شرح وتوضیح جنگ صفین به قلم ابن ابی الحدید(شرح‏ نهج‏ البلاغه ‏ابن‏ ابى‏ الحدید)

مخنف گفت: خدایت در پهنه گمراهى سرگشته بدارد که به خدا سوگند تو را از کودکى تا بزرگى‏ات نافرخنده مى‏دانستیم. به خدا سوگند ما چه در دوره جاهلى و چه در اسلام میان دو اندیشه و کار مردد نماندیم که کدام را انجام دهیم و کدام را رها کنیم مگر اینکه تو سخت‏تر و دشوارتر آن را برگزیدى. بار خدایا اگر به ما عافیت ارزانى دارى براى من خوشتر از آن است که ما را بیازمایى و گرفتار دارى.

بار خدا، به هر یک از ما هر چه از تو مسألت مى‏ کند عنایت فرماى.

جندب بن زهیر به میدان رفت و از مردم ازد شام هماوردى طلبید و آن مرد شامى او را کشت. نصر گوید: همچنین عمرو، از حارث بن حصین، از مشایخ قبیله نقل مى‏کرد که عتبه بن جویره در جنگ صفین خطاب به خویشان و یاران خود گفت: همانا چراگاه این جهان خوشیده و درختانش درویده شده و تازه‏اش فرسوده و شیرینش تلخ شده است. اینک آگاه باشید که مى‏خواهم خبرى از مردى راستین [خودم‏] به شما بگویم، من از این جهان ملول شده و دل از آن برکنده‏ام و همانا از دیر باز آرزوى شهادت داشتم و همواره خویشتن را براى شهادت عرضه مى‏داشتم ولى‏خداوند نخواست تا مرا به این جنگ رساند.

هان آگاه باشید که من این ساعت خود را براى شهید شدن عرضه مى‏دارم و طمع دارم که از آن محروم نشوم. اینک اى بندگان خدا براى جهاد با دشمنان خدا منتظر چه هستید آیا بیم از مرگ که به هر حال بر شما مى‏رسد و جانهایتان را در مى‏رباید یا بیم برخورد ضربه‏هاى شمشیر بر پیشانى و کف دست شما را باز داشته است آیا مى‏خواهید این جهان را با شرف نگریستن به عنایات الهى و دوستى با پیامبران و صدیقان و شهیدان و صالحان در سراى جاودانه عوض کنید این اندیشه استوار نیست. سپس گفت: اى برادران همانا که من این سرا را با سرایى که پیش روى آن قرار دارد فروختم. و اینک روى به آن سرا دارم. خداوند چهره‏هایتان را اندوهگین نکناد و پیوندتان را گسیخته مداراد دو برادرش عبد الله و عوف هم از پى او روان شدند و گفتند: ما پس از تو خواهان برگ عیش نیستیم.

خداوند پس از تو زندگى را زشت بداراد و همگى به میدان رفتند و چندان جنگ کردند که کشته شدند. نصر گوید: عمرو براى ما گفت که مردى از خاندان صلت بن خارجه برایم نقل کرد که در آن روز همین که قبیله تمیم مى‏خواست بگریزد، مالک بن حرى نهشلى بر آنان بانگ زد و گفت: اى بنى تمیم سوگند به کسى که من بنده اویم امروز جنگ تباه شد. گفتند: مگر نمى‏بینى که مردم همه گریختند گفت: اى واى بر شما که مى‏گریزید و براى آن بهانه مى‏تراشید سپس به نام بردن آنان به نام نیاکان و تبارشان پرداخت و این کار را تکرار مى‏کرد. گروهى از بنى تمیم به او گفتند: به سنت و روش جاهلى ندا مى‏دهى این کار روا نیست. گفت: اى واى بر شما گریز از این زشت‏تر است، اگر بر مبناى دین و یقین جنگ نمى‏کنید براى آبرو و شرف تبار جنگ کنید.

و خود شروع به جنگ کرد و چنین رجز مى‏خواند: «اى پسر مر قبیله تمیم در حالى که آنان قبیله پایداران هستند ترا رها کردند و از تو عقب ماندند و اگر بگریزند و عهد شکنى کنند من هرگز نمى‏گریزم».

مالک در آن جنگ کشته شد، برادرش نهشل بن حرى تمیمى او را با ابیات زیر مرثیه گفت: «این شب دیر پاى به درازا کشید و چون شب یلدا نمى‏خواهد سپرى و روشن گردد…».

همچنین با ابیات زیر او را مرثیه گفته است: «بر آن جوانمرد سپید چهره و نیک روش بگرى. در آن هنگام که بانگ برداشته بود، نه پیمان شکن بود و نه ترسو…».

نصر گوید: عمرو مى‏گفت یونس بن ابى اسحاق براى من نقل کرد و گفت: هنگامى که در اذرح بودیم ادهم بن محرز باهلى به ما گفت: آیا کسى از شما شمر بن-  ذى الجوشن را دیده است عبد الله بن کبار نهدى و سعید بن حازى بلوى گفتند: آرى او را دیده‏ایم. پرسید آیا نشانه ضربه و زخمى بر چهره‏اش دیدید گفتند: آرى. گفت: به خدا سوگند آن ضربتى است که من در جنگ صفین بر او زده‏ام.

نصر گوید: عمرو براى ما گفت، که ادهم بن محرز باهلى از یاران معاویه در آن روز به نبرد شمر بن ذى الجوشن آمد و آن دو به یکدیگر ضربتى زدند. ادهم چنان شمشیرى بر پیشانى شمر زد که تا استخوان فرو نشست، شمر هم ضربتى به او زد ولى کارگر نیفتاد. شمر به قرارگاه خود برگشت آب نوشید و نیزه‏یى به دست گرفت و به میدان آمد و چنین مى‏گفت: «من هماورد آن مرد باهلى هستم با ضربه نیزه اگر خود بر اثر ضربه قبلى نمیرم…» سپس به ادهم که چهره او را در نظر داشت و مى‏شناخت حمله کرد. ادهم در مقابل او استوار ایستاد و برنگشت، شمر بر او نیزه‏یى زد که از اسب در افتاد. یارانش او را در میانه گرفتند و از میدان بیرون بردند. شمر برگشت و مى‏گفت: این ضربه به آن ضربه.

نصر گوید: سوید بن قیس بن یزید ارحبى از لشکر معاویه بیرون آمد و هماورد خواست از لشکر عراق ابو العمر طه قیس بن عمرو بن عمیر بن یزید که پسر عموى سوید بود به جنگ او رفت. نخست هیچیک دیگرى را نمى‏شناخت و چون نزدیک شدند یکدیگر را شناختند ایستادند و از یکدیگر احوال پرسیدند و هر یک دیگرى را به راه خود فراخواند. ابو العمر طه گفت: ولى من سوگند به خدایى که جز او پروردگارى نیست اگر بتوانم با همین شمشیر خود بر آن خرگاه سپید-  یعنى خرگاهى که معاویه در آن قرار داشت-  ضربه خواهم زد و سپس هر یک پیش یاران خود برگشتند. نصر مى‏گوید: آنگاه مردى از قبیله ازد شنوءه از لشکر شام بیرون آمد و هماورد خواست. مردى از عراقیان به مبارزه او رفت و آن مرد ازدى او را کشت.

اشتر به جنگ او بیرون شد و مهلتى به او نداد و او را کشت. گوینده‏یى گفت: «این آتشى بود که گرفتار گردباد شد و خاموش گشت». نصر گوید: مردى از یاران على علیه السلام گفت: به خدا سوگند من بر معاویه حمله مى‏کنم تا او را بکشم. او سوار بر اسبى شد و چنان تازیانه زد که اسب بر سر دست ایستاد او را چنان به تاخت در آورد که هیچ چیز مانع آن نشد تا خود را کنار معاویه برساند. معاویه گریخت و خود را به پناهگاهى رساند و داخل آن شد، آن مرد هم از اسب پیاده شد و از پى معاویه وارد پناهگاه شد. معاویه از در دیگر بیرون رفت، مرد نیز به تعقیب او پرداخت. معاویه از مردم با فریاد یارى خواست که او را احاطه کردند و حائل میان آن دو شدند. معاویه گفت: اى واى بر شما شمشیرها در مورد این مرد کارگر نیست که اگر چنین نمى‏بود کنار شما نمى‏رسید سنگبارانش کنید. و بر او چندان سنگ زدند که در افتاد و معاویه به قرارگاه خود بازگشت.

نصر گوید: مردى از یاران على علیه السلام که کنیه‏اش ابو ایوب بود (و او ابو ایوب انصارى نیست) بر صف شامیان حمله کرد و برگشت، در همان حال به مردى‏ از شامیان برخورد که بر صف عراقیان حمله برده بود و باز مى‏گشت، آن دو ضربتى به یکدیگر زدند، ابو ایوب چنان شمشیرى برگردنش زد که آن را گرداگرد برید ولى سرش بر پیکرش همچنان باقى ماند ولى مردم از این ضربت او در تردید بودند و باور نداشتند تا آنکه اسبش او را به صف شامیان رساند و آنجا سرش از پیکرش جدا شد و مرده در افتاد.

على علیه السلام فرمود: به خدا سوگند من از ثابت ماندن سر آن مرد بر پیکرش بیشتر شگفت کردم تا ضربه این مرد، گر چه این ضربه غایت هنر نمایى بود.و چون ابو ایوب آمد و در پیشگاه على (ع) ایستاد، على به او فرمود: به خدا سوگند تو چنانى که آن شاعر گفته است: «پدران ما اینگونه ضربه زدن را به ما آموختند و ما همان گونه به پسران خویش آموختیم».

نصر مى‏گوید: چون این روز با همه نبردهایى که در آن بود سپرى شد، فردا که هشتمین روز از روزهاى صفین بود هر دو گروه همچنان رویاروى بودند. مردى از شامیان بیرون آمد و هماورد خواست، مردى از عراقیان به نبرد او بیرون شد و آن دو میان صف جنگى سخت کردند، سپس عراقى گریبان شامى را گرفت و هر دو از اسب بر زمین افتادند و هر دو اسب گریختند. مرد عراقى شامى را درافکند و بر سینه‏اش نشست و مغفر او را گشود و مى‏خواست سرش را ببرد ناگاه متوجه شد که او برادر تنى خود اوست، متوقف ماند. یاران على (ع) بر او بانگ زدند که معطل نکن او را بکش. گفت: او برادر من است. گفتند: پس رهایش کن. گفت: به خدا سوگند تا امیر المومنین اجازه ندهد رهایش نمى‏کنم. به على (ع) خبر داده شد. به او پیام فرستاد رهایش کن. او را رها کرد که برخاست و به صف معاویه پیوست.

نصر گوید: محمد بن عبید الله، از جرجانى براى ما نقل کرد که مى‏گفت: سوار کار دلیر معاویه که او را به نبرد هماوردان دلیر و سترگ مى‏ فرستاد، غلامش حریث بود. او سلاح جنگى معاویه را مى ‏پوشید و خود را شبیه او مى‏ساخت و هرگاه جنگ مى‏کرد مردم مى‏ گفتند: این معاویه است. معاویه او را فراخواند و به او گفت: از على بپرهیز و نیزه‏ات را هر جاى دیگر که مى‏خواهى به کار بگیر. عمرو عاص پیش حریث آمد و گفت: اى حریث به خدا سوگند اگر تو قرشى بودى معاویه براى توخوش مى‏داشت که على را بکشى و اینک خوش نمى‏دارد که بهره و نام این کار از تو باشد، اگر فرصتى یافتى بر او حمله کن. گوید: على علیه السلام در آن روز پیشاپیش سواران بیرون آمد و حریث بر او حمله کرد.

نصر گوید: عمرو بن شمر، از جابر براى من نقل کرد که مى‏گفت: آن روز حریث که مردى نیرومند و دلیر و کار آزموده بود و کسى آهنگ جنگ با او نمى‏کرد بیرون آمد و بانگ برداشت: اى على آیا مایل به جنگ تن به تن هستى اى ابا حسن اگر مى‏خواهى پیش آى. على (ع) پیش آمد و چنین مى‏گفت: «من على و زاده عبد المطلب هستم. به خدایى خدا سوگند که ما به کتابهاى آسمانى سزاوارتریم…» سپس بر او حمله برد و مهلتش نداد و چنان ضربه شمشیرى بر او زد که او را دو نیم ساخت.

نصر مى‏گوید: محمد بن عبید الله از قول جرجانى براى ما نقل کرد که معاویه بر مرگ حریث سخت بیتابى کرد و عمرو عاص را در مورد تحریک کردن او به جنگ با على، نکوهش کرد و در این مورد ابیات زیر را سرود: «اى حریث مگر نمى‏دانستى و این نادانى تو چه زیانبخش بود که على بر سوارکاران برگزیده چیره است و هیچ سوارکار دلیرى با على نبرد نکرده مگر آن که چنگالهاى مرگ آهنگ او کرده است…» نصر گوید: همین که حریث کشته شد، عمرو بن حصین سکسکى به میدان آمد و بانگ برداشت: اى ابا حسن به مبارزه بشتاب. على علیه السلام به سعید بن قیس-  همدانى اشاره کرد که به نبرد او برود. سعید مقابل او رفت و شمشیر بر او زد و او را کشت. نصر مى‏گوید: قبیله همدان در جنگ صفین براى یارى على علیه السلام رنج گران کشیدند. و از جمله اشعارى که به سبب روایات فراوان در نسبت آن به امیر المومنین تردیدى نمى‏توان کرد این ابیات است:

«قوم را فراخواندم و از آن میان گروهى از سوارکاران همدان که فرومایه نیستند دعوتم را پذیرفتند. سوارکارانى از تیره‏هاى شاکر و شبام همدان که در بامداد جنگ گوشه‏گیر و درمانده نیستند…» نصر مى‏گوید: عمرو بن شمر براى من چنین نقل کرد که سپس على علیه السلام میان دو صف ایستاد و معاویه را فراخواند، و چون مکرر او را فراخواند معاویه گفت: بپرسید چه مى‏خواهد. على (ع) فرمود: خوش دارم پیش من آید تا با او فقط یک سخن بگویم. معاویه در حالى که عمرو عاص همراهش بود مقابل على (ع) آمد.

