیق لاتمام الشرح على النهج السدید، و نرجوه لکل خیر و نستزید.
و هذا هو المجلد الرابع من تکمله منهاج البراعه فی شرحنا على نهج البلاغه فینتهى المنهاج به إلى ثامن عشر، فنقول مستعینا بواهب المعانی و الصور:
تتمه المختار التاسع من کتبه علیه السلام و رسائله
[تتمه المعنى]
قوله علیه السلام: «و أما ما سألت من دفع قتله عثمان إلیک- إلى قوله: و لا إلى غیرک» هذا الفصل جواب عن قوله معاویه له علیه السلام: فان کنت صادقا فأمکنا من قتلته نقتلهم به.
و قد دریت من مباحثنا السالفه أن معاویه لم یجد شیئا یستغوی به الناس و یستمیل به أهواءهم إلا أن قال لهم: قتل إمامکم مظلوما فهلموا نطلب بدمه فاستجاب له جفاه طعام، عبید قزام، جمعوا من کل أوب، و تلقطوا من کل شوب.
و أن عمار بن یاسر قال فی بعض أیام صفین- کما رواه أبو جعفر الطبری فی التاریخ و نقلناه فی ص ۲۸۶ ج ۱۵-: أیها الناس اقصدوا بنا نحو هؤلاء الذین یبغون دم ابن عفان، و یزعمون أنه قتل مظلوما، و الله ما طلبتم بدمه و لکن القوم ذاقوا الدنیا فاستحبوها و استمرءوها، و علموا أن الحق إذا لزمهم حال بینهم و بین ما یتمرغون فیه من دنیاهم، و لم یکن للقوم سابقه فی الاسلام یستحقون.
طاعه الناس و الولایه علیهم، فخذعوا أتباعهم أن قالوا: إمامنا قتل مظلوما، لیکونوا بذلک جبابره ملوکا، و تلک مکیده بلغوا بها ما ترون، و لو لا هی ما تبعهم من الناس رجلان؛ إلخ.
و أن معاویه لم یکن ولی دم عثمان حتى یطلبه، بل کان ولده أولیاء دمه و أشار أمیر المؤمنین علیه السلام إلیه تلویحا: فلم أره یسعنی دفعهم إلیک و لا إلى غیرک.
و أن معاویه لم یکن له ولایه شرعیه على المسلمین، ثم لم یرافع إلیه أحد فی دم ابن عفان شیئا، و ما ترافع إلیه الخصمان فیه فأنى له أن یطلب قتله عثمان؟
و أن أمیر المؤمنین علیه السلام لم یکن شریکا فی دمه، بل کان فی عزله عن قتله و لم یحضر قتل عثمان یوم قتل.
و نص أبو جعفر الطبری فی التاریخ أنه لما حصر عثمان کان علی علیه السلام بخیبر فلو رأى معاویه أنه علیه السلام کان من قاتلیه فهو خطأ، و علمت أن إسناد قتله إلیه اختلاق بل فی مروج الذهب للمسعودی أنه لما بلغ علیا علیه السلام أنهم یریدون قتله بعث بابنیه الحسن و الحسین و موالیه بالسلاح إلى بابه لنصرته حتى أن القوم لما اشتبکوا جرح الحسن و شج قنبر.
و کذا قال المسعودی: لما حصر الناس عثمان فی داره منعوه الماء فأشرف على الناس و قال: ألا أحد یسقینا؟ فبلغ علیا علیه السلام طلبه للماء فبعث إلیه بثلاث قرب ماء- إلخ، فراجع إلى (ص ۳۳۰ ج ۱۶).
و لو رآه ولی المسلمین، و حاکم الشرع المبین طلب عنده حقا من غیره فقد کان واجبا علیه أن یرافع الدعوى إلیه علیه السلام مع الشروط المعتبره فی الترافع و ما فعل معاویه ذلک.
على أنما قتله خلق کثیر حتى شهد قتله ثمانمائه من أصحاب رسول الله صلى الله علیه و اله یرون أن عثمان کان یستحق القتلى بأحداثه ففی کتاب صفین لنصر بن مزاحم المنقری (ص ۱۷۶ الطبع الناصری) مذکور أنما جرى بین عمار بن یاسر رضوان الله علیه و عمرو بن العاصی کلام طویل فی بعض أیام صفین- إلى أن قال عمرو لعمار: فعلى م تقاتلنا؟ أو لسنا نعبد إلها واحدا، و نصلی قبلتکم، و ندعو دعوتکم، و نقرأ کتابکم، و نؤمن برسولکم؟
قال عمار: الحمد لله الذی أخرجها من فیک إنها لی و لأصحابی القبله و الدین و عباده الرحمن و النبی صلى الله علیه و اله و الکتاب من دونک و دون أصحابک؛ الحمد لله الذی قررک لنا بذلک دونک و دون أصحابک، و جعلک ضالا مضلا لا تعلم هاد أنت أم ضال، و جعلک أعمى و ساء خبرک على ما قاتلتک علیه أنت و أصحابک، أمرنی رسول الله صلى الله علیه و اله أن اقاتل الناکثین و قد فعلت، و أمرنی أن اقاتل القاسطین فأینم هم و أما المارقین فما أدری ادرکهم أم لا؟[۱] أیها الأبتر أ لست تعلم أن رسول الله صلى الله علیه و اله
قال لعلی علیه السلام: من کنت مولاه فعلی مولاه اللهم و ال من والاه و عاد من عاداه و أنا مولى الله و رسوله و علی بعده و لیس لک مولى.
