خطبه ها خطبه شماره ۲5 (ترجمه و شرح فلسفی علامه محمد تقی جعفری)

چه كند رهبر جامعه ‏اى كه همواره بادهاى آراء و عقايد متضاد و گوناگون در جو آن وزيدن مي گيرد ؟

حقيقت امر اينست كه هيچ عامل بردگى روحى براى نوع بشر جز خود خواهى ‏ها و و مطلق نگري هاى او درباره خويشتن ، وجود ندارد . اين عامل بردگى از بعد منفى مختصات انسانى روييده مي شود . بعد منفى مختصات انسانى عبارت است از اينكه مختصى را كه براى خود اثبات مي كند ، فورا آنرا از ديگرى نفى مي كند . از « اينكه من مى ‏انديشم » ، يك نتيجه لازم و فورى بيرون مي آورد كه « پس تو نمي انديشى » ناميده مي شود . « من آن موضوع را مي خواهم » ، « پس تو آن موضوع را نمي خواهى يا نبايد بخواهى » اين مثبت هايى كه در « من هستم » خلاصه مي شود « پس تو نيستى » را نتيجه مي دهد .

اگر اين تلازم مثبت و منفى را در وضع روانى بشرى دقيقا درك كنيم ،علت ضرورت شمشير در بالاى سر افراد جامعه را دريافته‏ ايم . حال اين نتيجه را در دست داريم كه چون هر مختصى كه براى يك انسان اثبات ميشود ، موجب نفى همان مختص از انسان ديگر تلقى مي گردد ، لذا براى اثبات همان مختص براى انسان ديگر احتياج به شمشير داريم . من از احساس بردگى ناراحت مي شوم ، تو از احساس بردگى كه مورد خواست من است ، ناراحت نيستى يا ناراحت مباش من داراى شخصيتم و هيچ اهانتى را درباره شخصيتم نمى‏پذيرم ، در آن صورت كه من مي خواهم شما يا داراى شخصيت نيستيد و يا از اهانت نبايد دلگير شويد بلى اينست تكامل انسانى كه با گذشت قرون و اعصار نصيبش گشته است : من داراى اين مختص هستم ، اما دارا بودن شما اين مختص را بستگى دارد به اينكه من بخواهم

چشم باز و گوش باز و اين عما
حيرتم از چشم‏بندى خدا

اگر نوع انسانى ضررها و تباهى ‏هاى اين درد بنيان كن « من هستم » « پس تو نيستى » را نديده بود و در اين بيمارى مشغول جان كندن بود . اميدى بر آينده اين نوع بود كه بنشينيم و بگوئيم : اميدواريم در آينده بوسيله تجربه‏ هاى عينى و مشاهده ضررها و تباهى ‏ها ، از اين راه كه تا كنون پيش گرفته بود ، برگردد .

در آن موقع هيچ فرد و جامعه‏ اى از « من مي خواهم » « پس تو نبايد بخواهى » را نتيجه نخواهد گرفت و همه من مي خواهم ‏ها به ما ميخواهيم‏ها مبدل خواهد گشت . در آن دوران منظومه شمسى ما گلباران خواهد شد . تندر جانكاه توپ‏ها و تانك‏ها و هواپيماها جاى خود را به ترانه ‏هاى روح افزاى محبت و برادرى و خواهرى كه همه بشريت را در يك خانواده متشكل ساخته است ،خواهد داد . در چنان روزى كه من هستم‏ها به ما هستيم‏ ها و من مي خواهم‏ ها به ما مي خواهيم ‏ها مبدل خواهد گشت ، هر كس دست از پا خطا كند و اگر چه در حال خواب بگويد : من هستم يا من مي خواهم ، فورا با يك آمبولانس مجهز روانه تيمارستان خواهد گشت و يا او را به دوزخى خواهند فرستاد كه چنگيز و نرون و آتيلا و تيمور لنگ و هيتلر در آنجا به رياست ماكياولى سر ميزگردى نشسته و بر عليه عظماى فرشته صفت انسانها كه اعضاى حزب « ما هستيم » و « ما مي خواهيم » مي باشند ، توطئه چينى مي نمايند .

