خطبه 65 شرح ابن ابی الحدید (با ترجمه فارسی کتاب جلوه های تاریخ دکتر دامغانی)(جنگ صفین)

مخنف گفت: خدايت در پهنه گمراهى سرگشته بدارد كه به خدا سوگند تو را از كودكى تا بزرگى‏ات نافرخنده مى‏دانستيم. به خدا سوگند ما چه در دوره جاهلى و چه در اسلام ميان دو انديشه و كار مردد نمانديم كه كدام را انجام دهيم و كدام را رها كنيم مگر اينكه تو سخت‏تر و دشوارتر آن را برگزيدى. بار خدايا اگر به ما عافيت ارزانى دارى براى من خوشتر از آن است كه ما را بيازمايى و گرفتار دارى.

بار خدا، به هر يك از ما هر چه از تو مسألت مى‏ كند عنايت فرماى.

جندب بن زهير به ميدان رفت و از مردم ازد شام هماوردى طلبيد و آن مرد شامى او را كشت. نصر گويد: همچنين عمرو، از حارث بن حصين، از مشايخ قبيله نقل مى‏كرد كه عتبة بن جويره در جنگ صفين خطاب به خويشان و ياران خود گفت: همانا چراگاه اين جهان خوشيده و درختانش درويده شده و تازه‏اش فرسوده و شيرينش تلخ شده است. اينك آگاه باشيد كه مى‏خواهم خبرى از مردى راستين [خودم‏] به شما بگويم، من از اين جهان ملول شده و دل از آن بركنده‏ام و همانا از دير باز آرزوى شهادت داشتم و همواره خويشتن را براى شهادت عرضه مى‏داشتم ولى‏خداوند نخواست تا مرا به اين جنگ رساند.

هان آگاه باشيد كه من اين ساعت خود را براى شهيد شدن عرضه مى‏دارم و طمع دارم كه از آن محروم نشوم. اينك اى بندگان خدا براى جهاد با دشمنان خدا منتظر چه هستيد آيا بيم از مرگ كه به هر حال بر شما مى‏رسد و جانهايتان را در مى‏ربايد يا بيم برخورد ضربه‏هاى شمشير بر پيشانى و كف دست شما را باز داشته است آيا مى‏خواهيد اين جهان را با شرف نگريستن به عنايات الهى و دوستى با پيامبران و صديقان و شهيدان و صالحان در سراى جاودانه عوض كنيد اين انديشه استوار نيست. سپس گفت: اى برادران همانا كه من اين سرا را با سرايى كه پيش روى آن قرار دارد فروختم. و اينك روى به آن سرا دارم. خداوند چهره‏هايتان را اندوهگين نكناد و پيوندتان را گسيخته مداراد دو برادرش عبد الله و عوف هم از پى او روان شدند و گفتند: ما پس از تو خواهان برگ عيش نيستيم.

خداوند پس از تو زندگى را زشت بداراد و همگى به ميدان رفتند و چندان جنگ كردند كه كشته شدند. نصر گويد: عمرو براى ما گفت كه مردى از خاندان صلت بن خارجه برايم نقل كرد كه در آن روز همين كه قبيله تميم مى‏خواست بگريزد، مالك بن حرى نهشلى بر آنان بانگ زد و گفت: اى بنى تميم سوگند به كسى كه من بنده اويم امروز جنگ تباه شد. گفتند: مگر نمى‏بينى كه مردم همه گريختند گفت: اى واى بر شما كه مى‏گريزيد و براى آن بهانه مى‏تراشيد سپس به نام بردن آنان به نام نياكان و تبارشان پرداخت و اين كار را تكرار مى‏كرد. گروهى از بنى تميم به او گفتند: به سنت و روش جاهلى ندا مى‏دهى اين كار روا نيست. گفت: اى واى بر شما گريز از اين زشت‏تر است، اگر بر مبناى دين و يقين جنگ نمى‏كنيد براى آبرو و شرف تبار جنگ كنيد.

و خود شروع به جنگ كرد و چنين رجز مى‏خواند: «اى پسر مر قبيله تميم در حالى كه آنان قبيله پايداران هستند ترا رها كردند و از تو عقب ماندند و اگر بگريزند و عهد شكنى كنند من هرگز نمى‏گريزم».

مالك در آن جنگ كشته شد، برادرش نهشل بن حرى تميمى او را با ابيات زير مرثيه گفت: «اين شب دير پاى به درازا كشيد و چون شب يلدا نمى‏خواهد سپرى و روشن گردد…».

همچنين با ابيات زير او را مرثيه گفته است: «بر آن جوانمرد سپيد چهره و نيك روش بگرى. در آن هنگام كه بانگ برداشته بود، نه پيمان شكن بود و نه ترسو…».

نصر گويد: عمرو مى‏گفت يونس بن ابى اسحاق براى من نقل كرد و گفت: هنگامى كه در اذرح بوديم ادهم بن محرز باهلى به ما گفت: آيا كسى از شما شمر بن-  ذى الجوشن را ديده است عبد الله بن كبار نهدى و سعيد بن حازى بلوى گفتند: آرى او را ديده‏ايم. پرسيد آيا نشانه ضربه و زخمى بر چهره‏اش ديديد گفتند: آرى. گفت: به خدا سوگند آن ضربتى است كه من در جنگ صفين بر او زده‏ام.

نصر گويد: عمرو براى ما گفت، كه ادهم بن محرز باهلى از ياران معاويه در آن روز به نبرد شمر بن ذى الجوشن آمد و آن دو به يكديگر ضربتى زدند. ادهم چنان شمشيرى بر پيشانى شمر زد كه تا استخوان فرو نشست، شمر هم ضربتى به او زد ولى كارگر نيفتاد. شمر به قرارگاه خود برگشت آب نوشيد و نيزه‏يى به دست گرفت و به ميدان آمد و چنين مى‏گفت: «من هماورد آن مرد باهلى هستم با ضربه نيزه اگر خود بر اثر ضربه قبلى نميرم…» سپس به ادهم كه چهره او را در نظر داشت و مى‏شناخت حمله كرد. ادهم در مقابل او استوار ايستاد و برنگشت، شمر بر او نيزه‏يى زد كه از اسب در افتاد. يارانش او را در ميانه گرفتند و از ميدان بيرون بردند. شمر برگشت و مى‏گفت: اين ضربه به آن ضربه.

نصر گويد: سويد بن قيس بن يزيد ارحبى از لشكر معاويه بيرون آمد و هماورد خواست از لشكر عراق ابو العمر طه قيس بن عمرو بن عمير بن يزيد كه پسر عموى سويد بود به جنگ او رفت. نخست هيچيك ديگرى را نمى‏شناخت و چون نزديك شدند يكديگر را شناختند ايستادند و از يكديگر احوال پرسيدند و هر يك ديگرى را به راه خود فراخواند. ابو العمر طه گفت: ولى من سوگند به خدايى كه جز او پروردگارى نيست اگر بتوانم با همين شمشير خود بر آن خرگاه سپيد-  يعنى خرگاهى كه معاويه در آن قرار داشت-  ضربه خواهم زد و سپس هر يك پيش ياران خود برگشتند. نصر مى‏گويد: آنگاه مردى از قبيله ازد شنوءة از لشكر شام بيرون آمد و هماورد خواست. مردى از عراقيان به مبارزه او رفت و آن مرد ازدى او را كشت.

اشتر به جنگ او بيرون شد و مهلتى به او نداد و او را كشت. گوينده‏يى گفت: «اين آتشى بود كه گرفتار گردباد شد و خاموش گشت». نصر گويد: مردى از ياران على عليه السلام گفت: به خدا سوگند من بر معاويه حمله مى‏كنم تا او را بكشم. او سوار بر اسبى شد و چنان تازيانه زد كه اسب بر سر دست ايستاد او را چنان به تاخت در آورد كه هيچ چيز مانع آن نشد تا خود را كنار معاويه برساند. معاويه گريخت و خود را به پناهگاهى رساند و داخل آن شد، آن مرد هم از اسب پياده شد و از پى معاويه وارد پناهگاه شد. معاويه از در ديگر بيرون رفت، مرد نيز به تعقيب او پرداخت. معاويه از مردم با فرياد يارى خواست كه او را احاطه كردند و حائل ميان آن دو شدند. معاويه گفت: اى واى بر شما شمشيرها در مورد اين مرد كارگر نيست كه اگر چنين نمى‏بود كنار شما نمى‏رسيد سنگبارانش كنيد. و بر او چندان سنگ زدند كه در افتاد و معاويه به قرارگاه خود بازگشت.

نصر گويد: مردى از ياران على عليه السلام كه كنيه‏اش ابو ايوب بود (و او ابو ايوب انصارى نيست) بر صف شاميان حمله كرد و برگشت، در همان حال به مردى‏ از شاميان برخورد كه بر صف عراقيان حمله برده بود و باز مى‏گشت، آن دو ضربتى به يكديگر زدند، ابو ايوب چنان شمشيرى برگردنش زد كه آن را گرداگرد بريد ولى سرش بر پيكرش همچنان باقى ماند ولى مردم از اين ضربت او در ترديد بودند و باور نداشتند تا آنكه اسبش او را به صف شاميان رساند و آنجا سرش از پيكرش جدا شد و مرده در افتاد.

على عليه السلام فرمود: به خدا سوگند من از ثابت ماندن سر آن مرد بر پيكرش بيشتر شگفت كردم تا ضربه اين مرد، گر چه اين ضربه غايت هنر نمايى بود.و چون ابو ايوب آمد و در پيشگاه على (ع) ايستاد، على به او فرمود: به خدا سوگند تو چنانى كه آن شاعر گفته است: «پدران ما اينگونه ضربه زدن را به ما آموختند و ما همان گونه به پسران خويش آموختيم».

نصر مى‏گويد: چون اين روز با همه نبردهايى كه در آن بود سپرى شد، فردا كه هشتمين روز از روزهاى صفين بود هر دو گروه همچنان روياروى بودند. مردى از شاميان بيرون آمد و هماورد خواست، مردى از عراقيان به نبرد او بيرون شد و آن دو ميان صف جنگى سخت كردند، سپس عراقى گريبان شامى را گرفت و هر دو از اسب بر زمين افتادند و هر دو اسب گريختند. مرد عراقى شامى را درافكند و بر سينه‏اش نشست و مغفر او را گشود و مى‏خواست سرش را ببرد ناگاه متوجه شد كه او برادر تنى خود اوست، متوقف ماند. ياران على (ع) بر او بانگ زدند كه معطل نكن او را بكش. گفت: او برادر من است. گفتند: پس رهايش كن. گفت: به خدا سوگند تا امير المومنين اجازه ندهد رهايش نمى‏كنم. به على (ع) خبر داده شد. به او پيام فرستاد رهايش كن. او را رها كرد كه برخاست و به صف معاويه پيوست.

نصر گويد: محمد بن عبيد الله، از جرجانى براى ما نقل كرد كه مى‏گفت: سوار كار دلير معاويه كه او را به نبرد هماوردان دلير و سترگ مى‏ فرستاد، غلامش حريث بود. او سلاح جنگى معاويه را مى ‏پوشيد و خود را شبيه او مى‏ساخت و هرگاه جنگ مى‏كرد مردم مى‏ گفتند: اين معاويه است. معاويه او را فراخواند و به او گفت: از على بپرهيز و نيزه‏ات را هر جاى ديگر كه مى‏خواهى به كار بگير. عمرو عاص پيش حريث آمد و گفت: اى حريث به خدا سوگند اگر تو قرشى بودى معاويه براى توخوش مى‏داشت كه على را بكشى و اينك خوش نمى‏دارد كه بهره و نام اين كار از تو باشد، اگر فرصتى يافتى بر او حمله كن. گويد: على عليه السلام در آن روز پيشاپيش سواران بيرون آمد و حريث بر او حمله كرد.

نصر گويد: عمرو بن شمر، از جابر براى من نقل كرد كه مى‏گفت: آن روز حريث كه مردى نيرومند و دلير و كار آزموده بود و كسى آهنگ جنگ با او نمى‏كرد بيرون آمد و بانگ برداشت: اى على آيا مايل به جنگ تن به تن هستى اى ابا حسن اگر مى‏خواهى پيش آى. على (ع) پيش آمد و چنين مى‏گفت: «من على و زاده عبد المطلب هستم. به خدايى خدا سوگند كه ما به كتابهاى آسمانى سزاوارتريم…» سپس بر او حمله برد و مهلتش نداد و چنان ضربه شمشيرى بر او زد كه او را دو نيم ساخت.

نصر مى‏گويد: محمد بن عبيد الله از قول جرجانى براى ما نقل كرد كه معاويه بر مرگ حريث سخت بيتابى كرد و عمرو عاص را در مورد تحريك كردن او به جنگ با على، نكوهش كرد و در اين مورد ابيات زير را سرود: «اى حريث مگر نمى‏دانستى و اين نادانى تو چه زيانبخش بود كه على بر سواركاران برگزيده چيره است و هيچ سواركار دليرى با على نبرد نكرده مگر آن كه چنگالهاى مرگ آهنگ او كرده است…» نصر گويد: همين كه حريث كشته شد، عمرو بن حصين سكسكى به ميدان آمد و بانگ برداشت: اى ابا حسن به مبارزه بشتاب. على عليه السلام به سعيد بن قيس-  همدانى اشاره كرد كه به نبرد او برود. سعيد مقابل او رفت و شمشير بر او زد و او را كشت. نصر مى‏گويد: قبيله همدان در جنگ صفين براى يارى على عليه السلام رنج گران كشيدند. و از جمله اشعارى كه به سبب روايات فراوان در نسبت آن به امير المومنين ترديدى نمى‏توان كرد اين ابيات است:

«قوم را فراخواندم و از آن ميان گروهى از سواركاران همدان كه فرومايه نيستند دعوتم را پذيرفتند. سواركارانى از تيره‏هاى شاكر و شبام همدان كه در بامداد جنگ گوشه‏گير و درمانده نيستند…» نصر مى‏گويد: عمرو بن شمر براى من چنين نقل كرد كه سپس على عليه السلام ميان دو صف ايستاد و معاويه را فراخواند، و چون مكرر او را فراخواند معاويه گفت: بپرسيد چه مى‏خواهد. على (ع) فرمود: خوش دارم پيش من آيد تا با او فقط يك سخن بگويم. معاويه در حالى كه عمرو عاص همراهش بود مقابل على (ع) آمد.