قال عمرو: لم تشتمنی یا أبا الیقظان و لست أشتمک؟
قال عمار: و بم تشتمنی أ تستطیع أن تقول إنی عصیت الله و رسوله یوما قط؟.
قال له عمرو: إن فیک لمسبات سوى ذلک.
فقال عمار: إن الکریم من أکرمه الله: کنت وضیعا فرفعنی الله، و مملوکا فأعتقنی الله، و ضعیفا فقوانی الله، و فقیرا فأغنانی الله.
و قال له عمرو: فما ترى فی قتل عثمان؟ قال: فتح لکم باب کل سوء قال عمرو: فعلی قتله، قال عمار: بل الله رب على قتله و علی معه، قال عمرو:
کنت فیمن قتله من هنا عند ابن عقبه، قال: کنت مع من قتله و أنا الیوم اقاتل معهم، قال عمرو: فلم قتلتموه؟ قال عمار: أراد أن یغیر دیننا فقتلناه، فقال عمرو:
ألا تسمعون قد اعترف بقتل عثمان؟ قال عمار: و قد قالها فرعون قبلک لقومه:
ألا تسمعون.
و بالجمله إذا کان قتله عثمان هذا الجمع العظیم و کان فیهم کبار الصحابه من الأنصار و المهاجرین و مثل عمار بن یاسر على جلاله شأنه و علو مقامه و ثباته فی الدین اعترف بالمشارکه فی قتله فکیف یسع أمیر المؤمنین علیه السلام دفعهم إلى معاویه أو إلى غیره أولا، و مع فرض تمکنه من ذلک کیف یسوغه الشرع قتل جمع عظیم من الأنصار و المهاجرین و کبار التابعین برجل أحدث أحداثا نقمها الناس منه و طعنوا علیه و قتلوه بها ثانیا.
و لعل قوله علیه السلام: «و أما ما ذکرت من أمر عثمان فإنی نظرت فی هذا الأمر و ضربت أنفه و عینیه فلم أر دفعهم إلیک و لا إلى غیرک» یشیر إلى الوجه الأخیر خاصه.
و روى أن أبا هریره و أبا الدرداء أتیا معاویه فقالا له: على م تقاتل علیاو هو أحق بالأمر منک لفضله و سابقته؟
فقال: لست اقاتله لأنی أفضل منه و لکن لیدفع إلی قتله عثمان، فخرجا من عنده و أتیا علیا علیه السلام فقالا له: إن معاویه یزعم أن قتله عثمان عندک و فی عسرک فادفعهم إلیه فإن قاتلک بعدها علمنا أنه ظالم لک.
فقال علی علیه السلام: إنی لم أحضر قتل عثمان یوم قتل و لکن هل تعرفان من قتله؟.
فقالا: بلغنا أن محمد بن أبی بکر و عمارا و الأشتر و عدی بن حاتم و عمرو بن الحمق و فلانا ممن دخل علیه.
فقال علی علیه السلام: فامضیا إلیهم فخذوهم، فأقبلا إلى هؤلاء النفر و قالا لهم:
أنتم من قتل عثمان و قد أمر أمیر المؤمنین بأخذکم قال: فوقعت الصیحه فی العسکر بهذا الخبر فوثب من عسکر علی أکثر من عشره آلاف رجل فی أیدیهم السیوف و هم یقولون: کلنا قتله، فبهت أبو هریره و أبو الدرداء ثم رجعا إلى معاویه و هما یقولان: لا یتم هذا الأمر أبدا فأخبراه بالخبر.
و قد مر قریب من هذه الروایه عن کتاب صفین لنصر بن مزاحم فی صدر هذا الشرح قول علی علیه السلام لأبی مسلم الخولانی: اغد علی غدا فخذ جواب کتابک- إلى قول نصر: فلبست الشیعه أسلحتها ثم غدوا فملأوا المسجد و أخذوا ینادون:کلنا قتل ابن عفان.
و فی روایه اخرى: لما سئل علی علیه السلام تسلیمهم قال و هو على المنبر: لیقم قتله عثمان، فقام أکثر من عشره آلاف رجل من المهاجرین و الأنصار و غیرهم.
فکیف یمکن تسلیم أکثر من عشره آلاف رجل جلهم من حماه الدین و قواعده إلى من یطلب بدم رجل واحد قتلوه بأحداثه التی نقموها منه؟.
قوله علیه السلام: «و لعمری لئن لم تنزع عن غیک- إلى قوله: و زور لا یسرک لقیانه» هذا الفصل جواب عن قول معاویه حیث قال فی کتابه مخاطبا له علیه السلام:
«و الذی لا إله إلا هو لنطلبن قتله عثمان فی الجبال و الرمال و البر و البحر حتى یقتلهم الله أو لتلحقن أرواحنا بالله».
