95 و من خطبة له عليه السلام
ترجمه خطبه نود و پنجم
از خطبه اى از آن حضرت است .
در اين خطبه فضيلت پيامبر اكرم را بيان ميفرمايد . 1 خداوند سبحان پيامبر اكرم را در حالى فرستاد كه مردم در وادى حيرت گمراه 2 و در آشوب مشوّش و منحرف بودند 3 هواهاى نفسانى آنان را در خود غوطه و رساخته 4 و كبر و نخوت در لغزشگاهشان انداخته بود 5 جاهليّت تاريك آنانرا سبكسر و سبكروح ( بى شخصيّت ) نموده بود 6 آنان در تزلزل و اضطراب در [ واقعيّات حيات ] عمر در حيرت مىگذراندند 7 و درگرفتارى ناشى از جهل 8 پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله خيرخواهى و پند و اندرز را درباره آنان بحدّ اعلا رساند 9 و به طريقه الهى حركت فرمود 10 و مردم را به حكمت 11 و با موعظه حسنه دعوت فرمود . 12
تفسير عمومى خطبه نود و پنجم
2 بعثه و النّاس ضلاّل فى حيرة . . . تفسير همه اين جملات مگر دو جمله اخير ( و دعا إلى الحكمة و الموعظة الحسنة ) در مجلّدات زير از همين ترجمه و تفسير مطرح شده است : مجلّد 2 از ص 195 تا ص 202 و از ص 258 تا ص 264 و مجلّد 8 از ص 58 تا ص 67 و از ص 284 تا ص 293 و مجلّد 13 از ص 276 تا ص 277 . 11 ، 12 و دعا إلى الحكمة و الموعظة الحسنة ( و مردم را به حكمت و با موعظه حسنه دعوت فرمود . )
حكمت و موعظه حسنه و مجادله با بهترين راه
خداوند متعال به پيامبر اكرم چنين دستور مىدهد :ادْعُ إِلَى سَبِيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَ الْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَ جَادِلْهُمْ بِالَّتِى هِىَ أَحْسَنُ [ النّحل آية 125] ( دعوت كن به راه پروردگارت بوسيله حكمت و موعظه حسنه و با آنان با بهترين راه مجادله كن . )
چند مطلب مهمّ در اين آيه شريفه كه مورد تذكّر امير المؤمنين عليه السّلام قرار گرفته است ، وجود دارد كه ما به بعضى از آنها اشاره مينمائيم :
مطلب يكم
در اين آيه شريفه حكمت بعنوان وسيله تذكّر داده شده است مانند موعظه حسنه ، در صورتيكه در خطبه مورد تفسير حكمت با جنبه هدفى مطرح گشته است ، زيرا آن حضرت مى فرمايد :
و دعا إلى الحكمة . ( پيامبر اكرم مردم را به حكمت دعوت فرمود . ) راه حلّ اين مسئله ، آسان است ، و آن اينست كه حكمت از يك جهت ، هدف نسبى سعى و كوششهاى معرفتى و عملى است كه همه انبياى عظام صلوات اللّه عليهم اجمعين مردم را براى وصول به آن تبليغ و تحريك فرمودهاند ، مانند عرفان مثبت كه ميتواند بعنوان هدف نسبى منظور شود ، يعنى انسانهاى آگاه و هشيار بايد بكوشند كه هم موفّق به تحصيل عرفان نظرى شوند و هم بمقام عرفان عملى نائل گردند . پس از وصول به مقام حكمت و عرفان خود شخص حكيم و عارف با كمال وضوح مىفهمد كه اين دو مقام ارجمند نيز دو وسيله براى صعود به مقام نفس مطمئنّه مىباشند . خلاصه هدف بودن حكمت و عرفان بالنّسبه به مقامات پائين ترهيچ منافاتى با وسيله بودن آن دو به مقام عالىتر ندارد .
