بحثى در حقیقت فرشتگان به قلم علامه محمدتقی جعفری

موضوع فرشتگان در ادیان گذشته هم با اصطلاحات گوناگون و تعریفات مختلف مطرح بوده است . در دین اسلام با نظر به قرآن و احادیث معتبر وجود فرشتگان هیچ‏گونه جاى تردید نیست . در قرآن مجید در ۱۳ مورد کلمه ملک و در دو مورد ملکین که تثنیه ملک است آمده و در حدود ۷۳ مورد کلمه ملائکه وارد شده است .

بعضى از اندیشمندان دوران معاصر براى اینکه هر حقیقتى را با چهره طبیعى آن بپذیرند ، فرشتگان را انواعى از نیروها و قواى مخفى طبیعت تلقى نموده ، می خواهند استبعاد افرادى را که در طبیعت نمى ‏توانند واقعیت دیگرى را بپذیرند ، منتفى بسازند .

ولى این یک سطحى ‏نگرى در شناسایى ‏ها است که ناشى از تفسیر نابجاى علم و طبیعت است .

مگر آنان که عناصر را در چهار نوع منحصر مى ‏دانستند علم‏گرایان نبوده ‏اند ؟

مگر آنان که صوت را از پدیده ‏هاى عرضى دانسته ، آن را غیر قابل انتقال تلقى مى ‏کردند چهره دانشمندى نداشتند ؟ آرى ، آنان کسانى بودند که با طرفدارى جدّى از علم ، بقاى اعراض مانند صوت را پس از بوجود آمدن امکان ‏ناپذیر می دانستند نیز متفکرانى که از علم دفاع مى ‏کردند و کمترین اطلاعى از جریانات ذرات بنیادین طبیعت نداشتند ، اندک نبوده ‏اند .

اگر طول تاریخ را در نظر بگیریم ، همواره با این پدیده روبرو مى‏گردیم که علم در هر دوره و هر جامعه ‏اى مقدارى از واقعیت‏ها را در اختیار دانشمندان میگذاشته است دانشمندان در برابر این جریان مستمر بر دو گروه بودند .

گروه یکم مردم بى ‏گنجایشى بودند که توقع داشتند که همان مقدار محدود از مسائل علم ، تمامى سطوح طبیعت و روابط اجزاى آن را در اختیارشان قرار داده است . اینان نه تنها از حرکت به پیش محروم بوده ‏اند ، بلکه از پیشروى دیگران نیز جلوگیرى مى ‏کرده‏ اند .

گروه دوم متفکران هشیارى بودند که با عبارات و بیانات مختلف محدودیت علم خود را درک کرده ، راه پیشروى را بروى خود و دیگران نمى‏ بسته‏ اند . این عبارت از نیوتن مشهور است :

« مانند کودک خردسالى هستم که در ساحل اقیانوس بیکرانى ایستاده ، تنها چند عدد سنگ‏ریزه رنگارنگ در جلو چشمانش زیر آب مى‏بیند ، ولى اقیانوس بیکرانى با محتویات نامحدودش در مقابل دیدگان آن کودک خردسال مجهول است » .

اینان در ضمن اینکه راه علم را براى آیندگان هموار مى‏کردند ، عظمت گنجایش مغز آدمى را هم اثبات مى‏نمودند . بهر حال این یک روش بنیان‏کن است که :

ما نخست علم و جهان هستى را محدود مى ‏کنیم و سپس در دریایى از وحشت و اضطراب غوطه ‏ور مى ‏گردیم آیا کسى نیست از ما بپرسد که با مشاهدات فراوان در طول تاریخ درباره قالب‏ ناپذیرى اصول و مسائل علمى از یک طرف ، و با شناسائى انسان و بیکرانه جویى ‏هایش از طرف دیگر ، و نامحدود بودن روابط و اجزاى طبیعت با سیستم باز که رو به ماوراى طبیعت ( متافیزیک به معناى عمومى آن ) دارد ، چگونه به خود اجازه مى‏دهید که علم و جهان هستى را محدود نموده ، در برابر مفاهیم و مسائل عالى و با اهمیت به وحشت و اضطراب و نیهیلیستى دچار شوید ؟ کدامین دلیل شما را وادار کرده است که تارهایى از چند رشته قضایاى محدود ، مانند عنکبوت دور خود بتنید و سپس بگوئید :

جهان هستى همین است که من با همین مفاهیم و قضایا آن را شناخته و با آن ارتباط برقرار کرده‏ام ؟ باصطلاح معمولى باید گفت : خوشا بحالشان ، که خیلى راحت و در آسایشند ما در مباحث آینده علم و جهان هستى ، و نوع سیستم آن دو را از نظر باز و بسته بودن ، مطرح خواهیم کرد . اکنون مى ‏پردازیم به اصل موضوع بحث :