و لما کان معاویه شمخ بأنفه و تجاوز عن حده و جعل الله تعالى عرضه فی یمینه و هدد الأمیر و شیعته بقوله الشنیع أجابه الأمیر علیه السلام و أخبره عن عاقبته السؤى بقوله ذلک: أی لعمری قسمی لئن لم تنته و لم تکف عن ضلالک و خلافک لتعلمن أن هؤلاء المسلمین الذین یجاهدون فی سبیل الله یطلبونک بعد زمان قلیل، و لا یشقون علیک أن تطلبهم فی البر و البحر و الجبال و الرمال، یعنی لا حاجه إلى أن تکلف نفسک فی طلبهم، بل أنهم یطلبونک، فلا یخفى لطف کلامه و عذوبته فی تهدیده علیه السلام معاویه قبال کلامه فی تهدیده أمیر المؤمنین علیه السلام.
ثم هدده بعاقبه هذا الطلب بقوله: أن هذا الطلب یسوءک وجدانه، و زور لا یسرک لقیانه، و الظاهر أن قوله علیه السلام: عن قلیل یطلبونک، إشاره إلى ما سیوقع فی وقعه صفین، و سیأتی نحو قوله هذا کلامه علیه السلام فی آخر الکتاب الثامن و العشرین الذی کتبه إلى معاویه أیضا جوابا: فسیطلبک من تطلب، و یقرب منک ما تستبعد- إلخ.
قوله علیه السلام: «و قد کان أبوک أتانی حین ولى الناس أبا بکر، إلخ» قال الیعقوبی فی التاریخ (ص ۱۰۵ ج ۲ طبع النجف) و کان فیمن تخلف عن بیعه أبی بکر أبو سفیان بن حرب و قال: أرضیتم یا بنی عبد مناف أن یلی هذا الأمر علیکم غیرکم و قال لعلی بن أبی طالب: امدد یدک ابایعک و على معه قصى فقال:
| بنی هاشم لا تطمعوا الناس فیکم | و لا سیما تیم بن مره أو عدی | |
| فما الأمر إلا فیکم و إلیکم | و لیس لها إلا أبو حسن علی | |
| ابا حسن فاشدد بها کف حازم | فاتک بالأمر الذی یرتجى ملى | |
| و إن امرأ یرمى قصیا وراءه | عزیزا الحمى و الناس من غالب قصی | |
و قال المفید فی الجمل (ص ۴۲ طبع النجف): فی الفصل المترجم بقوله:
انکار جماعه بیعه أبی بکر، بعد عد عده من المنکرین بیعته: و قال أبو سفیان بن حرب بن صخر بأعلى صوته: یا بنی هاشم أرضیتم أن یلی علیکم بنو تیم بن مره حاکما على العرب و متى طمعت أن تتقدم بنی هاشم فی الأمر، انهضوا لدفع هؤلاء
القوم عما تمالوا إلیه ظلما لکم، أما و الله لأن شئتم لأملأنها علیکم خیلا و رجالا ثم قال: بنی هاشم، الأبیات.
و قال فی الإرشاد (ص ۹۰ طبع طهران ۱۳۷۷): و قد کان جاء أبو سفیان (یعنى بعد ما بدر الطلقاء بالعقد للرجل) إلى باب رسول الله صلى الله علیه و اله و علی و العباس متوفران على النظر فی أمره فنادى: بنی هاشم لا تطمعوا، الأبیات؛ ثم نادى بأعلى صوته: یا بنی هاشم یا بنی عبد مناف أرضیتم أن یلی علیکم أبو فصیل الرذل ابن الرذل أما و الله لو شئتم لأملأنها علیهم خیلا و رجلا.
فناداه أمیر المؤمنین علیه السلام: ارجع یا أبا سفیان فوالله ما ترید بما تقول و ما زلت تکید الإسلام و أهله و نحن مشاغیل برسول الله صلى الله علیه و اله و على کل امرىء ما اکتسب و هو ولی ما احتقب. فانصرف أبو سفیان إلى المسجد فوجد بنی امیه مجتمعین فحرضهم على الأمر و لم ینهضوا له. و کانت فتنه عمت، و بلیه شملت، و أسباب سوء اتفقت، تمکن بها الشیطان، و تعاون فیها أهل الإفک و العدوان، فتخاذل فی انکارها أهل الایمان و کان ذلک تأویل قول الله عز و جل، و اتقوا فتنه لا تصیبن الذین ظلموا منکم خاصه.
خاتمه یذکر فیها مسئله فقهیه
و هی أنه قد تقدم فی شرح هذا الکتاب (ص ۳۸۳ ج ۱۷) أن أصحاب رسول الله صلى الله علیه و اله فی یوم احد کانوا یدفنون الاثنین و الثلاثه من القتلى فی قبر واحد. و کذلک قد تظافرت الاثار فی أن ابن سعد لعنه الله علیه لما رحل من کربلاء خرج قوم من بنی أسد کانوا نزولا بالغاضریه إلى سید الشهداء أبی عبد الله الحسین و أصحابه روحی لهم الفداء فصلوا علیهم و دفنوا الحسین علیه السلام حیث قبره الان و دفنوا ابنه علی بن الحسین عند رجله و حفروا للشهداء من أهل بیته و أصحابه الذین صرعوا حوله مما یلی رجلی الحسین علیه السلام و جمعوهم فدفنوهم جمیعا معا و دفنوا العباس بن علی علیهما السلام فی موضعه الذی قتل فیه على طریق الغاضریه حیث قبره الان.
