خطبه 230 ترجمه شرح ابن میثم بحرانی

شرح

در اين خطبه ، حضرت دستوراتى صادر فرموده و به امورى سفارش كرده است :

1 در اين قسمت نخست به تقوا كه سرآمد كارها و عبادات مى‏باشد سفارش فرموده و پس از آن توصيه كرده است كه خداى را در برابر نعمتها و رحمتهايش و نيز آزمايشهايش در امور خير و شر فراوان سپاس گويند زيرا اين نيز از الطاف الهى است ، چنان كه در قرآن مى‏فرمايد : « وَ نَبْلوُكُمْ بِالشَّرِّ وَ الْخَيْرِ فِتْنَةً [ 1 ] . . . » و به منظور ترغيب آن به سپاسگزارى ، اختصاص آنها را به رحمت و نعمت الهى ، خاطر نشان ساخته است .

صفت رحمت يكى از صفات خداست و در اين جا ، مقصود از آن ، آثار نيك و خيراتى است كه از جانب حق تعالى به بندگانش مى‏رسد ، و لفظ « كم » كه در ابتداى جمله آمده براى افاده تكثير است يعنى چه بسيار نعمتهاى فراوانى را خداوند به شما اختصاص داد ، و به دنبال سفارش به سپاسگزارى و تذكّر اجمالى به بيان خاص پس از عام پرداخته و برخى از اقسام رحمت و نعمت خداى را يادآور شده كه عبارتند از :

الف پوشاندن عيبها ، مردم معصيت خدايى را كه ناظر و شنواست و هميشه و همه جا حضور دارد انجام مى‏دهند و شرم نمى‏كنند اما او با لطف و عنايتش گناهانشان را مى‏پوشاند و نمى‏گذارد كه آثار زشت گناه بر چهره آنان ظاهر شود .

ب به آنان مهلت مى‏دهد و عقوبت و كيفر گناهانشان را به تأخير مى ‏اندازد تا شايد توبه كنند و مشمول رحمت بى‏ منتهاى وى شوند .

2 دستور دوم درباره ياد مرگ ، و غفلت نكردن از آن مى‏باشد به دليل اين كه توجه به مردن آدمى را از گناه و معصيت باز مى‏دارد و وى را به ياد بازگشت به محضر عدل الهى و تحقق وعده‏ها و وعيدهاى او مى‏اندازد و انسان را به دنيا و لذتهاى زودگذر آن بى‏ميل و كم علاقه مى‏سازد ، چنان كه رسول اكرم ( ص ) فرموده است « فراوان به ياد مرگ باشيد كه در هم كوبنده لذّات است [ 2 ] » . بايد پيوسته به ياد مرگ بود زيرا باعث مى‏شود كه هر لحظه مرگ و مشقتهاى توانفرسايش جلو چشم انسان بوده باشد . و در عبارت بعد غفلت آنان از مرگ را شگفت دانسته و به طريق سؤال ، آنان را مورد سرزنش قرار داده است ، كه چرا غافلند و در برابر مرگ امروز و فردا مى‏كنند ، مرگى كه از آنها غافل نيست و ناگهانى مى‏رسد و هيچ مهلت به كسى نمى‏دهد .

آنگاه براى بيشتر اهميت دادن به اين امر ، ديدن مردگان را در ميان خود بهترين سبب پند گرفتن مى‏داند و مى‏فرمايد : كفى واعظا بموتى عاينتموهم . . .

فصرعتهم ، و با بيان حال مردگان كه همه روزه در معرض ديد تمام افراد بشر مى‏باشند آنان را به ياد مرگ انداخته و خصوصيات چندى از آنان را كه هر يك مايه عبرت آدمى است به قرار زير خاطر نشان فرموده است :

1 به صورت ظاهر به حالت سواره بر دوش مردم به گورستانها حمل مى‏شوند ولى نه اين كه سواره بودن را خود برگزيده باشند . از اين رو محمولند نه راكب .

2 به قبرها فرود آورده مى‏شوند نه آن كه با رضايت و قصد خود فرود آيند .

و با آن كه مدتها در دنيا بوده و براى آبادى دنياى خود كوشيده و به آن دل بسته بوده‏اند اكنون چنان دست از اين جهان كشيده و رفته‏اند كه گويا هرگز در دنيا نبوده و هميشه آخرت جايگاه آنان بوده است . كه بدون كسب هيچ خيرى بكلى چشم از اين عالم پوشيده و براى ابد در سراى ديگر استقرار دارند .

3 خصوصيت ديگرى كه براى اين مردگان بيان فرموده آن است كه منزلهاى دنيا و راههاى آن را كه اقامتگاههاى آنها بوده ، اكنون رها كرده‏اند .

4 و جايگاهى را كه قبلا از آن وحشت داشته و مى‏ رميدند يعنى قبر كه نخستين منزل عالم آخرت است هم اكنون در آن اقامت گزيده‏ اند .

