(خطبه101صبحی صالح)
و من خطبة له ( عليه السلام ) و هي إحدى الخطب المشتملة على الملاحم
الْحَمْدُ لِلَّهِ الْأَوَّلِ قَبْلَ كُلِّ أَوَّلٍ وَ الْآخِرِ بَعْدَ كُلِّ آخِرٍ- وَ بِأَوَّلِيَّتِهِ وَجَبَ أَنْ لَا أَوَّلَ لَهُ- وَ بِآخِرِيَّتِهِ وَجَبَ أَنْ لَا آخِرَ لَهُ وَ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ شَهَادَةً- يُوَافِقُ فِيهَا السِّرُّ الْإِعْلَانَ- وَ الْقَلْبُ اللِّسَانَ.
أَيُّهَا النَّاسُ لا يَجْرِمَنَّكُمْ شِقاقِي- وَ لَا يَسْتَهْوِيَنَّكُمْ عِصْيَانِي- وَ لَا تَتَرَامَوْا بِالْأَبْصَارِ عِنْدَ مَا تَسْمَعُونَهُ مِنِّي- فَوَالَّذِي فَلَقَ الْحَبَّةَ وَ بَرَأَ النَّسَمَةَ- إِنَّ الَّذِي أُنَبِّئُكُمْ بِهِ عَنِ النَّبِيِّ الْأُمِّيِّ ص- مَا كَذَبَ الْمُبَلِّغُ وَ لَا جَهِلَ السَّامِعُ.
لَكَأَنِّي أَنْظُرُ إِلَى ضِلِّيلٍ قَدْ نَعَقَ بِالشَّامِ- وَ فَحَصَ بِرَايَاتِهِ فِي ضَوَاحِي كُوفَانَ- فَإِذَا فَغَرَتْ فَاغِرَتُهُ- وَ اشْتَدَّتْ شَكِيمَتُهُ- وَ ثَقُلَتْ فِي الْأَرْضِ وَطْأَتُهُ- عَضَّتِ الْفِتْنَةُ أَبْنَاءَهَا بِأَنْيَابِهَا- وَ مَاجَتِ الْحَرْبُ بِأَمْوَاجِهَا- وَ بَدَا مِنَ الْأَيَّامِ كُلُوحُهَا- وَ مِنَ اللَّيَالِي كُدُوحُهَا- فَإِذَا أَيْنَعَ زَرْعُهُ وَ قَامَ عَلَى يَنْعِهِ- وَ هَدَرَتْ شَقَاشِقُهُ وَ بَرَقَتْ بَوَارِقُهُ- عُقِدَتْ رَايَاتُ الْفِتَنِ الْمُعْضِلَةِ- وَ أَقْبَلْنَ كَاللَّيْلِ الْمُظْلِمِ وَ الْبَحْرِ الْمُلْتَطِمِ.
هَذَا وَ كَمْ يَخْرِقُ الْكُوفَةَ مِنْ قَاصِفٍ- وَ يَمُرُّ عَلَيْهَا مِنْ عَاصِفٍ- وَ عَنْ قَلِيلٍ تَلْتَفُّ الْقُرُونُ بِالْقُرُونِ- وَ يُحْصَدُ الْقَائِمُ- وَ يُحْطَمُ الْمَحْصُودُ.
لغات
لا يجرمنّكم: وادار نكند شما را
فحص الطّائر الأرض برجله: پرنده زمين را با پايش كاوش كرد
ضلّيل: بسيار گمراه
يجرمنّكم: بر شما لازم است
استهواه: او را به هوش انداخت
نعق: فرياد زد
كوفان: نام كوفه است
فلان شديد الشكيمه: فلانى سركش و بيباك است
كدح: شديدتر از خراشيدگى
حطم: كوبيدن
ضواحى: اطراف شهر كه ديده مى شود
فغرفوه: دهنش باز شد
كلوح: ترشرويى
أينع الزّرع: زراعت رسيده و آماده است
ترجمه
از خطبه هاى آن حضرت عليه السّلام است كه در آن اشاره به رويدادهاى دشوار آينده مى فرمايد:
«خداوندى كه اوّل است پيش از هر اوّلى، و آخر است پس از هر آخرى از اين كه او پيش از هر آغازى است لازم آيد كه او را آغازى نباشد، و از اين كه پس از هر پايانى است، واجب شود كه او را پايانى نباشد. گواهى مى دهم كه هيچ معبودى جز او نيست، و در اين گواهى درون و برون و دل و زبان همراهند.