ففیهما دلاله على جواز دفن میتین أو أکثر فی قبر واحد، أما الأول فلأنه کان فی حضره رسول الله صلى الله علیه و اله بل کان باذنه حیث قال صلى الله علیه و اله: انظروا أکثر هؤلاء جمعا للقرآن فاجعلوه أمام أصحابه فی القبر. و قال فی الخبر الاخر: المروی عنه صلى الله علیه و اله کما فی مدارک الأحکام فی شرح شرایع الاسلام: انه قال للأنصار یوم احد:احفروا و أوسعوا و عمقوا و اجعلوا الاثنین و الثلاثه فی القبر الواحد.
و أما الثانی فلأن بنی أسد کانوا مسلمین بل لعلهم کانوا مؤمنین فلو لا علمهم بجواز ذلک من الشرع لما فعلوه فی المقام، على أنه لم ینکر علیهم أحد.
و الجواز لا خلاف فیه و إنما الکلام فی أن جواز ذلک فیما یقتضیه الضروره کما هی ظاهر المقامین سیما الثانی، أو أن العمل جائز مطلقا، ثم لو لا الضروره أ کان مکروها أو محرما. و هل یفصل فی المقام بین ما کان المیتان رجلین أو امرأتین و بین ما کانا رجلا و امرأه، و على الثانی بین ما کانا أجنبیین و غیر أجنبیین و على التقادیر کلها هل یجوز دفن أکثر من واحد فی قبر ابتداء أو مطلقا.
فالمنقول عن الشیخ قدس سره فی المبسوط: الأولى أن یفرد لکل واحد منهم قبر لما روی عنهم علیهم السلام أنه لا یدفن فی قبر واحد اثنان. و قال فیه: فان دعت الضروره إلى ذلک جاز أن یجمع اثنان و ثلاثه فی قبر واحد کما فعل النبی صلى الله علیه و اله یوم احد. قال: فإذا اجتمع هؤلاء جعل الرجل مما یلی القبله و الصبیان بعدهم ثم الخناثی ثم النساء، انتهى.
و فی التهذیب: محمد بن الحسن الصفار قال: کتبت إلى أبی محمد علیه السلام أ یجوز أن یجعل (نجعل- معا) المیتین على جنازه واحده و یصلى علیهما؟ فوقع علیه السلام: لا یحمل الرجل مع المرأه على سریر واحد.
و رواه فی الوسائل هکذا: قال: کتبت إلى أبی محمد علیه السلام أ یجوز أن یجعل المیتین على جنازه واحده فی موضع الحاجه و قله الناس و إن کان المیتان رجلا و امرأه یحملان على سریر واحد و یصلى علیهما؟ فوقع علیه السلام: لا یحمل الرجل مع المرأه على سریر واحد.
فیستفاد من الخبر أمران: أحدهما جواز حمل المیتین الرجلین على جنازه
و ثانیهما عدم جوازه إذا کان أحدهما رجلا و الاخر امرأه حتى حال الضروره.
فیحکم على ذلک فی دفنهما أیضا على طریق الأولویه أعنی الجواز فی الصوره الاولى و عدمه فی الثانیه.
و قد ذهب بعض العلماء إلى حرمه دفن رجل أجنبی و امرأه أجنبیه فی قبر واحد و لعله افتى به من ظاهر هذا الخبر و إن کان الخبر أعم شمولا فانه نهى عن حمل الرجل و المرأه المیتین فی سریر مطلقا.
کما أن الشیخ قدس سره حکم بجعل الرجل مما یلی القبله- إلخ فی الدفن من الروایات الوارده فی الصلاه على الجنائز المتعدده المختلفه الجنس.
و الأصل یقتضى عدم جواز دفن المیتین فی قبر حال الإختیار کما هو المنقول عن ابن سعید فی الجامع و المرسل المذکور فی المبسوط ظاهر فی عدم الجواز.
اللهم إلا أن یقال إن ادعاء الضروره فی واقعه احد غیر ثابت فاذنه صلى الله علیه و اله دلیل على الجواز مطلقا من غیر کراهه. لکن العلماء قد ذهبوا إلى القول بالکراهه فی حال عدم الضروره و بعدمها فی الضروره فمع الضروره تزول الکراهه قطعا.
هذا إذا دفنا ابتداء و أما إذا استلزم دفن میت فی قبر میت آخر بعد دفنه نبشه فحرام لتحریم النبش أولا، و لأن الأول قد ملکه بالحیازه لکن قد یناقش على الأول بأن الکلام فی إباحه الدفن نفسه لا النبش و أحدهما غیر الاخر، و على الثانی بعدم ثبوت حق الأول و فی المسأله کلام بعد یطلب فی الکتب الفقهیه و الذی حری أن یقال فی المقام: إن دفن المیتین فی قبر واحد ابتداء مکروه إذا لم یقتض الضروره و معها تزول الکراهه. و أما دفن میت فی قبر آخر قبل أن یصیر رمیما فحرام. و إذا کان المیتان رجلا و امرأه اجنبیین فلا یترک الاحتیاط فی أن یفرد لکل واحد منهما قبر.