و همينكه آن دو نزديك على رسيدند به عمرو عاص توجهى نكرد و به معاويه فرمود: واى بر تو به چه سبب بايد مردم ميان من و تو كشته شوند و به يكديگر ضربه بزنند خودت به جنگ تن به تن با من بيا هر يك از ما كه هماورد خود را كشت حكومت از-  او باشد. معاويه به عمرو نگريست و پرسيد: اى ابا عبد الله نظر تو در اين باره چيست گفت: اين مرد با تو انصاف داده است و بدان كه اگر از نبرد با او خوددارى كنى تا وقتى كه بر پشت زمين يك فرد عرب وجود دارد ننگ و نكوهش بر تو و فرزندانت جاودانه خواهد بود. معاويه گفت: اى پسر عاص هرگز چون منى در مورد خود فريب نمى‏خورد، كه به خدا سوگند هيچ دليرى هرگز با پسر ابى طالب نبرد نكرده است مگر اينكه على زمين را از خونش سيراب ساخته است. و معاويه همچنان كه عمرو همراهش بود بازگشت و به آخر صفهاى خود پيوست.

على عليه السلام كه چنين ديد خنديد و به جايگاه خويش بازگشت.نصر مى‏گويد: در روايت جرجانى چنين آمده است كه معاويه به عمرو گفت: اى واى بر تو كه چه نادان و كم خردى، با آنكه افراد قبايل عك و جذام و اشعرى‏ها از من دفاع و حمايت مى‏كنند مرا به نبرد تن به تن با او فرا مى‏خوانى نصر گويد: معاويه در باطن بر عمرو كينه به دل گرفته بود ولى در ظاهر به او گفت: اى ابا عبد الله چنين گمان دارم كه آنچه گفتى شوخى مى‏كردى. چون معاويه‏در مجلس خود نشست، عمرو خرامان آمد و كنار او نشست و معاويه چنين سرود: «اى عمرو تو با رضايت خود بر اينكه من ميان طوفان مبارزه كنم، پرده از ضمير خود برداشتى…»

عمرو گفت: اى مرد تو از دشمن خود مى‏ترسى و آن گاه خيرخواه خود را متهم مى‏كنى و در پاسخ شعر او چنين خواند: «هان اى معاويه اگر از نبرد تن به تن خوددارى و بيم كنى، همان سرچشمه همه زبونيهاست…» ابن قتيبه در كتاب عيون الاخبار خود مى‏گويد: ابو الاغر تميمى گفته است: همانگونه كه در جنگ صفين ايستاده بودم عباس بن ربيعة بن حارث بن عبد المطلب در حالى كه سراپا پوشيده از سلاح بود و فقط چشمهايش از زير روبند آهنى مانند چشمهاى افعى نر مى‏درخشيد از كنار من عبور كرد. او شمشيرى يمنى در دست داشت كه مى‏چرخاند و بر اسبى سركش سوار بود كه لگامش را استوار نكشيده بود و آن را آهسته مى‏راند. ناگاه يكى از مردم شام كه نامش عرار بن ادهم بود بر او بانگ زد: اى عباس براى نبرد تن به تن آماده شو.

عباس گفت: به شرط آنكه پياده جنگ كنيم كه اميد كمترى براى گريز باشد. مرد شامى پياده شد و اين بيت را مى‏ خواند: «اگر سوار شويد، سوار شدن بر اسبها خوى و سرشت ماست و اگر پياده شويد ما گروه پيادگانيم». عباس در حالى كه پاى خود را از ركاب بيرون مى‏ كشيد اين ابيات را مى‏خواند: «ناز و تكبر مرد سركش را كه نشان دهنده انديشه اوست، شمشير بران تو از تو باز مى ‏دارد…».سپس دنباله ‏هاى آويخته زره خود را به غلام سياهش كه اسلم نام داشت سپرد.

به خدا سوگند گويى هم اكنون به موهاى مجعد او مى‏نگرم، سپس هر يك به سوى هماورد خويش حركت كرد و من اين بيت ابو ذؤيب هذلى را به ياد آوردم كه مى‏گويد: «در حالى كه سواران ايستاده بودند آن دو پياده به نبرد پرداختند و هر دو دلير و آزموده بودند».

مردم در حالى كه لگام اسبهاى خود را در دست داشتند به سرانجام كار آن دو مى‏ نگريستند. آن دو مدتى از روز خود را به جنگ با شمشير سپرى كردند و چون زره و جامه جنگ هر دو كامل و استوار بود هيچيك بر ديگرى پيروز نشد. تا آنكه عباس متوجه شكافى در زره مرد شامى شد و دست انداخت و آنرا تا قفسه سينه‏اش دريد و سپس در حالى كه محل شكاف زره براى او آشكار بود بر او حمله كرد و چنان ضربتى زد كه ريه ‏هاى او را از هم دريد و مرد شامى سرنگون بر زمين افتاد. مردم چنان تكبيرى گفتند كه زمين زير پايشان به لرزه درآمد و عباس ميان مردم بلند مرتبه شد. ناگاه شنيدم كسى از پشت سرم اين آيه را تلاوت مى‏ كند: «با ايشان جنگ كنيد كه خداوند آنان را با دستهاى شما عذاب كند و رسوا سازد و شما را بر ايشان يارى دهد و سينه‏ هاى مردمى را كه مؤمنند شفا بخشد و خشم دلهاى ايشان را ببرد و خداوند توبه هر كس را بخواهد مى‏پذيرد و خدا داناى درست كردار است» برگشتم ديدم امير المومنين عليه السلام است. به من فرمود: اى ابا الاغر اين كسى كه با دشمن ما نبرد مى‏كرد كيست گفتم: برادر زاده شما عباس بن ربيعه بود. فرمود: آرى هموست.

سپس فرمود: اى عباس مگر تو و ابن عباس را از اينكه مركز فرماندهى خود را رها كنيد و عهده‏دار جنگ شويد منع نكردم گفت: آرى چنين بود. على فرمود: «پس چه چيزى تو را بازداشت از آنچه كه بر تو معلوم بود» گفت: اى امير المومنين آيا به نبرد تن به تن فراخوانده شوم و نپذيرم فرمود: آرى، اطاعت فرمان امامت سزاوارتر و مهمتر از پاسخ دادن به خواسته دشمن توست. على عليه السلام به خشم آمد و چين بر جبين انداخت تا آنجا كه گفتم هم اكنون به شدت اعتراض خواهد كرد،ولى خشم خود را فرو خورد و آرامش يافت و دستهاى خود را با تضرع برافراشت و عرضه داشت: پروردگارا اين رفتار عباس را بپذير و خطايش را بيامرز. من از او گذشتم تو نيز از او درگذر.

گويد: معاويه بركشته شدن عرار سخت اندوهگين شد و گفت: كجا دليرى مى‏تواند چون او جنگ و دلاورى كند آيا بايد خونش بر هدر رود. هرگز خدا نكند آيا مردى پيدا مى‏شود كه جان خود را به خدا بفروشد و خون عرار را طلب كند. دو مرد از قبيله لخم داوطلب شدند. معاويه گفت: هر دو برويد و هر كدامتان در نبرد تن به تن عباس را بكشد براى او چنين و چنان پاداشى خواهد بود. آن دو پيش عباس آمدند و او را به مبارزه فرا خواندند. او گفت: مرا سرورى است كه بايد با او رايزنى كنم.

عباس نزد على عليه السلام آمد و به او خبر داد. فرمود: به خدا سوگند معاويه براى آنكه نور خدا را خاموش كند دوست دارد هيچ بزرگ و كوچكى از بنى هاشم نباشد مگر اينكه نيزه بر شكمش زده شود، و چنين نيست، كه «نمى-  خواهد خداوند مگر آنكه نور خود را تمام كند و اگر چه كافران كراهت داشته باشند». و حال آنكه به خدا سوگند همانا مردانى از ما بر آنان چيزه خواهند شد كه آنان را به زبونى مى‏كشند تا آنجا كه به كندن چاهها مبادرت كنند و دست نياز پيش مردم برآوردند و بر بيل و ماله روى آورند. سپس فرمود: اى عباس اسلحه خودت را با من عوض كن. چنان كرد و على (ع) بر اسب عباس پريد و آهنگ آن دو مرد لخمى كرد. آن دو هيچ ترديد نكردند كه او عباس بن ربيعه است.

پرسيدند: سالارت اجازه داد على (ع) از گفتن پاسخ آرى خوددارى كرد و اين آيه را مى‏ خواند: «براى مومنانى كه ديگران با آنان جنگ مى‏كنند و بر ايشان ستم شده است اجازه جنگ داده شد و خداوند بر نصرت ايشان تواناست». يكى از آن دو به نبرد آمد، گويى على (ع) او را در ربود سپس ديگرى پيش آمد و او را هم به آن يكى ملحق ساخت و در حالى كه اين آيه را تلاوت مى ‏فرمود باز آمد: «ماه حرام در قبال ماه حرام و در قبال شكستن حرمت قصاص كنيد و هر كس بر شما تعدى كند به اندازه‏ تجاوزى كه كرده است بر او تعدى كنيد». سپس فرمود: اى عباس اسلحه خود را بگير و اسلحه مرا باز ده و اگر كسى پيش تو آمد، تو پيش من باز آى.

گويد: چون به معاويه خبر رسيد، گفت: خداوند لجبازى را زشت بداراد كه شتر جوان و سركشى است كه هيچگاه بر آن سوار نشده‏ ام. عمرو عاص گفت: اينك كه به خدا سوگند آن دو لخمى خوار و زبون شدند نه تو. معاويه گفت: اى مرد ساكت باش كه اين ساعت ساعت سخن گفتن تو نيست. عمرو گفت: بر فرض كه نباشد، خداوند آن دو را رحمت كناد و چنين نمى ‏بينم كه رحمت فرمايد. معاويه گفت: اگر چنان باشد به خدا سوگند براى تو زيانبخش‏ تر است و تو بيشتر در تنگنا خواهى بود. عمرو گفت: آن را مى ‏دانم و اگر حكومت مصر نبود سعى مى‏كردم از اين گرفتارى خود را نجات دهم. گفت: آرى حكومت مصر ترا كور كرده است و اگر آن نمى‏بود بينا و روشن ضمير بودى.

نصر بن مزاحم گويد: عمرو، از قول فضيل بن خديج براى ما نقل كرد كه مى-  گفته است: مردى از شاميان به ميدان آمد و هماورد خواست. عبد الرحمان بن محرز-  كندى طمحى به نبرد او رفت. ساعتى جنگ تن به تن كردند. آن گاه عبد الرحمان نيزه‏يى برگودى گلوى شامى زد و او را درانداخت و كشت و پياده شد تا زره و اسلحه او را از تنش بيرون آورد. ناگاه متوجه شد كه او برده سياهى بوده است.

گفت: بار خدايا جان خويش را براى مبارزه با برده سياهى به خطر انداختم. گويد: در اين هنگام مردى از قبيله عك به ميدان آمد و هماورد خواست قيس بن فهران كندى به نبرد او رفت و مهلتش نداد و نيزه بر او زد و او را كشت و اين چنين سرود: «قبيله عك در جنگ صفين بخوبى دانست كه ما چون با سواران روياروى شويم بر آنان نيزه‏هاى شرر بار مى ‏زنيم…».

گويد: عبد الله بن طفيل بكايى بر صفهاى شام حمله كرد و هنگامى كه بازگشت‏ مردى از بنى تميم كه نامش قيس بن فهد حنظلى يربوعى بود بر او حمله كرد و نيزه خود را ميان شانه‏ هاى عبد الله نهاد. يزيد بن معاويه بكايى كه پسر عموى عبد الله بن-  طفيل بود خود را به قيس رساند و نيزه‏اش را ميان شانه‏ هاى او قرار داد و گفت: به خدا سوگند اگر نيزه خود را بر او فرو برى من هم نيزه خويش را بر تو فرو خواهم برد. گفت: پيمان خدايى بر عهده تو كه اگر اين پيكان را از پشت دوستت بردارم تو هم پيكان نيزه‏ات را از پشت من بردارى. يزيد گفت: آرى اين عهد و پيمان براى تو محفوظ است. قيس سر نيزه خود را از پشت او كنار كشيد. قيس ايستاد و به يزيد گفت: از كدام قبيله‏اى گفت از بنى عامرم. گفت: خدايم فداى شما گرداند كه هر جا با شما برخورديم شما را جوانمرد و گرامى يافتيم. به خدا سوگند من آخرين تن از يازده تن تميمى هستم كه شما امروز آنان را كشتيد.

نصر گويد: مدتى پس از جنگ صفين، يزيد بر عبد الله بن طفيل خشم گرفت و ضمن گله گزارى از فداكارى خود در جنگ صفين نسبت به او ياد كرد و چنين سرود: «آيا مرا نديدى كه چگونه در صفين آنگاه كه دوستان صميمى تنهايت گذاشتند با خيرخواهى از تو حمايت كردم…» نصر گويد: ابن مقيدة الحمار اسدى كه مردى دلير و نيرومند و از سواركاران شام بود به ميدان آمد و هماورد خواست. مقطع عامرى كه پيرى فرتوت بود از جاى برخاست. على عليه السلام به او فرمود: بنشين. گفت: اى امير المومنين مرا از نبرد باز مدار كه يا او مرا مى‏كشد و شتابان به بهشت مى‏روم و در اين سالخوردگى و فرتوتى از زندگى دنيا آسوده مى‏شوم يا من او را مى‏ كشم و ترا از او آسوده مى‏ سازم.

