(خطبه143صبحی صالح)
و من خطبة له ( عليه السلام ) في الاستسقاء و فيه تنبيه العباد وجوب استغاثة رحمة اللّه إذا حبس عنهم رحمة المطر
أَلاَ وَ إِنَّ اَلْأَرْضَ اَلَّتِي تُقِلُّكُمْ وَ اَلسَّمَاءَ اَلَّتِي تُظِلُّكُمْ مُطِيعَتَانِ لِرَبِّكُمْ وَ مَا أَصْبَحَتَا تَجُودَانِ لَكُمْ بِبَرَكَتِهِمَا تَوَجُّعاً لَكُمْ وَ لاَ زُلْفَةً إِلَيْكُمْ وَ لاَ لِخَيْرٍ تَرْجُوَانِهِ مِنْكُمْ وَ لَكِنْ أُمِرَتَا بِمَنَافِعِكُمْ فَأَطَاعَتَا وَ أُقِيمَتَا عَلَى حُدُودِ مَصَالِحِكُمْ فَقَامَتَا إِنَّ اَللَّهَ يَبْتَلِي عِبَادَهُ عِنْدَ اَلْأَعْمَالِ اَلسَّيِّئَةِ بِنَقْصِ اَلثَّمَرَاتِ وَ حَبْسِ اَلْبَرَكَاتِ وَ إِغْلاَقِ خَزَائِنِ اَلْخَيْرَاتِ لِيَتُوبَ تَائِبٌ وَ يُقْلِعَ مُقْلِعٌ وَ يَتَذَكَّرَ مُتَذَكِّرٌ وَ يَزْدَجِرَ مُزْدَجِرٌ وَ قَدْ جَعَلَ اَللَّهُ سُبْحَانَهُ اَلاِسْتِغْفَارَ سَبَباً لِدُرُورِ اَلرِّزْقِ وَ رَحْمَةِ اَلْخَلْقِ فَقَالَ سُبْحَانَهُ :اِسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ إِنَّهُ كانَ غَفَّاراً يُرْسِلِ اَلسَّماءَ عَلَيْكُمْ مِدْراراً وَ يُمْدِدْكُمْ بِأَمْوالٍ وَ بَنِينَ
فَرَحِمَ اَللَّهُ اِمْرَأً اِسْتَقْبَلَ تَوْبَتَهُ وَ اِسْتَقَالَ خَطِيئَتَهُ وَ بَادَرَ مَنِيَّتَهُ اَللَّهُمَّ إِنَّا خَرَجْنَا إِلَيْكَ مِنْ تَحْتِ اَلْأَسْتَارِ وَ اَلْأَكْنَانِ وَ بَعْدَ عَجِيجِ اَلْبَهَائِمِ وَ اَلْوِلْدَانِ رَاغِبِينَ فِي رَحْمَتِكَ وَ رَاجِينَ فَضْلَ نِعْمَتِكَ وَ خَائِفِينَ مِنْ عَذَابِكَ وَ نِقْمَتِكَ اَللَّهُمَّ فَاسْقِنَا غَيْثَكَ وَ لاَ تَجْعَلْنَا مِنَ اَلْقَانِطِينَ وَ لاَ تُهْلِكْنَا بِالسِّنِينَ وَ لاَ تُؤَاخِذْنَا بِمَا فَعَلَ اَلسُّفَهَاءُ مِنَّا يَا أَرْحَمَ اَلرَّاحِمِينَ اَللَّهُمَّ إِنَّا خَرَجْنَا إِلَيْكَ نَشْكُو إِلَيْكَ مَا لاَ يَخْفَى عَلَيْكَ حِينَ أَلْجَأَتْنَا اَلْمَضَايِقُ اَلْوَعْرَةُ وَ أَجَاءَتْنَا اَلْمَقَاحِطُ اَلْمُجْدِبَةُ وَ أَعْيَتْنَا اَلْمَطَالِبُ اَلْمُتَعَسِّرَةُ وَ تَلاَحَمَتْ عَلَيْنَا اَلْفِتَنُ اَلْمَسْتَصْعَبَةُ اَللَّهُمَّ إِنَّا نَسْأَلُكَ أَلاَّ تَرُدَّنَا خَائِبِينَ وَ لاَ تَقْلِبَنَا وَاجِمِينَ وَ لاَ تُخَاطِبَنَا بِذُنُوبِنَا وَ لاَ تُقَايِسَنَا بِأَعْمَالِنَااَللَّهُمَّ اُنْشُرْ عَلَيْنَا غَيْثَكَ وَ بَرَكَتَكَ وَ رِزْقَكَ وَ رَحْمَتَكَ وَ اِسْقِنَا سُقْيَا نَاقِعَةً مُرْوِيَةً مُعْشِبَةً تُنْبِتُ بِهَا مَا قَدْ فَاتَ وَ تُحْيِي بِهَا مَا قَدْ مَاتَ نَافِعَةَ اَلْحَيَا كَثِيرَةَ اَلْمُجْتَنَى تُرْوِي بِهَا اَلْقِيعَانَ وَ تُسِيلُ اَلْبُطْنَانَ وَ تَسْتَوْرِقُ اَلْأَشْجَارَ وَ تُرْخِصُ اَلْأَسْعَارَ إِنَّكَ عَلَى مَا تَشَاءُ قَدِيرٌ