الترجمه
این کتاب نهم از باب کتب و رسائل أمیر علیه السلام است که بمعاویه نوشت.
روزى أبو مسلم خولانى با گروهى از قاریان شام که از پیروان معاویه بودند بدو گفتند: تو که چون علی صحبت و قرابت با پیغمبر و سابقت در اسلام و هجرت ندارى، از چه روى با وى سر کارزار دارى؟.
معاویه گفت: من ادعا نمی کنم که در این صفات از وی برتر یا با وى برابرم و لکن نه این است که عثمان بستم کشته شد؟ گفتند: آرى چنین است، گفت:
علی کشندگان عثمان را تسلیم ما کند تا کار به کار زار نکشد، گفتند: در این باره بدو نامه اى نویس، معاویه نامه اى بأمیر علیه السلام نوشت و خولانى را براى رساندن نامه بسویش گسیل داشت.
خولانى نامه را بأمیر علیه السلام رسانید و بدو گفت: اکنون زمام تولیت امور مسلمانان در دست تو است، و بخدا سوگند اگر از خود داد حق بدهى دوست ندارم که أمر خلافت به دست دیگرى جز تو باشد؛ همانا که عثمان مسلمان بود و خونش بستم ریخته شد تو أمیر مائی کشندگانش را بما ده، چه اگر کسى بمخالفت با تو برخیزد دستهاى ما بیاریت آماده، و زبانهاى ما در حقت گواه، و مر تو را نیز در نزد خدا و مردم عذر و حجت خواهد بود.
امام علی علیه السلام فرمود: فردا بیا و پاسخ نامه را بستان، چون فردا بیامد دید که مردم از نامه معاویه آگاه شده همگى با سلاح در مسجد گرد آمده ندا در مى دهند:ما همه کشندگان عثمانیم.
خولانى بنزد أمیر علیه السلام آمد، أمیر بدو گفت: سوگند بخدا من نخواستم که بیک چشم بهم زدنى آنانرا بدست تو دهم چه این أمر را نیک نگریستم و آنرا زیر و رو کردم، سزاوار ندیدم که ایشان را بدست تو یا جز تو دهم.
پس خولانى نامه بستاند و بسوى معاویه بازگشت و داستان را بدو باز نمود.
اینک
ترجمه نامه معاویه
بسم الله الرحمن الرحیم، از معاویه پور بو سفیان به علی بن أبی طالب: درود بر تو، با تو خدا را ستایش می کنم و نعمتهاى او را سپاس مى گذارم، آنکه جز او خدائى نیست؛ أما بعد همانا که خداوند بدانش خود محمد صلى الله علیه و اله را برگزید، و او را أمین بروحیش و رسول به خلقش گردانید و از مسلمانان یارانى برایش برگزید که بدستیارى آنان نیرویش داد و تأییدش فرمود، و رتبه آنان در نزد خدا و رسول باندازه فضلشان در اسمان بود، پس در میانشان بعد از پیمبر کسى که در اسلام برتر و در راه خدا و رسول مخلصتر است جانشین پیمبر و جانشین جانشین او است، سپس جانشین سوم عثمان که بستم کشته شد.
و تو أى علی بر همه شان حسد بردى، و بهمه آنان ستم کردى، ما این معنى را از چپ چپ نگریستن، و بخشم و تند و تیز نگاه کردن، و از گفتار زشت، و از آه کشیدن و دم بر آوردن دراز، و از درنگ و کندى نمودنت در یارى جانشینان پیمبر پى بردیم.
تو آنى که چون شتر نر مهار کرده (چوب در بینى کشیده)[۲] بسوى هر یک از خلفاى رسول براى بیعتت برده اند سرباز زدى و از آن کاره بودى و بویژه بعثمان بیشتر از دیگران حسد ورزیدهاى با این که از جهت رحامت و خویشاوندى و دامادى او به پیمبر از همه سزاوارتر بود که با وى چنان کارى نکنى پس قطع رحم کردى، و خوبیهاى او را زشت گردانیدى، و مردم را بر او شورانیدى، و زیر و رو کردهاى تا از هر سوى مردم بدو رو آوردند، و بر علیه او در حرم رسول خدا حمل سلاح کردند، تا او را کشتند، و تو حاضر بودى و ناله و فریاد او را مى شنیدى و حرفى نزدى و کارى نکردى تا گمان بد در باره تو نبردند و تهمت بتو نزنند و بدانند که به قتل او راضى نبودى.
براستى سوگند یاد میکنم که اگر به یک سو مى شدى و مردم را از کشتن عثمان باز مى داشتى یک تن ما از تو بر نمى گشت، علاوه این که این عمل تو آنچه را که در باره تو راجع به عثمان مى پنداشتند جبران می کرد و گمان بدشان را در باره تو محو می کرد.
و دیگر این که در نظر أنصار عثمان، متهمى که کشندگانش را جا و پناه دادى که اکنون تو را بازوان و یارانند و همدستان و دوستان خاص. و با این همه شنیدم که خویشتن را از خون عثمان تبرئه مى نمائى، اگر راست می گوئى ما را بر آنان دست ده تا ایشان را بقصاص خون عثمان بکشیم، آن گاه بسویت شتابیم، و گرنه تو و یارانت را طعمه شمشیر گردانیم.