على عليه السلام فرمود: نامت چيست گفت: مقطع. فرمود: معنى اين كلام چيست گفت: نام من «هشيم» بود زخمى سخت بر من رسيد و از آن پس مرا «مقطع» نام نهادند. على (ع) به او فرمود: براى نبرد با او برو و شتابان و و با تاخت و تاز بر او حمله كن. بار خدايا مقطع را بر ابن مقيدة الحمار نصرت ده.

مقطع بر او سخت حمله كرد و سرعت و شدت حمله چنان بود كه ابن مقيدة الحمار را به وحشت انداخت و گريخت. مقطع همچنان او را تعقيب كرد. ابن مقيدة از كنار خرگاه معاويه گذشت و معاويه او را مى‏ديد كه مقطع همچنان در پى اوست.

هر دو از محل معاويه مقدار بسيارى فراتر رفتند. چون مقطع برگشت و ابن مقيده هم پس از او باز آمد، معاويه بر او بانگ زد كه اين عراقى با شتاب ترا از ميدان به در كرد. گفت: اى امير آرى چنين كرد. سپس مقطع هم برگشت و در جايگاه خويش ايستاد.

نصر مى‏گويد: چون سال «جماعت» فرا رسيد و مردم با معاويه بيعت كردند معاويه از مقطع عامرى جويا شد. او را پيدا كردند و پيش معاويه آوردند كه پيرى سالخورده بود. همينكه معاويه او را ديد گفت: افسوس كه اگر در اين سن و سال نبودى امروز از انتقام من جان به سلامت نمى‏بردى. مقطع گفت: ترا به خدا سوگند مى‏دهم مرا بكشى و از رنج زندگى آسوده‏ام كنى و مرا به ديدار خداوند نزديك سازى. معاويه گفت: من ترا نمى‏كشم و به تو نيازى دارم. مقطع پرسيد: نيازت چيست گفت: دوست دارم مرا به برادرى بپذيرى. گفت: ما و شما در راه خدا از يكديگر جدا شده ‏ايم و با يكديگر جمع نخواهيم شد تا خداوند ميان ما و شما در آخرت حكم فرمايد.

معاويه گفت: دختر خود را به همسرى من درآور. گفت: من تقاضاى قبلى تو را كه از اين بر من سبك‏تر بود نپذيرفتم. گفت: از من صله‏اى بپذير. گفت: مرا به آنچه كه پيش توست نيازى نيست و از پيش معاويه بيرون رفت و از او چيزى نپذيرفت.

نصر مى‏ گويد: سپس مردم روياروى شدند و جنگى سخت كردند و افراد قبيله طى همراه امير المومنين جنگى نمايان كردند و رجز خواندند و پيشروى كردند و دلاوران بسيارى از ايشان كشته شدند. يك چشم بشر بن عوس طايى بركنده شد و او كه از مردان بزرگ و دليران سواركار قبيله طى بود پس از جنگ صفين از آن روز ياد مى‏ كرد و مى‏ گفت: دوست مى ‏داشتم كه كاش در آن روز كشته مى‏ شدم و كاش چشم سالم من هم چون ديگرى بركنده مى‏ شد و اين ابيات را سرود:اى كاش اين چشم من هم چون آن يكى كور مى‏شد و ميان مردم بدون عصا كش راه نمى‏رفتم…»

نصر مى‏ گويد: افراد قبيله محارب هم در آن جنگ با امير المومنين عليه السلام سخت پايدارى كردند. عنتر بن عبيد بن خالد محاربى دليرترين مردم در آن روز بود و چون ياران خود را پراكنده ديد بر آنان بانگ زد: اى گروه قيس آيا فرمانبرى از شيطان در نظرتان بهتر از فرمانبرى از رحمان است. همانا در گريز، خشم خداوند و سرپيچى از فرمانش نهفته است و در صبر و پايدارى فرمانبردارى و خوشنودى خداوند است. آيا خشم خداوند را بر رضوان او و نافرمانى را بر اطاعت او برمى‏گزينيد. همانا آسايش پس از مرگ از آن كسى است كه در حال حساب كردن جان خود در راه خدا بميرد و دست از جان بشويد.و سپس رجز خواند و چنين گفت: «جان آن كس كه به جنگ پشت كند رهايى نيابد و من آنم كه قامت فرو نمى‏آورم و نمى‏گريزم…» و چندان نبرد كرد كه سخت زخمى شد و از معركه بيرونش بردند.

نصر مى‏گويد: افراد قبيله نخع هم در آن روز همراه على عليه السلام جنگى نمايان كردند. يك پاى علقمة بن قيس نخعى قطع شد، برادرش ابى بن قيس كشته شد. پس از جنگ صفين علقمه مى‏گفت: هيچ دوست نمى‏ دارم كه پايم سالم مى‏ماند زيرا با قطع آن اميد به ثواب پسنديده‏يى از پيشگاه خداوند دارم و نيز مى ‏گفت: دوست مى‏داشتم برادرم را خواب ببينم پس او را به خواب ديدم و به او گفتم: بر سر شما چه آمد گفت: ما و مردم شام در پيشگاه خداوند سبحان اقامه حجت كرديم و ما بر آنان غالب آمديم. از هنگامى كه به عقل آمده‏ام از هيچ چيز به اندازه اين خواب شاد نشده ‏ام.

نصر، از عمرو بن شمر، از سويد بن حبة بصرى، از حضين بن منذر رقاشى نقل مى‏كند كه مى‏گفته است در آن روز پيش از شروع جنگ گروهى به حضور على (ع) آمدند و به او گفتند: ما چنين گمان مى‏كنيم كه خالد بن معمر سدوسى با معاويه مكاتبه كرده است و بيم آن داريم كه به او ملحق شود و با او بيعت كند. على عليه السلام كسى پى او و تنى چند از مردان شريف قبيله ربيعه فرستاد و آنان را فرا خواند و هنگامى‏ كه آنان را جمع كرد، نخست حمد و ثناى خدا را بر زبان آورد و سپس فرمود: اى گروه ربيعه شما ياران و پذيرندگان دعوت من و در نظرم از موثق‏ترين قبايل عربيد.به من خبر رسيده كه معاويه با اين دوست شما يعنى خالد بن معمر مكاتبه كرده است.اينك او و شما را جمع كردم تا شما را بر او گواه گيرم و سخنان من و او را بشنويد.

امير المومنين عليه السلام روى به خالد كرد و گفت: اى خالد بن معمر اگر آنچه از تو به من خبر رسيده است درست باشد من همه اين مسلمانان را كه پيش من حاضرند گواه مى‏ گيرم كه تو در امان خواهى بود تا به هر جاى عراق يا سرزمينى كه زير سلطه و حكومت معاويه نباشد بروى. و اگر بر تو دروغ بسته‏اند با سوگندهاى مطمئن دلهاى ما را برخود مطمئن ساز و آرام بخش. خالد به خدا سوگند خورد كه چنان نكرده است. و مردان بسيارى از ما گفتند: اى امير المومنين: به خدا سوگند اگر بدانيم كه چنان كرده باشد هر آينه او را مى ‏كشيم.

شقيق بن ثور سدوسى گفت: خداوند خالد بن معمر را موفق ندارد كه بخواهد معاويه و شاميان را بر ضد على و مردم عراق و قبيله ربيعه يارى دهد. زياد بن خصفة گفت: اى امير المومنين از خالد بن معمر سوگند استوار بگير كه نسبت به تو مكر نورزد. على (ع) چنان كرد و سپس برگشتند.

چون در آن روز مردم روياروى شدند و بر يكديگر حمله بردند جناح راست لشكر عراق سستى كرد و روى به گريز نهاد. على عليه السلام همراه پسرانش پيش ما آمد و چون نزديك ما رسيد با صداى بسيار بلند پرسيد: اين پرچمها از كدام قبيله است گفتيم: پرچمهاى ربيعه است. فرمود: نه كه پرچمهاى خداوند است. خداوند صاحبان شايسته آنها را از لغزش مصون و آنان را شكيبا و پايدار بدارد. سپس به من كه آن روز پرچم را بر دوش داشتم فرمود: اى جوان آيا اين پرچم خود را يك ذراع جلوتر نمى‏برى گفتم: به خدا سوگند ده ذراع هم پيش مى‏برم و شروع به پيشروى كردم. فرمود: بس است همين جا باش.

نصر گويد: عمرو از قول يزيد بن ابى الصلت تميمى براى ما نقل كرد كه مى‏ گفته است: از پير مردان قبيله بنى تميم بن ثعلبه شنيدم مى‏گفتند: پرچم همه افراد قبيله ربيعه،چه ربيعه كوفه و چه ربيعه بصره، نخست در دست خالد بن معمر سدوسى از افراد ربيعه بصره بود، ولى شقيق بن ثور كه از افراد بكر بن وائل كوفه بود با او در اين مورد رقابت و همچشمى كرد و سرانجام توافق كردند پرچم را به حضين بن منذر رقاشى كه از مردم بصره بود بسپارند و گفتند: اين جوان نژاده‏يى است، فعلا پرچم را به او بسپار تا در اين باره رايزنى كنيم و حضين در آن هنگام نوجوانى بود.

نصر مى‏گويد: عمرو بن شمر براى ما نقل كرد كه حضين بن منذر كه نوجوانى بود با پرچم ربيعه كه سرخ بود شروع به پيشروى كرد. على عليه السلام را پايدارى و دليرى او خوش آمد و اين ابيات را خواند: «اين پرچم سرخ كه سايه‏اش اين چنين به اهتزاز آمده از كيست و چون گفته شود پيش ببر، حضين آن را پيش مى‏برد…» مى‏گويم [ابن ابى الحديد]، نصر بن مزاحم تمام اين ابيات را [كه سيزده بيت است‏] از على (ع) مى‏داند. ولى راويان ديگر شش بيت اول را از على عليه السلام و بقيه را از حضين بن منذر كه پرچمدار بوده است مى‏ دانند.

نصر گويد: ذو الكلاع همراه افراد قبيله حمير و كسان وابسته به آنان در حالى كه عبيد الله بن عمر بن خطاب هم همراه چهار هزار تن از قاريان شام بود پيش آمدند.

ذوالكلاع در جناح راست حميريان بود و عبيد الله بن عمر در جناح چپ قاريان. و همگان بر افراد قبيله ربيعه كه در جناح چپ سپاه عراق بودند حمله آوردند. عبيد الله بن-  عباس هم ميان مردم ربيعه بود. حمله شاميان شديد بود و پرچمهاى ربيعه سست شد.

در اين هنگام شاميان برگشتند و فقط اندكى درنگ كردند و دوباره در حالى كه عبيد الله بن عمر از پيشتازان ايشان بود به حمله روى آوردند. عبيد الله بن عمر مى‏گفت: اى مردم شام اين قبيله عراق قاتلان عثمان و ياوران على هستند و اگر اين قبيله را در هم شكنيد انتقام خون عثمان را مى‏گيريد و على و عراقيان نابود خواهند شد. آنان حمله بسيار سختى بر مردم آوردند. مردم ربيعه جز شمار اندكى از ناتوانان‏ ايشان بقيه سخت ايستادگى و شايسته پايدارى كردند. آنچنان كه پرچمداران و خردمندان دليرشان پايدارى و جنگى نمايان و سخت كردند.

اما خالد بن معمر همين كه ديد برخى از يارانش عقب نشينى كردند او هم با آنان عقب نشست و چون ديد پرچمداران پايدار و شكيبايند پيش آنان برگشت و برگريختگان بانگ زد كه باز گردند. كسانى از قومش كه او را متهم مى‏كردند گفتند: او گريخت، ولى چون ديد ما پايدارى كرديم برگشت. خود خالد مى‏گفت: چون ديدم مردانى از ما گريختند مصلحت ديدم خود را به آنان رسانم و به جنگ برگردانم.در هر حال مرتكب كارى شبهه ناك شد.

نصر گويد: در آن جنگ تنها از قبيله عنزة چهار هزار خفتان پوش همراه قبيله ربيعه بودند.من [ابن ابى الحديد] مى‏گويم: نزد علماى سيره و تاريخ شكى نيست كه خالد بن-  معمر در باطن تباه خود دل با معاويه داشت و آن روز هم به منظور آنكه ميسره سپاه على در هم شكسته شود عقب نشينى كرد. اين موضوع را كلبى و واقدى و ديگران نوشته‏اند. اما دليل بر بد انديشى او اين است كه چون فرداى آن روز قبيله ربيعه بر معاويه و صفهاى شاميان پيروز شد، معاويه به خالد بن معمر پيام فرستاد كه: از جنگ با من خوددارى كن و حكومت خراسان تا هنگامى كه زنده باشى از تو باشد، و نيز او از جنگ خوددارى كرد و با ربيعه برگشت و دانستند كه معاويه نبض او را در دست گرفته است. شرح اين موضوع بزودى خواهد آمد.