مطلب دوم
طريق يكم براى ارشاد انسانها حكمت است . در مجلّد چهاردهم صفحه ( 33 ) از اين ترجمه و تفسير شرح مبسوطى در تفسير حكمت آمده و مطالعه كنندگان ارجمند مىتوانند براى بررسى كاملتر به آن مجلّد مراجعه فرمايند . حاصل تعريف حكمت در مأخذ مزبور چنين است : « معرفت حاصله از چهار بعد مزبور ( شناخت علمى ، شناخت فلسفى ، شناخت شهودى و شناخت اخلاقى ) و برخوردارى از آن در « حيات معقول » بوسيله عقل سليم ( خرد ) ، نه عقل جزئى نظرى ، حكمت ناميده ميشود . در آيات قرآن مجيد در موارد فراوانى از حكمت تمجيد شده و در مقدارى از آنها رساندن مردم بمقام حكمت ، انگيزه بعثت انبياء عليهم السّلام معرّفى شده است . و در آيهاى حكمت را خير كثير فرموده است . مسلّم است كه هر كسى توانائى فهم و درك حكمت را ندارد ، بلكه در هر دوران و در هر جامعهاى افراد اندكى مىتوانند عظمت و ارزش و هويّت حكمت را بفهمند . در عين حال چنانكه اشاره كرديم پيامبران الهى كوشش و سعى بليغ داشتند كه همه مردم باندازه قدرت و فهم خود از حكمت برخوردار شوند ، و با نظر به نسبيّت حكمت ميتوان گفت :افراد فراوانى از طريق حكمت در مسير جاذبه الهى قرار مىگيرند .لاَ يُكَلِّفُ اللَّهُ نَفْساً إِلاَّ وُسْعَهَا [ البقره آيه 286] .( خداوند هيچ كسى را مكلّف نمىسازد مگر باندازه قدرتش ) .
آب دريا را اگر نتوان كشيد
هم بقدر تشنگى بايد چشيد
اگر چه مقامات والاى حكمت در دسترس افراد كمترى قرار مىگيرد . نكته بسيار با اهميتى كه در اين جمله ( ادْعُ إِلَى سَبِيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ ) وجود دارد اينست كه خداوند متعال دعوت به حكمت را به پيامبر اكرم دستور ميدهد و چنانكه در تفسير حكمت ملاحظه نموديم ، در معناى حكمت ، هم شناخت علمى وجود دارد و هم شناخت فلسفى و شهودى و اخلاقى . و اگر دين مقدّس اسلام بر اساس احساسات محض و دريافتهاى درونى و غير علمى و فلسفى استوار بود ، نه ميتوانست توصيه به دعوت بوسيله حكمت نمايد و نه مىتوانست آن همه علم و عقل و شعور و فهم را ترويج نمايد .
مطلب سوم
طريق دوم پند و اندرز نيكو است كه براى عموم مردم از كسانيكه داراى مقامات علمى هستند تا مردم عامى ، مؤثّر ميباشد . در آيات شريفه قرآنى ، و نهج البلاغه اصرار شديدى براى ضرورت موعظه مشاهده مىشود . اگر كسى ادّعا كند كه همه انسانها احتياج به موعظه حسنه دارند ، سخنى بگزاف نگفته است ، زيرا پديده غفلت و فراموشى و نا آگاهى حدّاقلّ در هر چند صباحى يكبار چيزى نيست كه گريبان بشر را رها كند و اين يك امر طبيعى است ، زيرا آدمى در عالم مادّه زندگى مىكند و عوامل انجذاب او به مادّه از قدرت مهمّى برخوردارند .
وَ ذَكِّرْ فَإِنَّ الذِّكْرَى تَنْفَعُ الْمُؤْمِنِينَ [ الذّاريات آيه 55 ] .( براى آنان متذكّر باش زيرا تذكّر براى مردم با ايمان سود مىدهد . ) هر اندازه پند و اندرز مستند به اصول و حقائق ثابتتر و روشنتر بوده باشد ،تأثيرش عميقتر و دامنهدارتر ميگردد . همچنين هراندازه كه مستند به تجارب و مشاهدات بوده و با بيانات زيبا و رسا بوده باشد ، قطعى است كه نتيجه عالىتر خواهد داد .
مىتوان گفت : در موعظه حسنه كه دگرگونىهاى مثبت در انسان ايجاد مىكند ،واقعيّتها با قالبهاى هنرى بيان جمع ميشوند و بهترين نتائج را ببار مىآورند .شرط ديگر براى تأثير موعظه حسنه در مردم ، ايمان و تقوى و رشد روحى موعظه كننده است . اين شرط بسيار مهمّ و اساسى است . اين حقيقت اثبات شده است كه :
« مر زبان را مشترى جز گوش نيست » .
و إنّ الموعظة إذا خرجت من القلب دخلت فى القلب .
( اگر موعظه از قلب بيرون بيايد ، در قلب داخل گردد . ) « اندرز هرگاه از دل برآيد بر دل نشيند » . دليل تأثير شديد موعظههاى نهج البلاغه همين است كه متذكّر شديم . آن كدامين ارشاد و وعظ است كه امير المؤمنين سلام اللّه عليه به مردم بيان فرمايد و خود بآن عمل ننمايد ؟ شايد از يك جهت صحيح باشد كه بگوئيم : موعظه درباره واقعيّات كمتر از انسانهاى عامل و با تقوى و صالح ، بسيار مؤثّرتر از موعظه درباره واقعيّات زيادتر و عميقتر و گستردهتر از انسانهاى بىعمل و بىتقوى و ناصالح ميباشد ، زيرا اين مثل : ( كل اگر طبيب بودى سر خود دوا نمودى ) اگر چه عاميانه بنظر مىرسد ، ولى واقعيّت خود را در جريان تاريخ بخوبى اثبات كرده است .
