خطبه ها خطبه شماره ۱۲2 (ترجمه و شرح فلسفی علامه محمد تقی جعفری)

122 متن خطبه صد و بيست و دوم

ترجمه خطبه صد و بيست و دوم

اين خطبه را براى خوارج فرمودند موقعى كه به لشگرگاه آنان رفتند ،در حاليكه آنان اصرار به انكار حكومت داشتند 1 آيا همه شما در صفين بوديد ؟ 2 پاسخ دادند : بعضى از ما حاضر بودند و بعضى ديگر حضور نداشتند 3 فرمود : پس به دو قسمت تقسيم شويد 4 آنانكه در صفين حضور داشتند گروهى باشند 5 و كسانى كه در آنجا نبودند گروهى ديگر 6 تا اينكه با هر يك از دو گروه سخن مناسب آن را بگويم 7 آنگاه مردم را صدا كرده فرمود : 8 از سخن گفتن خوددارى كنيد و به مطلب من گوش فرا بدهيد 9 و با دلهايتان با من روياروى شويد 10 آنگاه ما از هر كسى كه شهادتى خواستيم آنچه را كه در آن مورد مى‏داند ، بگويد 11 سپس آنان را با سخنى طولانى 12 مخاطب قرار داده فرمود 13 آيا وقتى كه سپاهيان معاويه قرآنها را از روى مكر بازى و غافل‏گير كردن و حيله‏گرى و نيرنگ بازى بلند كردند 14 ، شما نبوديد كه گفتيد : آنان ( سپاهيان معاويه كه شما را غافلگير كرده بودند ) برادران ما هستند و دعوت ما را به اسلام پذيرفته‏ اند 15 آنان از ما قطع نظر كردن از گذشته را مى‏خواهند و آنان به كتاب خداوند سبحان پناه برده‏اند 16 پس رأى صحيح اينست كه از آنان بپذيريم و از تنگنايى كه در آن قرار گرفته ‏اند نجاتشان بدهيم ؟ 17 من آن موقع در پاسخ شما گفتم :اين نيرنگ بازى كه براه انداخته‏اند ظاهرش ايمان است و باطنش عداوت 18 اولش رحمت است و آخرش ندامت 19 بر موقعيت و وضع خودتان پا بر جاى باشيد 20 و راهى را كه پيش گرفته ‏ايد ادامه بدهيد 21 و براى جهاد با آن نابكاران دندان روى دندان بفشاريد 22 و هيچ التفاتى به نعره نعره زنى ننماييد كه اگر اجابت شود گمراه خواهد كرد و اگر بحال خود رها شود و پاسخش داده نشود ، پست و ذليل خواهد گشت 23 با همه اين اصرار كه من براى ردّ مسئله حكميت داشتم كارى كه آن نابكاران ميخواستند انجام شد ، و من ديدم شما بوديد كه اين كار نابخردانه و فساد انگيز را در اختيار آنان گذاشتيد 24 و سوگند بخدا ، پذيرش حكميت در حاليكه من از آن خوددارى مى‏كردم ،براى من واجب نبود تا احكام الزامى آن ، مرا ملزم نمايد 25 و در صورت مخالفت خدا گناه ترك واجب را بر عهده من بگذارد 26 و سوگند بخدا ، اگر حكميت را مى‏پذيرفتم ،باز بر حق بودم و لازم بود كه از من پيروى شود 27 و قطعا كتاب خداوندى با من است ،از موقعى كه با آن دمساز شده‏ام ، از آن جدا نگشته‏ام 28 ما در گذشته با رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلم بوديم 29 و كشتار بر پدران و فرزندان و برادران و خويشاوندان ما دور مى‏زد 30 و ما در برابر هر مصيبت و شدتى جز افزايش ايمان 31 و ادامه حركت در مسير حق و تسليم به امر خداوندى و شكيبائى بر سوزش زخمها چيزى نداشتيم 32 ولى ما امروز با برادران اسلامى خود مى‏جنگيم به جهت لغزش و انحراف و شبهه و تاويلى كه بر آنان روى داده است 33 و اگر ما در خصلتى اميد داشته باشيم كه بوسيله آن پراكندگى ما را جمع كند 34 و بوسيله آن خصلت به مهر و محبت ميان خود نزديك شويم 35 ، ما به آن ميل مى‏كنيم و از غير آن خصلت خود دارى مينماييم 36 .