نصر گويد: چون خالد بن معمر بازگشت و صفهاى ربيعه همان گونه كه بود استوار شد براى آنان سخنرانى كرد و چنين گفت: اى گروه ربيعه همانا كه خداوند متعال هر يك از شما را از زادگاه و وطن خويش اينجا جمع كرده است، و از آن هنگام كه خداوند زمين را براى شما گسترده است چنين اجتماعى نكرده‏ايد. اينك اگر شما دست بداريد و از نبرد با دشمن خوددارى كنيد و از صفهاى خود روى برگردانيد خداوند از كردارتان راضى نخواهد بود و از سرزنش سرزنش كننده در امان نخواهيد بود، كه بگويد: ربيعه رسوايى ببار آورد و از جنگ روى برتافت و قوم عرب از سوى او آسيب ديد.بر حذر باشيد كه امروز مسلمانان شما را نافرخنده بدانند. اگر پيشروى كنيد و در راه خدا صبر و شكيبايى ورزيد، پيشروى عادت شما و شكيبايى و پايدارى خوى شما گردد. بنابراين با نيت راست پايدارى كنيد تا پاداش داده شويد. پاداش آن كس كه آنچه را در پيشگاه خداوند است نيت كند شرف اين جهانى و گرامى داشت آن جهانى است و خداوند پاداش كسى را كه كار پسنديده كند تباه نمى‏ سازد.

مردى از ربيعه برخاست و به خالد گفت: به خدا سوگند كار ربيعه از هنگامى كه آن را به تو واگذار كرد تباه شد. به ما فرمان مى‏دهى كه روى نگردانيم و عقب نشينى نكنيم تا خونهاى خود را بريزيم و خويشتن را به كشتن دهيم مردانى از ربيعه برخاستند و با كمانهاى خويش بر آن مرد ضرباتى زدند و بر او مشت كوبيدند. خالد بن معمر گفت: او را از ميان خود بيرون كنيد كه اگر ميان شما باقى بماند زيانتان مى‏زند و اگر بيرون رود از شمار شما كاسته نمى‏شود كه او كسى نيست كه به شمار آيد يا جاى خالى را پر كند. خداوند خطيبى چون ترا اندوهگين بداراد گويى خير از تو دورى گزيده است و خداوند آنچه آوردى زشت بداراد.

نصر گويد: نبرد ميان قبيله ربيعه و حميريان و عبيد الله بن عمر شدت يافت و شمار كشتگان فزونى گرفت. عبيد الله بن عمر حمله مى‏كرد و مى‏گفت: من پاك پسر پاكم. و افراد قبيله ربيعه مى‏گفتند: نه چنين است كه تو ناپاك فرزند پاكى.آن گاه حدود پانصد سوار يا بيشتر از ياران على عليه السلام كه همگى بر سر كلاهخود داشتند و سراپا در آهن بودند و جز حدقه‏هاى چشمهايشان چيزى ديده نمى‏شد بيرون آمدند. به همان شمار از شاميان به مقابله آمدند و در حالى كه مردم زير پرچمهاى خود ايستاده بودند آن دو گروه ميان دو سپاه به جنگ پرداختند و هيچيك از عراقيان و شاميان كه بتواند گزارش كار را دهد برنگشت و همگان كشته شدند.

نصر گويد: عمرو بن شمر، از جابر از، تميم براى ما نقل كرد كه منادى شاميان بانگ برداشت: هان پاك، پسر پاك، عبيد الله بن عمر همراه ماست. و منادى عراقيان پاسخ مى‏داد كه: نه چنين است او ناپاك پسر پاك است. و منادى عراقيان مى‏گفت: هان كه پاك پسر پاك، محمد بن ابى بكر همراه ماست. منادى شاميان پاسخ مى‏داد: چنين‏ نيست، ناپاك پسر پاك است.

نصر گويد: در صفين پشته‏يى بود كه جمجمه‏هاى مردان را آنجا مى‏افكندند و به «پشته جمجمه‏ها» معروف بود، عقبة بن مسلم رقاشى از مردم شام چنين سروده است.«هرگز سوارانى دليرتر و رزمنده‏تر از سواران خود در نبرد «پشته جمجمه‏ها» نديده‏ام…» شبث بن ربعى تميمى چنين سروده است: «به جنگ صفين از بامداد پگاه تا هنگامى كه خورشيد آهنگ غروب كرد با نيزه‏هاى استوار برابر شاميان ايستاديم…»

نصر گويد: اين روز هم با هر چه در آن اتفاق افتاد سپرى شد و روز بعد كه نهم صفر بود معاويه براى مردم شام سخنرانى و آنان را به جنگ تحريض كرد و چنين گفت: همانا كارى به اين سختى و بزرگى كه مى‏بينيد رخ داده و كار به آنجا كشيده كه كشيده است. اينك چون به خواست خداوند به سوى ايشان حمله برديد، زره داران را جلو بيندازيد و كسانى را كه زره ندارند عقب بداريد. سواران را در صف و كنار يكديگر در خط مستقيم قرار دهيد و كاسه سرهاى خود را ساعتى به ما عاريه دهيد كه حق به مقطع خود رسيده و جز ظالم و مظلوم نيست.

نصر گويد: شعبى روايت كرده است كه معاويه آن روز در صفين برخاست و براى مردم سخنرانى كرد و چنين گفت: سپاس خداوندى را كه در كمال برترى و علو خويش نزديك است و در كمال نزديكى و قرب خويش متعالى است، و آشكار و نهان است و از هر ديدگاهى برتر است. او اول است و آخر و ظاهر است و باطن، حكم مى‏ كند و فيصله مى ‏بخشد، تقدير مى‏نهد و مى‏ آمرزد و هر چه خواهد انجام مى‏دهد و چون اراده فرمايد آن را بگذارند و چون آهنگ چيزى كند آن را مقدر مى‏ دارد. در آنچه مالك آن است با هيچ كس رايزنى نمى‏كند، از آنچه كند پرسيده نمى‏ شود. و حال آنكه از ديگران پرسيده شود.سپاس خداوند پروردگار جهانيان را بدانچه خوش و ناخوش داريم. همانا از مشيت و تقدير خداوند بود كه مقدرات ما را به اين سرزمين آورد و با مردم عراق روياروى داشت و ما همگان در ديدگاه خداونديم و همانا كه خداوند سبحان فرموده است: «اگر خداوند مى‏خواست پيكار نمى‏كردند ولى خداوند هر چه اراده فرمايد مى‏ كند».

اى مردم شام بنگريد كه همانا فردا با عراقيان روياروى مى‏شويد. پس بر يكى از اين سه حال باشيد: يا گروهى باشيد كه در جنگ با قومى كه بر شما ستم كرده‏اند پاداش خدايى را طلب كنيد، كه اين قوم از سرزمينهاى خود آمده و در شهر و ديار شما فرود آمده‏اند، يا گروهى باشيد كه در طلب خون خليفه و داماد پيامبر خودتان باشيد، يا قومى باشيد كه از زنان و فرزندان خود دفاع كنيد. بر شما باد به ترس از خداوند و صبر پسنديده. از خداى براى خود و شما نصرت مسألت مى‏كنم و اينكه خداوند ميان ما و قوم ما به حق گشايشى دهد و او بهترين گشايش دهندگان است.در اين هنگام ذو الكلاع برخاست و گفت: اى معاويه همانا شكيبايان گرامى هستيم كه پيش دشمن سرفرود نمى‏آوريم. فرزندان پادشاهان بزرگ هستيم، صاحبان خرد و انديشه كه به گناهان نزديك نمى‏ شوند.معاويه گفت: راست مى‏ گويى.

نصر گويد: آرايش جنگى آن روز همچون آرايش روز قبل بود. عبيد الله بن-  عمر همراه قاريان شام و در حالى كه ذو الكلاع و حميريان هم با او بودند، بر قبيله ربيعه كه در ميسره سپاه على عليه السلام قرار داشتند حمله آورد و نبردى سخت كردند.زياد بن خصفة نزد قبيله عبد القيس آمد و گفت: اگر چنين باشد پس از اين جنگ قبيله بكر بن وائل ديگر وجود نخواهد داشت كه ذو الكلاع و عبيد الله بن عمر، قبيله ربيعه را سخت به خطر انداخته‏ اند و به يارى ايشان بشتابيد و گرنه هلاك خواهند شد.افراد قبيله عبد القيس سوار شدند و چون ابرى سياه پيش آمدند و پشتيبان ميسره شدند و دامنه جنگ گسترش يافت. ذو الكلاع حميرى كشته شد مردى كه نامش خندف و از قبيله بكر بن وائل بود او را كشت. اركان قبيله حمير سست شد و پس از كشته شدن ذو الكلاع با عبيد الله بن عمر بودند و همراه او پايدارى كردند.عبيد الله بن عمر بن حسن بن على پيام داد: مرا با تو كارى است به ديدار من بيا.

حسن عليه السلام با او ديدار كرد. عبيد الله به او گفت: پدرت همه افراد قريش را سوگوار كرده است و مردم او را خوش نمى‏دارند. آيا موافقى كه او را از خلافت خلع كنيم و تو عهده‏دار حكومت شوى فرمود: به خدا سوگند اين كار هرگز صورت نخواهد گرفت. سپس فرمود: اى پسر خطاب به خدا سوگند، گويى تو را مى‏بينم كه امروز يا فردا كشته شوى. همانا كه شيطان تو را فريب داده و اين كار را در نظرت آراسته است و تو را در حالى كه بر چهره خود عطر آميخته با زعفران ماليده‏اى كه زنان شامى جايگاهت را ببينيد به جنگ آورده است و بزودى تو را خواهد كشت و رخسارت خاك آلوده خواهد شد.

نصر گويد: به خدا سوگند هنوز چيزى از سپيدى آن روز باقى بود [هوا كاملا تاريك نشده بود] كه عبيد الله بن عمر كشته شد. او در حالى كه ميان فوجى آراسته معروف به «سبز پوشان» قرار داشت و شمار آن چهار هزار تن بود و همگان جامه سبز بر تن داشتند جنگ مى‏كرد. حسن عليه السلام ناگاه مردى را ديد كه نيزه خود را به چشم كشته‏يى فرو برده و مشغول بستن پاى آن كشته به پاى اسب خود است. حسن عليه السلام به كسانى كه همراهش بودند گفت: بنگريد اين كيست مردى از قبيله همدان بود و آن كشته هم عبيد الله بن عمر بود كه همان مرد همدانى او را سر شب كشته بود و تا صبح بر سر او ايستاده بود. نصر مى‏گويد: راويان در مورد قاتل عبيد الله عمر اختلاف نظر دارند. قبيله همدان مدعى بوده است ما او را كشته‏ايم و قاتل او هانى بن خطاب همدانى است كه نيزه بر چشم او زده است و همان روايت را نقل مى‏كنند. قبيله حضر موت هم مى‏گويد: ما او را كشته‏ايم، قاتل او مالك بن عمرو حضرمى است. قبيله بكر بن وائل هم مى‏گويد: ما او را كشته‏ايم و محرز بن صحصح كه از خاندان تيم اللات بن ثعلبه است او را كشته و شمشيرش را كه نامش وشاح بوده به غنيمت گرفته است.چون سال جماعت فرا رسيد معاويه آن شمشير را از قبيله ربيعه كوفه مطالبه كرد. گفتند: مردى به نام محرز بن صحصح از قبيله ربيعه بصره او را كشته است.معاويه كسى پيش او فرستاد و شمشير را از او گرفت.

نصر گويد: و روايت شده است كه قاتل عبيد الله بن عمر، حريث بن جابر حنفى‏ است. اين مرد در جنگ صفين همراه على عليه السلام و سالار قبيله حنيفه بود.عبيد الله بن عمر بر صف آنان حمله برد و چنين رجز مى‏خواند: «من عبيد الله پرورده عمرم كه از همه گذشتگان و در خاك آرميدگان قريش جز پيامبر خدا و آن پير مرد سپيده چهره بهتر است…» حريث بن جابر حنفى بر او حمله كرد و چنين مى‏گفت: «قبيله ربيعه به يارى حق شتافت و حق آيين اوست…».و نيزه بر عبيد الله زد و او را كشت.

نصر گويد: كعب بن جعيل تغلبى كه شاعر شاميان بوده است، عبيد الله عمر را با اين ابيات مرثيه گفته است: «هان كه بايد چشم‏ها بر جوانمردى بگريد كه در صفين سوارانش رفتند و او ايستاده بود. به جاى همسرش، اسماء، شمشيرهاى وائل را در آغوش گرفت.چه جوانمردى بود. كاش تيرهاى كشنده نسبت به او خطا مى‏كرد…» مى‏ گويم [ابن ابى الحديد]: اين شعر را كعب بن جعيل پس از برافراشتن قرآنها و حكميت سروده و به عادت شاعران، موضوعات گذشته را كه در آن جنگ اتفاق افتاده بوده است تذكر داده است. ضمير جمع مونث «هن» كه در اين شعر آمده است به زنان عبيد الله برمى‏ گردد.

اسماء دختر عطارد بن حاجب بن زراره تميمى و بحريه دختر هانى بن قبيصه شيبانى همسر او بودند كه هر دو را در اين جنگ همراه خود آورده بود تا به چگونگى جنگ كردن او بنگرند و آن دو پياده ايستاده بودند و مى‏نگريستند. در مصراع سوم هم نام اسماء دختر عطارد را آورده است. و اين شعر دلالت بر آن دارد كه قبيله ربيعه عبيد الله بن عمر را كشته است، نه همدان و حضرموت.همچنين آنچه كه ابراهيم بن ديزيل همدانى در كتاب صفين خود روايت كرده است بر همين موضوع دلالت دارد. او مى‏گويد: قبيله ربيعه كوفه كه زياد بن-  خصفه بر آن فرماندهى داشت در آن روز بر عبيد الله بن عمر بشدت حمله كرد.