خداوند سبحان با كمال صراحت كسانى را كه مردم را به نيكوكارى دستور ميدهند ،ولى خود به آن عمل نمىكنند ، توبيخ نموده مىفرمايد :أَتَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالبِرِّ وَ تَنْسَوْنَ أَنْفُسَكُمْ [ البقره آيه 44] .( آيا مردم را به نيكوكارى دستور مىدهيد و خود را فراموش مىكنيد ؟ )
و ربّ شقىّ يأمر النّاس بالتّقى
طبيب يداوى النّاس و هو عليل
( و بسا انسانى شقّى كه مردم را به تقوى دستور مىدهد ، طبيبى است كه مردم را معالجه مىكند در حاليكه خود او مريض است )
مطلب چهارم
طريق سوم مجادله با بهترين طرق . بديهى است كه همه مردم در همه حال آمادگى شنيدن يا پذيرفتن حقائق را ندارند و گاهى اين عدم آمادگى تا سر حدّ مقاومت و اين مقاومت هم گاهى تا سر حدّ لجاجت مىرسد . عدم آمادگى را ميتوان با بيان زيباى حقائق از بين برد و شخص نا آماده را براى شنيدن و پذيرش حقائق منعطف ساخت . ولى اگر آمادگى بدرجه مقاومت برسد ، در مراحل اوّليّه مقاومت ، مجادله با بهترين طرق كه عبارتست از استناد به حقائق و اصول مورد قبول طرف مقابل ، مؤثّر واقع مىشود و تدريجا با توجّه بآن مقبولات و واقعيّات ديگر كه ممكن است بتازگى با آنها آشنائى پيدا كند ، در مسير حقّ قرار بگيرد و بحركت و تكاپو مىافتد . و اگر مقاومت بدرجه لجاجت برسد ، كه از پليدى غير قابل علاج او كشف كند ، در اينصورت مطابق آيه شريفه :
خَتَمَ اللَّه عَلَى قُلُوبِهِمْ وَ عَلَى سَمْعِهِمْ وَ عَلَى أَبْصَارِهِمْ غِشَاوَةٌ وَ لَهُمْ عَذَابٌ عَظِيمٌ [ البقره آيه 7] ( خداوند بر دلهاى آنان مهر زده است و پردهاى برگوشها و چشمهاى آنان زده شده و عذابى بزرگ در انتظار آنان مىباشد . ) هيچ حكمت و موعظه و جدالى در او تأثير نخواهد كرد .
البتّه بايد اين نكته را فراموش نكنيم كه رسيدن مقاومت به درجهاى از لجاجت و پليدى كه موجب ختم شدن پرونده گرديدن تكاملى آن شخص باشد و به سقوط حتمى برسد ، بسيار مشكل و تقريبا استثنائى است ، لذا ارشاد كنندگان و مربّيان نبايد با مشاهده عدم آمادگىهاى اوّليّه و مقاومتهاى ابتدائى نوميد شده و دست از وظيفه بسيار با اهمّيّت سازندگى خود بردارند .
يكى از مشهورترين نويسندگان دوران اخير كه سالها در زندان بسر برده بود مى نويسد براى اينكه به ما زندانيان سياسى زجر روحى بدهند ، گاهى جنايتكاران پليد و حرفهاى را نزد ما مى آوردند و ما با اينگونه اشخاص به گفتگو مى نشستيم و من بارها ديدم كه ببركت گفتگوها و ارشادهاى مناسب ،پس از گذشت مدّتى طرز نگاههاى اين اشخاص عوض مي شد و تدريجا و آهسته آهسته عواطف انسانى در نگاههاى آنان نمودار مي گشت و وقتى كه صحبت از وقاحت ظلم و تعدّى بديگران بميان مى آمد ، حالت تأثّر در چهره شان آشكار مي شد و ما بخوبى دريافت مى كرديم كه از خودشان شرمنده مي شوند و پشيمانى سخت در قيافه هاى آنان نقش مى بست . بهمين جهت است كه در مآخذ معتبر اسلامى ، معلّمان و مربّيان تشويق مي شوند كه زحمات متعلّمان و متربيان را تحمّل كنند .
شرح وترجمه نهج البلاغه علامه محمدتقی جعفری جلد ۱7