تفسير عمومى خطبه صد و بيست و دوم

2 ا كلّكم شهد معنا صفين . . . ( آيا همه شما در صفين با ما بوديد ؟ . . . ) تا سطر ششم متن اين خطبه نيازى به تفسير ندارد ، لذا مى‏پردازيم به جملات بعدى . 14 ، 17 ا لم تقولوا عند رفعهم المصاحف حيلة و غيلة و مكرا و خديعة ، : اخواننا و اهل دعوتنا ، استقالوا و استراحوا الى كتاب اللّه ، فالراى القبول منهم و التنفيس عنهم ؟ ( آيا وقتى كه سپاهيان معاويه قرآنها را از روى مكر بازى و غافلگير كردن و حيله‏گرى و نيرنگ بازى بلند كردند ، شما نبوديد كه گفتيد : آنان ( معاويه و عمر و عاص و فريب خوردگان آنان ) برادران ما هستند و دعوت ما را به اسلام پذيرفته‏اند ، آنان از ما قطع نظر كردن از گذشته را مى‏خواهند و آنان به كتاب خداوند پناه برده‏اند ، پس رأى صحيح اينست كه از آنان بپذيريم و از تنگنائى كه در آن قرار گرفته‏اند نجاتشان بدهيم ) .

تفسير عمومى خطبه صد و بيست و دوم

2 ا كلّكم شهد معنا صفين . . . ( آيا همه شما در صفين با ما بوديد ؟ . . . ) تا سطر ششم متن اين خطبه نيازى به تفسير ندارد ، لذا مى‏پردازيم به جملات بعدى . 14 ، 17 ا لم تقولوا عند رفعهم المصاحف حيلة و غيلة و مكرا و خديعة ، : اخواننا و اهل دعوتنا ، استقالوا و استراحوا الى كتاب اللّه ، فالراى القبول منهم و التنفيس عنهم ؟ ( آيا وقتى كه سپاهيان معاويه قرآنها را از روى مكر بازى و غافلگير كردن و حيله‏گرى و نيرنگ بازى بلند كردند ، شما نبوديد كه گفتيد : آنان ( معاويه و عمر و عاص و فريب خوردگان آنان ) برادران ما هستند و دعوت ما را به اسلام پذيرفته‏اند ، آنان از ما قطع نظر كردن از گذشته را مى‏خواهند و آنان به كتاب خداوند پناه برده‏اند ، پس رأى صحيح اينست كه از آنان بپذيريم و از تنگنائى كه در آن قرار گرفته‏اند نجاتشان بدهيم ) .

خطبه 122
اكلكم شهد معنا صفين…

(آيا همه شما در صفين با ما بوديد؟…) تا سطرششم متن اين خطبه نيازى به تفسير ندارد، لذا مى‏پردازيم به جملات بعدى.

الم تقولوا عند رفعهم المصاحف حيلة و غيلة و مكرا و خديعة،:اخواننا و اهل دعوتنا،استقالوا و استراحوا الى كتاب الله،فالراى القبول منهم و التنفيس عنهم؟(آيا وقتى كه سپاهيان معاويه قرآنها را از روى مكر بازى و غافلگير كردن و حيله‏گرى‏و نيرنگ بازى بلند كردند،شما نبوديد كه گفتيد:آنان (معاويه و عمر و عاص وفريب خوردگان آنان) برادران ما هستند و دعوت ما را به اسلام پذيرفته‏اند،آنان از ماقطع نظر كردن از گذشته را مى‏خواهند و آنان به كتاب خداوند پناه برده‏اند،پس راى‏صحيح اينست كه از آنان بپذيريم و از تنگنائى كه در آن قرار گرفته‏اند نجاتشان‏بدهيم) .