هيهات ، اين بشر چه عرض كنم ؟ مسلم است كه ما مطابق اصول اسلامى نمي توانيم بد بين باشيم ، ولى همان اصول اسلامى بما اين حقيقت را هم تعليم داده است كه اِنَّ الإِنْسانَ لَفى خُسْرٍ . اِلاَّ الَّذينَ آمَنُوا وَ عَمِلوُ الصَّالِحاتِ [ العصر آيه 1 و 2] ( طبيعت معمولى انسانى قطعا در خسارت است ، مگر آنانكه ايمان آورده و عمل صالح بجا مي آورند ) اگر ما انحرافات و بدبختى‏ هاى انسانهائى را مطرح مي كرديم كه زمامداران حرفه‏اى و پيشتازان خود محور اداره زندگى آنان را در دست داشتند ، اعتراض خوش بينان افراطى منطقى بود و مي توانستند پاسخ ما را به اين نحو بدهند كه تقصير زمامداران حرفه‏اى و پيشتازان خود محور بوده است كه مردم را به انحراف كشانده در بدبختى ‏ها غوطه ‏ورشان ساخته ‏اند .

ما از على بن ابيطالب صحبت مي كنيم و آن مردمى را كه در زمامدارى او زندگى مي كردند ، مورد سئوال قرار مي دهيم . اى مردم ، آيا على بن ابيطالب مردى خودخواه است ؟ نه هرگز ، زيرا گذشت او از لذايذ دنيا و فداكاريهاى او در راه سعادت انسانها روشن‏ تر از آنست كه نيازى به گفتگو داشته باشد . آيا على بن ابيطالب مال‏پرست و ثروت‏اندوز بود ؟ نه هرگز .

كفن از گريه غسال خجل
پيرهن از رخ وصال خجل

شهريار آيا على بن ابيطالب مقام پرست و جاه طلب بود ؟ نه هرگز ، زيرا با نظر بهمه گفتارهاى او كه صدق محض است و با توجه بهمه شئون زندگى او چه پيش از زمامدارى و چه در دوران زمامدارى ، كمترين حرص و طمعى در مقام و رياست نداشته است . هم او است كه در راه ارزش راستگوئى و اثبات بى ‏اعتنائى به جاه و مقام ، موقعى كه عبد الرحمان بن عوف زمامدارى جوامع مسلمين را با شرط عمل به كتاب اللّه و سنت رسول و روش دو زمامدار گذشته به او پيشنهاد مي كند ، او با اينكه مي توانست با يك كلمه « آرى » زمامدارى جوامع مسلمين را به دست بگيرد ، در شرط سوم « آرى » دروغين را نمي گويد ،« نه » راستين را بزبان مي آورد و با اين « نه » دست از زمامدارى قلم رو پهناور جوامع مسلمين بر مي دارد [ كلمه « آرى » بسيار كوچك است ، بكوچكى سه حرف ، همين كلمه بسيار بزرگ است ،ببزرگى جانها و حيثيت و شخصيت آدميان . همچنين كلمه « نه » بسيار كوچك است بكوچكى دو حرف ، همين كلمه بسيار بزرگ است ، ببزرگى جانها و حيثيت و شخصيت آدميان . همچنانكه كلمه « كن » ( باش ) بكوچكى دو حرف و ببزرگى همه جهان هستى است .] آيا على بن ابيطالب راه‏هاى سعادت مادى و معنوى جامعه را نمي دانست ؟

آرى ، كاملا مي دانست ، آيا دليلى بالاتر از همين كتاب كه ما آنرا تفسير مي نمائيم مورد نياز است ؟ شاهدى متقن‏تر و روشنتر از فرمان مالك اشتر ؟

پس مردم آن جامعه چگونه مي انديشيدند و چه مي خواستند ؟ و به چه دليل جو آن جامعه را با گردبادهاى ويرانگر آراء و عقايد و خواسته‏ هاى خود تيره و تار كرده بودند ؟ آيا معاويه را مي خواستند يا حجاج بن يوسف ثقفى را ؟ بعضى از محققان و مفسران نهج البلاغه مانند ابو عثمان جاحظ و ابن ابى الحديد اين پراكندگى در انديشه‏ ها و خواسته‏ ها را از مختصات نژاد عراقى مي دانند .