لغات
أقلع عن خطيئته : از گناهش توبه و بازگشت كرد
زلفة : قرب و منزلت
قيعان : جمع قاع ، سرزمين هموار
نافعة : سيرآب كننده ، سودمند
مثاور : جهنده
واجم : كسى كه از بسيارى اندوه قادر به سخن گفتن نيست .
بطنان : جمع بطن ، سرزمين پست
ترجمه
از سخنان آن حضرت عليه السّلام است كه در طلب باران ايراد فرموده است:
« آگاه باشيد زمينى كه شما را بر پشت خود گرفته ، و آسمانى كه بر شما سايه افكنده است فرمانبرداران پروردگار شمايند اين دو به خاطر دلسوزى ، و يا تقرّب جستن به شما و يا به اميد فايدهاى ، بركات خود را به شما نمى بخشند ، بلكه مأمور شده اند كه در خدمت منافع شما باشند و فرمان برده اند ، و براى تأمين مصالح شما گمارده شده و اقدام كرده اند .
خداوند بندگانش را در هنگامى كه مرتكب كارهاى ناشايست مىشوند ، با كمبود ثمرات و قطع بركات ، و بستن گنجينه خيرات مىآزمايد ، تا توبه كننده توبه كند ، و گنهكار دست از گناه باز دارد ، و پند پذير پند گيرد ، و آن كه از گناه خوددارى داشته همچنان از آن باز ايستد .
خداوند سبحان استغفار و طلب آمرزش را سبب فراوانى روزى و رحمت بر آفريدگان قرار داده و فرموده است : « اسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ إنَّهُ كَانَ غَفَّاراً ، يُرْسِلِ السَّماءَ عَلَيْكُمْ مِدْرَاراً ، وَ يُمْدِدْكُمْ بِأَمْوَالٍ وَ بِنَيْنَ [ 1 ] » پس رحمت خدا بر آن كس باد كه به توبه رو آورد ، و از گناه باز گردد و بر مرگ پيشى گيرد .
بار خدايا ما از زير خيمه ها و پوششها پس از شنيدن ناله و فرياد چهار پايان و كودكان به سوى تو بيرون آمده ايم ، در حالى كه رحمت تو را خواستار ، و به فضل و نعمت تو اميدوار ، و از عذاب و كيفر تو بيمناكيم ، بارالها ما را با نزول باران خود سيرآب فرما ، و ما را از نوميد شدگان قرار مده ، و با قحطى و خشكسالى نابود مگردان ، و به سبب كردار زشت سفيهان و نابخردانمان ما را مؤاخذه مفرما ، اى مهربانتر از همه مهربانان .
بار پروردگارا ما به سوى تو بيرون آمدهايم ، و از آنچه بر تو پوشيده نيست شكايت مىكنيم ، در هنگامى كه گرفتاريهاى طاقت شكن ما را به ستوه آورده ، و قحطى و خشكسالى ما را بيچاره گردانيده ، و نيازهاى سخت ما را درمانده ساخته و حوادث دشوار ، پياپى به ما هجوم آورده است .
بار خدايا از تو خواهانيم كه ما را نوميد و غمين باز نگردانى ، و ما را بگناهانمان نگيرى و بكردارمان نسنجى .