معاويه هم ميان مردم قرعه كشيده بود و قرعه عبيد الله براى جنگ با ربيعه درآمده‏ بود و ربيعه او را كشت. پس از جنگ چون خواستند خيمه زياد بن خصفه را بر پا كنند براى يك گوشه از طنابها ميخ پيدا نكردند و آن ريسمان را بر پاى جسد عبيد الله بستند. جسد او كنارى افتاده بود، آن را كشيدند و ريسمان را بر پايش بستند. هر دو همسرش آمدند و كنار جسدش ايستادند، بر او گريستند و فرياد برآوردند. زياد بن خصفة از خيمه بيرون آمد. به او گفتند: اين بحريه دختر هانى بن قبيصه شيبانى و از عمو زادگان توست. زياد به او گفت: اى برادر زاده چه حاجتى دارى گفت: جسد شوهرم را به من بسپار. گفت: آرى آن را بردار. استرى آوردند و جسد را بر آن سوار كرد.گفته ‏اند هر دو دست و پاى عبيد الله در حالى كه جسدش بر پشت استر بود به زمين كشيده مى‏ شد.

نصر مى‏گويد: ديگر از اشعار كعب بن جعيل كه در رثاى عبيد الله بن عمر سروده اين ابيات است: «چون ابر مرگ، كه از آن خون و مرگ مى‏چكيد، براى عبيد الله آشكار شد چنين گفت: اى قوم من صبر و پايدارى كنيد…» صلتان عبدى هم ضمن اشعار خود از كشته شدن عبيد الله بن عمر و اينكه حريث بن جابر حنفى او را كشته است ياد كرده و چنين سروده است: «اى عبيد الله تو همواره بر جنگ با قبيله بكر حريص بودى و همواره به آنان بيم و تهديد عرضه مى‏داشتى…» نصر گويد: در مورد ذو الكلاع پيش از اين خبر كشته شدن او را و اينكه قاتل او خندف بكرى است آورديم.

عمرو بن شمر، از جابر براى ما نقل كرد كه مى‏ گفته است: چون آن روز ذو الكلاع حميرى همراه فوجى بزرگ از حميريان به صفهاى عراقيان حمله آورد، ابو شجاع حميرى كه از خردمندان آن قبيله و همراه على عليه السلام بود بر آنان بانگ زد: اى گروه حمير دستهايتان بريده باد آيا معاويه را از على عليه السلام بهتر مى‏ بينيد.خداى كوشش شما را به گمراهى كشاند. وانگهى تو اى ذوالكلاع چنين مى‏پنداشتيم كه تو سوداى دين داشته باشى.

ذو الكلاع گفت: اى ابو شجاع از اين سخن درگذر به خدا سوگند نيك مى‏دانم كه معاويه برتر از على عليه السلام نيست، ولى من براى خون عثمان جنگ مى‏كنم. گويد: ذوالكلاع در آن جنگ در آوردگاه كشته شد و خندف بن بكر بكرى او را كشت. نصر گويد: عمرو، از حارث بن حصيره براى ما نقل كرد كه پسر ذو الكلاع كسى پيش اشعث بن قيس فرستاد و از او خواست جسد پدرش را به او تسليم كند.

اشعث گفت: بيم آن دارم كه امير المومنين مرا در اين باره متهم كند. اين كار را از سعيد بن قيس كه در جناح راست لشكر است بخواه. پسر ذو الكلاع پيش معاويه رفت و از او اجازه رفتن به لشكرگاه على عليه السلام را خواست تا جسد پدرش را ميان كشتگان جستجو كند. معاويه به او گفت: على از اينكه كسى از ما به لشكرگاه او برود جلوگيرى كرده است و مى‏ترسد كه مبادا افراد سپاهش را بر او تباه كنند. پسر ذوالكلاع برگشت و كسى پيش سعيد بن قيس فرستاد و از او در اين مورد اجازه خواست.

سعيد گفت: ما ترا از وارد شدن به لشگرگاه خود منع نمى‏ كنيم و امير المومنين اهميتى نمى‏دهد كه كسى از شما وارد لشكر گاهش شود، در آى. او از جانب ميمنيه وارد شد و گشت و جسد پدرش را پيدا نكرد. آن‏گاه به جانب ميسره آمد و جستجو كرد و پيدا نكرد. سرانجام آن را در حالى يافت كه پايش را به يكى از ريسمانهاى خيمه ‏يى بسته بودند. او آمد و كنار در خيمه ايستاد و گفت: اى اهل خيمه سلام بر شما باد پاسخ داده شد: و بر تو سلام. گفت: آيا به ما در مورد برخى از ريسمانهاى خيمه خود اجازه مى ‏دهيد-  و فقط برده سياهى همراهش بود نه كس ديگرى-  گفتند: آرى به شما اجازه داديم و افزودند: در پيشگاه خداوند و از شما پوزش مى‏خواهيم، چه اگر ستم او بر ما نمى‏بود با او اين چنين كه مى ‏بينيد نمى‏ كرديم.

پسرش پياده شد و ديد جسد پدرش كه بسيار تنومند بود آماس كرده است و نتوانست آن را از زمين بردارد. گفت آيا جوانمردى كه يارى كند پيدا مى‏شود خندف بكرى بيرون آمد و به آن دو گفت: كنار برويد. پسر گفت: اگر كنار برويم چه كسى او رابر مى‏دارد گفت: قاتل او آن را برخواهد داشت. خندف جسد ذو الكلاع را برداشت و بر پشت استرى نهاد و با ريسمان بست و آن دو نفر جسد را بردند.

نصر گويد: هنگامى كه ذو الكلاع كشته شد معاويه گفت: من از كشته شدن او بيشتر از فتح مصر-  اگر آنرا مى ‏گشودم-  شادمانم. و اين بدان سبب بود كه ذو الكلاع در مورد برخى از فرمانهايى كه معاويه مى‏داد ايستادگى مى‏ كرد.

نصر گويد: و چون ذو الكلاع كشته شد جنگ شدت يافت و افراد قبايل عك و لخم و جذام و اشعرى‏ها كه همگان از سپاه شام بودند بر قبيله مذحج عراق حمله كردند و معاويه آن قبايل را مقابل مذحج قرار داده بود. در اين هنگام منادى قبيله عك چنين ندا مى‏داد: «واى بر حال مادر مذحجيان از حمله عك كه مادرشان را رها مى‏كنيم تا بر ايشان بگريد…» منادى مذحج بانگ برداشت كه ايشان را پى كنيد. يعنى به ساقها و پاشنه‏هاى آنان كه جاى بستن خلخال است شمشير بزنيد. و مذحجيان ساقهاى آنان را مى‏زدند كه مايه درماندگى عموم ايشان بود. و چون آسياى آنان به گردش آمد و اسبان و سواران در خون فرو مى‏افتادند منادى قبيله جذام بانگ برداشت: اى مذحجيان خدا را، خدا را، در مورد جذام، آيا پيوند خويشاوندى را ياد نمى‏كنيد شما كه افراد گرامى قبايل لخم و اشعرى‏ها و خاندان ذو حمام را نابود كرديد. خرد و بردبارى‏ها كجاست اين زنانند كه بر سران قوم مى‏ گريند.منادى قبيله عك نداد: اى گروه عك امروز كه خواهى دانست خبر آن چگونه است چه جاى فرار است شما كه مردمى پايداريد. همچون پى ساختمان مجتمع و استوار باشيد كه مبادا قبيله مضر بر شما سرزنش كند و نتواند سنگ استوارتان را از جاى تكان دهد.

منادى اشعرى‏ها بانگ برداشت: اى مذحجيان اگر مرگ شما را نابود كند فردا براى زنان چه كسى خواهد بود خدا را، خدا را، در مورد حفظ حرمتها، آيا زنان و دختران خود را به ياد نمى‏آوريد آيا نبرد با ايرانيان و روميان و تركان را از ياد برده‏ايد گويى خداوند در مورد شما فرمان به هلاك داده است.گويد: با اين وجود، قوم گلوى يكديگر را مى‏بريدند و با چنگ و دندان به جان هم افتاده بودند.

نصر گويد: عمرو بن زبير براى من نقل كرد و گفت: خودم از حضين بن منذر شنيدم مى‏ گفت: على عليه السلام در آن روز پرچم قبيله ربيعه را به من سپرد و فرمود: اى حضين در پناه نام خدا حركت كن و بدان كه هرگز پرچمى مانند اين پرچم فراز سرت به اهتزاز نيامده است كه اين پرچم رسول خدا (ص) است.

حضين گويد: ابو عرفاء جبلة بن عطيه ذهلى پيش من آمد و گفت: آيا موافقى پرچم خود را به من بدهى كه آن را بر دوش گيرم و نام نيك آن براى تو و پاداش آن براى من باشد گفتم: عمو جان مرا به شهرت و نيكنامى بدون پاداش چه نيازى است گفت در عين حال از اين كار هم بى ‏نياز نيستى، لطف كن و پرچمت را ساعتى به عمويت عاريه بده كه بزودى به دست خودت باز مى‏ گردد. من دانستم كه او تن به مرگ داده و مى-  خواهد در حال جهاد كشته شود. به او گفتم: اين پرچم را بگير و او گرفت. و سپس به ياران خود چنين گفت: انجام كارهاى بهشت همگى سخت و دشوار و كارهاى دوزخ همگى سبك و پليد است. همانا به بهشت جز افراد صابر و شكيبا كه خود را در انجام فرايض و فرمان خداوند پايدار داشته‏اند وارد نمى‏شوند و هيچ فريضه‏اى از فرايض خداوند بر بندگان سخت‏تر از جهاد نيست و پاداش آن هم در پيشگاه خداوند از همه عبادات بيشتر است. بنابراين همينكه ديديد من حمله كردم شما هم حمله كنيد. واى بر شما مگر مشتاق بهشت نيستيد مگر دوست نمى‏داريد كه خداوند شما را بيامرزد او حمله كرد و يارانش نيز حمله بردند و جنگى سخت كردند.

ابو عرفاء كشته شد. رحمت خدا بر او باد. و قبيله ربيعه پياپى حمله‏ هاى سختى بر صفهاى شاميان كردند و آن را در هم شكستند. مجزاءة بن ثور چنين رجز مى‏خواند: «بر آنان شمشير مى‏زنم ولى معاويه چشم دريده و شكم گنده را نمى‏بينم…» نصر گويد: حريث بن جابر آن روز ميان دو صف در خيمه‏يى سرخ فرود آمده بود و به عراقيان شير و آب آميخته با آرد پخته براى نوشيدن، و گوشت و تريد براى خوردن عرضه مى‏داشت، هر كس مى ‏خواست مى‏خورد و مى‏ نوشيد، شاعر عراقيان در اين باره گفته است: «اگر حريث بن جابر در صحرايى خشك قرار گيرد همانا دريايى در آن صحرا روان خواهد شد».

مى ‏گويم [ابن ابى الحديد]: اين حريث بن جابر همان كسى است كه كارگزار زياد بر همدان بود و معاويه پس از سال جماعت در مورد او به زياد نوشت: اورا از كار بر كنار كن كه هرگاه ايستادگى‏هاى او را در صفين به خاطر مى‏آورم، در سينه‏ام شررى احساس مى‏كنم. زياد براى معاويه نوشت: اى امير المومنين كار را بر خود آسان بگير. و حريث به آن درجه از شرف رسيده است كه كارگزارى، بر او چيزى نمى‏افزايد و بر كنارى از او چيزى نمى‏ كاهد.

نصر گويد: آن روز مردم با شمشيرها چندان ضربه زدند كه مانند داس خميده و سرانجام خرد و متلاشى شد و با نيزه‏ها چندان نواختند كه چوبه‏ هاى آن شكسته و سرنيزه‏ها پاشيده و جدا شد. سپس در مقابل يكديگر زانو زدند و خاك بر چهره يكديگر مى‏پاشيدند. آن گاه دست به گريبان شدند و با چنگ و دندان به جان هم افتادند و سرانجام سنگ و كلوخ به يكديگر پرتاب كردند و سپس از يكديگر جدا شدند. پس از جدايى گاه مردى عراقى از كنار شاميان مى‏ گذشت و مى ‏پرسيد: براى رسيدن به پرچمهاى فلان قبيله از كدام راه بايد بروم پاسخ مى ‏دادند: از آن راه، و خدايت هدايت نفرمايد گاه مردى شامى از كنار عراقيان مى‏ گذشت و مى‏پرسيد: براى رسيدن به پرچمهاى فلان قبيله از كدام راه بايد برويم پاسخ مى‏دادند: از فلان راه، خدايت حفظ نكند و عافيت نبخشد نصر گويد: معاويه به عمرو عاص گفت: اى ابا عبد الله آيا مى‏بينى كار ما به كجا كشيده است به نظر تو فردا عراقيان چه خواهند كرد و ما در معرض خطر بزرگى قرار داريم. عمرو عاص گفت: اگر قبيله ربيعه فردا هم همانگونه برگرد على عليه السلام فراهم آيند كه شتران بر گرد شتر نر خود جمع مى‏شوند، چابكى راستين، دليرى و هجومى سخت از آنان خواهى ديد و كارى غير قابل جبران خواهد بود. معاويه گفت: اى ابا عبد الله آيا رواست كه ما را چنين بترسانى گفت: از من سوالى كردى پاسخت دادم. چون بامداد روز دهم فرا رسيد قبيله ربيعه چنان على عليه السلام را ميان خود گرفته بودند كه سپيده چشم سياهى آن را.

نصر گويد: عمرو براى من گفت: على عليه السلام بامداد آن روز آمد و ميان پرچمهاى قبيله ربيعه ايستاد. عتاب بن لقيط بكرى كه از خاندان قيس بن ثعلبه بود گفت: اى گروه ربيعه امروز از على حمايت كنيد كه اگر ميان شما به او آسيبى برسد رسوا مى‏شويد. مگر نمى‏بينيد كه او زير پرچمهاى شما ايستاده است شقيق بن ثوربه آنان گفت: اى گروه ربيعه اگر به على آسيبى برسد در حالى كه يك تن از شما زنده باشد براى شما نزد اعراب عذرى باقى نخواهد بود. بنابراين امروز از او دفاع كنيد و با دشمن خود مردانه روياروى شويد و اين ستايش زندگى است كه به دست خواهيد آورد. افراد ربيعه همپيمان شدند و سوگند استوار خوردند، و هفت-  هزار تن متعهد شدند كه هيچيك از ايشان پشت سر خود ننگرد تا همگان به خرگاه معاويه برسند و آن روز چنان جنگ سختى كردند كه پيش از آن نكرده بودند، و آهنگ خيمه و خرگاه معاويه نمودند. او همينكه ديد ايشان پيشروى مى‏كنند اين بيت را خواند: «چون مى‏گويم قبيله ربيعه پشت به جنگ كرد، فوجهايى از آن همچون كوههاى استوار رو به ميدان مى ‏آورد».