مى ‏گوئیم فرشتگان وجود دارند [ ایمان بوجود فرشتگان در ردیف ایمان بخدا و روز قیامت شمرده شده است :وَ لکِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاالْلَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ الْمَلائِکَهِ .البقره آیه ۱۷۷ ( و لکن نیکوکارى از آن کسانى است که به خدا و روز قیامت و فرشتگان ایمان آورده است )] و اگر نامحسوس بودن وجود فرشتگان را دلیل نیستى آنان بدانیم ، نیمه اساسى معلومات خود را که عبارت است از واقعیات نامحسوس منکر شده‏ ایم . و هیچ متفکر خردمند نمى‏تواند این قضیه ( نمى‏بینم پس وجود ندارد ) را زمینه جهان‏بینى خود قرار داده و حکم به نیستى بیرون از منطقه حواسّ نماید .

ما مى‏دانیم که ارتعاشات صوتى بایستى بحدّ معینى برسد تا ما آن را بشنویم اجسام و اشکال و رنگ‏ها در فاصله‏هاى معینى براى ما مطرح مى‏شوند . دانه‏اى از الکترون و انرژى را تاکنون ندیده‏ایم . جاذبیت محسوس نیست . هیچیک از پدیده‏ها و نیروهاى درونى مانند اندیشه و تخیل و اراده و آن حقیقتى که مدیریت آنها را در اختیار دارد و « من » نامیده مى‏شود ، وارد منطقه حواس نمى‏شوند ، و حتى تسلیم حساسترین وسایل نمى ‏گردند . این فرشتگان از جنس و نوع اجزاء و پدیده‏هاى عالم طبیعت نیستند ، بلکه موجودات مقدس و داراى ماهیت‏هاى مخصوصى می باشند .

توصیفات ما درباره فرشتگان مستند به منبع وحى است یا بطور مستقیم که قرآن است و یا بطور غیر مستقیم که از زبان ولىّ اللّه اعظم امیر المؤمنین و سایر ائمه معصومین ( ع ) مى ‏باشد . ما نخست مقدارى از توصیفات قرآن را درباره فرشتگان مى‏آوریم و سپس به توصیف امیر المؤمنین ( ع ) مى ‏پردازیم :

۱ فرشتگان شایسته مخاطب بودن خدا هستند

وَ اِذْ قالَ رَبُّکَ لِلْمَلائِکَهِ اِنّى جاعِلٌ فِى الْأَرْضِ خَلیفَهً [ دلایل این گفتگو میان خدا و فرشتگان در تفسیر جملات مربوط از همین خطبه مطرح خواهد گشت . البقره آیه ۳۰ ] .( و موقعى که پروردگار تو به فرشتگان گفت : من خلیفه ‏اى در روى زمین قرار مى ‏دهم ) .

از این آیه مقام والاى فرشتگان روشن مى ‏شود که خداوند سبحان آنان را از شروع خلقت انسان که حادثه بسیار با عظمتى در جهان هستى است اطلاع مى‏دهد .

۲ از فرشتگان رسولانى انتخاب مى ‏شوند

یُنَزِّلُ الْمَلائِکَهُ بِالرُّوحِ مِنْ اَمْرِهِ عَلى‏ مَنْ یَشاء مِنْ عِبادِهِ [ النحل ۲ ] .( فرشتگان را به همراه روح [ یا با روحى ] که از امر او است بر کسانى از بندگانش که مى‏ خواهد نازل می کند ) .

اَلْلَّهُ یَصْطَفى‏ مِنَ الْمَلائِکَهِ رُسُلاً وَ مِنَ النَّاسِ [الحج آیه ۷۵].( خداوند از فرشتگان و مردم رسولانى را برمى‏ گزیند ) .

در رسالت فرشتگان دو هدف ممکن است وجود داشته باشد .

هدف یکم مأموریت براى رسانیدن وحى به پیامبران الهى

این هدف در جملات بعدى این خطبه تذکر داده شده است .

هدف دوم مأموریت براى الهام نمودن به انسان‏ها و توجیه آنان به سوى خیر و کمال

بعنوان مثال :

وَ اِذْ قالَتِ الْمَلائِکَهُ یا مَرْیَمُ اِنَّ اللَّهَ اصْطَفاکِ وَ طَهَّرَکِ [ آل عمران آیه ۴۲] .