و همینکه آن دو نزدیک على رسیدند به عمرو عاص توجهى نکرد و به معاویه فرمود: واى بر تو به چه سبب باید مردم میان من و تو کشته شوند و به یکدیگر ضربه بزنند خودت به جنگ تن به تن با من بیا هر یک از ما که هماورد خود را کشت حکومت از-  او باشد. معاویه به عمرو نگریست و پرسید: اى ابا عبد الله نظر تو در این باره چیست گفت: این مرد با تو انصاف داده است و بدان که اگر از نبرد با او خوددارى کنى تا وقتى که بر پشت زمین یک فرد عرب وجود دارد ننگ و نکوهش بر تو و فرزندانت جاودانه خواهد بود. معاویه گفت: اى پسر عاص هرگز چون منى در مورد خود فریب نمى‏خورد، که به خدا سوگند هیچ دلیرى هرگز با پسر ابى طالب نبرد نکرده است مگر اینکه على زمین را از خونش سیراب ساخته است. و معاویه همچنان که عمرو همراهش بود بازگشت و به آخر صفهاى خود پیوست.

على علیه السلام که چنین دید خندید و به جایگاه خویش بازگشت.نصر مى‏گوید: در روایت جرجانى چنین آمده است که معاویه به عمرو گفت: اى واى بر تو که چه نادان و کم خردى، با آنکه افراد قبایل عک و جذام و اشعرى‏ها از من دفاع و حمایت مى‏کنند مرا به نبرد تن به تن با او فرا مى‏خوانى نصر گوید: معاویه در باطن بر عمرو کینه به دل گرفته بود ولى در ظاهر به او گفت: اى ابا عبد الله چنین گمان دارم که آنچه گفتى شوخى مى‏کردى. چون معاویه‏در مجلس خود نشست، عمرو خرامان آمد و کنار او نشست و معاویه چنین سرود: «اى عمرو تو با رضایت خود بر اینکه من میان طوفان مبارزه کنم، پرده از ضمیر خود برداشتى…»

عمرو گفت: اى مرد تو از دشمن خود مى‏ترسى و آن گاه خیرخواه خود را متهم مى‏کنى و در پاسخ شعر او چنین خواند: «هان اى معاویه اگر از نبرد تن به تن خوددارى و بیم کنى، همان سرچشمه همه زبونیهاست…» ابن قتیبه در کتاب عیون الاخبار خود مى‏گوید: ابو الاغر تمیمى گفته است: همانگونه که در جنگ صفین ایستاده بودم عباس بن ربیعه بن حارث بن عبد المطلب در حالى که سراپا پوشیده از سلاح بود و فقط چشمهایش از زیر روبند آهنى مانند چشمهاى افعى نر مى‏درخشید از کنار من عبور کرد. او شمشیرى یمنى در دست داشت که مى‏چرخاند و بر اسبى سرکش سوار بود که لگامش را استوار نکشیده بود و آن را آهسته مى‏راند. ناگاه یکى از مردم شام که نامش عرار بن ادهم بود بر او بانگ زد: اى عباس براى نبرد تن به تن آماده شو.

عباس گفت: به شرط آنکه پیاده جنگ کنیم که امید کمترى براى گریز باشد. مرد شامى پیاده شد و این بیت را مى‏ خواند: «اگر سوار شوید، سوار شدن بر اسبها خوى و سرشت ماست و اگر پیاده شوید ما گروه پیادگانیم». عباس در حالى که پاى خود را از رکاب بیرون مى‏ کشید این ابیات را مى‏خواند: «ناز و تکبر مرد سرکش را که نشان دهنده اندیشه اوست، شمشیر بران تو از تو باز مى ‏دارد…».سپس دنباله ‏هاى آویخته زره خود را به غلام سیاهش که اسلم نام داشت سپرد.

به خدا سوگند گویى هم اکنون به موهاى مجعد او مى‏نگرم، سپس هر یک به سوى هماورد خویش حرکت کرد و من این بیت ابو ذؤیب هذلى را به یاد آوردم که مى‏گوید: «در حالى که سواران ایستاده بودند آن دو پیاده به نبرد پرداختند و هر دو دلیر و آزموده بودند».

مردم در حالى که لگام اسبهاى خود را در دست داشتند به سرانجام کار آن دو مى‏ نگریستند. آن دو مدتى از روز خود را به جنگ با شمشیر سپرى کردند و چون زره و جامه جنگ هر دو کامل و استوار بود هیچیک بر دیگرى پیروز نشد. تا آنکه عباس متوجه شکافى در زره مرد شامى شد و دست انداخت و آنرا تا قفسه سینه‏اش درید و سپس در حالى که محل شکاف زره براى او آشکار بود بر او حمله کرد و چنان ضربتى زد که ریه ‏هاى او را از هم درید و مرد شامى سرنگون بر زمین افتاد. مردم چنان تکبیرى گفتند که زمین زیر پایشان به لرزه درآمد و عباس میان مردم بلند مرتبه شد. ناگاه شنیدم کسى از پشت سرم این آیه را تلاوت مى‏ کند: «با ایشان جنگ کنید که خداوند آنان را با دستهاى شما عذاب کند و رسوا سازد و شما را بر ایشان یارى دهد و سینه‏ هاى مردمى را که مؤمنند شفا بخشد و خشم دلهاى ایشان را ببرد و خداوند توبه هر کس را بخواهد مى‏پذیرد و خدا داناى درست کردار است» برگشتم دیدم امیر المومنین علیه السلام است. به من فرمود: اى ابا الاغر این کسى که با دشمن ما نبرد مى‏کرد کیست گفتم: برادر زاده شما عباس بن ربیعه بود. فرمود: آرى هموست.

سپس فرمود: اى عباس مگر تو و ابن عباس را از اینکه مرکز فرماندهى خود را رها کنید و عهده‏دار جنگ شوید منع نکردم گفت: آرى چنین بود. على فرمود: «پس چه چیزى تو را بازداشت از آنچه که بر تو معلوم بود» گفت: اى امیر المومنین آیا به نبرد تن به تن فراخوانده شوم و نپذیرم فرمود: آرى، اطاعت فرمان امامت سزاوارتر و مهمتر از پاسخ دادن به خواسته دشمن توست. على علیه السلام به خشم آمد و چین بر جبین انداخت تا آنجا که گفتم هم اکنون به شدت اعتراض خواهد کرد،ولى خشم خود را فرو خورد و آرامش یافت و دستهاى خود را با تضرع برافراشت و عرضه داشت: پروردگارا این رفتار عباس را بپذیر و خطایش را بیامرز. من از او گذشتم تو نیز از او درگذر.

گوید: معاویه برکشته شدن عرار سخت اندوهگین شد و گفت: کجا دلیرى مى‏تواند چون او جنگ و دلاورى کند آیا باید خونش بر هدر رود. هرگز خدا نکند آیا مردى پیدا مى‏شود که جان خود را به خدا بفروشد و خون عرار را طلب کند. دو مرد از قبیله لخم داوطلب شدند. معاویه گفت: هر دو بروید و هر کدامتان در نبرد تن به تن عباس را بکشد براى او چنین و چنان پاداشى خواهد بود. آن دو پیش عباس آمدند و او را به مبارزه فرا خواندند. او گفت: مرا سرورى است که باید با او رایزنى کنم.

عباس نزد على علیه السلام آمد و به او خبر داد. فرمود: به خدا سوگند معاویه براى آنکه نور خدا را خاموش کند دوست دارد هیچ بزرگ و کوچکى از بنى هاشم نباشد مگر اینکه نیزه بر شکمش زده شود، و چنین نیست، که «نمى-  خواهد خداوند مگر آنکه نور خود را تمام کند و اگر چه کافران کراهت داشته باشند». و حال آنکه به خدا سوگند همانا مردانى از ما بر آنان چیزه خواهند شد که آنان را به زبونى مى‏کشند تا آنجا که به کندن چاهها مبادرت کنند و دست نیاز پیش مردم برآوردند و بر بیل و ماله روى آورند. سپس فرمود: اى عباس اسلحه خودت را با من عوض کن. چنان کرد و على (ع) بر اسب عباس پرید و آهنگ آن دو مرد لخمى کرد. آن دو هیچ تردید نکردند که او عباس بن ربیعه است.

پرسیدند: سالارت اجازه داد على (ع) از گفتن پاسخ آرى خوددارى کرد و این آیه را مى‏ خواند: «براى مومنانى که دیگران با آنان جنگ مى‏کنند و بر ایشان ستم شده است اجازه جنگ داده شد و خداوند بر نصرت ایشان تواناست». یکى از آن دو به نبرد آمد، گویى على (ع) او را در ربود سپس دیگرى پیش آمد و او را هم به آن یکى ملحق ساخت و در حالى که این آیه را تلاوت مى ‏فرمود باز آمد: «ماه حرام در قبال ماه حرام و در قبال شکستن حرمت قصاص کنید و هر کس بر شما تعدى کند به اندازه‏ تجاوزى که کرده است بر او تعدى کنید». سپس فرمود: اى عباس اسلحه خود را بگیر و اسلحه مرا باز ده و اگر کسى پیش تو آمد، تو پیش من باز آى.

گوید: چون به معاویه خبر رسید، گفت: خداوند لجبازى را زشت بداراد که شتر جوان و سرکشى است که هیچگاه بر آن سوار نشده‏ ام. عمرو عاص گفت: اینک که به خدا سوگند آن دو لخمى خوار و زبون شدند نه تو. معاویه گفت: اى مرد ساکت باش که این ساعت ساعت سخن گفتن تو نیست. عمرو گفت: بر فرض که نباشد، خداوند آن دو را رحمت کناد و چنین نمى ‏بینم که رحمت فرماید. معاویه گفت: اگر چنان باشد به خدا سوگند براى تو زیانبخش‏ تر است و تو بیشتر در تنگنا خواهى بود. عمرو گفت: آن را مى ‏دانم و اگر حکومت مصر نبود سعى مى‏کردم از این گرفتارى خود را نجات دهم. گفت: آرى حکومت مصر ترا کور کرده است و اگر آن نمى‏بود بینا و روشن ضمیر بودى.

نصر بن مزاحم گوید: عمرو، از قول فضیل بن خدیج براى ما نقل کرد که مى-  گفته است: مردى از شامیان به میدان آمد و هماورد خواست. عبد الرحمان بن محرز-  کندى طمحى به نبرد او رفت. ساعتى جنگ تن به تن کردند. آن گاه عبد الرحمان نیزه‏یى برگودى گلوى شامى زد و او را درانداخت و کشت و پیاده شد تا زره و اسلحه او را از تنش بیرون آورد. ناگاه متوجه شد که او برده سیاهى بوده است.

گفت: بار خدایا جان خویش را براى مبارزه با برده سیاهى به خطر انداختم. گوید: در این هنگام مردى از قبیله عک به میدان آمد و هماورد خواست قیس بن فهران کندى به نبرد او رفت و مهلتش نداد و نیزه بر او زد و او را کشت و این چنین سرود: «قبیله عک در جنگ صفین بخوبى دانست که ما چون با سواران رویاروى شویم بر آنان نیزه‏هاى شرر بار مى ‏زنیم…».

گوید: عبد الله بن طفیل بکایى بر صفهاى شام حمله کرد و هنگامى که بازگشت‏ مردى از بنى تمیم که نامش قیس بن فهد حنظلى یربوعى بود بر او حمله کرد و نیزه خود را میان شانه‏ هاى عبد الله نهاد. یزید بن معاویه بکایى که پسر عموى عبد الله بن-  طفیل بود خود را به قیس رساند و نیزه‏اش را میان شانه‏ هاى او قرار داد و گفت: به خدا سوگند اگر نیزه خود را بر او فرو برى من هم نیزه خویش را بر تو فرو خواهم برد. گفت: پیمان خدایى بر عهده تو که اگر این پیکان را از پشت دوستت بردارم تو هم پیکان نیزه‏ات را از پشت من بردارى. یزید گفت: آرى این عهد و پیمان براى تو محفوظ است. قیس سر نیزه خود را از پشت او کنار کشید. قیس ایستاد و به یزید گفت: از کدام قبیله‏اى گفت از بنى عامرم. گفت: خدایم فداى شما گرداند که هر جا با شما برخوردیم شما را جوانمرد و گرامى یافتیم. به خدا سوگند من آخرین تن از یازده تن تمیمى هستم که شما امروز آنان را کشتید.

نصر گوید: مدتى پس از جنگ صفین، یزید بر عبد الله بن طفیل خشم گرفت و ضمن گله گزارى از فداکارى خود در جنگ صفین نسبت به او یاد کرد و چنین سرود: «آیا مرا ندیدى که چگونه در صفین آنگاه که دوستان صمیمى تنهایت گذاشتند با خیرخواهى از تو حمایت کردم…» نصر گوید: ابن مقیده الحمار اسدى که مردى دلیر و نیرومند و از سوارکاران شام بود به میدان آمد و هماورد خواست. مقطع عامرى که پیرى فرتوت بود از جاى برخاست. على علیه السلام به او فرمود: بنشین. گفت: اى امیر المومنین مرا از نبرد باز مدار که یا او مرا مى‏کشد و شتابان به بهشت مى‏روم و در این سالخوردگى و فرتوتى از زندگى دنیا آسوده مى‏شوم یا من او را مى‏ کشم و ترا از او آسوده مى‏ سازم.