سپس به عمرو عاص گفت: چه صلاح مى‏بينى گفت: عقيده‏ام اين است كه نسبت به داييهاى من امروز بزهكارى نكنى. معاويه برخاست و سراپرده و بارگاه خود را خالى كرد و در حال گريز به سراپرده‏هايى كه پشت سر مردم و جبهه بود پناه برد. مردم ربيعه سراپرده و بارگاه او را غارت كردند. معاويه به خالد بن معمر پيام فرستاد: تو پيروز شدى و اگر اين پيروزى را ناتمام بگذارى حكومت خراسان از تو خواهد بود. و خالد جنگ را متوقف ساخت و به افراد ربيعه گفت: شما سوگند خود را برآورديد و كافى است. چون سال جماعت فرا رسيد و مردم با معاويه بيعت كردند خالد را به حكومت خراسان گماشت و او را به آن سامان گسيل داشت و خالد پيش از آنكه به خراسان برسد درگذشت.

نصر مى‏گويد: در روايت عمر بن سعد چنين آمده است: كه على عليه السلام پس از آنكه با ياران خود نماز صبح گزارد آهنگ دشمن كرد و چون او را ديدند كه بيرون آمد، آنان هم با حمله خود به استقبال او آمدند و جنگى سخت كردند. آن گاه سواران شامى به سواران عراقى حمله كردند و راه را بر حدود هزار تن-  يا بيشتر-  از ياران على بستند و آنان را محاصره كردند و ميان ايشان و يارانشان حائل شدند آن چنان كه ياران على ايشان را نمى‏ديدند. على عليه السلام ندا داد آيا مردى هست كه جان خود را در راه خدا و دنيايش را به آخرتش بفروشد مردى از قبيله جعف كه نامش عبد العزيز بن حارث بود و سراپا پوشيده از آهن و بر اسب سياهى همچون زاغ سوار بود جلو آمد، چيزى از او جز چشمانش ديده نمى ‏شد، گفت: اى امير المومنين فرمان خود را به من بگو و به خدا سوگند به هيچ كارى فرمان نخواهى داد مگر آنكه انجامش مى‏ دهم.

على عليه السلام چنين گفت: «كار دشوارى را كه فراتر از ديندارى و راستى است پذيرا شدى و برادران وفادار اندك‏اند…» اى ابا الحارث خداوند نيرويت را استوار بدارد بر شاميان حمله كن و خود را به يارانت برسان و به آنان بگو: امير المومنين سلامتان مى‏رساند و مى‏گويد: همانجا كه هستيد تهليل و تكبير گوييد، ما هم اينجا تهليل و تكبير مى‏گوييم و شما از سوى خود حمله بريد ما هم از سمت خود بر شاميان حمله مى‏ كنيم.

مرد جعفى چنان بر اسب خود تازيانه زد كه بر سر سمهاى خود ايستاد و بر شاميانى كه ياران على عليه السلام را محاصره كرده بودند حمله كرد، ساعتى نيزه زد و جنگ كرد سرانجام براى او راه گشودند و به يارانش رسيد. آنان همين كه او را ديدند بشارت و مژده يافتند و گفتند: امير المومنين چه كرد و در چه حال است گفت: خوب است. بر شما سلام مى‏رساند و مى‏گويد: شما تهليل و تكبير گوييد و از جانب خود سخت حمله كنيد، ما هم تهليل و تكبير مى‏گوييم و از جانب خويش سخت حمله خواهيم كرد. آنان همان گونه كه فرمان داده بود تهليل و تكبير گفتند و حمله كردند.

على عليه السلام هم با ياران خود تهليل و تكبير گفتند و بر ميان صفهاى شاميان حمله بردند. شاميان خود را از محاصره شدگان كنار كشيدند و آنان بدون آنكه يك كشته دهند از محاصره بيرون آمدند و حال آنكه از شاميان حدود هفتصد سوار كار كشته شد.

على عليه السلام فرمود: امروز بزرگترين دلير مردم كه بود گفتند: تو اى امير المومنين. فرمود: هرگز، بلكه آن مرد جعفى بود.

نصر مى‏گويد: على عليه السلام هيچيك از قبايل را همتاى ربيعه نمى‏دانست و اين كار بر قبيله مض

نصر مى‏گويد: على عليه السلام هيچيك از قبايل را همتاى ربيعه نمى‏دانست و اين كار بر قبيله مضر گران آمد. براى ربيعه بدگويى مى‏كردند و آنچه در سينه داشتند آشكار مى‏ساختند. حضين بن منذر رقاشى هم اشعارى سرود كه آنان را به خشم آورد و از جمله آن ابيات اين بيت است: «قبيله مضر ديدند كه ربيعه فراتر از ايشان، مورد مهر على قرار دارند و صاحب فضيلتند…» ابو طفيل عامر بن وائله كنانى، عمير بن عطارد بن حاجب بن زراره تميمى، قبيصة بن جابر اسدى و عبد الله بن طفيل عامرى با سران و سرشناسان قبايل خود برخاستند و حضور على عليه السلام آمدند. ابو طفيل شروع به سخن كرد و گفت: اى امير المومنين به خدا سوگند ما نسبت به قومى كه خداوند آنان را به خير و محبت تو مخصوص فرموده است رشك نمى‏بريم، ولى اين قبيله ربيعه چنين پنداشته‏اند كه آنان نسبت به تو از ما سزاوارترند. اينك چند روزى ايشان را از جنگ كردن معاف بدار و براى هر يك از ما روزى را قرار بده كه در آن جنگ كند، زيرا هنگامى كه همگان جنگ مى‏كنيم جنگاورى و دليرى ما بر تو مشتبه مى‏شود. على عليه السلام فرمود: آرى آنچه مى‏خواهيد پذيرفته است و به ربيعه فرمان داد از جنگ دست بدارند. آنان در قبال يمنى‏هاى شاميان بودند.

فرداى آن روز بامداد ابو طفيل عامر بن وائله همراه قوم خود كه از قبيله كنانة و گروهى بسيار بودند آماده جنگ شدند. ابو طفيل پيشاپيش سواران حركت مى‏كرد و مى‏گفت: نيزه و شمشير بزنيد و سپس حمله كرد و اين رجز را مى‏خواند: «قبيله كنانة در جنگ خود ضربه زد و خداوند در قبال آن بهشت را به او پاداش دهاد…» جنگى سخت كردند و سپس ابو الطفيل نزد على عليه السلام برگشت و گفت: اى امير المومنين تو ما را خبر دادى كه شريف‏ترين كشته شدن شهادت و پر بهره‏ترين كارها صبر و پايدارى است. به خدا سوگند چندان پايدارى كرديم كه گروهى از ماكشته شدند. كشتگان ما شهيدند و زندگان ما سعادتمند. اينك بايد بازماندگان خون كشتگان را مطالبه كنند. همانا برگزيدگان ما از ميان رفته و رسوبات ما باقى مانده ‏اند.ليكن ما دينى داريم كه دستخوش هوس نمى‏شود و ايمانى داريم كه دچار شك و ترديد نمى‏ گردد.

على عليه السلام هم او را به نيكى ستود.بامداد روز دوم، عمير بن عطارد با گروه بنى تميم به ميدان رفت. عمير سرور مضريان كوفه بود و گفت: اى قوم من گام از پى گام ابو الطفيل مى‏نهم، شما هم كار كنانة را تعقيب كنيد. سپس پرچم خويش را پيش برد و چنين رجز خواند: «همانا تميم در جنگ خود ضربه سنگين زد و دليرى و خطر تميم بس بزرگ است…» و سپس با رايت خويش چندان ضربه زد كه آن را گلگون ساخت. يارانش هم تا شبانگاه جنگى سخت كردند. عمير همچنان كه سلاح بر تن داشت پيش على عليه السلام برگشت و گفت: اى امير المومنين من نسبت به فداكارى مردم خوشبين بودم و ديدم كه بيشتر از خوشبينى من پايدارى و از هر سو جنگ كردند و دشمن را سخت به زحمت انداختند و به خواست خداوند از عهده آنان بيرون خواهند آمد.بامداد روز سوم، قبيصة بن جابر اسدى همراه بنى اسد به ميدان آمد و به ياران خود گفت: اى بنى اسد من كارى كمتر از دو دوست خود نخواهم كرد و شما خود دانيد. با پرچم خويش جلو رفت و اين رجز را مى‏خواند: «بنى اسد در جنگ خود دليرانه پايدارى كرد و زير گرد و خاك آوردگاه كسى همچون او نيست…» او با دشمن تا فرا رسيدن شب جنگ كرد و سپس بازگشتند.بامداد روز چهارم، عبد الله بن طفيل عامرى همراه گروه هوازن به ميدان رفت و تا شب با دشمن نبرد كرد و سپس باز گشتند.

نصر گويد: بدينگونه افراد قبيله مضر داد خويش را از ربيعه گرفتند و ارزش مضر آشكار و اهميت و رنج آن شناخته شد. ابو الطفيل در اين باره چنين سروده است: «كنانة در پيكار دليرى كرد. قبايل تميم و اسد و هوازن هم به روز جنگ‏دليرى كردند و هيچيك از ما و ايشان سستى نكرد…» نصر گويد: عمرو، از اشعث بن سويد، از كردوس نقل كرد كه مى‏گفته است: عقبة بن مسعود، كارگزار على عليه السلام، براى سليمان بن صرد خزاعى كه همراه على (ع) در صفين بود چنين نوشت: اما بعد، همانا ايشان «اگر بر شما پيروز شوند، شما را سنگسار مى‏كنند يا به كيش خودشان برمى‏گردانند و در آن صورت هرگز رستگار نخواهيد شد». بر تو باد به جهاد و پايدارى همراه امير المومنين. و السلام.

نصر گويد: عمر بن سعد و عمرو بن شمر هر دو، از جابر، از ابو جعفر [امام باقر عليه السلام‏] نقل مى‏ كردند كه مى‏ گفته است: على عليه السلام در جنگ صفين برخاست و براى مردم خطبه ايراد كرد و چنين گفت: «سپاس خداى را بر نعمتهاى فراوانش كه به همه آفريدگان از نيك و بد ارزانى داشته است و بر دلايل رساى او كه براى همه آفريدگان، چه آن كس كه اطاعت او كند و چه آن كس كه نافرمانى كند، اقامه نموده است. اگر رحمت آورد به فضل و منت اوست و اگر عذاب كند نتيجه كار خود بندگان است، كه خداى ستمگر بر بندگان نيست.او را بر نيك آزمايى و آشكار كردن نعمتها مى‏ ستايم و در هر چه از كار اين جهانى و آن جهانى كه بر ما دشوار آيد از او يارى مى‏ جويم و بر او توكل مى‏كنم و خداى بسنده ‏ترين كارگزار است.

و سپس گواهى مى‏دهم كه خدايى جز پروردگار يگانه بى‏انباز نيست و گواهى مى‏دهم كه محمد بنده و فرستاده اوست كه او را براى هدايت و با دين حق گسيل داشته است و بر او كه شايسته آن كار بوده است راضى‏ شده است و او را براى تبليغ رسالت خود برگزيده و رحمتى از خود بر آفريدگان خويش قرار داده است. او همچنان كه خداى از سرشتش آگاه بود نرمخوى مهربان و از همه خلق خدا نژاده‏تر و نكوچهره ‏تر و بخشنده‏ تر و نسبت به پدر و مادر نيكوكارتر و بر پيوند خويشاوندى مواظب‏تر و از همگان به دانش برتر و به بردبارى پرمايه‏تر و بر عهد و پيمان امين‏تر و وفادارتر بود. هرگز مسلمان و كافرى مدعى نشد كه از او ستمى ديده باشد، بلكه ستم مى‏ديد و مى ‏بخشيد و قدرت انتقام پيدا مى‏كرد و گذشت مى‏نمود. تا آنكه او كه درود و سلام خدا بر او باد در حالى كه مطيع فرمان خدا و بر آنچه به او مى‏رسيد صابر بود و در راه خدا آن چنان كه حق آن است جهاد كننده بود، در گذشت و مرگش فرا رسيد، درود و سلام خدا بر او باد.درگذشت او بر همه مردم زمين چه نكوكار و چه تبهكار بزرگترين مصيبت بود.

سپس كتاب خدا را ميان شما بر جاى گذاشت كه شما را به اطاعت خدا فرمان مى‏ دهد و از نافرمانى او باز مى‏ دارد. همانا پيامبر (ص) با من عهدى فرموده است كه از آن سرپيچى نخواهم كرد. اينك با دشمن خود روياروى شده‏ايد و بخوبى دانسته‏ايد كه سالارشان منافق است و آنان را به دوزخ فرا مى‏خواند، و حال آنكه پسر عموى پيامبرتان با شما و ميان شماست و شما را به بهشت و اطاعت فرمان خداوندتان و عمل به سنت پيامبرتان فرا مى‏ خواند. هرگز كسى كه پيش از هر مرد نماز گزارده و هيچ كس در نماز گزاردن با پيامبر بر او پيشى نگرفته است و از شركت-  كنندگان بدر است نمى‏تواند با معاويه كه اسير جنگى آزاد شده و پسر اسير جنگى آزاد شده است برابر باشد به خدا سوگند كه ما بر حقيم و آنان بر باطلند و مبادا كه آنان بر باطل خويش مجتمع باشند و شما از حق خويش پراكنده شويد و سرانجام باطل آنان بر حق شما پيروز شود: «با آنان جنگ كنيد تا خداوندشان با دستهاى شما شكنجه كند» و اگر شما چنين نكنيد خداوند آنان را به دست كسان ديگرى غير از شما عذاب خواهد كرد.