درست‏ بشناسيد بعدى از طبيعت اين بشر را كه از با عظمت‏ترين و مقدس‏ترين حقيقت پليدترين استفاده را مى‏نمايد!!

قرآن چيست؟قرآن يعنى كلام خدا.قرآن يعنى نور و شفاء و هدايت و رحمت ونامه سازنده خداوند كائنات به بندگان خود.قرآن يعنى كتاب براى انسان شدن وبراى ترقى و صعود به بارگاه خداوندى.

بلند كردن قرآن بر سر نيزه‏ها بوسيله معاويه و اغواى عمر و عاص چه معنى مى‏دهد؟و مقصد از اين كار چه بوده است؟پاسخ اين سئوال كاملا روشن است،آنان با اين نابكارى ميخواستند امير المؤمنين على بن ابيطالب عليه السلام را از حكومت‏ساقط نمايند.و همه مى‏دانيم اسقاط آن بزرگوار از حكومت‏يعنى محو ساختن نور وشفا،و هدايت و رحمت الهى از دلها و عقول مردم جامعه و غوطه ور ساختن آنان درظلمت‏هاى جهل و فقر و بيماريهاى روحى و ضلالت و نكبت‏هايى كه بعدها همه آنهابه فعليت رسيد.بنابراين،آنروز بلند كردن قرآن بعنوان حجت و تكيه‏گاه براى‏مسلمين هيچ معنايى جز زير پا انداختن و محو ساختن خود آن قرآن (به معناى محروم‏كردن جوامع بشرى از آن) نداشته است.نتيجه چنين مى‏شود كه بشر يك بعدى ازطبيعت دارد كه حقيقتى را براى ارتكاب نقيض آن به نمايش در مى‏آورد!!!آيا اين‏پليدى را در هيچ حيوانى ميتوانيد سراغ بگيريد كه مقدس‏ترين حقيقت را دستاويزنابود ساختن آن قرار بدهد!!درست اين رفتار پليد است كه در برهه‏هايى فراوان ازتاريخ،وقيح‏ترين انسان‏ها را با قيافه مدافع مقدسات بر مردم ساده‏لوح مسلط ساخته‏و با كارى وقيح‏تر از آن كه عبارتست از بهره‏بردارى از كلمه سازنده‏«سياست‏»پوششى روى آن گذاشته است!!

فقلت لكم:هذا امر ظاهره ايمان،و باطنه عدوان،و اوله رحمة،و آخره ندامة.فاقيموا على شانكم،الزموا طريقكتكم،و عضوا على الجهاد بنواجذكم،و لا تلتفتوا الى‏ناعق نعق،ان اجيب اضل،و ان ترك ذل.و قد كانت هذه الفعلة،و قد رايتكم اعطيتموها من در آن موقع در پاسخ شما گفتم:اين نيرنگ بازى كه براه انداخته‏اند،ظاهرش ايمان است و باطنش عداوت.اولش رحمت است و آخرش ندامت.برموقعيت و وضع خودتان پا بر جاى باشيد،و راهى را كه پيش گرفته‏ايد ادامه بدهيد.وبراى جهاد با آن نابكاران،دندان روى دندان بفشاريد و هيچ التفاتى به نعره نعره زنى‏ننماييد كه اگر اجابت‏شود گمراه خواهد كرد و اگر بحال خود رها شود ذليل و پست‏خواهد گشت. (با همه اين اصرار كه من بر رد مسئله حكميت داشتم) كارى كه آن‏نابكاران هوى پرست مى‏خواستند انجام شد و من ديدم كه شما بوديد كه اين كارحيله‏گرانه و فساد انگيز را در اختيار آنان گذاشتيد.

آيا كيفر حماقتى را كه آنروز شما از خود بروز داديد من‏امروز بايد بچشم؟!