5 به دنيايى دلبسته و مشغولند كه از آن جدا شده‏اند ، نفسى كه سالها علاقه به دنيا داشته و به لذتهاى آن سر گرم بوده ، اين عشق و علاقه در جوهره وجودى او جايگزين و برايش ملكه شده است ، هم اكنون كه از آن جدا مى‏شود ،دست و پا مى‏زند كه خود را به محبوبش برساند و نمى‏رسد امّا با ديده حسرت به گذشته خود مى‏نگرد و به آن مشغول مى‏شود ولى غم فراق محبوب او را در چنان عذابى فرو برده است كه هر زن شيردهى طفلش را فراموش مى‏كند و هر آبستنى بار رحم را بيافكند . با آن كه مست نيستند ولى بيخود و مست ديده مى‏شوند ، اما عذاب الهى بسيار سخت و شديد است .

6 اينها سراى آخرت را كه هم اكنون به آن منتقل شده‏اند ضايع ساخته‏اند به علّت آن كه در دنيا ، كارى را كه در آخرت بر ايشان سودمند باشد انجام نداده‏اند .

7 اكنون نمى‏توانند از بدبختى و عذابى كه در اثر اعمال زشت دنيايشان براى خود به وجود آورده‏اند ، خود را برهانند ، زيرا وقت آن سپرى شده است ،موقعى مى‏توانستند چنين كارى بكنند كه در دنيا بودند و فرصت توبه و انجام دادن اعمال نيك داشتند .

8 و نيز قادر نيستند كه اعمال نيك ديگرى انجام دهند تا بر ثوابها و حسناتشان افزوده شود چنان كه خداوند از حالت آنان حكايت كرده و مى‏فرمايد : « قالَ رَبِّ آرْجعُونِ لَعَلّى أَعْمَلُ صالِحاً فيْما تَرَكْتُ كَلا إنَّها [ 3 ] » . 9 آن قدر به دنيا انس و علاقه داشتند كه مغرورشان ساخت .

10 آن چنان به لذتهاى دنيا دلگرم و مطمئن بودند كه به ورطه هلاكتشان انداخت .

اين دو حالت اخير لازم و ملزوم يكديگرند زيرا حصول لذتهاى محسوس دنيا سبب انس گرفتن آدمى به آن مى‏شود و اين ارتباط نزديك به دنيا انسان را به آن مغرور و از غير آن غافلش مى‏سازد ، و لازمه آن ، پيدا شدن اطمينان كامل به امور دنيوى و مستى و بيهوشى و سرانجام افتادن در دره هلاكت است كه ديگر نه پشيمانى سود دارد و نه لغزشها جبران مى‏شود .

اگر چه ياد مرگ خود به تنهايى سبب پند و نصيحت و بى‏علاقگى آدمى نسبت به زندگانى دنيا مى‏شود ليكن شرح حال و خصوصيات انسانى كه مرگش فرا رسيده و روى دستها به سوى گورستان برده مى‏شود ، و سرانجام او ، در بيان اين مطلب رساتر است زيرا هر كدام از اين خصوصيات با قطع نظر از مرگ مورد انزجار و نفرت طبع آدمى ، مى‏باشد ، اما با همراه بودن مرگ كه خود ، دردآور و مكروه طبع است در پند آموزى و توجه انسان به آخرت مؤثرتر خواهد بود .

3 دستور سوم كه در اين خطبه به عنوان وصيت براى مردم صادر فرموده ،آن است كه به منظور آباد كردن منزلهاى آخرت كه وعده‏گاه آنهاست و به آباد ساختن آن مامور شده‏اند بر يكديگر سبقت بگيرند و آباد كردن سراى آخرت با كارهاى نيك انجام پذير است كه مطابق فطرت و سنتهاى الهى است و كمالات نفسانى را مى‏افزايد ، خلاصه معنا اين كه با حفظ نظام شرع و تداوم بر كارهاى نيك و انجام عبادات و به دست آوردن كمال روحى و معنوى ، براى آباد ساختن منزلهاى آخرت خود از يكديگر پيشى بگيرند ، چنان كه خداوند متعال در قرآن به اين مطلب اشاره فرموده است : « وَ سارِ عُوْا إلى مَغْفِرَةٍ من رّبِّكُمْ وَ جنَّةَ عرْضُهَا السَّماواتُ و الأرْضُ اُعدَّتْ لِلْمُتَّقينَ [ 4 ] » و در آيه ديگر نيز به اين امر ، تشويق و ترغيب كرده است : « و لَلدّارُ الآخِرَةُ خيرٌ لِلَّذينَ يَتَّقُونَ أفَلا يَعْقِلَوْنَ [ 5 ] » و جز اينها از آيات .

4 چهارمين دستورى كه حضرت به منظور تشويق پيروان خود براى توجه به سراى آخرت صادر فرمود ، امر به صبر در عبادت و اطاعت خدا و دورى از گناه و نافرمانى وى مى‏باشد ، آنان را سفارش به صبر كرده ، و آن را سبب تكميل و تتميم نعمتهاى الهى بر آنان خوانده است ، و چون تكميل نعمت كه لازمه صبر است به منزله ميوه شيرين آن به حساب مى‏آيد ، لذا نعمت و تكميل آن را در عبارت مقدم داشته است تا ياد آن در اوّل ، صبر تلخ را شيرين كند .