يارانش برخاستند و گفتند: اى امير المومنين هر گاه مى‏خواهى ما را به جنگ دشمن ما و دشمن خودت ببر كه به خدا سوگند ما كسى را با تو عوض نمى‏كنيم، بلكه همراه تو مى‏ميريم و همراه تو زندگى مى‏كنيم. على عليه السلام به آنان فرمود: سوگند به كسى كه جان من در دست اوست هنگامى كه با همين شمشير خود در پيشگاه‏پيامبر ضربه مى‏زدم به من نگريست و فرمود: «شمشيرى جز ذو الفقار و جوانمردى جز على نيست» و نيز به من فرمود: «اى على تو نسبت به من همچون هارونى نسبت به موسى، جز آنكه پس از من پيامبرى نباشد. و «اى على مرگ و زندگى تو با من است». به خدا سوگند دروغ نگفت و دروغ نگفتم، نه گمراه شدم و نه كسى به وسيله من گمراه شد. و آنچه پيامبر با من عهد فرمود فراموش نكرده‏ام و من بر دليلى روشن از پروردگار خود و بر راه روشن هستم و سخن پيامبر را حرف به حرف باز گفتم. آن گاه به سوى دشمن تاخت و از هنگام برآمدن خورشيد تا آن گاه كه سرخى پايان روز ناپديد شد جنگ كردند و در آن روز نمازشان [ناگزير] جز تكبير گفتن نبود.

نصر گويد: عمرو بن شمر، از جابر، از شعبى، از صعصعة بن صوحان نقل مى‏كرد كه مى‏ گفت: روزى از روزهاى صفين مردى از خاندان ذويزن قبيله حمير كه نامش كريب بن صباح بود و ميان شاميان در آن هنگام هيچ كس از او در دليرى و نيرومندى نام‏آورتر نبود به ميدان آمد و هماورد خواست. مرتفع بن وضاح زبيدى به نبرد او رفت. كريب او را كشت و سپس بانگ برداشت: چه كسى به نبرد مى‏آيد حارث بن-  جلاح به نبرد او رفت. او را هم كشت. و سپس بانگ برداشت: چه كسى به نبرد مى‏آيد عابد بن مسروق همدانى به نبرد او رفت. كريب او را هم كشت.

سپس جسد آن سه را بر يكديگر نهاد و به ستم و دشمنى پاى بر آنها نهاد و بانگ برداشت: ديگر چه كسى نبرد مى‏ كند على عليه السلام خود به نبرد او آمد و او را ندا داد: اى كريب من ترا از خداوند و قويدستى و انتقامش بر حذر مى‏دارم و ترا به سنت خداوند و سنت پيامبرش فرامى‏خوانم. اى واى بر تو مبادا معاويه ترا به دوزخ افكند. پاسخ او اين بود كه: چه بسيار اين سخن را از تو شنيده ‏ام، ما را به آن نيازى نيست. هر گاه‏ مى‏ خواهى پيش آى. كيست كه شمشير مرا كه نشان آن چنين است به جان خريدارى كند على (ع) لا حول و لا قوة الا بالله بر زبان آورد و سپس آهنگ او كرد و مهلتش نداد و چنان ضربتى بر او زد كه كشته بر خاك افتاد و در خون غوطه‏ور شد.

على (ع) باز هماورد خواست. حارث بن وداعه حميرى آمد. او را كشت و باز هماورد خواست. مطاع بن مطلب عنسى آمد. او را هم كشت و ندا داد: چه كسى به نبرد مى‏آيد هيچ كس به نبردش نيامد. ندا داد: اى گروه مسلمانان «ماه هاى حرام را برابر ماههاى حرام داريد كه اگر حرمت آن را نگاه ندارند شما نيز قصاص كنيد. پس هر كس با ستم بر شما دست يازد به اندازه تجاوزى كه روا داشته به او تعدى كنيد و از خداى بترسيد و بدانيد كه خداوند همراه پرهيزگاران است.» آن‏گاه گفت: اى معاويه واى بر تو پيش من بشتاب و با من نبرد تن به تن كن تا مردم در ميانه ما كشته نشوند. عمرو عاص به معاويه گفت: فرصت را غنيمت شمار كه سه تن از دليران عرب را كشته است و اميدوارم خداوندت بر او چيرگى دهد. معاويه گفت: به خدا سوگند جز اين نمى‏خواهى كه من كشته شوم و پس از من به خلافت رسى. از من دور شو كه چون منى فريب نمى‏ خورد.

نصر گويد: عمرو، از خالد بن عبد الواحد جريرى، از قول كسى كه خود شنيده بود براى ما نقل كرد: عمرو عاص پيش از جنگ بزرگ صفين در حالى كه بر كمانى تكيه داده بود مردم شام را به جنگ تشويق مى‏ كرد و چنين مى‏ گفت: ستايش خداوندى را كه در شأن خود بزرگ و در چيرگى خود سخت نيرومند و در جايگاه خود بسيار بلند مرتبه و در برهان خويش بسى روشن است. او را بر اين نيك آزمايى و آشكار ساختن نعمتها در هر بلاى سخت و در سختى و آسايش مى‏ ستايم و گواهى مى‏دهم كه خدايى جز خداوند يگانه بى انباز نيست و محمد بنده و پيامبر اوست.

و سپس همانا كه ما در پيشگاه خداوند جهانيان به سبب آنچه ميان امت محمد (ص) پيش آمده و آتش آن برافروخته شده و ريسمان وحدتش گسيخته شده و ستيز ميان خودشان آغاز شده است بازخواست خواهيم شد. همه ما از آن خداييم و به سوى او باز مى‏گرديم. سپاس خداوند پروردگار جهانيان را. آيا نمى ‏دانيدكه نماز ما و ايشان و روزه و حج و قبله ما و ايشان و دين ما و ايشان يكى است اما آرزوها و هوسها متفاوت است بار خدايا كار اين امت را همچنان كه در آغاز سامان بخشيدى اصلاح فرماى و بنيادش را محفوظ بدار از آنجا كه اين قوم سرزمين شما را در نورديدند و بر شما ستم ورزيدند در جنگ با دشمن خود كوشش كنيد و از خداوند، پروردگارتان، يارى جوييد و نواميس خود را نگهبانى كنيد. آن گاه نشست.

نصر گويد: عبد الله بن عباس در آن روز براى مردم عراق خطبه خواند و چنين گفت: سپاس خداوند پروردگار جهانيان را، آن كه زمينهاى هفتگانه را زير ما بگسترد و آسمانهاى هفتگانه را بر فراز ما برافراشت و ميان آنان خلق را بيافريد و روزى ما را از آنها فرو فرستاد. و سپس همه چيز را دستخوش فرسودگى و نيستى قرار داد جز ذات جاودانه و زنده خويش كه زنده مى‏كند و مى ‏ميراند. همانا خداوند متعال رسولان و پيامبران را گسيل فرمود و حجتهاى خود بر بندگان خويش قرار داد «براى حجت تمام كردن يا بيم دادن». بدون آگاهى و فرمان او فرمان برده نمى‏ شود. بر هر كس از بندگان كه خواهد منت مى ‏نهد و سعادت و اطاعت مى ‏دهد و بر آن كار پاداش عنايت مى‏ كند، و با آگاهى او از او نافرمانى مى‏ شود و عفو مى‏ كند و با بردبارى خويش مى‏ بخشد. خداوند به اندازه درنگنجد و هيچ چيز به پايگاهش نمى ‏رسد. شمار همه چيز را به شمار در آورد و دانش او بر همه چيزى محيط است. و گواهى مى‏ دهم كه خدايى جز خداى يكتاى بى انباز نيست و گواهى مى‏دهم كه محمد بنده و رسول او و پيشواى هدايت و پيامبر برگزيده است. تقدير و مشيت خداوند ما را به آنچه مى‏ بينيد كشاند. تا آنجا كه رشته كار اين امت از هم گسيخته و پراكنده شد.

معاوية بن ابى سفيان از ميان مردم فرومايه يارانى پيدا كرده است تا بر ضد على كه پسر عمو و داماد رسول خداست قيام كند. على نخستين مردى است كه با پيامبر نماز گزارده و از شركت كنندگان در جنگ بدر است و در تمام جنگهاى پيامبر همراه او بوده است و در اين مورد هم بر همگان برترى داشته است. و حال آنكه معاويه در آن حال مشرك بود و بت‏پرست.و سوگند به خدايى كه تنها مالك پادشاهى است و خود آن را پديد آورد و شايسته آن است، در آن روزگار على بن ابى طالب دوش به دوش پيامبر جنگ مى‏ كرد و مى‏ گفت: خدا و رسولش راست مى‏ گويند، و معاويه مى‏ گفت: خدا و رسولش دروغ مى‏ گويند.

اينك بر شما باد به پرهيز از خداوند و كوشش و دور انديشى و شكيبايى. و ما به راستى مى ‏دانيم كه شما بر حقيد و آن قوم بر باطلند. مبادا كه ايشان در باطل خود كوشاتر از شما در حق خود باشند و نيز به خوبى مى‏دانيم كه خداوند بزودى آنان را به دست شما يا غير از شما عذاب خواهد كرد. بار خدايا ما را يارى ده و خوار مدار و ما را بر دشمن پيروزى عنايت كن و ما را وامگذار و ميان ما و قوم ما بر حق گشايش ده كه تو بهترين گشايندگانى نصر گويد: عمرو، از قول عبد الرحمان بن جندب، از جندب بن عبد الله براى ما نقل كرد كه در جنگ صفين عمار برخاست و گفت: اى بندگان خدا همراه من براى جنگ با قومى بپا خيزيد كه چنين مى‏پندارند كه خون شخصى ستمگر را كه به خود ستم روا داشته است مطالبه مى‏كنند.

همانا او را نيكمردانى كشته‏اند كه از ستم و دراز دستى منع مى‏كردند و به نيكى فرمان مى‏دادند. اينان كه اگر دنياى آنان سالم بماند اهميتى نمى‏دهند كه دين از ميان برود به ما اعتراض كردند و گفتند: چرا او را كشتيد گفتيم: براى بدعتهايى كه در دين پديد آورد. گفتند: بدعتى پديد نياورده است. و اين بدان سبب بود كه او دست ايشان را در دنيا گشاده مى‏داشت، چندان كه مى‏خورند و مى‏چرند و اگر كوهها هم از يكديگر پاشيده شود اهميت نمى‏دهند. به خدا سوگند گمان نمى‏برم كه ايشان در طلب خونى باشند، ولى اين قوم مزه جهاندارى را چشيده و آن را شيرين ديده‏ اند و مى‏دانند كه اگر صاحب حق بر آنان حكومت يابد ميان ايشان و آن چه مى‏خورند و مى‏چرند مانع ايجاد مى‏كند، و چون اين قوم را سابقه‏يى در اسلام نيست كه بدان سبب سزاوار حكومت باشند، پيروان خود را فريب دادند و چاره در آن ديدند كه بگويند پيشواى ما مظلوم كشته شد. تا بدين وسيله پادشاهان جبار باشند. و اين فريبى است كه آنان در پناه آن به آنچه مى ‏بينيد رسيده ‏اند.

و اگر اين فريب نمى‏بود حتى يك تن از مردم با آنان بيعت نمى‏كرد. بار خدايا اگر ما را يارى دهى همواره يارى دهنده ما بوده‏اى و اگر حكومت را براى ايشان قرار مى‏دهى به سبب اين بدعتها كه براى بندگان تو پديد آورده‏اند عذاب دردناك [آخرت‏]را براى ايشان بيندوز.

آن گاه عمار حركت كرد. يارانش نيز همراهش بودند و چون نزديك عمرو عاص رسيد به او گفت: اى عمرو دين خود را به [حكومت‏] مصر فروختى، نكبت و بدبختى بهره تو باد كه چه بسيار و از دير باز براى اسلام كژى مى‏خواسته‏اى. عمار سپس عرضه داشت: پروردگارا تو خود مى‏دانى كه اگر بدانم خشنودى تو در اين است كه خود را در اين دريا افكنم، خواهم افكند. خدايا تو خود مى‏دانى كه اگر بدانم رضاى تو در اين است كه سر شمشيرم را بر شكم خويش نهم و بر آن تكيه دهم تا از پشتم بيرون آيد، چنان خواهم كرد. پروردگارا من بر طبق آنچه كه خود به ما آموخته‏اى مى‏دانم كه امروز هيچ كارى بهتر از جهاد با اين گروه تبهكار نيست كه انجام دهم و اگر بدانم كارى ديگر موجب رضايت تو است آن را انجام خواهم داد.

نصر مى‏گويد: عمرو بن سعيد از شعبى براى من نقل كرد كه مى‏گفته است: عمار بن ياسر، عبد الله بن عمرو عاص را ندا داد و گفت: دين خودت را به دنيا فروختى آن هم به خواسته دشمن خدا و اسلام (معاوية)، و خواسته و هوس پدر تبهكارت را برگزيدى. گفت: چنين نيست كه من خون عثمان شهيد مظلوم را مى‏طلبم.