مگر شما آنروز داد و فرياد مرا نشنيديد،يا شنيديد و معناى سخن مرا نفهميديد؟!من آنروز بشما گفتم:سردمداران آنان كه قرآن را بر سر نيزه‏ها بلند كرده‏اند، نه قرآن را مى‏شناسند و نه به محتواى آن ايمان دارند.آنان با اسلام انس و آشنايى ندارند،آنان از جاه و مقام چند روزه خود دفاع مى‏كنند.آنان نه مقام نبوت رابجاى مى‏آورند و نه اعتقادى به زمامداران گذشته دارند.آنان فقط خود رامى‏شناسند،آن هم خود طبيعى حيوانى خودشان را.اين سخنان امير المؤمنين (ع)اگر آنروز مورد فهم و درك و عمل قرار مى‏گرفت،معاويه‏و عمرو عاص در صفحه تاريخ نمى‏ماندند تا يزيد به زمامدارى مسلمين برسد و مدينه راقتل عام كند و مكه را تخريب و امام حسين فرزند نازنين محمد مصطفى صلى الله عليه‏و آله را با آن وضع فجيع به قتل برساند.

بنظر مى‏رسد قضيه به اين سادگى‏ها نباشد كه‏سردسته قاسطين (معاوية بن ابى سفيان) با مكر پردازى عمر و عاص دستور بدهدسپاهيان شام قرآنها را بر سر نيزه‏ها بلند كنند و يك عده مردم ساده لوح هم واقرآنا،وااسلاما،گفتن آن قاسطين را باور كنند و بگويند: ما با قرآن جنگ نداريم.بايدبر طبق قرآن عمل كنيم و براى رفع خصومت از هر يك از طرفين حكمى تعيين شود وآن دو هر چه حكم كردند،طرفين آنرا بپذيرند،آنگاه امير المؤمنين عليه السلام پرده ازروى حيله‏ گرى‏ها و ماكياولى بازى آنان بردارد و اصرار كند كه اى سپاهيان من،اين‏نابكارى مكر پردازانه را نپذيريد،اينان دروغ مى‏گويند و در اينحال ساده لوحان‏سپاهيان امير المؤمنين عليه السلام ايستادگى كنند و حكميت را بپذيرند و پس از آنكه‏فساد حكميت روشن شد آن ساده لوحان بار ديگر روياروى امير المؤمنين عليه السلام‏بايستند كه چرا حكميت را پذيرفتى؟!اينگونه تصورات در چنين مسئله سر وشت‏سازبراى بخواب بردن كودكان شايسته است نه براى استدلال براى اثبات واقعيت‏ها.

بلكه ميتوان گفت:سر دسته قاسطين در آنروز با روش امروزى جاسوس بازى توانسته بود كه در سپاهيان امير المؤمنين نفوذ كند و آن جاسوسان مردم ساده لوح را براى پذيرش حكميت تحريك نمايند و آنانرا در مقابل امير المؤمنين عليه السلام قراربدهند.يكى از دلايل مهم اين نظريه اصرار همان مردم به حكميت ابو موسى اشعرى‏از طرف آن حضرت است كه كج فكرى و انحراف وى از آنحضرت روشن‏تر از آن‏است كه نيازى به اثبات داشته باشد.

با اينكه آن حضرت اصرار به حكميت عبد الله ابن‏عباس مى‏فرمود،زيرا بديهى بود كه ابن عباس هم از نظر علمى و هم از جنبه سوابق دراسلام[و همچنين شناخت امير المؤمنين عليه السلام و ياران پاك و رشد يافته او را،ومعاويه و عمر و عاص و پيروان خود باخته و دنيا پرست آنان را،]با ابو موسى به هيچ وجه‏قابل مقايسه نبود.بنابراين،اصرار ساده لوحان و خود باختگان سپاهيان امير المؤمنين‏عليه السلام بوسيله جاسوسان نابكار معاويه درباره حكم بودن ابو موسى، بى‏شباهت‏نبود به اصرار بعضى از شخصيت‏هاى صدر اسلام به حكميت عبد الرحمان بن عوف درانتخاب زمامدار از اعضاى شوراى ششگانه كه تعيين شده بودند.