سوگند به آن که جز او خدائى نیست اگر قاتلان عثمان در کوهها و ریگستانها و دشت و دریا پراکنده شوند، هر آینه بر آنان دست یابیم تا این که خدا آنانرا بکشد؛ یا این که آنان جانهاى ما را بخدا بپیوندند.
ترجمه نامه امیر المؤمنین على علیه السلام در پاسخ نامه معاویه
بسم الله الرحمن الرحیم، از بنده خدا علی أمیر مؤمنان به معاویه پور بو سفیان:
أما بعد همانا که بو مسلم خولانى نامه اى از شما آورده که در او رسول خدا، و نعمت هدایت و وحى را که خدا باو انعام فرموده ذکر کرده اى، پس حمد خدائى را که به وعده اش در باره پیمبرش وفا کرد، و نصرتش را بر او تمام گردانید، و مر او را در شهرها تمیکن داد، و بر قوم او- که دشمنى و کینه توزى با او داشتند، و بر او حمله ها کردند، و بغض او را در دل انباشتند، و به دروغ نسبتش دادند، و به قتال با او قیام کردند، و بر اخراج او و أصحابش از مکه هم پشت شدند، و عرب را بر او تحریک کردند، و آنانرا بر جنگ او گرد آوردند، و تمام کوشش در کار او نمودند، و کارها را بر او دگرگون کردند- پیروز گردانید، تا دین خدا- با این که آنان از آن بیزارى داشتند- آشکار شد و غالب گردید، و شدیدترین مردم بر او قوم او بویژه خویشان نزدیک او بودند؛ مگر کسانى که خداوند آنانرا حفظ کرد.
اى فرزند هند! روزگار أمر شگفتی از شما بر ما پوشیده داشت؛ پیش آمدى و بد نمودى و ناروا کردى که ما را از آزمایش خدا به پیمبرش محمد صلى الله علیه و اله و به ما، خبر مى دهى چه در این کار چون آن کسى که خرما به هجر برد، یا آنکه بگستاخی استادش را که از او تیراندازى بیاموخت به تیراندازى بخواند.
در آن کتاب گفتى: «خداوند از مسلمانان یارانى براى پیمبرش برگزید که بدستیارى آنان نیرویش داد و تأییدش فرمود و رتبه آنان در نزد خدا و رسول باندازه فضلشان در اسلام بود پس در میانشان بعد از پیمبر کسى که در اسلام برتر و در راه خدا و رسول مخلصتر است جانشین پیمبر و جانشین جانشین او است» بجانم (یا به دینم) سوگند که آن دو را در اسلام پایه اى بزرگ است، و از تیر مرگى که بدانها رسیده زخمى سخت در پیکر اسلام پدید آمده؛ خداوند رحمتشان کناد و نیکوترین پاداش دهاد.[۳]
و در آن نامه آورده اى که عثمان در فضل و رتبه سومین آنها بود؛ اگر عثمان نیکوکار بود خداوند او را به نیکو کاریش پاداش مى دهد و اگر بدکار بود دیدار مى کند پروردگار آمرزنده اى را که گران و بزرگ نیاید او را گناهى که بیامرزدش.
بخداى لا یزال قسم که همانا امیدوارم و آرزو دارم که چون خداوند مردم را به پایه فضائل آنان در اسلام، و نصیحتشان در راه خدا و رسول پاداش عطا کند بهره ما در آن از دیگران زیادتر باشد؛ چه محمد صلى الله علیه و اله چون مبعوث برسالت شد و به ایمان بخدا و توحید دعوت کرد ما أهل بیت او نخستین کسى بودیم که به او ایمان آوردیم، و به آن چه آورده تصدیق کردیم.
و چند سال تمام بود که در سرزمین عرب هیچ خانوادهاى جز ما خدا را پرستش نمىکردند. و قوم ما خواستند که پیغمبر ما را بکشند، و بیخ و بن ما را براندازند، در باره ما چیزها اندیشیدند، و کارهایى بما روا داشتند، و آب و نان را بروى ما بستند، و توشه را از ما بریدند، و زندگى خوش را از ما بازداشتند، و ما را همنشین و همدم ترس و بیم نمودند، و جاسوسان و دیدهبانها بر ما گماشتند، و بکوهى سخت (شعب أبو طالب) ما را مضطر گردانیدند، و براى ما آتش جنگ برافروختند، و با هم پیمان بستند و همدست شدند و نوشته بمیان آوردند که کار را چنان بر ما تنگ گیرند حتى با ما نخورند و ننوشند و ازدواج نکنند، و از ایشان در تمام مدت سال جز در موسم حج ایمن نبودیم تا این که پیغمبر را بدست آنها دهیم که او را بکشند و مثلهاش کنند.
پس خداوند متعال ما را عزیمت آن داد که دست ستم آنانرا از سر رسول بریدیم، و شرشان را از ناحیه حضرتش بازداشتیم، و آنان را از حریم حرمتش دور کردیم، و در ساعات خوف، شب و روز با شمشیرها در حضور او ایستادگى نمودیم.