على علیه السلام فرمود: نامت چیست گفت: مقطع. فرمود: معنى این کلام چیست گفت: نام من «هشیم» بود زخمى سخت بر من رسید و از آن پس مرا «مقطع» نام نهادند. على (ع) به او فرمود: براى نبرد با او برو و شتابان و و با تاخت و تاز بر او حمله کن. بار خدایا مقطع را بر ابن مقیده الحمار نصرت ده.

مقطع بر او سخت حمله کرد و سرعت و شدت حمله چنان بود که ابن مقیده الحمار را به وحشت انداخت و گریخت. مقطع همچنان او را تعقیب کرد. ابن مقیده از کنار خرگاه معاویه گذشت و معاویه او را مى‏دید که مقطع همچنان در پى اوست.

هر دو از محل معاویه مقدار بسیارى فراتر رفتند. چون مقطع برگشت و ابن مقیده هم پس از او باز آمد، معاویه بر او بانگ زد که این عراقى با شتاب ترا از میدان به در کرد. گفت: اى امیر آرى چنین کرد. سپس مقطع هم برگشت و در جایگاه خویش ایستاد.

نصر مى‏گوید: چون سال «جماعت» فرا رسید و مردم با معاویه بیعت کردند معاویه از مقطع عامرى جویا شد. او را پیدا کردند و پیش معاویه آوردند که پیرى سالخورده بود. همینکه معاویه او را دید گفت: افسوس که اگر در این سن و سال نبودى امروز از انتقام من جان به سلامت نمى‏بردى. مقطع گفت: ترا به خدا سوگند مى‏دهم مرا بکشى و از رنج زندگى آسوده‏ام کنى و مرا به دیدار خداوند نزدیک سازى. معاویه گفت: من ترا نمى‏کشم و به تو نیازى دارم. مقطع پرسید: نیازت چیست گفت: دوست دارم مرا به برادرى بپذیرى. گفت: ما و شما در راه خدا از یکدیگر جدا شده ‏ایم و با یکدیگر جمع نخواهیم شد تا خداوند میان ما و شما در آخرت حکم فرماید.

معاویه گفت: دختر خود را به همسرى من درآور. گفت: من تقاضاى قبلى تو را که از این بر من سبک‏تر بود نپذیرفتم. گفت: از من صله‏اى بپذیر. گفت: مرا به آنچه که پیش توست نیازى نیست و از پیش معاویه بیرون رفت و از او چیزى نپذیرفت.

نصر مى‏ گوید: سپس مردم رویاروى شدند و جنگى سخت کردند و افراد قبیله طى همراه امیر المومنین جنگى نمایان کردند و رجز خواندند و پیشروى کردند و دلاوران بسیارى از ایشان کشته شدند. یک چشم بشر بن عوس طایى برکنده شد و او که از مردان بزرگ و دلیران سوارکار قبیله طى بود پس از جنگ صفین از آن روز یاد مى‏ کرد و مى‏ گفت: دوست مى ‏داشتم که کاش در آن روز کشته مى‏ شدم و کاش چشم سالم من هم چون دیگرى برکنده مى‏ شد و این ابیات را سرود:اى کاش این چشم من هم چون آن یکى کور مى‏شد و میان مردم بدون عصا کش راه نمى‏رفتم…»

نصر مى‏ گوید: افراد قبیله محارب هم در آن جنگ با امیر المومنین علیه السلام سخت پایدارى کردند. عنتر بن عبید بن خالد محاربى دلیرترین مردم در آن روز بود و چون یاران خود را پراکنده دید بر آنان بانگ زد: اى گروه قیس آیا فرمانبرى از شیطان در نظرتان بهتر از فرمانبرى از رحمان است. همانا در گریز، خشم خداوند و سرپیچى از فرمانش نهفته است و در صبر و پایدارى فرمانبردارى و خوشنودى خداوند است. آیا خشم خداوند را بر رضوان او و نافرمانى را بر اطاعت او برمى‏گزینید. همانا آسایش پس از مرگ از آن کسى است که در حال حساب کردن جان خود در راه خدا بمیرد و دست از جان بشوید.و سپس رجز خواند و چنین گفت: «جان آن کس که به جنگ پشت کند رهایى نیابد و من آنم که قامت فرو نمى‏آورم و نمى‏گریزم…» و چندان نبرد کرد که سخت زخمى شد و از معرکه بیرونش بردند.

نصر مى‏گوید: افراد قبیله نخع هم در آن روز همراه على علیه السلام جنگى نمایان کردند. یک پاى علقمه بن قیس نخعى قطع شد، برادرش ابى بن قیس کشته شد. پس از جنگ صفین علقمه مى‏گفت: هیچ دوست نمى‏ دارم که پایم سالم مى‏ماند زیرا با قطع آن امید به ثواب پسندیده‏یى از پیشگاه خداوند دارم و نیز مى ‏گفت: دوست مى‏داشتم برادرم را خواب ببینم پس او را به خواب دیدم و به او گفتم: بر سر شما چه آمد گفت: ما و مردم شام در پیشگاه خداوند سبحان اقامه حجت کردیم و ما بر آنان غالب آمدیم. از هنگامى که به عقل آمده‏ام از هیچ چیز به اندازه این خواب شاد نشده ‏ام.

نصر، از عمرو بن شمر، از سوید بن حبه بصرى، از حضین بن منذر رقاشى نقل مى‏کند که مى‏گفته است در آن روز پیش از شروع جنگ گروهى به حضور على (ع) آمدند و به او گفتند: ما چنین گمان مى‏کنیم که خالد بن معمر سدوسى با معاویه مکاتبه کرده است و بیم آن داریم که به او ملحق شود و با او بیعت کند. على علیه السلام کسى پى او و تنى چند از مردان شریف قبیله ربیعه فرستاد و آنان را فرا خواند و هنگامى‏ که آنان را جمع کرد، نخست حمد و ثناى خدا را بر زبان آورد و سپس فرمود: اى گروه ربیعه شما یاران و پذیرندگان دعوت من و در نظرم از موثق‏ترین قبایل عربید.به من خبر رسیده که معاویه با این دوست شما یعنى خالد بن معمر مکاتبه کرده است.اینک او و شما را جمع کردم تا شما را بر او گواه گیرم و سخنان من و او را بشنوید.

امیر المومنین علیه السلام روى به خالد کرد و گفت: اى خالد بن معمر اگر آنچه از تو به من خبر رسیده است درست باشد من همه این مسلمانان را که پیش من حاضرند گواه مى‏ گیرم که تو در امان خواهى بود تا به هر جاى عراق یا سرزمینى که زیر سلطه و حکومت معاویه نباشد بروى. و اگر بر تو دروغ بسته‏اند با سوگندهاى مطمئن دلهاى ما را برخود مطمئن ساز و آرام بخش. خالد به خدا سوگند خورد که چنان نکرده است. و مردان بسیارى از ما گفتند: اى امیر المومنین: به خدا سوگند اگر بدانیم که چنان کرده باشد هر آینه او را مى ‏کشیم.

شقیق بن ثور سدوسى گفت: خداوند خالد بن معمر را موفق ندارد که بخواهد معاویه و شامیان را بر ضد على و مردم عراق و قبیله ربیعه یارى دهد. زیاد بن خصفه گفت: اى امیر المومنین از خالد بن معمر سوگند استوار بگیر که نسبت به تو مکر نورزد. على (ع) چنان کرد و سپس برگشتند.

چون در آن روز مردم رویاروى شدند و بر یکدیگر حمله بردند جناح راست لشکر عراق سستى کرد و روى به گریز نهاد. على علیه السلام همراه پسرانش پیش ما آمد و چون نزدیک ما رسید با صداى بسیار بلند پرسید: این پرچمها از کدام قبیله است گفتیم: پرچمهاى ربیعه است. فرمود: نه که پرچمهاى خداوند است. خداوند صاحبان شایسته آنها را از لغزش مصون و آنان را شکیبا و پایدار بدارد. سپس به من که آن روز پرچم را بر دوش داشتم فرمود: اى جوان آیا این پرچم خود را یک ذراع جلوتر نمى‏برى گفتم: به خدا سوگند ده ذراع هم پیش مى‏برم و شروع به پیشروى کردم. فرمود: بس است همین جا باش.

نصر گوید: عمرو از قول یزید بن ابى الصلت تمیمى براى ما نقل کرد که مى‏ گفته است: از پیر مردان قبیله بنى تمیم بن ثعلبه شنیدم مى‏گفتند: پرچم همه افراد قبیله ربیعه،چه ربیعه کوفه و چه ربیعه بصره، نخست در دست خالد بن معمر سدوسى از افراد ربیعه بصره بود، ولى شقیق بن ثور که از افراد بکر بن وائل کوفه بود با او در این مورد رقابت و همچشمى کرد و سرانجام توافق کردند پرچم را به حضین بن منذر رقاشى که از مردم بصره بود بسپارند و گفتند: این جوان نژاده‏یى است، فعلا پرچم را به او بسپار تا در این باره رایزنى کنیم و حضین در آن هنگام نوجوانى بود.

نصر مى‏گوید: عمرو بن شمر براى ما نقل کرد که حضین بن منذر که نوجوانى بود با پرچم ربیعه که سرخ بود شروع به پیشروى کرد. على علیه السلام را پایدارى و دلیرى او خوش آمد و این ابیات را خواند: «این پرچم سرخ که سایه‏اش این چنین به اهتزاز آمده از کیست و چون گفته شود پیش ببر، حضین آن را پیش مى‏برد…» مى‏گویم [ابن ابى الحدید]، نصر بن مزاحم تمام این ابیات را [که سیزده بیت است‏] از على (ع) مى‏داند. ولى راویان دیگر شش بیت اول را از على علیه السلام و بقیه را از حضین بن منذر که پرچمدار بوده است مى‏ دانند.

نصر گوید: ذو الکلاع همراه افراد قبیله حمیر و کسان وابسته به آنان در حالى که عبید الله بن عمر بن خطاب هم همراه چهار هزار تن از قاریان شام بود پیش آمدند.

ذوالکلاع در جناح راست حمیریان بود و عبید الله بن عمر در جناح چپ قاریان. و همگان بر افراد قبیله ربیعه که در جناح چپ سپاه عراق بودند حمله آوردند. عبید الله بن-  عباس هم میان مردم ربیعه بود. حمله شامیان شدید بود و پرچمهاى ربیعه سست شد.

در این هنگام شامیان برگشتند و فقط اندکى درنگ کردند و دوباره در حالى که عبید الله بن عمر از پیشتازان ایشان بود به حمله روى آوردند. عبید الله بن عمر مى‏گفت: اى مردم شام این قبیله عراق قاتلان عثمان و یاوران على هستند و اگر این قبیله را در هم شکنید انتقام خون عثمان را مى‏گیرید و على و عراقیان نابود خواهند شد. آنان حمله بسیار سختى بر مردم آوردند. مردم ربیعه جز شمار اندکى از ناتوانان‏ ایشان بقیه سخت ایستادگى و شایسته پایدارى کردند. آنچنان که پرچمداران و خردمندان دلیرشان پایدارى و جنگى نمایان و سخت کردند.

اما خالد بن معمر همین که دید برخى از یارانش عقب نشینى کردند او هم با آنان عقب نشست و چون دید پرچمداران پایدار و شکیبایند پیش آنان برگشت و برگریختگان بانگ زد که باز گردند. کسانى از قومش که او را متهم مى‏کردند گفتند: او گریخت، ولى چون دید ما پایدارى کردیم برگشت. خود خالد مى‏گفت: چون دیدم مردانى از ما گریختند مصلحت دیدم خود را به آنان رسانم و به جنگ برگردانم.در هر حال مرتکب کارى شبهه ناک شد.

نصر گوید: در آن جنگ تنها از قبیله عنزه چهار هزار خفتان پوش همراه قبیله ربیعه بودند.من [ابن ابى الحدید] مى‏گویم: نزد علماى سیره و تاریخ شکى نیست که خالد بن-  معمر در باطن تباه خود دل با معاویه داشت و آن روز هم به منظور آنکه میسره سپاه على در هم شکسته شود عقب نشینى کرد. این موضوع را کلبى و واقدى و دیگران نوشته‏اند. اما دلیل بر بد اندیشى او این است که چون فرداى آن روز قبیله ربیعه بر معاویه و صفهاى شامیان پیروز شد، معاویه به خالد بن معمر پیام فرستاد که: از جنگ با من خوددارى کن و حکومت خراسان تا هنگامى که زنده باشى از تو باشد، و نیز او از جنگ خوددارى کرد و با ربیعه برگشت و دانستند که معاویه نبض او را در دست گرفته است. شرح این موضوع بزودى خواهد آمد.