و الله لئن ابيتها ما وجبت على فريضتها،و لا حملنى الله ذنبها.و و الله ان جئتها انى للمحق الذى يتبع،و ان الكتاب لمعى.ما فارقته مذ صحبته (و سوگند بخدا،پذيرش‏حكميت در حالى كه اگر من از آن خود دارى مى‏كردم براى من واجب نبود تا احكام‏الزامى آن،مرا ملزم نمايد،و در صورت مخالفت‏خداوند گناه ترك واجب را بر عهده من‏بگذارد.و سوگند بخدا،اگر حكميت را مى‏پذيرفتم،باز بر حق بودم و لازم بود كه از من‏پيروى شود،و قطعا كتاب خداوندى با من است،از موقعى كه با آن دمساز شده‏ام،ازآن جدا نگشته‏ام) .

امير المؤمنين عليه السلام به جهت معرفت والايى كه به واقعيات‏داشت و به جهت وارستگى از هوى و هوس و خود خواهى‏ها هر يك ازدو طرف (پذيرش و عدم پذيرش حكميت) را ميتوانست انتخاب فرمايد.

در اين مورد سئوالى مطرح است كه عده‏اى از شارحان نهج البلاغه به آن‏متوجه شده‏اند.از آنجمله محقق مرحوم هاشمى خويى است.سئوال اينست كه دربروز غوغاى حكميت،امير المؤمنين عليه السلام با كمال تاكيد و اصرار،از پذيرش حكميت امتناع مى‏فرمودند و سپس با اصرار ناآگاهان ساده لوح و با تحريكات پشت پرده‏اى سر سفره نشينان معاويه،حكميت را پذيرفتند و در هر دو حال،امير المؤمنين عليه السلام با علم و آگاهى و عمد اقدام فرموده است.بنابراين،سبب چيست كه درجملات مورد تفسير،جمله شرطيه بكار برده ‏اند كه دليل عدم علم به واقعيت مى‏باشد؟

پاسخ اين سؤال همانگونه كه از خود جملات بر مى‏آيد،بسيار روشن است و آن اين‏است كه امير المؤمنين (ع) مى‏فرمايد:كتاب خدا با من است.يعنى من به دستورات‏قرآن كه دستورات الهى است از همه شما آشناترم و همه محتويات قرآن در درون من‏است.و من امام واجب الاطاعة هستم و من همان على بن ابيطالبم كه پيامبر فرمود:الحق مع على و على مع الحق (حق با على است و على با حق است) و من همان شخصم‏كه هيچ گفتار و كردارى بر خلاف دستور خداوندى از من صادر نمى‏شود.بنا براين،اگرمصالح واقعى اقتضاء مى‏كرد كه من حكميت را نپذيرم،[چنانكه در آغاز ظهورغوغاى بلند كردن قرآنها بر سر نيزه‏ها،انجام دادم.

يعنى اصرار و تاكيد به عدم‏پذيرش حكميت نمودم،]بر حق بودم و براى شما لازم بود كه از من تبعيت كنيد وحكميت را نپذيريد.و اگر مصالح واقعى اقتضاء مى‏كرد كه من حكميت را بپذيرم،[چنانكه بيم از متلاشى شدن سپاه و ترس از بروز سلطه معاويه بر شما،حكميت راپذيرفتم]،باز براى شما لازم بود كه آن را بپذيريد.شما بهتر از همه ميدانيد كه من هيچ‏راى و نظرى را بر مبناى هوى و هوس ابراز نميكنم و هر چه بينديشم و بگويم و كارى راانجام بدهم،مقصدى جز عمل به دستور خداوندى ندارم.بنابراين،در آنروز كسانى‏كه از نظر من كه عدم پذيرش حكميت‏بود،منحرف شدند و با من مخالفت كردند،درنزد خدا مسئول و گنهكارند و امروز كه مرا مورد اعتراض قرار مى‏دهند (خوارج) كه‏چرا حكميت را قبول كردم، مسئول و گنهكارند.جملات بعدى نيز ميتواند پاسخ مزبوررا تاييد نمايد:

فلقد كنا مع رسول الله صلى الله عليه و آله.و ان القتل ليدور على الآباء والابناء،و الاخوان و القرابات فما نزداد على كل مصيبة و شدة الا ايمانا،و مضيا على الحق،و تسليما للامر،و صبرا على مضض الجراح ما در گذشته با رسول خدا صلى الله عليه وآله و سلم بوديم و كشتار بر پدران و فرزندان و برادران و خويشاوندان دور مى‏زد و ما دربرابر هر مصيبت و شدتى جز افزايش ايمان و ادامه حركت در مسير حق و تسليم به امر خداوندى و شكيبائى بر سوزش زخمها،چيزى نداشتيم.

آنهمه تحمل مصيبت‏ها و ناگوارى‏ها در ميادين كارزار در خدمت‏پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم،براى اين بود كه ما آن بزرگوار راحجت‏خدا مى‏دانستيم و هر مصيبت و شكنجه‏اى كه در راه عمل بدستوراو پيش مى‏آمد موجب افزايش ايمان و مقاومت ما در راه حق مى‏ گشت همه اشتباهات شما معلول يك خطاى فاحش است كه از شما سر زده است،شما مرا نمى‏شناسيد و نمى‏دانيد كه من حجت‏خدا بر شما هستم.اگر اين حقيقت راپذيرفته بوديد، همانروز با پيروى از من،حكميت را مردود ميشناختيد اگر چه حكمت‏آنرا نمى‏دانستيد،ولى آنروز شما با كمال ساده لوحى و تحت تاثير سفسطه بازى‏معاويه و معاويه صفتان و با تحريكات سر سفره نشينان او گمان مى‏كرديد من العياذ بالله‏به قرآن بى اعتنائى مى‏كنم!!

در صورتيكه محتويات قرآن در ميان رگهاى خون من درجريان است و قرآن آب حيات عقل و قلب من مى‏باشد.در آنروز كه با ياران پيامبر درركاب او بدون كمترين مسامحه و گفتگو شمشير بر پدران و برادران و فرزندان ‏مى‏ كشيديم،هرگز در برابر پيامبر نمى‏ايستاديم و نمى‏گفتيم كه ما نمى‏توانيم عزيزان‏خود را بكشيم،اجازه بدهيد كه ما آنها را از قانون اسلام مستثنى نماييم!اين تسليم واطاعت از پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله براى آن بود كه ما او را حجت‏خدامى‏دانستيم.ولى شما با نظر به جريانات پس از رحلت پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله‏از اين دنيا،از كسانى تبعيت كرديد كه مانند وى حجت نبودند و مى‏توانستيد در مقابل‏آنان اظهار نظر حتى مخالفت كنيد،در صورتيكه من به جهت ولايت كبرى كه خداوندمتعال بوسيله پيامبر اكرم به من عنايت فرموده است،حجت‏خدا بر شما هستم و نه تنهانميبايست در آنروز كه من مسئله حكميت را رد كردم شما مخالفت كنيد،بلكه در هيچ‏امرى نميبايد شما از من منحرف شويد.و اين تبعيت از من دستورى است كه نفع آن‏بخود شما برمى‏گردد.و ضرر تخلف از آنرا هم خود شما بايد تحمل كنيد.مگر آنروزنگفتم: امرتكم امرى بمنعرج اللوى و لم تستبينوا النصح الا ضحى العذ

(من در منعرج اللوى دستورم را بشما داده بودم،و شما آنروز نفهميديد و آن دستور و اندرز من براى شما روشن نشد مگر در روشنايى فردا.) و امروز هم كه من‏داراى همان ماموريت الهى (زمامدارى بر شما) هستم،شما نمى‏توانيد كمترين‏اعتراضى داشته باشيد.زيرا همانگونه كه عدم پذيرش حكميت از طرف من،با ارشادالهى درباره من بود،پذيرش حكميت نيز به علت لزوم حفظ سپاهيان و مسلمانان ازپراكندگى كه موقعيت را تغيير داده بود،با ارشاد الهى مى‏باشد.

