حکمت 114 صبحی صالح
114-وَ قَالَ ( عليهالسلام )إِذَا اسْتَوْلَى الصَّلَاحُ عَلَى الزَّمَانِ وَ أَهْلِهِ ثُمَّ أَسَاءَ رَجُلٌ الظَّنَّ بِرَجُلٍ لَمْ تَظْهَرْ مِنْهُ حَوْبَةٌ فَقَدْ ظَلَم
حکمت 110 شرح ابن أبي الحديد ج 18
110: إِذَا اسْتَوْلَى الصَّلَاحُ عَلَى الزَّمَانِ وَ أَهْلِهِ- ثُمَّ أَسَاءَ رَجُلٌ الظَّنَّ بِرَجُلٍ لَمْ تَظْهَرْ مِنْهُ حَوْبَةٌ فَقَدْ ظَلَمَ- وَ إِذَا اسْتَوْلَى الْفَسَادُ عَلَى الزَّمَانِ وَ أَهْلِهِ- فَأَحْسَنَ رَجُلٌ الظَّنَّ بِرَجُلٍ فَقَدْ غَرَّرَ يريد أن يتعين على العاقل سوء الظن حيث الزمان فاسد- و لا ينبغي له سوء الظن حيث الزمان صالح- و قد جاء في الخبر المرفوع النهي عن أن يظن المسلم بالمسلم ظن السوء- و ذلك محمول على المسلم الذي لم تظهر منه حوبة- كما أشار إليه علي ع- و الحوبة المعصية- والخبر هو ما رواه جابر قال نظر رسول الله ص إلى الكعبة- فقال مرحبا بك من بيت ما أعظمك و أعظم حرمتك- و الله إن المؤمن أعظم حرمة منك عند الله عز و جل- لأن الله حرم منك واحدة و من المؤمن ثلاثة- دمه و ماله و أن يظن به ظن السوء و من كلام عمر ضع أمر أخيك على أحسنه- حتى يجيء ما يغلبك منه- و لا تظنن بكلمة خرجت من في أخيك المسلم سوءا- و أنت تجد لها في الخير محملا- و من عرض نفسه للتهم فلا يلومن من أساء به الظن- .
شاعر
أسأت إذ أحسنت ظني بكم
و الحزم سوء الظن بالناس
قيل لعالم من أسوأ الناس حالا- قال من لا يثق بأحد لسوء ظنه و لا يثق به أحد لسوء فعله- .
شاعر
و قد كان حسن الظن بعض مذاهبي
فأدبني هذا الزمان و أهله
قيل لصوفي ما صناعتك قال حسن الظن بالله- و سوء الظن بالناس- . و كان يقال ما أحسن حسن الظن إلا أن فيه العجز- و ما أقبح سوء الظن إلا أن فيه الحزم- .
ابن المعتز
تفقد مساقط لحظ المريب
فإن العيون وجوه القلوب
و طالع بوادره في الكلام
فإنك تجني ثمار العيوب
ترجمه فارسی شرح ابن ابی الحدید
حكمت (110)
اذا استولى الصلاح على الزمان و اهله ثمّ اساء رجل الظنّ برجل كم تظهر منه حوبة، فقد ظلم، و اذا استولى الفساد على الزمان و اهله، فاحسن رجل الظنّ برجل، فقد غرّر. «هر گاه نيكو كارى بر روزگار و مردمش چيره باشد و كسى به كس ديگرى كه از او گناهى آشكار نشده است گمان بد برد، همانا ستم كرده است، و چون تباهى بر روزگار و مردمش چيره باشد و كسى به كس ديگر خوش گمان باشد خود را فريفته است.» مقصود آن حضرت اين است كه چون روزگار تباه شود بر عاقل است كه بدگمان شود و حال آنكه هر گاه روزگار و مردمش پسنديده باشند، سزاوار نيست كه گمان بد برد.
در خبر مرفوع از گمان بد بردن مسلمان به مسلمان ديگر نهى شده است و البته اين در مورد مسلمانى است كه از او معصيتى آشكار نشده است، همان گونه كه على عليه السّلام اشاره فرموده است. آن خبر را جابر روايت كرده و گفته است: پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم به كعبه نگريست و فرمود: «درود بر تو اى خانه چه بزرگى و حرمت تو چه بزرگ است، در عين حال به خدا سوگند كه مؤمن در پيشگاه خداوند حرمتش از تو بزرگتر است كه خداوند متعال در مورد تو يك حرمت را ملحوظ داشته است و حال آنكه در مورد مؤمن سه چيز را حرمت داشته است خونش و مالش و اينكه به او گمان بد برده نشود.» از جمله سخنان عمر است كه كار برادرت را به بهترين وجه بدان تا آنكه مرتكب گناهى شود كه تو را از آن باز دارد و به سخنى كه از دهان برادر مسلمانت بيرون مىآيد تا آنجا كه براى آن محملى در خير مىيابى بد گمان مشو و هر كس خود را در معرض تهمتها قرار دهد اگر كسى به او بد گمان شود، نبايد او را سرزنش كند.
شاعرى چنين سروده است: «آن گاه كه به شما گمان پسنديده بردم، بد كردم كه دور انديشى در بدگمانى به مردم است.» به دانشمندى گفته شد: بد حالترين مردم كيست گفت: آن كس كه به سبب بد گمانى خويش به كسى اعتماد نكند و به سبب بدى كردارش كسى به او اعتماد نكند.
شاعر گفته است: «خوش گمانى يكى از روشهاى من بود ولى اين روزگار و مردمش مرا ادب كرد.» به صوفىيى گفته شد: كار تو چيست گفت: حسن ظن به خدا و سوء ظن به مردم.
و گفته شده است: گمان پسنديده بردن چه نيكوست جز آنكه در آن ناتوانى نهفته است و گمان بد بردن چه ناپسند است جز آنكه در آن دور انديشى نهفته است.
ابن معتز چنين سروده است: «مواظب نگاه هاى شخص مورد ترديد باش كه چشمها چهره دلهاست و تراوش سخنان او را بررسى كن كه بدان وسيله معايب را به چنگ مى آورى.»
جلوه تاريخ در شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديدجلد 7 //دكتر محمود مهدوى دامغانى