نصر گوید: چون خالد بن معمر بازگشت و صفهاى ربیعه همان گونه که بود استوار شد براى آنان سخنرانى کرد و چنین گفت: اى گروه ربیعه همانا که خداوند متعال هر یک از شما را از زادگاه و وطن خویش اینجا جمع کرده است، و از آن هنگام که خداوند زمین را براى شما گسترده است چنین اجتماعى نکرده‏اید. اینک اگر شما دست بدارید و از نبرد با دشمن خوددارى کنید و از صفهاى خود روى برگردانید خداوند از کردارتان راضى نخواهد بود و از سرزنش سرزنش کننده در امان نخواهید بود، که بگوید: ربیعه رسوایى ببار آورد و از جنگ روى برتافت و قوم عرب از سوى او آسیب دید.بر حذر باشید که امروز مسلمانان شما را نافرخنده بدانند. اگر پیشروى کنید و در راه خدا صبر و شکیبایى ورزید، پیشروى عادت شما و شکیبایى و پایدارى خوى شما گردد. بنابراین با نیت راست پایدارى کنید تا پاداش داده شوید. پاداش آن کس که آنچه را در پیشگاه خداوند است نیت کند شرف این جهانى و گرامى داشت آن جهانى است و خداوند پاداش کسى را که کار پسندیده کند تباه نمى‏ سازد.

مردى از ربیعه برخاست و به خالد گفت: به خدا سوگند کار ربیعه از هنگامى که آن را به تو واگذار کرد تباه شد. به ما فرمان مى‏دهى که روى نگردانیم و عقب نشینى نکنیم تا خونهاى خود را بریزیم و خویشتن را به کشتن دهیم مردانى از ربیعه برخاستند و با کمانهاى خویش بر آن مرد ضرباتى زدند و بر او مشت کوبیدند. خالد بن معمر گفت: او را از میان خود بیرون کنید که اگر میان شما باقى بماند زیانتان مى‏زند و اگر بیرون رود از شمار شما کاسته نمى‏شود که او کسى نیست که به شمار آید یا جاى خالى را پر کند. خداوند خطیبى چون ترا اندوهگین بداراد گویى خیر از تو دورى گزیده است و خداوند آنچه آوردى زشت بداراد.

نصر گوید: نبرد میان قبیله ربیعه و حمیریان و عبید الله بن عمر شدت یافت و شمار کشتگان فزونى گرفت. عبید الله بن عمر حمله مى‏کرد و مى‏گفت: من پاک پسر پاکم. و افراد قبیله ربیعه مى‏گفتند: نه چنین است که تو ناپاک فرزند پاکى.آن گاه حدود پانصد سوار یا بیشتر از یاران على علیه السلام که همگى بر سر کلاهخود داشتند و سراپا در آهن بودند و جز حدقه‏هاى چشمهایشان چیزى دیده نمى‏شد بیرون آمدند. به همان شمار از شامیان به مقابله آمدند و در حالى که مردم زیر پرچمهاى خود ایستاده بودند آن دو گروه میان دو سپاه به جنگ پرداختند و هیچیک از عراقیان و شامیان که بتواند گزارش کار را دهد برنگشت و همگان کشته شدند.

نصر گوید: عمرو بن شمر، از جابر از، تمیم براى ما نقل کرد که منادى شامیان بانگ برداشت: هان پاک، پسر پاک، عبید الله بن عمر همراه ماست. و منادى عراقیان پاسخ مى‏داد که: نه چنین است او ناپاک پسر پاک است. و منادى عراقیان مى‏گفت: هان که پاک پسر پاک، محمد بن ابى بکر همراه ماست. منادى شامیان پاسخ مى‏داد: چنین‏ نیست، ناپاک پسر پاک است.

نصر گوید: در صفین پشته‏یى بود که جمجمه‏هاى مردان را آنجا مى‏افکندند و به «پشته جمجمه‏ها» معروف بود، عقبه بن مسلم رقاشى از مردم شام چنین سروده است.«هرگز سوارانى دلیرتر و رزمنده‏تر از سواران خود در نبرد «پشته جمجمه‏ها» ندیده‏ام…» شبث بن ربعى تمیمى چنین سروده است: «به جنگ صفین از بامداد پگاه تا هنگامى که خورشید آهنگ غروب کرد با نیزه‏هاى استوار برابر شامیان ایستادیم…»

نصر گوید: این روز هم با هر چه در آن اتفاق افتاد سپرى شد و روز بعد که نهم صفر بود معاویه براى مردم شام سخنرانى و آنان را به جنگ تحریض کرد و چنین گفت: همانا کارى به این سختى و بزرگى که مى‏بینید رخ داده و کار به آنجا کشیده که کشیده است. اینک چون به خواست خداوند به سوى ایشان حمله بردید، زره داران را جلو بیندازید و کسانى را که زره ندارند عقب بدارید. سواران را در صف و کنار یکدیگر در خط مستقیم قرار دهید و کاسه سرهاى خود را ساعتى به ما عاریه دهید که حق به مقطع خود رسیده و جز ظالم و مظلوم نیست.

نصر گوید: شعبى روایت کرده است که معاویه آن روز در صفین برخاست و براى مردم سخنرانى کرد و چنین گفت: سپاس خداوندى را که در کمال برترى و علو خویش نزدیک است و در کمال نزدیکى و قرب خویش متعالى است، و آشکار و نهان است و از هر دیدگاهى برتر است. او اول است و آخر و ظاهر است و باطن، حکم مى‏ کند و فیصله مى ‏بخشد، تقدیر مى‏نهد و مى‏ آمرزد و هر چه خواهد انجام مى‏دهد و چون اراده فرماید آن را بگذارند و چون آهنگ چیزى کند آن را مقدر مى‏ دارد. در آنچه مالک آن است با هیچ کس رایزنى نمى‏کند، از آنچه کند پرسیده نمى‏ شود. و حال آنکه از دیگران پرسیده شود.سپاس خداوند پروردگار جهانیان را بدانچه خوش و ناخوش داریم. همانا از مشیت و تقدیر خداوند بود که مقدرات ما را به این سرزمین آورد و با مردم عراق رویاروى داشت و ما همگان در دیدگاه خداوندیم و همانا که خداوند سبحان فرموده است: «اگر خداوند مى‏خواست پیکار نمى‏کردند ولى خداوند هر چه اراده فرماید مى‏ کند».

اى مردم شام بنگرید که همانا فردا با عراقیان رویاروى مى‏شوید. پس بر یکى از این سه حال باشید: یا گروهى باشید که در جنگ با قومى که بر شما ستم کرده‏اند پاداش خدایى را طلب کنید، که این قوم از سرزمینهاى خود آمده و در شهر و دیار شما فرود آمده‏اند، یا گروهى باشید که در طلب خون خلیفه و داماد پیامبر خودتان باشید، یا قومى باشید که از زنان و فرزندان خود دفاع کنید. بر شما باد به ترس از خداوند و صبر پسندیده. از خداى براى خود و شما نصرت مسألت مى‏کنم و اینکه خداوند میان ما و قوم ما به حق گشایشى دهد و او بهترین گشایش دهندگان است.در این هنگام ذو الکلاع برخاست و گفت: اى معاویه همانا شکیبایان گرامى هستیم که پیش دشمن سرفرود نمى‏آوریم. فرزندان پادشاهان بزرگ هستیم، صاحبان خرد و اندیشه که به گناهان نزدیک نمى‏ شوند.معاویه گفت: راست مى‏ گویى.

نصر گوید: آرایش جنگى آن روز همچون آرایش روز قبل بود. عبید الله بن-  عمر همراه قاریان شام و در حالى که ذو الکلاع و حمیریان هم با او بودند، بر قبیله ربیعه که در میسره سپاه على علیه السلام قرار داشتند حمله آورد و نبردى سخت کردند.زیاد بن خصفه نزد قبیله عبد القیس آمد و گفت: اگر چنین باشد پس از این جنگ قبیله بکر بن وائل دیگر وجود نخواهد داشت که ذو الکلاع و عبید الله بن عمر، قبیله ربیعه را سخت به خطر انداخته‏ اند و به یارى ایشان بشتابید و گرنه هلاک خواهند شد.افراد قبیله عبد القیس سوار شدند و چون ابرى سیاه پیش آمدند و پشتیبان میسره شدند و دامنه جنگ گسترش یافت. ذو الکلاع حمیرى کشته شد مردى که نامش خندف و از قبیله بکر بن وائل بود او را کشت. ارکان قبیله حمیر سست شد و پس از کشته شدن ذو الکلاع با عبید الله بن عمر بودند و همراه او پایدارى کردند.عبید الله بن عمر بن حسن بن على پیام داد: مرا با تو کارى است به دیدار من بیا.

حسن علیه السلام با او دیدار کرد. عبید الله به او گفت: پدرت همه افراد قریش را سوگوار کرده است و مردم او را خوش نمى‏دارند. آیا موافقى که او را از خلافت خلع کنیم و تو عهده‏دار حکومت شوى فرمود: به خدا سوگند این کار هرگز صورت نخواهد گرفت. سپس فرمود: اى پسر خطاب به خدا سوگند، گویى تو را مى‏بینم که امروز یا فردا کشته شوى. همانا که شیطان تو را فریب داده و این کار را در نظرت آراسته است و تو را در حالى که بر چهره خود عطر آمیخته با زعفران مالیده‏اى که زنان شامى جایگاهت را ببینید به جنگ آورده است و بزودى تو را خواهد کشت و رخسارت خاک آلوده خواهد شد.

نصر گوید: به خدا سوگند هنوز چیزى از سپیدى آن روز باقى بود [هوا کاملا تاریک نشده بود] که عبید الله بن عمر کشته شد. او در حالى که میان فوجى آراسته معروف به «سبز پوشان» قرار داشت و شمار آن چهار هزار تن بود و همگان جامه سبز بر تن داشتند جنگ مى‏کرد. حسن علیه السلام ناگاه مردى را دید که نیزه خود را به چشم کشته‏یى فرو برده و مشغول بستن پاى آن کشته به پاى اسب خود است. حسن علیه السلام به کسانى که همراهش بودند گفت: بنگرید این کیست مردى از قبیله همدان بود و آن کشته هم عبید الله بن عمر بود که همان مرد همدانى او را سر شب کشته بود و تا صبح بر سر او ایستاده بود. نصر مى‏گوید: راویان در مورد قاتل عبید الله عمر اختلاف نظر دارند. قبیله همدان مدعى بوده است ما او را کشته‏ایم و قاتل او هانى بن خطاب همدانى است که نیزه بر چشم او زده است و همان روایت را نقل مى‏کنند. قبیله حضر موت هم مى‏گوید: ما او را کشته‏ایم، قاتل او مالک بن عمرو حضرمى است. قبیله بکر بن وائل هم مى‏گوید: ما او را کشته‏ایم و محرز بن صحصح که از خاندان تیم اللات بن ثعلبه است او را کشته و شمشیرش را که نامش وشاح بوده به غنیمت گرفته است.چون سال جماعت فرا رسید معاویه آن شمشیر را از قبیله ربیعه کوفه مطالبه کرد. گفتند: مردى به نام محرز بن صحصح از قبیله ربیعه بصره او را کشته است.معاویه کسى پیش او فرستاد و شمشیر را از او گرفت.

نصر گوید: و روایت شده است که قاتل عبید الله بن عمر، حریث بن جابر حنفى‏ است. این مرد در جنگ صفین همراه على علیه السلام و سالار قبیله حنیفه بود.عبید الله بن عمر بر صف آنان حمله برد و چنین رجز مى‏خواند: «من عبید الله پرورده عمرم که از همه گذشتگان و در خاک آرمیدگان قریش جز پیامبر خدا و آن پیر مرد سپیده چهره بهتر است…» حریث بن جابر حنفى بر او حمله کرد و چنین مى‏گفت: «قبیله ربیعه به یارى حق شتافت و حق آیین اوست…».و نیزه بر عبید الله زد و او را کشت.

نصر گوید: کعب بن جعیل تغلبى که شاعر شامیان بوده است، عبید الله عمر را با این ابیات مرثیه گفته است: «هان که باید چشم‏ها بر جوانمردى بگرید که در صفین سوارانش رفتند و او ایستاده بود. به جاى همسرش، اسماء، شمشیرهاى وائل را در آغوش گرفت.چه جوانمردى بود. کاش تیرهاى کشنده نسبت به او خطا مى‏کرد…» مى‏ گویم [ابن ابى الحدید]: این شعر را کعب بن جعیل پس از برافراشتن قرآنها و حکمیت سروده و به عادت شاعران، موضوعات گذشته را که در آن جنگ اتفاق افتاده بوده است تذکر داده است. ضمیر جمع مونث «هن» که در این شعر آمده است به زنان عبید الله برمى‏ گردد.

اسماء دختر عطارد بن حاجب بن زراره تمیمى و بحریه دختر هانى بن قبیصه شیبانى همسر او بودند که هر دو را در این جنگ همراه خود آورده بود تا به چگونگى جنگ کردن او بنگرند و آن دو پیاده ایستاده بودند و مى‏نگریستند. در مصراع سوم هم نام اسماء دختر عطارد را آورده است. و این شعر دلالت بر آن دارد که قبیله ربیعه عبید الله بن عمر را کشته است، نه همدان و حضرموت.همچنین آنچه که ابراهیم بن دیزیل همدانى در کتاب صفین خود روایت کرده است بر همین موضوع دلالت دارد. او مى‏گوید: قبیله ربیعه کوفه که زیاد بن-  خصفه بر آن فرماندهى داشت در آن روز بر عبید الله بن عمر بشدت حمله کرد.

معاویه هم میان مردم قرعه کشیده بود و قرعه عبید الله براى جنگ با ربیعه درآمده‏ بود و ربیعه او را کشت. پس از جنگ چون خواستند خیمه زیاد بن خصفه را بر پا کنند براى یک گوشه از طنابها میخ پیدا نکردند و آن ریسمان را بر پاى جسد عبید الله بستند. جسد او کنارى افتاده بود، آن را کشیدند و ریسمان را بر پایش بستند. هر دو همسرش آمدند و کنار جسدش ایستادند، بر او گریستند و فریاد برآوردند. زیاد بن خصفه از خیمه بیرون آمد. به او گفتند: این بحریه دختر هانى بن قبیصه شیبانى و از عمو زادگان توست. زیاد به او گفت: اى برادر زاده چه حاجتى دارى گفت: جسد شوهرم را به من بسپار. گفت: آرى آن را بردار. استرى آوردند و جسد را بر آن سوار کرد.گفته ‏اند هر دو دست و پاى عبید الله در حالى که جسدش بر پشت استر بود به زمین کشیده مى‏ شد.