و لكنا انما اصبحنا نقاتل اخواننا فى الاسلام على ما دخل فيه من الزيغ و الاعوجاج‏و الشبهة و التاويل.فاذا طمعنا فى خصلة يلم الله به شعثنا،و نتدانى بهاالى التقية فيما بيننا رغبنا فيها و امسكنا عما سواها (ولى ما امروز با برادران اسلامى خود مى‏جنگيم به جهت لغزش و انحراف وشبهه و تاويلى كه براى آنان روى داده است.و اگر ما در خصلتى اميد داشته باشيم كه‏خداوند بوسيله آن پراكندگى ما را جمع كند و ما به وسيله آن خصلت‏به مهر و محبت‏ميان خود نزديك شويم،ما به آن ميل مى‏كنيم و از غير آن خصلت‏خود دارى‏مى‏نمائيم) .

اى خوارج،ما مسئله‏اى بنام من و ما و مقام من و قبيله من و خواسته من و جنگ‏و صلح بى اساس و لجاجت نداريم،ما يك مسئله داريم و بس،و آن اينست كه همه مادر سايه حيات بخش اسلام زندگى كنيم.حوادث اجتماعى عارضى همانند حوادث‏فردى عارضى نمى‏توانند و نبايد اصول بنيادين‏«حيات معقول‏»ما را كه در اسلام‏پى ريزى شده است مختل نمايد و از صالت‏ساقط كند.ما در هر حال در جستجوى‏اسباب و موقعيتها و شرايطى هستيم كه از پراكندگى و تصادم كشنده كه هرگز دردى رادوا نخواهد كرد،جلوگيرى كنيم و عوامل الفت و هماهنگى را بوجود بياوريم تا بندگان‏خدا در حالت آرامش و اطمينان خاطر بر ادامه زندگانى معنى‏دار خود موفق شوند.

وقتى كه خداوند سبحان پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم را مبعوث فرمود،جوامع ما را از ظلمات كفر و بت پرستى نجات داده و دلهاى پراكنده مردم جوامع ما رابهم نزديك ساخت تا حديكه آنان طعم برادرى واقعى را چشيدند و وحدت روحى خودرا دريافتند.امروز كه لغزش‏ها و كج انديشى‏ها براى بعضى از مردم پيش آمده كه‏باعث اشتباه و كج فهمى و تاويل خودسرانه در قرآن و احكام الهى گشته است،ما برادران را روياروى هم قرار داده است‏بطوريكه شمشير بر روى هم كشيده‏ايم.وچون همه آن عوامل و اسباب كه باعث اين روياروئى گشته است،حوادثى است‏عارضى و ما مى‏توانيم با توجه به اصول بنيادين اسلام در مسير اسلام،حركت كنيم ودست از پراكندگى‏ها برداريم.لذا تمام كوشش ما در اين است كه راهى براى مرتفع‏ساختن موانع الفت و هماهنگى و اتحاد در«حيات معقول‏»اسلامى پيدا كنيم،وترديدى نيست در اينكه براى دست‏يافتن به چنين الفت و هماهنگى و اتحاد همانگونه‏كه صلح بى اساس فايده‏اى ندارد،از جنگ بى‏اساس هم كارى ساخته نيست.

ملاحظه مى‏شود كه امير المؤمنين عليه السلام چقدر به ايجاد اتحاد و هماهنگى‏ميان مسلمانان اهميت‏حياتى مى‏دهد و دست از پيروزى ظاهرى خود برمى‏دارد.