مؤمن ما باین حفظ و حراست پیمبر طلب پاداش میکرد، و امیدوار ثواب بود؛ و کافر ما حمایت از اصل و نسب و دودمان خود میکرد. (مراد این است از بنی هاشم و بنی مطلب آنکه ایمان برسول آورد مثل أبو طالب پدر أمیر المؤمنین علی علیه السلام و حمزه بن عبد المطلب رضوان الله علیهما در حمایت پیغمبر امیدوار ثواب از خدا بودند و در راه خدا دین و پیغمبر را حفظ مى کردند؛ بخصوص أبو طالب رضوان الله علیه که خدمت بسیار بزرگ به اسلام کرده و رنج و خدمت او از همه بیشتر بود و دین خود را از کفار نهان مى داشت تا بهتر بتواند خدمت باسلام کند و پیغمبر او را کافل الیتیم خوانده که فرمود: أنا و کافل الیتیم کهاتین فی الجنه؛ و آنکه از بنی هاشم ایمان نیاورده و کافر بود چون عباس عموى پیغمبر و عقیل و طالب فرزندان أبی طالب و حارث و پدرش نوفل و عمویش أبو سفیان فرزندان حارث بن عبد المطلب که در شعب أبو طالب با پیغمبر و مؤمنین محصور بودند و حمایت از رسول مىکردند نه بحساب دین و رسالت بلکه براى حفظ دودمان و اصل نسب و پس از خلاصى از شعب یکى پس از دیگرى اسلام آوردند. و از بنی هاشم أبو لهب و پسرش همدست با کفار بودند و آنان را کمک مى کردند).
و از قریش کسانى که اسلام آورده بودند از خوفى که ما داشتیم و رنجى که در آن بودیم ایمن بودند، یا بسبب هم قسمى که با مشرکان داشتند که آنان را از شر مشرکان باز مى داشت، یا بسبب عشیرهاى که پیش رویشان از آنها دفاع مى کردند تا کسى بر آنان دست نیابد که از قتل در أمان بودند، تا روزگارى بدین منوال بگذشت.
سپس خداوند پیغمبرش را أمر بهجرت فرمود، و بعد از آنش بقتال مشرکین اذن داد. و هنگامى که جنگ سخت مىشد و مردم از ترس عنان باز پس مىکشیدند و رو مىگردانیدند و دو طرف کارزار آماده جنگ مى شدند، رسول خدا أهل بیت خود را بر پا می کرد و آنان را پیش مىداشت که بایشان اصحاب خود را از گرمى و سوزش نیزهها و شمشیرها حفظ می کرد، که عبیده بن حارث پسر عم آن حضرت در جنگ بدر کشته شد، و حمزه در روز احد، و جعفر طیار و زید بن حارثه در جنگ موته.
و کسى که اگر بخواهم اسمش را ببرم (مراد از این کس خود أمیر المؤمنین علیه السلام است و آن جناب خبر از خودش مىدهد) چندین بار در جنگها با پیغمبر صلى الله علیه و اله شهادتى را که آن شهداء خواستند نیز خواسته و آرزوى آن را داشته است جز این که روزگارشان بسر آمد که بدرجه رفیعه شهادت رسیدند ولى عمر وى بسر نیامده که مرگش بتأخیر افتاد. خداوند بایشان در ازاى آن کارهاى شایسته که پیش فرستادهاند نیکو احسان کننده و نعمت دهنده است.
و کسى از حامیان پیمبر را مخلصتر بخدا در طاعت رسولش، و مطیعتر برسول در طاعت پروردگارش، و شکیباتر در محنتها و سختیها و هنگام ترس و مواطن مکروه با پیغمبر، از این چند تن که نام بردهام ندیدم و در مهاجرین خیر بسیار مىشناسیم خداوند ایشان را نیکوترین پاداش دهاد.
و در آن نامه گفتى که «من بر خلفا حسد بردهام، و از بیعت بانان کندى و خوددارى نمودم، و بر ایشان ستم کردم» أما ستم معاذ الله که چنین باشد و من بأحدى ستم کرده باشم.
و أما در خوددارى از بیعت و طاعت و در کراهت بامرشان؛ هیچ عذرى پیش کسى نیاورم و پوزش نطلبم، زیرا خداوند چون قبض روح پیمبر کرد قریش گفتند أمیر باید از ما باشد و أنصار گفتند از ما؛ پس قریش گفتند: محمد رسول الله صلى الله علیه و اله از ما بود در نتیجه ما سزاواریم بأمر خلافت و أمارت، و انصار تسلیم شدند و أمارت را بقریش تفویض کردند. پس سبب بر کنار شدن انصار از أمارت و استحقاق قریش آنرا این بود که محمد صلى الله علیه و اله از قریش بود. و بهمین بیان آنکه در میان قریش به پیغمبر أولى و أقرب است بخلافت نیز باید أحق و أولى باشد (مرادش از این گفتار خود آن بزرگوار است). و گرنه انصار در میان عرب از آن بهره بزرگ داشتند.
نمىدانم أصحابم بگرفتن حقم تن در دادند، یا انصار بمن ظلم کردند؟ همین قدر دانم که حق من گرفته شد؛ واگذاشتم آنرا بر ایشان خدا از ایشان در گذرد.