نصر مى‏گوید: دیگر از اشعار کعب بن جعیل که در رثاى عبید الله بن عمر سروده این ابیات است: «چون ابر مرگ، که از آن خون و مرگ مى‏چکید، براى عبید الله آشکار شد چنین گفت: اى قوم من صبر و پایدارى کنید…» صلتان عبدى هم ضمن اشعار خود از کشته شدن عبید الله بن عمر و اینکه حریث بن جابر حنفى او را کشته است یاد کرده و چنین سروده است: «اى عبید الله تو همواره بر جنگ با قبیله بکر حریص بودى و همواره به آنان بیم و تهدید عرضه مى‏داشتى…» نصر گوید: در مورد ذو الکلاع پیش از این خبر کشته شدن او را و اینکه قاتل او خندف بکرى است آوردیم.

عمرو بن شمر، از جابر براى ما نقل کرد که مى‏ گفته است: چون آن روز ذو الکلاع حمیرى همراه فوجى بزرگ از حمیریان به صفهاى عراقیان حمله آورد، ابو شجاع حمیرى که از خردمندان آن قبیله و همراه على علیه السلام بود بر آنان بانگ زد: اى گروه حمیر دستهایتان بریده باد آیا معاویه را از على علیه السلام بهتر مى‏ بینید.خداى کوشش شما را به گمراهى کشاند. وانگهى تو اى ذوالکلاع چنین مى‏پنداشتیم که تو سوداى دین داشته باشى.

ذو الکلاع گفت: اى ابو شجاع از این سخن درگذر به خدا سوگند نیک مى‏دانم که معاویه برتر از على علیه السلام نیست، ولى من براى خون عثمان جنگ مى‏کنم. گوید: ذوالکلاع در آن جنگ در آوردگاه کشته شد و خندف بن بکر بکرى او را کشت. نصر گوید: عمرو، از حارث بن حصیره براى ما نقل کرد که پسر ذو الکلاع کسى پیش اشعث بن قیس فرستاد و از او خواست جسد پدرش را به او تسلیم کند.

اشعث گفت: بیم آن دارم که امیر المومنین مرا در این باره متهم کند. این کار را از سعید بن قیس که در جناح راست لشکر است بخواه. پسر ذو الکلاع پیش معاویه رفت و از او اجازه رفتن به لشکرگاه على علیه السلام را خواست تا جسد پدرش را میان کشتگان جستجو کند. معاویه به او گفت: على از اینکه کسى از ما به لشکرگاه او برود جلوگیرى کرده است و مى‏ترسد که مبادا افراد سپاهش را بر او تباه کنند. پسر ذوالکلاع برگشت و کسى پیش سعید بن قیس فرستاد و از او در این مورد اجازه خواست.

سعید گفت: ما ترا از وارد شدن به لشگرگاه خود منع نمى‏ کنیم و امیر المومنین اهمیتى نمى‏دهد که کسى از شما وارد لشکر گاهش شود، در آى. او از جانب میمنیه وارد شد و گشت و جسد پدرش را پیدا نکرد. آن‏گاه به جانب میسره آمد و جستجو کرد و پیدا نکرد. سرانجام آن را در حالى یافت که پایش را به یکى از ریسمانهاى خیمه ‏یى بسته بودند. او آمد و کنار در خیمه ایستاد و گفت: اى اهل خیمه سلام بر شما باد پاسخ داده شد: و بر تو سلام. گفت: آیا به ما در مورد برخى از ریسمانهاى خیمه خود اجازه مى ‏دهید-  و فقط برده سیاهى همراهش بود نه کس دیگرى-  گفتند: آرى به شما اجازه دادیم و افزودند: در پیشگاه خداوند و از شما پوزش مى‏خواهیم، چه اگر ستم او بر ما نمى‏بود با او این چنین که مى ‏بینید نمى‏ کردیم.

پسرش پیاده شد و دید جسد پدرش که بسیار تنومند بود آماس کرده است و نتوانست آن را از زمین بردارد. گفت آیا جوانمردى که یارى کند پیدا مى‏شود خندف بکرى بیرون آمد و به آن دو گفت: کنار بروید. پسر گفت: اگر کنار برویم چه کسى او رابر مى‏دارد گفت: قاتل او آن را برخواهد داشت. خندف جسد ذو الکلاع را برداشت و بر پشت استرى نهاد و با ریسمان بست و آن دو نفر جسد را بردند.

نصر گوید: هنگامى که ذو الکلاع کشته شد معاویه گفت: من از کشته شدن او بیشتر از فتح مصر-  اگر آنرا مى ‏گشودم-  شادمانم. و این بدان سبب بود که ذو الکلاع در مورد برخى از فرمانهایى که معاویه مى‏داد ایستادگى مى‏ کرد.

نصر گوید: و چون ذو الکلاع کشته شد جنگ شدت یافت و افراد قبایل عک و لخم و جذام و اشعرى‏ها که همگان از سپاه شام بودند بر قبیله مذحج عراق حمله کردند و معاویه آن قبایل را مقابل مذحج قرار داده بود. در این هنگام منادى قبیله عک چنین ندا مى‏داد: «واى بر حال مادر مذحجیان از حمله عک که مادرشان را رها مى‏کنیم تا بر ایشان بگرید…» منادى مذحج بانگ برداشت که ایشان را پى کنید. یعنى به ساقها و پاشنه‏هاى آنان که جاى بستن خلخال است شمشیر بزنید. و مذحجیان ساقهاى آنان را مى‏زدند که مایه درماندگى عموم ایشان بود. و چون آسیاى آنان به گردش آمد و اسبان و سواران در خون فرو مى‏افتادند منادى قبیله جذام بانگ برداشت: اى مذحجیان خدا را، خدا را، در مورد جذام، آیا پیوند خویشاوندى را یاد نمى‏کنید شما که افراد گرامى قبایل لخم و اشعرى‏ها و خاندان ذو حمام را نابود کردید. خرد و بردبارى‏ها کجاست این زنانند که بر سران قوم مى‏ گریند.منادى قبیله عک نداد: اى گروه عک امروز که خواهى دانست خبر آن چگونه است چه جاى فرار است شما که مردمى پایدارید. همچون پى ساختمان مجتمع و استوار باشید که مبادا قبیله مضر بر شما سرزنش کند و نتواند سنگ استوارتان را از جاى تکان دهد.

منادى اشعرى‏ها بانگ برداشت: اى مذحجیان اگر مرگ شما را نابود کند فردا براى زنان چه کسى خواهد بود خدا را، خدا را، در مورد حفظ حرمتها، آیا زنان و دختران خود را به یاد نمى‏آورید آیا نبرد با ایرانیان و رومیان و ترکان را از یاد برده‏اید گویى خداوند در مورد شما فرمان به هلاک داده است.گوید: با این وجود، قوم گلوى یکدیگر را مى‏بریدند و با چنگ و دندان به جان هم افتاده بودند.

نصر گوید: عمرو بن زبیر براى من نقل کرد و گفت: خودم از حضین بن منذر شنیدم مى‏ گفت: على علیه السلام در آن روز پرچم قبیله ربیعه را به من سپرد و فرمود: اى حضین در پناه نام خدا حرکت کن و بدان که هرگز پرچمى مانند این پرچم فراز سرت به اهتزاز نیامده است که این پرچم رسول خدا (ص) است.

حضین گوید: ابو عرفاء جبله بن عطیه ذهلى پیش من آمد و گفت: آیا موافقى پرچم خود را به من بدهى که آن را بر دوش گیرم و نام نیک آن براى تو و پاداش آن براى من باشد گفتم: عمو جان مرا به شهرت و نیکنامى بدون پاداش چه نیازى است گفت در عین حال از این کار هم بى ‏نیاز نیستى، لطف کن و پرچمت را ساعتى به عمویت عاریه بده که بزودى به دست خودت باز مى‏ گردد. من دانستم که او تن به مرگ داده و مى-  خواهد در حال جهاد کشته شود. به او گفتم: این پرچم را بگیر و او گرفت. و سپس به یاران خود چنین گفت: انجام کارهاى بهشت همگى سخت و دشوار و کارهاى دوزخ همگى سبک و پلید است. همانا به بهشت جز افراد صابر و شکیبا که خود را در انجام فرایض و فرمان خداوند پایدار داشته‏اند وارد نمى‏شوند و هیچ فریضه‏اى از فرایض خداوند بر بندگان سخت‏تر از جهاد نیست و پاداش آن هم در پیشگاه خداوند از همه عبادات بیشتر است. بنابراین همینکه دیدید من حمله کردم شما هم حمله کنید. واى بر شما مگر مشتاق بهشت نیستید مگر دوست نمى‏دارید که خداوند شما را بیامرزد او حمله کرد و یارانش نیز حمله بردند و جنگى سخت کردند.

ابو عرفاء کشته شد. رحمت خدا بر او باد. و قبیله ربیعه پیاپى حمله‏ هاى سختى بر صفهاى شامیان کردند و آن را در هم شکستند. مجزاءه بن ثور چنین رجز مى‏خواند: «بر آنان شمشیر مى‏زنم ولى معاویه چشم دریده و شکم گنده را نمى‏بینم…» نصر گوید: حریث بن جابر آن روز میان دو صف در خیمه‏یى سرخ فرود آمده بود و به عراقیان شیر و آب آمیخته با آرد پخته براى نوشیدن، و گوشت و ترید براى خوردن عرضه مى‏داشت، هر کس مى ‏خواست مى‏خورد و مى‏ نوشید، شاعر عراقیان در این باره گفته است: «اگر حریث بن جابر در صحرایى خشک قرار گیرد همانا دریایى در آن صحرا روان خواهد شد».

مى ‏گویم [ابن ابى الحدید]: این حریث بن جابر همان کسى است که کارگزار زیاد بر همدان بود و معاویه پس از سال جماعت در مورد او به زیاد نوشت: اورا از کار بر کنار کن که هرگاه ایستادگى‏هاى او را در صفین به خاطر مى‏آورم، در سینه‏ام شررى احساس مى‏کنم. زیاد براى معاویه نوشت: اى امیر المومنین کار را بر خود آسان بگیر. و حریث به آن درجه از شرف رسیده است که کارگزارى، بر او چیزى نمى‏افزاید و بر کنارى از او چیزى نمى‏ کاهد.

نصر گوید: آن روز مردم با شمشیرها چندان ضربه زدند که مانند داس خمیده و سرانجام خرد و متلاشى شد و با نیزه‏ها چندان نواختند که چوبه‏ هاى آن شکسته و سرنیزه‏ها پاشیده و جدا شد. سپس در مقابل یکدیگر زانو زدند و خاک بر چهره یکدیگر مى‏پاشیدند. آن گاه دست به گریبان شدند و با چنگ و دندان به جان هم افتادند و سرانجام سنگ و کلوخ به یکدیگر پرتاب کردند و سپس از یکدیگر جدا شدند. پس از جدایى گاه مردى عراقى از کنار شامیان مى‏ گذشت و مى ‏پرسید: براى رسیدن به پرچمهاى فلان قبیله از کدام راه باید بروم پاسخ مى ‏دادند: از آن راه، و خدایت هدایت نفرماید گاه مردى شامى از کنار عراقیان مى‏ گذشت و مى‏پرسید: براى رسیدن به پرچمهاى فلان قبیله از کدام راه باید برویم پاسخ مى‏دادند: از فلان راه، خدایت حفظ نکند و عافیت نبخشد نصر گوید: معاویه به عمرو عاص گفت: اى ابا عبد الله آیا مى‏بینى کار ما به کجا کشیده است به نظر تو فردا عراقیان چه خواهند کرد و ما در معرض خطر بزرگى قرار داریم. عمرو عاص گفت: اگر قبیله ربیعه فردا هم همانگونه برگرد على علیه السلام فراهم آیند که شتران بر گرد شتر نر خود جمع مى‏شوند، چابکى راستین، دلیرى و هجومى سخت از آنان خواهى دید و کارى غیر قابل جبران خواهد بود. معاویه گفت: اى ابا عبد الله آیا رواست که ما را چنین بترسانى گفت: از من سوالى کردى پاسخت دادم. چون بامداد روز دهم فرا رسید قبیله ربیعه چنان على علیه السلام را میان خود گرفته بودند که سپیده چشم سیاهى آن را.

نصر گوید: عمرو براى من گفت: على علیه السلام بامداد آن روز آمد و میان پرچمهاى قبیله ربیعه ایستاد. عتاب بن لقیط بکرى که از خاندان قیس بن ثعلبه بود گفت: اى گروه ربیعه امروز از على حمایت کنید که اگر میان شما به او آسیبى برسد رسوا مى‏شوید. مگر نمى‏بینید که او زیر پرچمهاى شما ایستاده است شقیق بن ثوربه آنان گفت: اى گروه ربیعه اگر به على آسیبى برسد در حالى که یک تن از شما زنده باشد براى شما نزد اعراب عذرى باقى نخواهد بود. بنابراین امروز از او دفاع کنید و با دشمن خود مردانه رویاروى شوید و این ستایش زندگى است که به دست خواهید آورد. افراد ربیعه همپیمان شدند و سوگند استوار خوردند، و هفت-  هزار تن متعهد شدند که هیچیک از ایشان پشت سر خود ننگرد تا همگان به خرگاه معاویه برسند و آن روز چنان جنگ سختى کردند که پیش از آن نکرده بودند، و آهنگ خیمه و خرگاه معاویه نمودند. او همینکه دید ایشان پیشروى مى‏کنند این بیت را خواند: «چون مى‏گویم قبیله ربیعه پشت به جنگ کرد، فوجهایى از آن همچون کوههاى استوار رو به میدان مى ‏آورد».