اى مردم دشمنى با من شما را به گناه وادار نكند، و نافرمانى من شما را حيران و سرگردان نسازد، هنگامى كه چيزى از من مى شنويد (خبر از غيب) با (شگفتى) به يكديگر ننگريد، سوگند به آن كه دانه را شكافت، و انسان را آفريد، آنچه را به شما خبر مى دهم از پيامبر امّى است، كه درود خداوند بر او و خاندانش باد، گوينده دروغ نگفته، و شنونده نادان نبوده است.
من چنان مى بينم كه مردى بسيار گمراه در شام، همچون جانوران بانگ بر آورد، و پرچمهاى خود را در اطراف كوفه نصب كند، چون دهان بگشايد و دهنه لجامش سخت گردد، و جاى پاى خود را در زمين محكم كند، فتنه و آشوب با نيش دندان، فرزندان خويش را بگزد، و امواج جنگ به جنبش در آيد، و روزها چهره عبوس خود را بنمايد، و شبها سختى و رنج خود را آشكار سازد، و چون كشت او را هنگام درو رسد، و براى برداشت آن به پا خيزد، مانند شتر مست عربده كشد، و برق شمشيرهايش تابيدن گيرد.
بيرق فتنه ها و آشوبهاى سخت بر افراشته شود، و همچون شب تار و درياى پر تلاطم رو آورند، و چه طوفانهاى شكننده و هراس انگيزى كه كوفه را درهم شكند، و تندبادهاى سختى كه بر آن بوزد، و ديرى نگذرد كه مردم دسته دسته به جان هم افتند، به گونه اى كه هر كس ايستاده است درو شود، و آن كه افتاده است لگد كوب گردد.»
شرح
مضمون اين خطبه پس از ذكر يگانگى خداوند، بر حذر داشتن شنوندگان از نافرمانى اوست، و همچنين بيم دادن آنها به اين كه اخبارى را كه در باره آينده بيان مى فرمايد، با اشاره به يكديگر تكذيب نكنند.
تفسير الأوّل و الآخر پيش از اين گفته شد.
فرموده است: بأوليّته وجب أن لا أوّل له.
يعنى به سبب اوليّت او لازم مى آيد كه او را آغازى نباشد، چون منظور امام (ع) از اوليّت خداوند، اين است كه او مبدأ همه چيزهاست و مراد آن حضرت از آخريّت او، اين است كه او غايت و نهايتى است كه همه اشيا در هر حال به او منتهى مى شود، بنا بر اين لازم مى آيد كه براى او اوّلى كه مبدأ هستى او باشد، و آخرى كه به آن منتهى و متوقّف شود وجود نداشته باشد، اين كه امام (ع) در توصيف گواهى خود بر يگانگى خداوند فرموده است كه در اين شهادت درون با برون و دل با زبان همراه است، كنايه از خلوص اين شهادت از شايبه نفاق و انكار بارى تعالى است، سپس مردم را هشدار و پرهيز مى دهد كه با او دشمنى نورزند و نافرمانى وى نكنند، و سخنان او را دروغ نشمارند، و اين سخن براى نكوهش كسانى است كه چشم بصيرت آنها از ديدن فضايل آن حضرت ناتوان است، و نيز اشاره است بر اين كه خبر دادن از حوادث آينده براى شخصيّتى مانند او در خور امكان است، پس از آن آنچه را مى خواهد به آگاهى مردم برساند و آنچه را پيش از اين خبر داده به پيامبر خدا (ص) مستند مى دارد تا شاهدى بر صدق گفتارش باشد و آن را تأكيد مى فرمايد به منزّه بودن پيامبر (ص) از دروغگويى در تبليغ رسالت، و شنونده كه خود او است در آنچه از رسول اكرم (ص) شنيده و نقل مى كند از دروغ مبرّاست، و ما در فصول پيش بيان كردهايم كه چگونه امير المؤمنين (ع) از پيامبر اكرم (ص) علوم را فرا گرفته است.
فرموده است: لكأنّي أنظر إلى ضلّيل قد نعق بالشّام…
اين بيان، از جمله آينده گوييهاى آن حضرت است، و گفته شده كه ضلّيل يعنى بسيار گمراه اشاره به سفيانى دجّال است و نيز گفته اند كه منظور معاويه است، زيرا وى سلطنت خود را در شام بنياد نهاد، و دعوت خود را از آن جا آغاز كرد، و در زمان حيات امير مؤمنان (ع) به اطراف كوفه و شهر انبار شبيخون زد، و اين مطالب را پيش از اين شرح داده ايم. و اين كه فرموده است فحص براياته… كنايه است از دست اندازى معاويه به شهر كوفه و پيرامون آن، و استعاره واژه فحص در اين جا به مناسبت شباهت كار اوست با مرغ سنگخواره كه محلّ تخم گذارى او را مفحص مى گويند. همچنين است جمله فغرت فاغرته كه كنايه است از يورش بردن و شبيخون زدن به مردم، و اين به مناسبت شباهتى است كه با يورش شير به شكار خود دارد. و عبارت اشتداد شكيمته اشاره است به سركشى و شدّت يورش او و اين اصطلاح است براى اسب سركش كه به لجام قوى و سخت نياز دارد، و نيز ثقلت وطأته كنايه است بر بسيارى قدرت او در زمين و فشار او بر مردم. و مناسبتر اين است كه اين بيان اشاره به عبد الملك بن مروان باشد كه از چگونگى احوال و طغيان و سركشى او در روى زمين، پيش از اين سخن رفته است.