در خاتمه اين مبحث،بسيار مناسب است كه مقاله‏اى را در وحدت امت‏اسلامى كه اينجانب آنرا در كنفرانس وحدت اسلامى در سال 1367 در تهران ‏سخنرانى نموده ‏ام در اينجا بياورم.

براى ورود به بحث و تحقيق پيرامون‏«وحدت امت اسلامى‏»،نخست ‏بايد دومسئله را در نظر بگيريم:

يكم-بدان جهت كه امت اسلامى داراى هويت دينى است.لذا بايد تعريف‏روشنى درباره‏«مفهوم كلى دين‏»بدست دهيم.

دوم-«ريشه اصلى امت اسلامى‏»را بررسى نمائيم.

تعريف معناى كلى دين

در تعريف دين،مانند ساير حقايق مربوط به ارزشهاى‏«حيات معقول‏»انسانى،اختلاف نظرهائى وجود دارد كه معمولا ناشى از شرايط ذهنى و اطلاعاتى است كه‏تعريف كنندگان درباره دين و مختصات آن دارند.بحث و تحقيق در آن اختلاف نظرهاو علل و نتايج آن‏ها در اين مقاله ضرورتى ندارد،لذا مى‏پردازيم به بيان جامع مشتركى‏كه در تعريف‏هاى صاحب نظران درباره دين وجود دارد:دين عبارتست از اعتقاد به‏وجود خداوند يگانه و عالم و قادر و غنى و عادل مطلق و جامع همه صفات كماليه كه‏جهان هستى را بر مبناى حكمت و عدل آفريده و انسان را در ميدان مسابقه براى وصول به كمال به حركت درآورده است.مبداء و مقصد اين حركت همانگونه كه‏فطرت سليم انسانها دريافته است،در آيه‏اى از قرآن مجيد چنين آمده است:انا لله وانا اليه راجعون [ البقره آيه 156] ما از خدائيم و ما بسوى او باز مى‏گرديم) . راهنمايان وتنظيم كنندگان اين حركت،عقل و وجدان انسانى و پيامبران الهى هستند كه خداونداينان را در ميان مردم مبعوث فرموده و جانشينان آن پيامبران،علماء ربانى هستند كه‏ادامه دهنده راه آنان مى‏باشند.اولين پيامبر،حضرت آدم ابو البشر و آخرين پيامبران، حضرت محمد بن عبد الله صلوات الله عليهم اجمعين هستند.كتاب آسمانى حضرت‏محمد (ص) ،قرآن مجيد است كه بدون كم و زياد،اينك باقى است.

آنچه مى‏تواند حيات انسان را در اين جهان هستى،داراى فلسفه و هدف قابل‏قبول نمايد،دين به همين معنى است. يعنى با توجه به همه ابعاد مربوط به موجوديت‏انسانى و تفكراتى كه تاكنون درباره فلسفه و هدف زندگى او ثبت‏شده،هيچ متفكر ومكتبى بدون پيدا كردن پاسخ معقول و قانع كننده‏اى براى چهار مسئله زير،توانائى‏يقين و شناخت هدف و فلسفه معقول و قانع كننده براى زندگى نخواهد داشت:

-ارتباط انسان با خويشتن.

-ارتباط انسان با خدا.

-ارتباط انسان با جهان هستى.

-ارتباط انسان با همنوع خود.

در تعريف مورد قبول ما از دين،پاسخ معقول به چگونگى اين چهار ارتباط،ملحوظ شده و هدف و فلسفه زندگى انسان‏ها،بطور قانع كننده‏اى تبيين گشته است.

ريشه امت اسلامى

منظور از امت اسلامى ، مردم جوامعى هستند كه دين اسلام را بعنوان آئين و دين سعادت بخش در دو قلمرو مادى و معنوى پذيرفته‏اند . بنابراين ، به بررسى عوامل اساسى گرايش به دين اسلام و نيز ريشه اصلى دين اسلام مى‏پردازيم .