( هنگامى که فرشتگان گفتند : اى مریم ، خداوند ترا برگزیده ، پاکیزه‏ات گردانیده است ) .

اِنَّ الَّذینَ قالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَیْهِمُ الْمَلائِکَهُ [فصلت آیه ۳۰] .

( آنانکه گفتند : پروردگار ما خدا است ، فرشتگان بر آنان نازل مى‏ شوند ) .

۳ فرشتگان درباره توحید شهادت می دهند .

شَهِدَ اللَّهُ اَنَّهُ لا اِلهَ اِلاَّ هُوَ وَ الْمَلائِکَهُ وَ اُولُو الْعِلْمِ [ آل عمران آیه ۱۸] .

( خدا و فرشتگان و دارندگان علم شهادت مى‏دهند که خدایى جز او وجود ندارد ) .

۴ فرشتگان خدا را تسبیح و تقدیس مى ‏کنند

وَ نَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِکَ وَ نُقَدِّسُ لَکَ [ البقره آیه ۳۰] .

( فرشتگان بخدا گفتند : و ما با ستایشت تسبیح مى‏ گوئیم و ترا تقدیس مى ‏نمائیم ) .

وَ لِلَّهِ یَسْجُدُ ما فىِ السَّماواتِ وَ ما فىِ الْأَرْضِ مِنْ دابَّهٍ وَ الْمَلائِکَهُ [ النحل آیه ۴۹] .

( و بر خدا سجده مى ‏کنند هر چه که در آسمانها و زمین است و فرشتگان ) .

۵ فرشتگان واسطه ‏هائى براى اجراى مشیت الهى در امورند

تَنَزَّلُ الْمَلائِکَهُ وَ الرُّوحُ فیها بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ کُلِّ اَمْرٍ [القدر آیه ۴] .( فرشتگان و روح [ که از امر الهى است ] با اذن خداوندى در شب قدر فرود مى‏آیند و همه واقعیات عالم هستى را با خود مى ‏آورند ) .

توضیح فرشتگان و روح که عظمتى بالاتر از فرشتگان دارد ، در هر شب قدر واقعیات مربوط به امر الهى را در روى زمین ثبت مى‏کنند ، چنانکه در آیه دیگر توضیح داده شده است :

فیْها یُفْرَقُ کُلُّ اَمْرٍ حَکیمٍ [الدخان آیه ۳] .( هر امر حکیمانه در آن شب مبارک مشخص مى ‏گردد ) .

۶ از فرشتگان مأمورانى براى کارهاى معینى هستند

اِنَّ الَّذینَ تَوَفَّاهُمُ الْمَلائِکَهُ ظالِمى‏ اَنْفُسِهِمْ قالُوا فیمَ کُنْتُمْ قالُوا کُنَّا مُسْتَضْعَفینَ فىِ الْأَرْضِ قالُوا اَلَمْ تَکُنْ اَرْضُ الْلَّهِ واسِعَهً فَتُهاجِرُوا فیها [ النحل آیه ۲۸] .

( کسانى را که فرشتگان درمى‏ یابند که ستم بخویشتن کرده ‏اند ، به آنان می گویند :

در چه حال بودید ؟ مى‏ گویند : ما بینوایانى در روى زمین بودیم . فرشتگان می گویند :

مگر زمین خداوندى پهناور نبود که در آن مهاجرت نمایید ) .

در قرآن مجید فعالیتهاى دیگرى هم براى فرشتگان در عالم طبیعت و در جهان دیگر تذکر داده شده است .

اَلَنْ یَکْفِیَکُمْ اَنْ یَمُدّکُمْ رَبُّکُمْ بِثَلاثَهِ الآفٍ مِنَ الْمَلائِکَهِ مُنْزَلینَ . [ آل عمران آیه ۱۲۴] ( آیا بشما کفایت نخواهد کرد که پروردگارتان شما را با سه هزار فرشته‏اى که فرود مى‏آیند ، کمک کند ) . مسئله مهم دیگرى که درباره این موجودات مقدس مورد بحث است ، اینست که :

آیا فرشتگان هم از اختیارى که انسانها دارند ، بهره‏مند هستند یا نه ؟

گفته شده است که فرشتگان نیز از نوعى اختیار بهره‏مند مى‏ باشند ، اگر چه جنبه قدس و نورانیت آنها غلبه دارد ، بطوریکه از بعضى مآخذ چنین استفاده می شود که فرشتگان نفس امّاره ندارند و محض عقل و نور هستند . ولى این امتیازات منافاتى با داشتن تکلیف و مسئولیت ندارد . امر خداوندى به سجده بر آدم تکلیفى بود که به فرشتگان متوجه شد . و اگر آن موجودات مقدس مانند جمادات محض باشند که هیچ‏گونه آگاهى و اختیارى نداشته باشند ، نمى‏ توانند شایسته آن امتیازات و عظمت‏ها بوده باشند . البتّه به جهت تقرب و ارتباط نزدیکترى که فرشتگان با مقام شامخ ربوبى دارند ، بهره ‏بردارى آنان از اختیارى که دارند همواره در راه خیر و کمال مى ‏باشد .