بار خدايا باران و بركت ، و روزى و رحمتت را بر ما ارزانى فرما ، و ما را با فرستادن بارانى سودمند و روياننده سيرآب گردان ، تا آنچه از دست رفته و خشك شده است بدان برويانى ، و آنچه مرده است به سبب آن زنده گردانى ، بارانى پر سود و پر بار كه دشتها را سيرآب كند ، و گودالهاى زمين را پر آب گرداند ، و درختان را پر برگ و بار سازد و نرخها را پايين آورد ، زيرا تو بر آنچه مى خواهى توانايى . »
شرح
ما پيش از اين گفته ايم كه در جود و بخشش آلهى هيچ بخل و منعى وجود ندارد ، و آنچه در اين جهان مانع وصول فيوضات ربّانى مىشود عدم قابليّت بندگان است ، زيرا هر كسى استعداد چيزى را داشته باشد به آن مىرسد و به او افاضه مىشود ، بنابراين امام ( ع ) در آغاز اين خطبه به مردم گوشزد مىكند كه لازم است در كسب قابليّت و شايستگى براى توجّه رحمت خداوند به آنها كه با قطع باران از آن محروم گشتهاند بكوشند ، و اين مطلب مدلول گفتار آن حضرت از ألا و إنّ الأرض . . . تا بادر منيّته مى باشد .
امام ( ع ) نخست در آغاز خطبه تذكّر مى دهد كه اين زمينى كه براى رستنيها مانند مادر ، و آسمانى كه براى آفريدگان جهان به منزله پدر است فرمانبردار پروردگار خويشند ، ممكن است مراد از آسمان ، ابرهاى بارنده و يا آسمانها باشد كه با حركات و گردشهاى خود موجب بروز قابليّت در موجودات و پيدايش دگرگونيها در اين جهان مى باشند . اين كه فرموده است هر دو مطيع پروردگارند منظور اين است كه در زير فرمان قدرت خداوندند . در عبارت و ما أصبحتا . . . تا ترجوانه منكم نكته اى است و آن عبارت از اين است كه : حوادثى كه در نتيجه تأثيرات كرات آسمانى در اين جهان پديد مى آيد ، معلول اراده و قصد ذاتى آنها نيست و مانند آنچه از نظر اغراض مادّى ميان مردم متداول است ، براى دلسوزى به حال مردم يا جهت تقرّب و كسب منزلت و يا به اميد جلب منفعت از آنها ناشى نمى شود ، زيرا آسمانها و زمين از اين امور بىنيازند ، ليكن چون كرات آسمانى براى كسب كمالاتى كه شايسته آنهاست و از جانب خداوند متعال براى آنها مقرّر شده ، پيوسته در گردش و جنبش بوده و رام و مطيع اويند ، و از اين حركتها زمين براى رويش گياه و كشت و زرع آماده و حيوانات و آذوقه و ارزاق كه مايه بقاى آنهاست پديد آمده است ، لذا مصالح و منافع حيوانات نيز بسته به همين حركات و اتّصالات كرات سماوى بوده و به فرمان خداوند مدبّر عزيز و حكيم بر وفق آنها جارى مىباشد ، و امام ( ع ) اين معنا را ضمن عبارت و لكن . . . تا فأقامتا بيان فرموده است . و منظور از آنچه تا اين جا گفته شده اين است كه عظمت مقام ربوبى در دلها جايگزين شود ، و ارزاق و اسباب حصول آنها را از او بدانند و به او منسوب كنند ، تا در نتيجه مردم به سوى او رو آورند و گناهان را كه مانع افاضه رحمت پروردگار است ريشه كن سازند . سپس توضيح مى دهد كه خداوند سبحان در برابر كردار ناشايست بندگان ، ثمرات را نقصان مىدهد ، و بركات خود را باز مىدارد و گنجينه هاى خيرات خود را بر روى آنان مىبندد تا آنها را بيازمايد ، چنان كه در قرآن كريم فرموده است : « وَ لَنَبْلُوَّنَكُمْ بِشَىْءٍ مِنَ الخَوْفِ وَ الْجُوعِ وَ نَقْصٍ مِنَ الأمْوَالِ و الْأنْفُسِ وَ الْثَّمَراتِ وَ بَشّرِ الصَّابريْنَ [ 2 ] » و درباره اين كه خداوند چگونه و براى چه بندگانش را مى آزمايد پيش از اين سخن گفته شده است .