براى فتنه لفظ عض (گزيدن) را استعاره آورده است، زيرا فتنه و گزيدن، هر دو با سختى و درد توأم مىباشند، و با ذكر انياب (دندانها) براى فتنه و أبناء (فرزندان) براى مردم، اين استعاره را ترشيح«» داده و تكميل فرموده است، و نيز واژه موج را براى جنگ استعاره آورده، و اين كنايه است از درهم ريختگى ناشى از كشتارها و بيم و هراسهايى كه جنگ به همراه دارد، و براى روزها واژه كلوخ راذكر فرموده كه اشاره است به شدّت بديها و سختيهايى كه در آن روزها ديده مى شود به مانند كسى كه ترشرويى بسيار از خود نشان دهد. همچنين واژه كدوح استعاره است بر مصيبتهايى كه در آن روزگار روى مىدهد و مانند شب، تيره و تار است واژه زرع استعاره است براى كارهاى او، و لفظ أيناع (رسيدن ميوه) كنايه است بر زمانى كه سركشى و طغيان او به نهايت برسد، و واژه شقاشق و بروق استعاره است بر حركات هولناك و سخنان دهشتناك او، همانند ابرى كه با رعد و برق همراه باشد.
فرموده است: عقدت رايات الفتن المعضلة.
يعنى: اين فتنه، هنگامى كه پديد آيد، فتنه ها و آشوبها و بى نظمى بسيارى را به دنبال خود خواهد آورد، پديد آمدن اين فتنه ها را به رو آوردن شب تار تشبيه فرموده است، وجه مشابهت اين دو اين است كه همان گونه كه در شب تاريك نمىتوان راه به جايى برد، در اين فتنه و آشوب نيز نمىتوان به حقّ راه يافت، همچنين آن را به درياى متلاطم تشبيه فرموده است. و اين به سبب بزرگى فتنه، و درهم ريختگى طبقات مردم است كه گروهى گروه ديگر را واژگون و نابود مى سازند، به همان گونه كه امواج دريا بر يكديگر فرود مى آيند و بر چهره هم سيلى مى زنند. سپس اشاره فرموده است به آشوبها و مصيبتهايى كه پس از اين كوفه را فرا مى گيرد، چنان كه مطابق نوشته تاريخ نويسان حوادث بسيار و فتنه هاى زيادى در آن روى داد كه از جمله آنها فتنه حجّاج و مختار بن ابى عبيده و جز اينهاست، و نيز دو واژه عاصف و قاصف را كه به بادهاى سخت گفته مى شود استعاره فرموده است و اين به مناسبت وزيدن تندباد حوادث بر مردم اين شهر است.
فرموده است: و عن قليل تلتفّ القرون بالقرون… تا آخر.
يعنى: بزودى نسلها و امّتها به يكديگر ملحق مى شوند، و مراد از التفاف برخى به برخى ديگر اجتماع آنها در اندرون زمين است، و واژه هاى حصد (درو كردن) و حطم (پايمال كردن) را براى حالت مردم استعاره فرموده است چون حالت آنها با زرع و كشت مناسبت دارد به اين معنا كه زراعت هنگامى كه سر پاست درو، و پس از آن كوبيده مى شود، در اين جا حصد كنايه از مرگ و كشتار مردم است و حطم نابودى و متلاشى شدن اعضاى آنها در خاك است.
بايد دانست كه در الفاظ خطبه دلالت روشنى بر اين كه مراد از ضلّيل معاويه است وجود ندارد، بلكه احتمال دارد منظور شخص ديگرى باشد كه پس از اين در شام ظاهر شود، چنان كه گفته شده منظور از آن سفيانى دجّال است اگر چه ظنّ غالب احتمال نخست است، و توفيق از خداست.
ترجمه شرح نهج البلاغه(ابن ميثم بحرانی)، ج 3 ، صفحهى 21-15