سپس به عمرو عاص گفت: چه صلاح مى‏بینى گفت: عقیده‏ام این است که نسبت به داییهاى من امروز بزهکارى نکنى. معاویه برخاست و سراپرده و بارگاه خود را خالى کرد و در حال گریز به سراپرده‏هایى که پشت سر مردم و جبهه بود پناه برد. مردم ربیعه سراپرده و بارگاه او را غارت کردند. معاویه به خالد بن معمر پیام فرستاد: تو پیروز شدى و اگر این پیروزى را ناتمام بگذارى حکومت خراسان از تو خواهد بود. و خالد جنگ را متوقف ساخت و به افراد ربیعه گفت: شما سوگند خود را برآوردید و کافى است. چون سال جماعت فرا رسید و مردم با معاویه بیعت کردند خالد را به حکومت خراسان گماشت و او را به آن سامان گسیل داشت و خالد پیش از آنکه به خراسان برسد درگذشت.

نصر مى‏گوید: در روایت عمر بن سعد چنین آمده است: که على علیه السلام پس از آنکه با یاران خود نماز صبح گزارد آهنگ دشمن کرد و چون او را دیدند که بیرون آمد، آنان هم با حمله خود به استقبال او آمدند و جنگى سخت کردند. آن گاه سواران شامى به سواران عراقى حمله کردند و راه را بر حدود هزار تن-  یا بیشتر-  از یاران على بستند و آنان را محاصره کردند و میان ایشان و یارانشان حائل شدند آن چنان که یاران على ایشان را نمى‏دیدند. على علیه السلام ندا داد آیا مردى هست که جان خود را در راه خدا و دنیایش را به آخرتش بفروشد مردى از قبیله جعف که نامش عبد العزیز بن حارث بود و سراپا پوشیده از آهن و بر اسب سیاهى همچون زاغ سوار بود جلو آمد، چیزى از او جز چشمانش دیده نمى ‏شد، گفت: اى امیر المومنین فرمان خود را به من بگو و به خدا سوگند به هیچ کارى فرمان نخواهى داد مگر آنکه انجامش مى‏ دهم.

على علیه السلام چنین گفت: «کار دشوارى را که فراتر از دیندارى و راستى است پذیرا شدى و برادران وفادار اندک‏اند…» اى ابا الحارث خداوند نیرویت را استوار بدارد بر شامیان حمله کن و خود را به یارانت برسان و به آنان بگو: امیر المومنین سلامتان مى‏رساند و مى‏گوید: همانجا که هستید تهلیل و تکبیر گویید، ما هم اینجا تهلیل و تکبیر مى‏گوییم و شما از سوى خود حمله برید ما هم از سمت خود بر شامیان حمله مى‏ کنیم.

مرد جعفى چنان بر اسب خود تازیانه زد که بر سر سمهاى خود ایستاد و بر شامیانى که یاران على علیه السلام را محاصره کرده بودند حمله کرد، ساعتى نیزه زد و جنگ کرد سرانجام براى او راه گشودند و به یارانش رسید. آنان همین که او را دیدند بشارت و مژده یافتند و گفتند: امیر المومنین چه کرد و در چه حال است گفت: خوب است. بر شما سلام مى‏رساند و مى‏گوید: شما تهلیل و تکبیر گویید و از جانب خود سخت حمله کنید، ما هم تهلیل و تکبیر مى‏گوییم و از جانب خویش سخت حمله خواهیم کرد. آنان همان گونه که فرمان داده بود تهلیل و تکبیر گفتند و حمله کردند.

على علیه السلام هم با یاران خود تهلیل و تکبیر گفتند و بر میان صفهاى شامیان حمله بردند. شامیان خود را از محاصره شدگان کنار کشیدند و آنان بدون آنکه یک کشته دهند از محاصره بیرون آمدند و حال آنکه از شامیان حدود هفتصد سوار کار کشته شد.

على علیه السلام فرمود: امروز بزرگترین دلیر مردم که بود گفتند: تو اى امیر المومنین. فرمود: هرگز، بلکه آن مرد جعفى بود.

نصر مى‏گوید: على علیه السلام هیچیک از قبایل را همتاى ربیعه نمى‏دانست و این کار بر قبیله مض

نصر مى‏گوید: على علیه السلام هیچیک از قبایل را همتاى ربیعه نمى‏دانست و این کار بر قبیله مضر گران آمد. براى ربیعه بدگویى مى‏کردند و آنچه در سینه داشتند آشکار مى‏ساختند. حضین بن منذر رقاشى هم اشعارى سرود که آنان را به خشم آورد و از جمله آن ابیات این بیت است: «قبیله مضر دیدند که ربیعه فراتر از ایشان، مورد مهر على قرار دارند و صاحب فضیلتند…» ابو طفیل عامر بن وائله کنانى، عمیر بن عطارد بن حاجب بن زراره تمیمى، قبیصه بن جابر اسدى و عبد الله بن طفیل عامرى با سران و سرشناسان قبایل خود برخاستند و حضور على علیه السلام آمدند. ابو طفیل شروع به سخن کرد و گفت: اى امیر المومنین به خدا سوگند ما نسبت به قومى که خداوند آنان را به خیر و محبت تو مخصوص فرموده است رشک نمى‏بریم، ولى این قبیله ربیعه چنین پنداشته‏اند که آنان نسبت به تو از ما سزاوارترند. اینک چند روزى ایشان را از جنگ کردن معاف بدار و براى هر یک از ما روزى را قرار بده که در آن جنگ کند، زیرا هنگامى که همگان جنگ مى‏کنیم جنگاورى و دلیرى ما بر تو مشتبه مى‏شود. على علیه السلام فرمود: آرى آنچه مى‏خواهید پذیرفته است و به ربیعه فرمان داد از جنگ دست بدارند. آنان در قبال یمنى‏هاى شامیان بودند.

فرداى آن روز بامداد ابو طفیل عامر بن وائله همراه قوم خود که از قبیله کنانه و گروهى بسیار بودند آماده جنگ شدند. ابو طفیل پیشاپیش سواران حرکت مى‏کرد و مى‏گفت: نیزه و شمشیر بزنید و سپس حمله کرد و این رجز را مى‏خواند: «قبیله کنانه در جنگ خود ضربه زد و خداوند در قبال آن بهشت را به او پاداش دهاد…» جنگى سخت کردند و سپس ابو الطفیل نزد على علیه السلام برگشت و گفت: اى امیر المومنین تو ما را خبر دادى که شریف‏ترین کشته شدن شهادت و پر بهره‏ترین کارها صبر و پایدارى است. به خدا سوگند چندان پایدارى کردیم که گروهى از ماکشته شدند. کشتگان ما شهیدند و زندگان ما سعادتمند. اینک باید بازماندگان خون کشتگان را مطالبه کنند. همانا برگزیدگان ما از میان رفته و رسوبات ما باقى مانده ‏اند.لیکن ما دینى داریم که دستخوش هوس نمى‏شود و ایمانى داریم که دچار شک و تردید نمى‏ گردد.

على علیه السلام هم او را به نیکى ستود.بامداد روز دوم، عمیر بن عطارد با گروه بنى تمیم به میدان رفت. عمیر سرور مضریان کوفه بود و گفت: اى قوم من گام از پى گام ابو الطفیل مى‏نهم، شما هم کار کنانه را تعقیب کنید. سپس پرچم خویش را پیش برد و چنین رجز خواند: «همانا تمیم در جنگ خود ضربه سنگین زد و دلیرى و خطر تمیم بس بزرگ است…» و سپس با رایت خویش چندان ضربه زد که آن را گلگون ساخت. یارانش هم تا شبانگاه جنگى سخت کردند. عمیر همچنان که سلاح بر تن داشت پیش على علیه السلام برگشت و گفت: اى امیر المومنین من نسبت به فداکارى مردم خوشبین بودم و دیدم که بیشتر از خوشبینى من پایدارى و از هر سو جنگ کردند و دشمن را سخت به زحمت انداختند و به خواست خداوند از عهده آنان بیرون خواهند آمد.بامداد روز سوم، قبیصه بن جابر اسدى همراه بنى اسد به میدان آمد و به یاران خود گفت: اى بنى اسد من کارى کمتر از دو دوست خود نخواهم کرد و شما خود دانید. با پرچم خویش جلو رفت و این رجز را مى‏خواند: «بنى اسد در جنگ خود دلیرانه پایدارى کرد و زیر گرد و خاک آوردگاه کسى همچون او نیست…» او با دشمن تا فرا رسیدن شب جنگ کرد و سپس بازگشتند.بامداد روز چهارم، عبد الله بن طفیل عامرى همراه گروه هوازن به میدان رفت و تا شب با دشمن نبرد کرد و سپس باز گشتند.

نصر گوید: بدینگونه افراد قبیله مضر داد خویش را از ربیعه گرفتند و ارزش مضر آشکار و اهمیت و رنج آن شناخته شد. ابو الطفیل در این باره چنین سروده است: «کنانه در پیکار دلیرى کرد. قبایل تمیم و اسد و هوازن هم به روز جنگ‏دلیرى کردند و هیچیک از ما و ایشان سستى نکرد…» نصر گوید: عمرو، از اشعث بن سوید، از کردوس نقل کرد که مى‏گفته است: عقبه بن مسعود، کارگزار على علیه السلام، براى سلیمان بن صرد خزاعى که همراه على (ع) در صفین بود چنین نوشت: اما بعد، همانا ایشان «اگر بر شما پیروز شوند، شما را سنگسار مى‏کنند یا به کیش خودشان برمى‏گردانند و در آن صورت هرگز رستگار نخواهید شد». بر تو باد به جهاد و پایدارى همراه امیر المومنین. و السلام.

نصر گوید: عمر بن سعد و عمرو بن شمر هر دو، از جابر، از ابو جعفر [امام باقر علیه السلام‏] نقل مى‏ کردند که مى‏ گفته است: على علیه السلام در جنگ صفین برخاست و براى مردم خطبه ایراد کرد و چنین گفت: «سپاس خداى را بر نعمتهاى فراوانش که به همه آفریدگان از نیک و بد ارزانى داشته است و بر دلایل رساى او که براى همه آفریدگان، چه آن کس که اطاعت او کند و چه آن کس که نافرمانى کند، اقامه نموده است. اگر رحمت آورد به فضل و منت اوست و اگر عذاب کند نتیجه کار خود بندگان است، که خداى ستمگر بر بندگان نیست.او را بر نیک آزمایى و آشکار کردن نعمتها مى‏ ستایم و در هر چه از کار این جهانى و آن جهانى که بر ما دشوار آید از او یارى مى‏ جویم و بر او توکل مى‏کنم و خداى بسنده ‏ترین کارگزار است.

و سپس گواهى مى‏دهم که خدایى جز پروردگار یگانه بى‏انباز نیست و گواهى مى‏دهم که محمد بنده و فرستاده اوست که او را براى هدایت و با دین حق گسیل داشته است و بر او که شایسته آن کار بوده است راضى‏ شده است و او را براى تبلیغ رسالت خود برگزیده و رحمتى از خود بر آفریدگان خویش قرار داده است. او همچنان که خداى از سرشتش آگاه بود نرمخوى مهربان و از همه خلق خدا نژاده‏تر و نکوچهره ‏تر و بخشنده‏ تر و نسبت به پدر و مادر نیکوکارتر و بر پیوند خویشاوندى مواظب‏تر و از همگان به دانش برتر و به بردبارى پرمایه‏تر و بر عهد و پیمان امین‏تر و وفادارتر بود. هرگز مسلمان و کافرى مدعى نشد که از او ستمى دیده باشد، بلکه ستم مى‏دید و مى ‏بخشید و قدرت انتقام پیدا مى‏کرد و گذشت مى‏نمود. تا آنکه او که درود و سلام خدا بر او باد در حالى که مطیع فرمان خدا و بر آنچه به او مى‏رسید صابر بود و در راه خدا آن چنان که حق آن است جهاد کننده بود، در گذشت و مرگش فرا رسید، درود و سلام خدا بر او باد.درگذشت او بر همه مردم زمین چه نکوکار و چه تبهکار بزرگترین مصیبت بود.

سپس کتاب خدا را میان شما بر جاى گذاشت که شما را به اطاعت خدا فرمان مى‏ دهد و از نافرمانى او باز مى‏ دارد. همانا پیامبر (ص) با من عهدى فرموده است که از آن سرپیچى نخواهم کرد. اینک با دشمن خود رویاروى شده‏اید و بخوبى دانسته‏اید که سالارشان منافق است و آنان را به دوزخ فرا مى‏خواند، و حال آنکه پسر عموى پیامبرتان با شما و میان شماست و شما را به بهشت و اطاعت فرمان خداوندتان و عمل به سنت پیامبرتان فرا مى‏ خواند. هرگز کسى که پیش از هر مرد نماز گزارده و هیچ کس در نماز گزاردن با پیامبر بر او پیشى نگرفته است و از شرکت-  کنندگان بدر است نمى‏تواند با معاویه که اسیر جنگى آزاد شده و پسر اسیر جنگى آزاد شده است برابر باشد به خدا سوگند که ما بر حقیم و آنان بر باطلند و مبادا که آنان بر باطل خویش مجتمع باشند و شما از حق خویش پراکنده شوید و سرانجام باطل آنان بر حق شما پیروز شود: «با آنان جنگ کنید تا خداوندشان با دستهاى شما شکنجه کند» و اگر شما چنین نکنید خداوند آنان را به دست کسان دیگرى غیر از شما عذاب خواهد کرد.