سپس امام ( ع ) بيان مى كند كه منظور غايى از اين آزمونها و گرفتاريها از ميان بردن حجابهاى گناه از صفحه دلها به وسيله توبه و دورى جستن از گناه و به ياد خدا بودن و به دست آوردن آمادگى و قابليّت براى قبول رحمت اوست و بالاخره براى اين است كه دوستان نيكو كردار خود را به آنچه در سراى آخرت براى آنها آماده ساخته واصل گرداند و دشمنان بدكردار خود را به هلاكت ابدى برساند ، پس از آن يادآورى مىكند كه خداوند استغفار و طلب آمرزش را مايه افزايش روزى و توجّه رحمت خود قرار داده است ، و چون استغفار عبارت از طلب آمرزش از گناه و درخواست چشم پوشى از رسوايى كيفر آن است ، و اين زمانى صورت مىگيرد كه گناه از صفحه دل بكلّى زدوده شود لذا استغفار كننده مخلص ، با طلب آمرزش ،
در حقيقت زنگار گناه را از لوح دل خود مىزدايد ، و بدين گونه قابليّت خود را براى افاضه رحمت پروردگار كه در دنيا بركات خود را بر او نازل ، و در آخرت درجه او را بالا مى برد كامل مىگرداند ، گواه صادق اين گفتار قول خداوند متعال است كه : « فَقُلْتُ اسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ إنَّهُ كَانَ غَفَّاراً يُرْسِلِ السَّماءَ عَلَيكُمْ مِدْرَاراً [ 3 ] » و نيز « و لو أنَّ أهلَ القُرَى آمَنُوا وَ اَتَّقَوْا لَفَتَحْنَا عَلَيْهِمْ بَرَكَاتٍ مِنَ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ [ 4 ] » همچنين « وَ لَوْ اَنّهم أقَامُوا التَّورَاةَ وَ الاِنْجِيْلَ وَ مَا اُنزِلَ إلَيْهِمْ مِنْ رَبِّهِمْ لاَ كَلُوا مِنْ فَوْقِهِمْ وَ مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِهِمْ [ 5 ] » و نيز « وَ أنْ لَوِ اسْتَقَامُوا عَلَى الطَّرِيْقَةِ لَأسْقَيْنَاهُم ماءًا غَدَقاً [ 6 ] »
سپس براى كسى كه رو به سوى توبه آورد ، و خود را براى آن آماده سازد ، دعا مى كند ، همچنين براى كسى كه از خطاى خود درخواست گذشت كند ، يعنى از خداوند بخواهد كه از فرجام بد و ثمره تلخ كردار ناشايست او كه همان كيفر سخت خداوند است در گذرد ، و نيز دعا فرموده است براى كسى كه پيش از آن كه مرگ او را دريابد از گناهان خود توبه كند و بدين طريق بر مرگ پيشى گيرد ،
همه اين سخنان هشدار است بر لزوم آمادگى براى توبه و بازگشت به سوى حق ، و درخواست امام ( ع ) از آنها همين است ، زيرا بدون آمادگى براى توبه ، رستگارى و رسيدن به مطلوب ممكن نيست ، واژه إقاله ( فسخ كردن ) استعاره است ، و مناسبت آن اين است كه گنهكار مانند متعهدى است كه به خاطر لذّتى گذرا كيفر اخروى گناه را پذيرفته ، و دانسته است كه آن لذّت مستلزم عذاب آلهى است ، و او اكنون مانند خريدار كه از فروشنده درخواست فسخ معامله را مى كند خواستار به همزدن اين معاهده است .
فرموده است : أللّهمّ . . . تا آخر .