ابن ابى الحديد چنين ميگويد : « ابو عثمان جاحظ گفته است : علت عصيانگرى اهل عراق بر زمامداران خود و اطاعت اهل شام از زمامدارانشان اينست كه اهل عراق صاحب نظر و هشيارند و اين دو صفت در آنان موجب كاوش و ماجرا جوئى است . و ماجرا جوئى و كاوش باعث طعن و عيب جوئى و مقايسه ميان رجال و برترى دادن بعضى از آنان به برخى ديگر ، و تشخيص و جدا كردن زمامداران از يكديگر و فاش ساختن عيوب آنان مي باشد . اهل شام كند ذهن و مقلد و مبتلا به جمود فكرى در يك رأى بوده ، اطلاعى از نظريات نميگيرند و از مسائل پشت پرده سئوال و تحقيق نمى‏نمايند . » اهل عراق همواره معروف به كم اطاعت بودن و ايجاد كننده اختلاف با رؤساى خود مي باشند [شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد ج 1 ص 346 . يكى از شعراى مطلع درباره ورود امام حسين عليه السّلام به عراق ميگويد :

ورد الحسين على العراق و ظنّهم
تركوا النّفاق اذ العراق كماهيه

ما ذا قطعن فراتهم حتّى قضى
عطشا فغسّل بالدّماء القانيه

( حسين به عراق وارد شد و گمان ميكرد كه عراقى ‏ها نفاق را رها كرده ‏اند ، ولى عراق همان است كه بود . به چه علت فرات را از حسين ( ع ) دريغ داشتند ، تا تشنه شهيد شد و با خون‏ هاى سرخ شستشو داده شد . )] .

اين مطلب كه ابن ابى الحديد و جاحظ در توصيف اهل عراق گفته‏ اند ،احتياج به تأمل و بررسى همه جانبه سرزمين عراق از قديمترين تاريخى كه در پشت سر گذاشته‏اند تا آنموقع ، نيازمند مي باشد . ما در تمدن بين النهرين مخصوصا در دوران زمامدارى حمورابى ششمين پادشاه بابل نظم و انضباط در جامعه عراق مى ‏بينيم . البته مطالبى را كه در اينجا مطرح مي كنيم ، توضيح دهنده وضع جامعه امروزى عراق نمي باشد . جامعه‏ايكه مردم آن داراى هشيارى و انتقاد و عيجوئى بوده ، ولى اگر اين اوصاف موجب اختلال زندگى و ويرانى و گسيختگى در حيات اجتماعى آن جامعه بوده باشد ، معلوم ميشود كه مردم آن جامعه يا از فهم عالى و انديشه‏ هاى اصيل براى برقرارى نظم ضرورى و مفيد در جامعه محرومند و يا خود خواهى آنان بقدرى تند و تيز است كه قدرت نجات يافتن از محاصره خود محورى را ندارند . موضوع هر دو احتمال از نظر بايستگى‏ها و شايستگى ‏هاى انسانى مطرود و محكوم است .