عمار گفت: هرگز چنين نيست. با اطلاع و علمى كه درباره تو دارم گواهى مى‏ دهم كه با هيچيك از كارهاى خود رضاى خداوند را طلب نمى ‏كنى و بدان كه اگر امروز كشته نشوى فردا خواهى مرد و بنگر در آن هنگام كه خداوند بندگان را طبق نيت ايشان پاداش مى‏ دهد، نيت تو چيست ابن ديزيل در كتاب صفين خود، از صيف ضبى نقل مى‏كند كه مى ‏گفته است: از صعب بن حكيم بن شريك بن نملة محاربى شنيدم كه از قول نياى خود شريك نقل مى‏ كرد كه مى‏ گفته است: روزهاى صفين عراقيان و شاميان جنگ مى‏ كردند و از جايگاه خود دور مى‏ شدند و تا گرد و خاك فرو نمى ‏نشست كسى نمى‏ توانست به جايگاه خود برگردد.

روزى همان گونه جنگ كردند و از جايگاه خود دور شدند، چون گرد و خاك فرو نشست ناگاه ديدم على (ع) زير پرچمهاى ما-  يعنى بنى محارب-ايستاده است. على فرمود: آيا آب داريد من مشكى كوچك آوردم و لبه آن را خم كردم كه آب بياشامد. فرمود: نه ما از اين كه از لبه مشك آب بنوشيم نهى شده ‏ايم.شمشيرش را كه از سر تا قبضه خون آلود بود آويخت و من بر دستهايش آب ريختم هر دو دست خود را تميز شست و سپس با دستهاى خود آب نوشيد و چون سيراب شد سر خود را بلند كرد و پرسيد: افراد قبيله مضر كجايند گفتم: اى امير المومنين هم اكنون ميان ايشان هستى. پرسيد: شما از كدام قبيله‏ايد خدايتان بركت دهاد گفتم: بنى محاربيم. جايگاه خود را دانست و به قرارگاه خود بازگشت.مى‏ گويم: پيامبر (ص) از خم كردن لبه مشك و نوشيدن آب از داخل مشك نهى فرموده است. زيرا مردى بدانگونه آب آشاميده بود و مارى [زالو] كه در مشك بود به شكمش رفته بود.

ابن ديزيل مى‏گويد: اسماعيل بن ابى اويس، از عبد الملك بن قدامة بن ابراهيم بن-  حاطب جمحى از عمرو بن شعيب، از پدرش، از جدش عبد الله بن عمرو عاص نقل مى‏كرد كه مى‏گفته است: پيامبر (ص) به من فرمود: اى عبد الله چگونه خواهى بود هنگامى كه ميان فرومايگان مردم باقى بمانى كه پيمانها و عهدهاى ايشان در هم و بر هم شده باشد و براى نشان دادن آن حال، انگشتهاى خود را داخل يكديگر فرمود.

گفتم: اى رسول خدا، فرمان خودت را به من ابلاغ فرماى. فرمود: آنچه را پسنديده مى‏دانى و مى‏شناسى به آن عمل كن و آنچه را زشت و ناشناخته مى‏بينى رها كن و به آنچه خاص تو است عمل كن و مردم را با كارهاى پست خود واگذار.

گويد: در جنگ صفين پدرش عمرو عاص به او گفت: اى عبد الله به ميدان برو جنگ كن. گفت: پدر جان آيا فرمانم مى‏دهى كه به ميدان روم و جنگ كنم و حال آنكه خودت آنچه را كه پيامبر با من عهد فرمودند شنيده‏اى. عمرو عاص گفت: اى عبد الله ترا به خدا سوگند مى‏دهم مگر آخر عهدى كه رسول خدا (ص) با تو فرمودند اين نبود كه دست ترا گرفتند و در دست من نهادند و گفتند: از پدرت اطاعت كن گفت: آرى چنين بود. عمرو گفت: اينك من به تو فرمان مى‏دهم به جنگ روى.

عبد الله بن عمرو بيرون رفت و در حالى كه دو شمشير بسته بود به جنگ پرداخت.گويد: از جمله اشعار عبد الله بن عمرو عاص كه پس از صفين سروده و در آن‏ از على عليه السلام ياد كرده است ابيات زير است: «اگر جمل [نام معشوق‏] روزى مقام و حضور مرا در صفين مى‏ديد، همانا زلفهايش سپيد مى‏شد…» ابن ديزيل، از يحيى بن سليمان جعفى، از مسهر بن عبد الملك بن سلع همدانى از پدرش، از عبد خير همدانى چنين نقل مى‏كند: من و عبد خير همدانى در سفرى همسفر بوديم. به او گفتم: اى ابو عماره در باره پاره‏يى از كارهاى خودتان در جنگ صفين برايم بگو.

گفت: اى برادر زاده اين چه پرسش و خواسته‏يى است گفتم: دوست دارم از تو چيزى بشنوم. گفت: اى برادر زاده چنان بود كه چون سپيده دم نماز صبح مى‏گزارديم ما صف مى‏كشيديم شاميان هم صف مى‏ كشيدند. ما نيزه ‏هاى خود را سوى ايشان مى‏داشتيم و آنان نيزه‏هايشان را سوى ما مى‏داشتند. به گونه ‏يى كه اگر زير آن راه مى ‏رفتى سايه بر تو مى ‏افتاد. اى برادر زاده به خدا سوگند، ما مى ‏ايستاديم و آنها هم مى‏ ايستادند نه ما پراكنده مى‏ شديم و نه ايشان تا هنگامى كه نماز عشاء را مى‏ گزارديم و در تمام مدت روز به سبب شدت گرد و خاك هيچ كس نمى‏ توانست بشناسد چه كسى در جانب راست يا چپ او ايستاده است، مگر به هنگام كوبيده شدن شمشيرها به يكديگر كه از آن برقى چون نور خورشيد مى‏جهيد و بر اثر آن نور انسان مى‏ توانست سمت راست و چپ خود را ببيند و بشناسد چه كسى ايستاده است. و چون نماز عشا را مى‏گزارديم ما كشتگان خود را مى‏ برديم و آنان را به خاك مى‏سپرديم و آنان نيز همين كار را مى‏كردند تا شب را به صبح مى‏ رسانديم.به او گفتم: اى ابو عمارة به خدا سوگند اين صبر و شكيبايى است.

ابن ديزيل روايت مى‏كند كه چون جنازه مردى از ياران على (ع) را از كنار عمرو عاص عبور مى ‏دادند از نام او مى‏ پرسيد. و چون به او مى‏گفتند، مى‏گفت: على و معاويه گويى خود را از عهده خون اين كشته برى مى ‏دانند.

ابن ديزيل مى‏گويد: ابن وهب از مالك بن انس نقل مى‏ كند كه مى ‏گفته است: عمرو عاص در جنگ صفين در سايبانى مى ‏نشست، عراقيان مردگان خود را همانجا به خاك مى‏ سپردند ولى شاميان كشتگان خود را در عباها و كيسه‏ ها مى‏ نهادند و به گورستان خود مى‏ بردند، هر گاه جسد مردى را از كنار او مى‏ بردند مى ‏پرسيد: اين كيست‏ مى‏ گفتند: فلانى است. مى‏ گفت: چه بسا مردانى كه در راه خدا متحمل رنج بزرگ شده ‏اند و از گناه كشته شدن آنان فلانى و فلانى-  يعنى على و معاويه-  رستگارى نخواهند يافت.

گويم [ابن ابى الحديد]: اى كاش مى‏دانستم او چگونه خود را از اين موضوع تبرئه مى‏كرده است و حال آن كه همو سرچشمه اين فتنه بوده است بلكه اگر عمرو عاص نمى‏بود اين موضوع صورت نمى‏گرفت. ولى خداوند متعال اين سخن و نظاير آن را بر زبان او جارى فرموده است تا حالت شك و ترديدش آشكار و معلوم شود كه در كار خود داراى بينش روشن نيست.

نصر بن مزاحم گويد: يحيى بن يعلى، از صباح مزنى، از حارث بن حصن، از زيد بن ابى رجاء، از اسماء بن حكيم فزارى نقل مى‏كند كه مى‏گفته است: در جنگ صفين همراه على (ع) و زير پرچم عمار بن ياسر بوديم. به هنگام ظهر كه ما با گليم سرخى براى خود سايبان درست كرده بوديم مردى كه صفها را پشت سر مى‏گذاشت و گويى آنها را مى‏شمرد پيش آمد و به ما رسيد. پرسيد: كداميك از شما عمار بن ياسر است عمار گفت: من عمارم. پرسيد: همان كه كنيه‏اش ابو يقظان است گفت: آرى.

گفت: مرا با تو سخنى است، آيا آشكارا بگويم يا پوشيده عمار گفت: خودت هر گونه مى‏خواهى بگو. گفت: آشكارا مى‏گويم. عمار گفت: بگو. گفت: من از پيش خاندان خود در حالى كه با بينايى نسبت به حقى كه بر آن هستيم بيرون آمدم و در گمراهى آن گروه هم هيچ شك و ترديدى نداشتم و مى‏دانم كه ايشان بر باطلند و تا ديشب هم بر همين حال بودم ولى ديشب به خواب ديدم سروشى پيش آمد اذان گفت و گواهى داد كه خدايى جز خداوند نيست و محمد (ص) رسول خداوند است و بانگ نماز برداشت، موذن آنان هم همين گونه انجام داد و صف نماز بر پا شد ما نمازى يكسان گزارديم و كتابى يكسان تلاوت كرديم و دعايى يكسان خوانديم. از ديشب گرفتار شك شدم و شبى را گذراندم كه جز خداوند متعال كسى نمى‏ داند بر من چه گذشته است.

چون شب را به صبح آوردم نزد امير المومنين رفتم و آن را براى او بازگو كردم فرمود: آيا عمار بن ياسر را ديده‏اى گفتم: نه. گفت: او را ملاقات كن و بنگر چه‏ مى‏ گويد، از گفتارش پيروى كن. و براى اين كار پيش تو آمده ‏ام. عمار به او گفت: آيا صاحب آن پرچم سياهى را كه در مقابل و براى رويارويى من ايستاده است مى‏شناسى آن پرچم عمرو عاص است كه من همراه پيامبر (ص) سه بار با آن مقابله كرده و جنگيده‏ام و اين بار چهارم است و نه تنها اين بار بهتر از بارهاى گذشته نيست، كه اين از همه آنها بدتر و تبهكارانه‏ تر است. آيا خودت در جنگهاى بدر و احد و حنين شركت داشته‏اى يا پدرت شركت داشته است كه به تو خبر داده باشد گفت: نه.

عمار گفت: مواضع ما و پرچمهاى ما همان مواضع پرچم هاى رسول خداوند در جنگهاى بدر و احد و حنين است و مواضع پرچم هاى اين گروه همان مواضع پرچم هاى مشركان احزاب است. آيا اين لشكر و كسانى را كه در آن هستند مى‏بينى به خدا سوگند دوست مى‏دارم كه همه آنان و كسانى كه با معاويه براى جنگ با ما آمده ‏اند و از آنچه ما بر آن معتقديم از ما جدا شده ‏اند پيكرى واحد مى ‏بودند و من آن را سر مى‏بريدم و پاره پاره مى‏ كردم. به خدا سوگند خون همه آنان از ريختن خون گنجشگى حلال‏تر است. آيا تو ريختن خون گنجشگى را حرام مى‏دانى گفت: نه، بلكه حلال است. عمار گفت: خون آنان هم همان گونه حلال است. آيا موضوع را براى تو روشن ساختم گفت: آرى، عمار گفت: اينك هر كدام را دوست مى‏دارى انتخاب كن.

آن مرد بازگشت عمار بن ياسر او را باز خواند و گفت: همانا ايشان بزودى ممكن است با شمشيرهاى خود چنان بر شما ضربه زنند كه باطل گرايان شما به شك و ترديد افتند و بگويند اگر بر حق نمى ‏بودند بر ما پيروز نمى‏ شدند. به خدا سوگند آنان به اندازه خاشاكى كه چشم مگسى را آلوده سازد بر حق نيستند و به خدا سوگند اگر ما را با شمشيرهاى خود چنان ضربه بزنند كه تا نخلستانهاى هجر عقب برانند هر آينه مى‏دانيم همه ما بر حقيم و آنان بر باطلند.

نصر مى‏گويد: يحيى بن يعلى، از اصبغ بن نباته نقل مى‏كرد كه مى‏گفته است: مردى پيش على عليه السلام آمد و گفت: اى امير المومنين اى قوم كه با آنان جنگ مى‏كنيم، دعوتمان يكى است و پيامبرمان يكى و نماز و حج ما هم يكسان است، بر آنان چه نامى بگذاريم گفت: آنان را همان گونه نام بگذار كه خداوند در كتاب خود نام نهاده است. گفت: من تمام مطالبى را كه در قرآن آمده است نمى ‏دانم. على (ع) گفت: مگر نشنيده‏اى كه خداوند متعال در قرآن چنين فرموده است: «اين پيامبران را برخى را بر برخى ديگر برترى داده‏ايم» تا آنجا كه مى‏فرمايد: «و اگر خداى مى‏خواست پس از فرستادن پيامبران و معجزاتى آشكار كه براى مردم آمد با يكديگر جنگ و دشمنى نمى‏ كردند، ولى با يكديگر اختلاف كردند. برخى از ايشان ايمان آوردند و برخى كافر شدند».

پس چون اختلاف افتاد، ما به سبب آن كه نسبت به خدا و پيامبر و قرآن و حق سزاوارتريم كسانى هستيم كه ايمان آوردند و آنان كسانى هستند كه كافر شدند و خداوند جنگ با ايشان را خواسته است. بنابراين بر طبق خواست و اراده خداوند با آنان جنگ كن.

اين پايان جزء پنجم از شرح نهج البلاغه است. و سپاس خداوند يكتا را.

جلوه‏ تاریخ‏ درشرح‏ نهج‏ البلاغه ‏ابن‏ ابى‏ الحدید، ج 3 //ترجمه دکتر محمود مهدوى دامغانى