یارانش برخاستند و گفتند: اى امیر المومنین هر گاه مى‏خواهى ما را به جنگ دشمن ما و دشمن خودت ببر که به خدا سوگند ما کسى را با تو عوض نمى‏کنیم، بلکه همراه تو مى‏میریم و همراه تو زندگى مى‏کنیم. على علیه السلام به آنان فرمود: سوگند به کسى که جان من در دست اوست هنگامى که با همین شمشیر خود در پیشگاه‏پیامبر ضربه مى‏زدم به من نگریست و فرمود: «شمشیرى جز ذو الفقار و جوانمردى جز على نیست» و نیز به من فرمود: «اى على تو نسبت به من همچون هارونى نسبت به موسى، جز آنکه پس از من پیامبرى نباشد. و «اى على مرگ و زندگى تو با من است». به خدا سوگند دروغ نگفت و دروغ نگفتم، نه گمراه شدم و نه کسى به وسیله من گمراه شد. و آنچه پیامبر با من عهد فرمود فراموش نکرده‏ام و من بر دلیلى روشن از پروردگار خود و بر راه روشن هستم و سخن پیامبر را حرف به حرف باز گفتم. آن گاه به سوى دشمن تاخت و از هنگام برآمدن خورشید تا آن گاه که سرخى پایان روز ناپدید شد جنگ کردند و در آن روز نمازشان [ناگزیر] جز تکبیر گفتن نبود.

نصر گوید: عمرو بن شمر، از جابر، از شعبى، از صعصعه بن صوحان نقل مى‏کرد که مى‏ گفت: روزى از روزهاى صفین مردى از خاندان ذویزن قبیله حمیر که نامش کریب بن صباح بود و میان شامیان در آن هنگام هیچ کس از او در دلیرى و نیرومندى نام‏آورتر نبود به میدان آمد و هماورد خواست. مرتفع بن وضاح زبیدى به نبرد او رفت. کریب او را کشت و سپس بانگ برداشت: چه کسى به نبرد مى‏آید حارث بن-  جلاح به نبرد او رفت. او را هم کشت. و سپس بانگ برداشت: چه کسى به نبرد مى‏آید عابد بن مسروق همدانى به نبرد او رفت. کریب او را هم کشت.

سپس جسد آن سه را بر یکدیگر نهاد و به ستم و دشمنى پاى بر آنها نهاد و بانگ برداشت: دیگر چه کسى نبرد مى‏ کند على علیه السلام خود به نبرد او آمد و او را ندا داد: اى کریب من ترا از خداوند و قویدستى و انتقامش بر حذر مى‏دارم و ترا به سنت خداوند و سنت پیامبرش فرامى‏خوانم. اى واى بر تو مبادا معاویه ترا به دوزخ افکند. پاسخ او این بود که: چه بسیار این سخن را از تو شنیده ‏ام، ما را به آن نیازى نیست. هر گاه‏ مى‏ خواهى پیش آى. کیست که شمشیر مرا که نشان آن چنین است به جان خریدارى کند على (ع) لا حول و لا قوه الا بالله بر زبان آورد و سپس آهنگ او کرد و مهلتش نداد و چنان ضربتى بر او زد که کشته بر خاک افتاد و در خون غوطه‏ور شد.

على (ع) باز هماورد خواست. حارث بن وداعه حمیرى آمد. او را کشت و باز هماورد خواست. مطاع بن مطلب عنسى آمد. او را هم کشت و ندا داد: چه کسى به نبرد مى‏آید هیچ کس به نبردش نیامد. ندا داد: اى گروه مسلمانان «ماه هاى حرام را برابر ماههاى حرام دارید که اگر حرمت آن را نگاه ندارند شما نیز قصاص کنید. پس هر کس با ستم بر شما دست یازد به اندازه تجاوزى که روا داشته به او تعدى کنید و از خداى بترسید و بدانید که خداوند همراه پرهیزگاران است.» آن‏گاه گفت: اى معاویه واى بر تو پیش من بشتاب و با من نبرد تن به تن کن تا مردم در میانه ما کشته نشوند. عمرو عاص به معاویه گفت: فرصت را غنیمت شمار که سه تن از دلیران عرب را کشته است و امیدوارم خداوندت بر او چیرگى دهد. معاویه گفت: به خدا سوگند جز این نمى‏خواهى که من کشته شوم و پس از من به خلافت رسى. از من دور شو که چون منى فریب نمى‏ خورد.

نصر گوید: عمرو، از خالد بن عبد الواحد جریرى، از قول کسى که خود شنیده بود براى ما نقل کرد: عمرو عاص پیش از جنگ بزرگ صفین در حالى که بر کمانى تکیه داده بود مردم شام را به جنگ تشویق مى‏ کرد و چنین مى‏ گفت: ستایش خداوندى را که در شأن خود بزرگ و در چیرگى خود سخت نیرومند و در جایگاه خود بسیار بلند مرتبه و در برهان خویش بسى روشن است. او را بر این نیک آزمایى و آشکار ساختن نعمتها در هر بلاى سخت و در سختى و آسایش مى‏ ستایم و گواهى مى‏دهم که خدایى جز خداوند یگانه بى انباز نیست و محمد بنده و پیامبر اوست.

و سپس همانا که ما در پیشگاه خداوند جهانیان به سبب آنچه میان امت محمد (ص) پیش آمده و آتش آن برافروخته شده و ریسمان وحدتش گسیخته شده و ستیز میان خودشان آغاز شده است بازخواست خواهیم شد. همه ما از آن خداییم و به سوى او باز مى‏گردیم. سپاس خداوند پروردگار جهانیان را. آیا نمى ‏دانیدکه نماز ما و ایشان و روزه و حج و قبله ما و ایشان و دین ما و ایشان یکى است اما آرزوها و هوسها متفاوت است بار خدایا کار این امت را همچنان که در آغاز سامان بخشیدى اصلاح فرماى و بنیادش را محفوظ بدار از آنجا که این قوم سرزمین شما را در نوردیدند و بر شما ستم ورزیدند در جنگ با دشمن خود کوشش کنید و از خداوند، پروردگارتان، یارى جویید و نوامیس خود را نگهبانى کنید. آن گاه نشست.

نصر گوید: عبد الله بن عباس در آن روز براى مردم عراق خطبه خواند و چنین گفت: سپاس خداوند پروردگار جهانیان را، آن که زمینهاى هفتگانه را زیر ما بگسترد و آسمانهاى هفتگانه را بر فراز ما برافراشت و میان آنان خلق را بیافرید و روزى ما را از آنها فرو فرستاد. و سپس همه چیز را دستخوش فرسودگى و نیستى قرار داد جز ذات جاودانه و زنده خویش که زنده مى‏کند و مى ‏میراند. همانا خداوند متعال رسولان و پیامبران را گسیل فرمود و حجتهاى خود بر بندگان خویش قرار داد «براى حجت تمام کردن یا بیم دادن». بدون آگاهى و فرمان او فرمان برده نمى‏ شود. بر هر کس از بندگان که خواهد منت مى ‏نهد و سعادت و اطاعت مى ‏دهد و بر آن کار پاداش عنایت مى‏ کند، و با آگاهى او از او نافرمانى مى‏ شود و عفو مى‏ کند و با بردبارى خویش مى‏ بخشد. خداوند به اندازه درنگنجد و هیچ چیز به پایگاهش نمى ‏رسد. شمار همه چیز را به شمار در آورد و دانش او بر همه چیزى محیط است. و گواهى مى‏ دهم که خدایى جز خداى یکتاى بى انباز نیست و گواهى مى‏دهم که محمد بنده و رسول او و پیشواى هدایت و پیامبر برگزیده است. تقدیر و مشیت خداوند ما را به آنچه مى‏ بینید کشاند. تا آنجا که رشته کار این امت از هم گسیخته و پراکنده شد.

معاویه بن ابى سفیان از میان مردم فرومایه یارانى پیدا کرده است تا بر ضد على که پسر عمو و داماد رسول خداست قیام کند. على نخستین مردى است که با پیامبر نماز گزارده و از شرکت کنندگان در جنگ بدر است و در تمام جنگهاى پیامبر همراه او بوده است و در این مورد هم بر همگان برترى داشته است. و حال آنکه معاویه در آن حال مشرک بود و بت‏پرست.و سوگند به خدایى که تنها مالک پادشاهى است و خود آن را پدید آورد و شایسته آن است، در آن روزگار على بن ابى طالب دوش به دوش پیامبر جنگ مى‏ کرد و مى‏ گفت: خدا و رسولش راست مى‏ گویند، و معاویه مى‏ گفت: خدا و رسولش دروغ مى‏ گویند.

اینک بر شما باد به پرهیز از خداوند و کوشش و دور اندیشى و شکیبایى. و ما به راستى مى ‏دانیم که شما بر حقید و آن قوم بر باطلند. مبادا که ایشان در باطل خود کوشاتر از شما در حق خود باشند و نیز به خوبى مى‏دانیم که خداوند بزودى آنان را به دست شما یا غیر از شما عذاب خواهد کرد. بار خدایا ما را یارى ده و خوار مدار و ما را بر دشمن پیروزى عنایت کن و ما را وامگذار و میان ما و قوم ما بر حق گشایش ده که تو بهترین گشایندگانى نصر گوید: عمرو، از قول عبد الرحمان بن جندب، از جندب بن عبد الله براى ما نقل کرد که در جنگ صفین عمار برخاست و گفت: اى بندگان خدا همراه من براى جنگ با قومى بپا خیزید که چنین مى‏پندارند که خون شخصى ستمگر را که به خود ستم روا داشته است مطالبه مى‏کنند.

همانا او را نیکمردانى کشته‏اند که از ستم و دراز دستى منع مى‏کردند و به نیکى فرمان مى‏دادند. اینان که اگر دنیاى آنان سالم بماند اهمیتى نمى‏دهند که دین از میان برود به ما اعتراض کردند و گفتند: چرا او را کشتید گفتیم: براى بدعتهایى که در دین پدید آورد. گفتند: بدعتى پدید نیاورده است. و این بدان سبب بود که او دست ایشان را در دنیا گشاده مى‏داشت، چندان که مى‏خورند و مى‏چرند و اگر کوهها هم از یکدیگر پاشیده شود اهمیت نمى‏دهند. به خدا سوگند گمان نمى‏برم که ایشان در طلب خونى باشند، ولى این قوم مزه جهاندارى را چشیده و آن را شیرین دیده‏ اند و مى‏دانند که اگر صاحب حق بر آنان حکومت یابد میان ایشان و آن چه مى‏خورند و مى‏چرند مانع ایجاد مى‏کند، و چون این قوم را سابقه‏یى در اسلام نیست که بدان سبب سزاوار حکومت باشند، پیروان خود را فریب دادند و چاره در آن دیدند که بگویند پیشواى ما مظلوم کشته شد. تا بدین وسیله پادشاهان جبار باشند. و این فریبى است که آنان در پناه آن به آنچه مى ‏بینید رسیده ‏اند.

و اگر این فریب نمى‏بود حتى یک تن از مردم با آنان بیعت نمى‏کرد. بار خدایا اگر ما را یارى دهى همواره یارى دهنده ما بوده‏اى و اگر حکومت را براى ایشان قرار مى‏دهى به سبب این بدعتها که براى بندگان تو پدید آورده‏اند عذاب دردناک [آخرت‏]را براى ایشان بیندوز.

آن گاه عمار حرکت کرد. یارانش نیز همراهش بودند و چون نزدیک عمرو عاص رسید به او گفت: اى عمرو دین خود را به [حکومت‏] مصر فروختى، نکبت و بدبختى بهره تو باد که چه بسیار و از دیر باز براى اسلام کژى مى‏خواسته‏اى. عمار سپس عرضه داشت: پروردگارا تو خود مى‏دانى که اگر بدانم خشنودى تو در این است که خود را در این دریا افکنم، خواهم افکند. خدایا تو خود مى‏دانى که اگر بدانم رضاى تو در این است که سر شمشیرم را بر شکم خویش نهم و بر آن تکیه دهم تا از پشتم بیرون آید، چنان خواهم کرد. پروردگارا من بر طبق آنچه که خود به ما آموخته‏اى مى‏دانم که امروز هیچ کارى بهتر از جهاد با این گروه تبهکار نیست که انجام دهم و اگر بدانم کارى دیگر موجب رضایت تو است آن را انجام خواهم داد.

نصر مى‏گوید: عمرو بن سعید از شعبى براى من نقل کرد که مى‏گفته است: عمار بن یاسر، عبد الله بن عمرو عاص را ندا داد و گفت: دین خودت را به دنیا فروختى آن هم به خواسته دشمن خدا و اسلام (معاویه)، و خواسته و هوس پدر تبهکارت را برگزیدى. گفت: چنین نیست که من خون عثمان شهید مظلوم را مى‏طلبم.