با بیان دیگر بطور قطع فرشتگان از عالم جمادات و نباتات و حیوانات ( غیر از انسان‏هاى رشد یافته ) والاتر و باعظمت‏ ترند . در آیه‏ اى از قرآن چنین آمده است :فَقالَ لَها وَ لِلْأَرْضِ ائْتِیا طَوْعاً اَوْ کَرْهاً قالَتا اَتَیْنا طائِعینَ [فصلت آیه ۱۱] .( خداوند به آسمان و زمین فرمود : بیائید ( در جریان فعالیّت قرار بگیرید ) چه از روى اختیار و چه از روى اکراه ، آن دو گفتند ما با اختیار آمدیم ) .

از این آیه معلوم مى ‏شود که حرکات دستورى آسمان و زمین که جنبه آلى و تسلیم محض بودن آنها بیش از فرشتگان است ، منحصر بیک بعد اجبارى نبوده و دو راه براى آنها مطرح بوده است ، یا قرار گرفتن اختیارى در حرکات دستورى و یا قرار گرفتن اکراهى .

یعنى اگر چه آسمان و زمین به قرار گرفتن مطلق در جریان دستورى مجبور بودند ، ولى کیفیت آن بسته به درک و اختیار آن دو بوده است . و مسلم است که انتخاب راه درک و اختیار با عظمت‏ تر بوده است که آن دو انتخاب کردند . بنابراین ،بجهت مقام والایى که فرشتگان دارند ، نیروى اختیار آنها قوى ‏تر خواهد بود .

۶۳ ، ۶۴ منهم سجود لا یرکعون و رکوع لا ینتصبون ( برخى از فرشتگان سجده ‏کنندگانى هستند که رکوعى ندارند ، برخى دیگر براى رکوع خمیده‏ اند و قامت براى قیام راست نمى ‏کنند ) .

سجده و رکوع فرشتگان

در این جملات این خطبه سه مسئله درباره فرشتگان مطرح شده است :

مسئله یکم کیفیت فعالیت و عبادت گروه‏هاى فرشتگان

۱ سجده .

۲ رکوع .

۳ صف کشیدن .

۴ تسبیح .

۵ امین وحى بودن .

۶ زبان‏هایى براى پیامبران .

۷ فعالیت در اجراى قضا و امر الهى .

۸ نگهبانى بندگان .

۹ نگهبانى درهاى بهشت .

مسئله دوم مشخصات وجودى گروه‏هاى فرشتگان

مانند :گسترشى به طول و عرض زمین و آسمانها .

توضیح ممکن است این موجودات مجرد که هیچگونه تزاحم وجودى در قرارگاه خود ندارند ، عوامل مستقیم جریان موجودات و رویدادهاى زمین و آسمان‏ها بوده باشند . مخصوصا با نظر بارتباط آنها با عرش الهى ، که بنا به بعضى از روایات نیروى بنیادین آسمانها و زمین است . . .

مسئله سوم وضع درونى فرشتگان

۱ خسته نمى ‏شوند .

۲ نمى ‏خوابند .

۳ عقول آنها دچار سهو نمى ‏شود .

۴ فراموشى راهى به آنها ندارد .

۵ درباره خداوند توهم تصویر ندارند .

۶ صفات مخلوقات را به خداوند نسبت نمى ‏دهند .

۷ خدا را محدود در مکانها نمى ‏کنند .

۸ و با مثل و نظیر به او اشاره نمى‏نمایند . ۸۳ ، ۸۴ ثمّ جمع سبحانه من حزن الأرض و سهلها و عذبها و سبخها تربه سنّها بالماء حتّى خلصت و لاطها بالّبله حتّى لزبت . . . ( سپس خداوند سبحان از خاک زمین مقدارى سخت و نرم و شیرین و شور را جمع نموده آبى در آن پاشید و تصفیه‏اش کرد ، آنگاه خاک تصفیه شده را با رطوبت آب به شکل گل چسبان درآورد . . . ) 

شرح وترجمه نهج البلاغه علامه محمدتقی جعفری خطبه۱ جلد۲