چون لزوم تحصيل قابليّت را براى نزول رحمت خداوند ، در پيش گوشزد فرموده بود ، اكنون به او رجوع ، و درخواست مىكند كه باران رحمت خود را بر مردم نازل فرمايد ، و همان گونه كه در پيشگاه پادشاهان معمول است كه سخنگو گفتار خود را با جملاتى دلپذير و رقّت انگيز آغاز مىكند ، دعاى خود را شروع فرموده ، و بيرون آمدن دعا كنندگان را از زير پوششها و از درون خانهها و سرپناههاى خود كه جز در مواقع دشوار از آنها بيرون نمىآيند ذكر كرده است ، همچنين ناله چهار پايان و گريه و زارى كودكان را بيان فرموده است ، غرض از ذكر اينها ابراز شوق به نزول رحمت ، و اظهار اميد به فضل و نعمت پروردگار ، و نشان دادن بيم از نازل شده ( قرآن ) را بر پا دارند از آسمان و زمين روزى خواهند خورد .
عذاب و كيفر اوست ، و همه اينها چيزهايى است كه انسان براى خاطر آنها مساعى خود را به كار مىبرد ، سپس امام ( ع ) خواستهاى خود را از درگاه حق تعالى مسألت مىكند كه : آنان را سيرآب فرمايد و بر اثر خشكسالى و قحطى نابود نگرداند ، و به سبب اعمالى كه سفيهان و نابخردان مرتكب مىشوند و موجب دورى از رحمت پروردگار است آنان را مورد مؤاخذه قرار ندهد ، چنان كه خداوند متعال از قول موسى ( ع ) نقل مىكند كه عرض كرد : « أَتُهْلِكُنَا بمَا فَعَلَ السُّفَهَاءُ مِنَّا [ 7 ] » پس از آن شكوه از قحط سالى را با ذكر عواملى كه آنها را به ستوه آورده و به اين شكايت برانگيخته تكرار كرده است تا به درستى عذر اين شكايت باشد .
مقاحط عبارت از محلّهاى قحطى زده يا سالهاى قحطى است ، ظاهرا گرسنگى و لختى و ديگر آثار قحطى ، فتنه و آزمايشى از جانب پروردگار است تا دلها از هواها و خواستهايى كه دارند برگردد ، و به سوى پروردگار رجوع كنند ، سپس امام ( ع ) از خداوند مىخواهد كه دعايش را به اجابت مقرون فرمايد .
فرموده است : و لا تخاطبنا بذنوبنا ،
يعنى : خداوندا در پاسخ ما به گناهانمان استدلال مكن و ما را با كردارمان مسنج ، يعنى رفتار خود را با كردار بد ما مقايسه مفرما و اين را برابر آن قرار مده ، و بدى را سزاى بدى مگردان ، پس از آن تا آخر خطبه مطالب خود را به نحو كامل و شايسته از خداوند سبحان درخواست مىكند كه معانى آنها آشكار است ، و توفيق از خداوند است .
ترجمه شرح نهج البلاغه ابن ميثم بحرانی جلد3
[ 1 ] سوره نوح ( 71 ) آيه ( 10 ) يعنى . پس از آن گفتم از درگاه خداوند آمرزش طلبيد كه او بسيار آمرزنده است ، تا باران را فراوان بر شما نازل گرداند و به مال و فرزندان ، شما را كمك رساند .
[ 2 ] سوره بقره ( 2 ) آيه ( 155 ) يعنى : حتما همه شما را با چيزى از ترس ، گرسنگى ، زيانهاى مالى و جانى و كمبود ميوهها آزمايش مىكنيم ، و مژده ده به شكيبايان .
[ 3 ] سوره نوح ( 71 ) آيه ( 10 ) يعنى : پس گفتم اى مردم از پروردگار خود آمرزش بخواهيد كه او بسيار آمرزنده است تا باران آسمان را فراوان بر شما نازل گرداند .
[ 4 ] سوره اعراف ( 7 ) آيه ( 96 ) يعنى : اگر مردمى كه در شهرها و آباديها زندگى دارند ايمان بياورند و پرهيزگار باشند بركات آسمان و زمين را به روى آنها مى گشاييم .
[ 5 ] سوره مائده ( 5 ) آيه ( 66 ) يعنى : و اگر آنها تورات و انجيل و آنچه بر آنها از جانب پروردگارشان
[ 6 ] سوره جنّ ( 72 ) آيه ( 16 ) يعنى : و اگر بر طريقه اسلام و ايمان پايدار باشند آب علم يا روزى فراوان نصيب آنها مى گردانيم .
[ 7 ] سوره أعراف ( 7 ) آيه ( 155 ) يعنى : آيا ما را به سبب كردار سفيهان ، هلاك مى كنى ؟