أما آنچه در باره عثمان گفتى که «قطع رحم کردم، و مردم را بر او شورانیدم» تو خود دیدهاى که عثمان در دین چهها نمود، و با مردم چهها کرد که سرانجام کارهاى او سبب قتلش شده، و تو خود دانى که من در قتل او شریک نبودم و از آن کناره گرفتم و عزلت اختیار کردم؛ مگر این که بخواهى افترا بمن زنى و بدروغ نسبت به جنایتم دهى پس هر چه خواهى بکن، و هر چه دلت خواست بگو.
اى عجب از روزگار که با من قرین شد کسى (یعنى معاویه و خلفاى گذشته) که در راه دین بپایه من قدم برنداشت و سابقهاش در اسلام چون سابقه من نبود؛ سابقهاى که کسى نتواند بمثل آن توسل جوید و دعوى چنان سابقت نماید مگر کسى ادعا کند آنچه را که من نشناسمش، و گمان نکنم که خداى آن را بشناسد (کنایه از این که جز آن چه گفتهام وجود ندارد و صرف ادعا است اگر کسى ادعا کند دروغ گفته است) و حمد خداى را بر هر حال.
و أما آنچه در باره قاتلان عثمان گفتى و از من طلب کردى که ایشان را تسلیم تو کنم؛ من در این امر نظر نمودم و نیک آن را زیر و رو کردم ندیدم که تسلیمشان بتو و بغیر تو برایم گنجایش داشته و مقدور باشد.
بجانم- یا بدینم- سوگند اگر از گمرهیت باز نایستى و از دعوى خلافت دست بر ندارى خواهى دید که کشندگان عثمان خودشان بطلب تو آیند و زحمتت نمىدهند که در صحرا و دریا و کوه و دشت ایشان را طلب کنى؛ جز این که طلب کردنشان تو را طلبى است که از آن خوشت نیاید و دیدارشان دیدارى است که خوشنودت ننماید (کنایه از این که چنان کار را بر تو سخت کنند که دمار از روزگارت در آورند و زندگى در کام تو تلخ گردد).
اى معاویه هنگامى که مردم ابو بکر را والى قرار دادند پدرت بو سفیان نزد من آمد و بمن گفت: «تو بعد از محمد بخلافت و امارت سزاوارى؛ برخیز و حق خود بستان و اگر کسى با تو مخالفت کند من کفالت و حمایتت نمایم، اکنون دست دراز کن تا با تو بیعت کنم» ولى من نپذیرفتم.
و تو دانى که این سخن را پدرت بمن گفت و از من خواست؛ ولى من بودم که قبول نکردم از بیم این که مبادا تفرقه میان مسلمانان چون قریب العهد بکفر بودند رخ دهد. پس پدرت بحق من از تو آشناتر بود و تو اگر چون پدرت حق مرا شناسى راه راست را یافتهاى و گرنه خداوند ما را کفایت کند و از تو بىنیاز گرداند. درود بر آنکه سزاوار آنست.
منهاج البراعه فی شرح نهج البلاغه(الخوئی)//میر حبیب الله خوئی
_________________________________________________________
[۱] ( ۱) لم یدرکهم لانه رضوان الله علیه قتل فی صفین قتله الفئه الباغیه معاویه و أتباعه و قدمنا ترجمه عمار فراجع الى ج ۱۶ من ص ۲۷۳ الى ۲۹۹. منه
[۲] ( ۱) عبارت معاویه این است:« تقاد الى کل منهم کما یقاد الفحل المخشوش حتى تبایع» و مخشوش یعنى شتر سرکش که در بینى او خشاش کرده باشند و خشاش بالکسر چوبکى است که در بینى حیوان سرکش گذارند و زمامش را بدان بندند تا رام و منقاد شود و بهتر اطاعت کند. و این عمل را در ولایت ما با گاو کارى سرکش میکنند تا رام شود و در شخم کردن سرکشى نکند؛ و گاهى بجاى چوب و ریسمان باریک در بینى آن در مىکشند و از دو طرف بشاخش مى بندند و گویند گاو را مهار کرده است.
و ابن أثیر در نهایه گوید: و فی حدیث الحدیبیه أنه أهدى فی عمرتها جملا کان لابى جهل فى أنفه خشاش من ذهب. الخشاش: عوید یجعل فی أنف البعیر یشد به الزمام لیکون أسرع لانقیاده، و منه حدیث جابر فانقادت معه الشجره کالبعیر المخشوش هو الذى جعل فى انفه الخشاش و الخشاش مشتق من خش فی الشیء اذا دخل فیه لانه یدخل فی أنف البعیر.
[۳] ( ۱) ترجمه عبارت مطابق نسخه بحار چنین است: و در آن کتاب گفتى: خداوند از مسلمانان یارانى …. جانشین پیمبر صدیق، و جانشین جانشین او فاروق است.
بجانم سوگند آنچه در نامهات در باره بو بکر و عمر آوردى اگر تمام باشد آن همه صفات از تو دور است( یعنى به آنها متصف نیستى و لیاقت مقام خلافت و در دست گرفتن زمام امور ملت را ندارى) و اگر ناتمام است بتو ثلمه و رخنهاى رو نخواهد کرد.
تو را به صدیق چه رسد؟ صدیق آن کس است که حق ما را تصدیق کند، و تو را چه رسد به فاروق؟ فاروق آن کسى است که میان ما و دشمنان ما فرق گذارد
بازدیدها: ۲۸۸