عمار گفت: هرگز چنین نیست. با اطلاع و علمى که درباره تو دارم گواهى مى‏ دهم که با هیچیک از کارهاى خود رضاى خداوند را طلب نمى ‏کنى و بدان که اگر امروز کشته نشوى فردا خواهى مرد و بنگر در آن هنگام که خداوند بندگان را طبق نیت ایشان پاداش مى‏ دهد، نیت تو چیست ابن دیزیل در کتاب صفین خود، از صیف ضبى نقل مى‏کند که مى ‏گفته است: از صعب بن حکیم بن شریک بن نمله محاربى شنیدم که از قول نیاى خود شریک نقل مى‏ کرد که مى‏ گفته است: روزهاى صفین عراقیان و شامیان جنگ مى‏ کردند و از جایگاه خود دور مى‏ شدند و تا گرد و خاک فرو نمى ‏نشست کسى نمى‏ توانست به جایگاه خود برگردد.

روزى همان گونه جنگ کردند و از جایگاه خود دور شدند، چون گرد و خاک فرو نشست ناگاه دیدم على (ع) زیر پرچمهاى ما-  یعنى بنى محارب-ایستاده است. على فرمود: آیا آب دارید من مشکى کوچک آوردم و لبه آن را خم کردم که آب بیاشامد. فرمود: نه ما از این که از لبه مشک آب بنوشیم نهى شده ‏ایم.شمشیرش را که از سر تا قبضه خون آلود بود آویخت و من بر دستهایش آب ریختم هر دو دست خود را تمیز شست و سپس با دستهاى خود آب نوشید و چون سیراب شد سر خود را بلند کرد و پرسید: افراد قبیله مضر کجایند گفتم: اى امیر المومنین هم اکنون میان ایشان هستى. پرسید: شما از کدام قبیله‏اید خدایتان برکت دهاد گفتم: بنى محاربیم. جایگاه خود را دانست و به قرارگاه خود بازگشت.مى‏ گویم: پیامبر (ص) از خم کردن لبه مشک و نوشیدن آب از داخل مشک نهى فرموده است. زیرا مردى بدانگونه آب آشامیده بود و مارى [زالو] که در مشک بود به شکمش رفته بود.

ابن دیزیل مى‏گوید: اسماعیل بن ابى اویس، از عبد الملک بن قدامه بن ابراهیم بن-  حاطب جمحى از عمرو بن شعیب، از پدرش، از جدش عبد الله بن عمرو عاص نقل مى‏کرد که مى‏گفته است: پیامبر (ص) به من فرمود: اى عبد الله چگونه خواهى بود هنگامى که میان فرومایگان مردم باقى بمانى که پیمانها و عهدهاى ایشان در هم و بر هم شده باشد و براى نشان دادن آن حال، انگشتهاى خود را داخل یکدیگر فرمود.

گفتم: اى رسول خدا، فرمان خودت را به من ابلاغ فرماى. فرمود: آنچه را پسندیده مى‏دانى و مى‏شناسى به آن عمل کن و آنچه را زشت و ناشناخته مى‏بینى رها کن و به آنچه خاص تو است عمل کن و مردم را با کارهاى پست خود واگذار.

گوید: در جنگ صفین پدرش عمرو عاص به او گفت: اى عبد الله به میدان برو جنگ کن. گفت: پدر جان آیا فرمانم مى‏دهى که به میدان روم و جنگ کنم و حال آنکه خودت آنچه را که پیامبر با من عهد فرمودند شنیده‏اى. عمرو عاص گفت: اى عبد الله ترا به خدا سوگند مى‏دهم مگر آخر عهدى که رسول خدا (ص) با تو فرمودند این نبود که دست ترا گرفتند و در دست من نهادند و گفتند: از پدرت اطاعت کن گفت: آرى چنین بود. عمرو گفت: اینک من به تو فرمان مى‏دهم به جنگ روى.

عبد الله بن عمرو بیرون رفت و در حالى که دو شمشیر بسته بود به جنگ پرداخت.گوید: از جمله اشعار عبد الله بن عمرو عاص که پس از صفین سروده و در آن‏ از على علیه السلام یاد کرده است ابیات زیر است: «اگر جمل [نام معشوق‏] روزى مقام و حضور مرا در صفین مى‏دید، همانا زلفهایش سپید مى‏شد…» ابن دیزیل، از یحیى بن سلیمان جعفى، از مسهر بن عبد الملک بن سلع همدانى از پدرش، از عبد خیر همدانى چنین نقل مى‏کند: من و عبد خیر همدانى در سفرى همسفر بودیم. به او گفتم: اى ابو عماره در باره پاره‏یى از کارهاى خودتان در جنگ صفین برایم بگو.

گفت: اى برادر زاده این چه پرسش و خواسته‏یى است گفتم: دوست دارم از تو چیزى بشنوم. گفت: اى برادر زاده چنان بود که چون سپیده دم نماز صبح مى‏گزاردیم ما صف مى‏کشیدیم شامیان هم صف مى‏ کشیدند. ما نیزه ‏هاى خود را سوى ایشان مى‏داشتیم و آنان نیزه‏هایشان را سوى ما مى‏داشتند. به گونه ‏یى که اگر زیر آن راه مى ‏رفتى سایه بر تو مى ‏افتاد. اى برادر زاده به خدا سوگند، ما مى ‏ایستادیم و آنها هم مى‏ ایستادند نه ما پراکنده مى‏ شدیم و نه ایشان تا هنگامى که نماز عشاء را مى‏ گزاردیم و در تمام مدت روز به سبب شدت گرد و خاک هیچ کس نمى‏ توانست بشناسد چه کسى در جانب راست یا چپ او ایستاده است، مگر به هنگام کوبیده شدن شمشیرها به یکدیگر که از آن برقى چون نور خورشید مى‏جهید و بر اثر آن نور انسان مى‏ توانست سمت راست و چپ خود را ببیند و بشناسد چه کسى ایستاده است. و چون نماز عشا را مى‏گزاردیم ما کشتگان خود را مى‏ بردیم و آنان را به خاک مى‏سپردیم و آنان نیز همین کار را مى‏کردند تا شب را به صبح مى‏ رساندیم.به او گفتم: اى ابو عماره به خدا سوگند این صبر و شکیبایى است.

ابن دیزیل روایت مى‏کند که چون جنازه مردى از یاران على (ع) را از کنار عمرو عاص عبور مى ‏دادند از نام او مى‏ پرسید. و چون به او مى‏گفتند، مى‏گفت: على و معاویه گویى خود را از عهده خون این کشته برى مى ‏دانند.

ابن دیزیل مى‏گوید: ابن وهب از مالک بن انس نقل مى‏ کند که مى ‏گفته است: عمرو عاص در جنگ صفین در سایبانى مى ‏نشست، عراقیان مردگان خود را همانجا به خاک مى‏ سپردند ولى شامیان کشتگان خود را در عباها و کیسه‏ ها مى‏ نهادند و به گورستان خود مى‏ بردند، هر گاه جسد مردى را از کنار او مى‏ بردند مى ‏پرسید: این کیست‏ مى‏ گفتند: فلانى است. مى‏ گفت: چه بسا مردانى که در راه خدا متحمل رنج بزرگ شده ‏اند و از گناه کشته شدن آنان فلانى و فلانى-  یعنى على و معاویه-  رستگارى نخواهند یافت.

گویم [ابن ابى الحدید]: اى کاش مى‏دانستم او چگونه خود را از این موضوع تبرئه مى‏کرده است و حال آن که همو سرچشمه این فتنه بوده است بلکه اگر عمرو عاص نمى‏بود این موضوع صورت نمى‏گرفت. ولى خداوند متعال این سخن و نظایر آن را بر زبان او جارى فرموده است تا حالت شک و تردیدش آشکار و معلوم شود که در کار خود داراى بینش روشن نیست.

نصر بن مزاحم گوید: یحیى بن یعلى، از صباح مزنى، از حارث بن حصن، از زید بن ابى رجاء، از اسماء بن حکیم فزارى نقل مى‏کند که مى‏گفته است: در جنگ صفین همراه على (ع) و زیر پرچم عمار بن یاسر بودیم. به هنگام ظهر که ما با گلیم سرخى براى خود سایبان درست کرده بودیم مردى که صفها را پشت سر مى‏گذاشت و گویى آنها را مى‏شمرد پیش آمد و به ما رسید. پرسید: کدامیک از شما عمار بن یاسر است عمار گفت: من عمارم. پرسید: همان که کنیه‏اش ابو یقظان است گفت: آرى.

گفت: مرا با تو سخنى است، آیا آشکارا بگویم یا پوشیده عمار گفت: خودت هر گونه مى‏خواهى بگو. گفت: آشکارا مى‏گویم. عمار گفت: بگو. گفت: من از پیش خاندان خود در حالى که با بینایى نسبت به حقى که بر آن هستیم بیرون آمدم و در گمراهى آن گروه هم هیچ شک و تردیدى نداشتم و مى‏دانم که ایشان بر باطلند و تا دیشب هم بر همین حال بودم ولى دیشب به خواب دیدم سروشى پیش آمد اذان گفت و گواهى داد که خدایى جز خداوند نیست و محمد (ص) رسول خداوند است و بانگ نماز برداشت، موذن آنان هم همین گونه انجام داد و صف نماز بر پا شد ما نمازى یکسان گزاردیم و کتابى یکسان تلاوت کردیم و دعایى یکسان خواندیم. از دیشب گرفتار شک شدم و شبى را گذراندم که جز خداوند متعال کسى نمى‏ داند بر من چه گذشته است.

چون شب را به صبح آوردم نزد امیر المومنین رفتم و آن را براى او بازگو کردم فرمود: آیا عمار بن یاسر را دیده‏اى گفتم: نه. گفت: او را ملاقات کن و بنگر چه‏ مى‏ گوید، از گفتارش پیروى کن. و براى این کار پیش تو آمده ‏ام. عمار به او گفت: آیا صاحب آن پرچم سیاهى را که در مقابل و براى رویارویى من ایستاده است مى‏شناسى آن پرچم عمرو عاص است که من همراه پیامبر (ص) سه بار با آن مقابله کرده و جنگیده‏ام و این بار چهارم است و نه تنها این بار بهتر از بارهاى گذشته نیست، که این از همه آنها بدتر و تبهکارانه‏ تر است. آیا خودت در جنگهاى بدر و احد و حنین شرکت داشته‏اى یا پدرت شرکت داشته است که به تو خبر داده باشد گفت: نه.

عمار گفت: مواضع ما و پرچمهاى ما همان مواضع پرچم هاى رسول خداوند در جنگهاى بدر و احد و حنین است و مواضع پرچم هاى این گروه همان مواضع پرچم هاى مشرکان احزاب است. آیا این لشکر و کسانى را که در آن هستند مى‏بینى به خدا سوگند دوست مى‏دارم که همه آنان و کسانى که با معاویه براى جنگ با ما آمده ‏اند و از آنچه ما بر آن معتقدیم از ما جدا شده ‏اند پیکرى واحد مى ‏بودند و من آن را سر مى‏بریدم و پاره پاره مى‏ کردم. به خدا سوگند خون همه آنان از ریختن خون گنجشگى حلال‏تر است. آیا تو ریختن خون گنجشگى را حرام مى‏دانى گفت: نه، بلکه حلال است. عمار گفت: خون آنان هم همان گونه حلال است. آیا موضوع را براى تو روشن ساختم گفت: آرى، عمار گفت: اینک هر کدام را دوست مى‏دارى انتخاب کن.

آن مرد بازگشت عمار بن یاسر او را باز خواند و گفت: همانا ایشان بزودى ممکن است با شمشیرهاى خود چنان بر شما ضربه زنند که باطل گرایان شما به شک و تردید افتند و بگویند اگر بر حق نمى ‏بودند بر ما پیروز نمى‏ شدند. به خدا سوگند آنان به اندازه خاشاکى که چشم مگسى را آلوده سازد بر حق نیستند و به خدا سوگند اگر ما را با شمشیرهاى خود چنان ضربه بزنند که تا نخلستانهاى هجر عقب برانند هر آینه مى‏دانیم همه ما بر حقیم و آنان بر باطلند.

نصر مى‏گوید: یحیى بن یعلى، از اصبغ بن نباته نقل مى‏کرد که مى‏گفته است: مردى پیش على علیه السلام آمد و گفت: اى امیر المومنین اى قوم که با آنان جنگ مى‏کنیم، دعوتمان یکى است و پیامبرمان یکى و نماز و حج ما هم یکسان است، بر آنان چه نامى بگذاریم گفت: آنان را همان گونه نام بگذار که خداوند در کتاب خود نام نهاده است. گفت: من تمام مطالبى را که در قرآن آمده است نمى ‏دانم. على (ع) گفت: مگر نشنیده‏اى که خداوند متعال در قرآن چنین فرموده است: «این پیامبران را برخى را بر برخى دیگر برترى داده‏ایم» تا آنجا که مى‏فرماید: «و اگر خداى مى‏خواست پس از فرستادن پیامبران و معجزاتى آشکار که براى مردم آمد با یکدیگر جنگ و دشمنى نمى‏ کردند، ولى با یکدیگر اختلاف کردند. برخى از ایشان ایمان آوردند و برخى کافر شدند».

پس چون اختلاف افتاد، ما به سبب آن که نسبت به خدا و پیامبر و قرآن و حق سزاوارتریم کسانى هستیم که ایمان آوردند و آنان کسانى هستند که کافر شدند و خداوند جنگ با ایشان را خواسته است. بنابراین بر طبق خواست و اراده خداوند با آنان جنگ کن.

خطبه 56شرح‏ نهج‏ البلاغه ‏ابن‏ ابى‏ الحدید

جلوه‏ تاریخ‏ درشرح‏ نهج‏ البلاغه ‏ابن‏ ابى‏ الحدید، ج ۳ //ترجمه دکتر محمود مهدوى دامغانى