شيوع انديشه‏ هاى بى ‏اساس توأم با خود محورى كه در چنان جامعه‏اى امتياز محسوب ميشود ، از بروز انديشه‏هاى اصيل و سازنده و انسان محورى جلوگيرى مي كند . اين يك اصل قاطعانه است كه هيچ احتياجى به گفتگو ندارد آيا ميتوان گفت : آن هوش و زيركى و كنجكاوى كه دست و پاى زمامدارى مانند على بن ابيطالب ( ع ) را ببندد ، از اوصاف برجسته و عامل تكامل است ؟ آن چه عامل تكامل است كه سقوط و بدبختى يك جامعه را فراهم ساخته و مردم خود را از زمامدارى و ارشاد انسان محورانه على بن ابيطالب گرفته و به چنگال معاويه‏ها و حجاج بن يوسف‏ها بسپارد ؟ اينكه اهل شام را به كندى ذهن و جمود فكرى متهم ساخته ‏اند ، بايستى مورد تحليل قرار بگيرد ، و مطلب به اين سادگى‏ ها نيست ، زيرا اگر مردم يك جامعه به اين حقيقت توجه كند كه كنجكاوى ‏ها و اعمال هشيارى‏ هاى آنان كه بجهت فقدان اصول زندگى اجتماعى ، يا جهل به آنها ، نتيجه ‏اى جز بردگى عموم اهل جامعه ندارد ، انتقاد و ماجراجوئى را به هشياران و خبرگان همه جانبه جامعه واگذار ميكند . وقتى كه افراد يك جامعه پس از تجربه‏هاى آموزنده ، بدانند كه كنجكاوى و هشيارى‏هاى آنان همراه با بيمارى خود خواهى است كه به تزاحم و تصادم دائمى منجر گشته در نتيجه زندگى اجتماعى را مختل خواهد ساخت ، بايستى به اين نتيجه برسند كه به انديشه ‏ها و هشيارى ‏هاى خود حدودى قائل شده و آنها را نسبى تلقى نمايند .

و با ديدن نتايج ويران كننده روشن خود محورى ، دست از « من چنين مي انديشم » كه بطور جبر آنان را از ديگر افراد جامعه بر كنار ميكند و حس لزوم تفاهم را در درون آنان مى‏ميراند و يقين پيدا كنند كه هشيارى ‏هاى ناقص آنان بزرگترين مانع رسيدن به هشيارى‏ هاى عالى است كه فقط با تفاهم و همكارى با ديگران امكان‏ پذير خواهد بود .

مثل اهل عراق در دوران زمامدارى امير المؤمنين كه با تكيه به هشيارى ‏ها و كنجكاويهاى بى‏ نتيجه خود ، سد راه امير المؤمنين مي شدند ، مثل كسانى است كه هر يك از آنان يك چراغ موشى با نور بسيار ناچيز در دست گرفته و آن نور ناچيز را بجلو چشمانشان گرفته خود را از نور خورشيد بى ‏نياز بدانند بطور كلى شعور فردى در زندگى اجتماعى بدون شعور اجتماعى با اينكه فرد بدون اجتماع يك موجود بريده است ، نه هويتى دارد و نه ارزشى . 9 ، 10 ، 11 ، 12 ، 13 ، 14 ، 15 ، 16 انبئت بسرا قد اطلع اليمن ، و انّى و اللّه لا ظنّ انّ هؤلاء القوم سيدالون منكم باجتماعهم على باطلهم و تفرّقكم عن حقّكم و بمعصيتكم امامكم في الحقّ و طاعتهم امامهم فى الباطل و بأدائهم الامانة الى صاحبهم و خيانتكم لصاحبكم و بصلاحهم في بلادهم و فسادكم ( خبرى بمن رسيده است كه بسر بن ارطاة مشرف به يمن گشته است ، سوگند بخدا ، من اطمينان دارم كه آنان بهمين زودى دولت را از شما خواهند گرفت . اين تسلط بجهت اجتماع و تشكل آنان در باطلشان و پراكندگى شما از حقتان مي باشد . اين تسلط بجهت نافرمانى است كه شما در باره پيشوايتان در حقّ ، و اطاعت آنان از پيشوايان در باطل دارند و اداى امانتى كه بصاحب خود مي نمايند و خيانتى كه شما به صاحبتان روا مي داريد و بجهت اصلاح و تنظيم امور كه آنان در شهرهاى خود بوجود مي آورند و فسادى كه شما در شهرهايتان به راه مي اندازيد )