(خطبه ۹۱ صبحی صالح)
خطبه اشباح بخش ششم خطبه اشباح که در باره چگونگى آفرینش زمین و دیگر خصوصیات متعلق به شگفتیهاى خلقت و نشان کنه قدرت حق تعالى است.
کَبَسَ الْأَرْضَ عَلَى مَوْرِ أَمْوَاجٍ مُسْتَفْحِلَهٍ- وَ لُجَجِ بِحَارٍ زَاخِرَهٍ تَلْتَطِمُ أَوَاذِیُّ أَمْوَاجِهَا- وَ تَصْطَفِقُ مُتَقَاذِفَاتُ أَثْبَاجِهَا- وَ تَرْغُو زَبَداً کَالْفُحُولِ عِنْدَ هِیَاجِهَا- فَخَضَعَ جِمَاحُ الْمَاءِ الْمُتَلَاطِمِ لِثِقَلِ حَمْلِهَا- وَ سَکَنَ هَیْجُ ارْتِمَائِهِ إِذْ وَطِئَتْهُ بِکَلْکَلِهَا- وَ ذَلَّ مُسْتَخْذِیاً إِذْ تَمَعَّکَتْ عَلَیْهِ بِکَوَاهِلِهَا- فَأَصْبَحَ بَعْدَ اصْطِخَابِ أَمْوَاجِهِ سَاجِیاً مَقْهُوراً- وَ فِی حَکَمَهِ الذُّلِّ مُنْقَاداً أَسِیراً- وَ سَکَنَتِ الْأَرْضُ مَدْحُوَّهً فِی لُجَّهِ تَیَّارِهِ- وَ رَدَّتْ مِنْ نَخْوَهِ بَأْوِهِ وَ اعْتِلَائِهِ وَ شُمُوخِ أَنْفِهِ وَ سُمُوِّ غُلَوَائِهِ- وَ کَعَمَتْهُ عَلَى کِظَّهِ جَرْیَتِهِ فَهَمَدَ بَعْدَ نَزَقَاتِهِ- وَ لَبَدَ بَعْدَ زَیَفَانِ وَثَبَاتِهِ- فَلَمَّا سَکَنَ هَیْجُ الْمَاءِ مِنْ تَحْتِ أَکْنَافِهَا- وَ حَمْلِ شَوَاهِقِ الْجِبَالِ الشُّمَّخِ الْبُذَّخِ عَلَى أَکْتَافِهَا- فَجَّرَ یَنَابِیعَ الْعُیُونِ مِنْ عَرَانِینِ أُنُوفِهَا- وَ فَرَّقَهَا فِی سُهُوبِ بِیدِهَا وَ أَخَادِیدِهَا- وَ عَدَّلَ حَرَکَاتِهَا بِالرَّاسِیَاتِ مِنْ جَلَامِیدِهَا- وَ ذَوَاتِ الشَّنَاخِیبِ الشُّمِّ مِنْ صَیَاخِیدِهَا- فَسَکَنَتْ مِنَ الْمَیَدَانِ لِرُسُوبِ الْجِبَالِ فِی قِطَعِ أَدِیمِهَا- وَ تَغَلْغُلِهَا مُتَسَرِّبَهً فِی جَوْبَاتِ خَیَاشِیمِهَا- وَ رُکُوبِهَا أَعْنَاقَ سُهُولِ الْأَرَضِینَ وَ جَرَاثِیمِهَا- وَ فَسَحَ بَیْنَ الْجَوِّ وَ بَیْنَهَا وَ أَعَدَّ الْهَوَاءَ مُتَنَسَّماً لِسَاکِنِهَا- وَ أَخْرَجَ إِلَیْهَا أَهْلَهَا عَلَى تَمَامِ مَرَافِقِهَا- ثُمَّ لَمْ یَدَعْ جُرُزَ الْأَرْضِ- الَّتِی تَقْصُرُ مِیَاهُ الْعُیُونِ عَنْ رَوَابِیهَا- وَ لَا تَجِدُ جَدَاوِلُ الْأَنْهَارِ ذَرِیعَهً إِلَى بُلُوغِهَا- حَتَّى أَنْشَأَ لَهَا نَاشِئَهَ سَحَابٍ تُحْیِی مَوَاتَهَا- وَ تَسْتَخْرِجُ نَبَاتَهَا- أَلَّفَ غَمَامَهَا بَعْدَ افْتِرَاقِ لُمَعِهِ وَ تَبَایُنِ قَزَعِهِ- حَتَّى إِذَا تَمَخَّضَتْ لُجَّهُ الْمُزْنِ فِیهِ وَ الْتَمَعَ بَرْقُهُ فِی کُفَفِهِ- وَ لَمْ یَنَمْ وَمِیضُهُ فِی کَنَهْوَرِ رَبَابِهِ وَ مُتَرَاکِمِ سَحَابِهِ- أَرْسَلَهُ سَحّاً مُتَدَارِکاً قَدْ أَسَفَّ هَیْدَبُهُ- تَمْرِیهِ الْجَنُوبُ دِرَرَ أَهَاضِیبِهِ وَ دُفَعَ شَآبِیبِهِ- . فَلَمَّا أَلْقَتِ السَّحَابُ بَرْکَ بِوَانَیْهَا- وَ بَعَاعَ مَا اسْتَقَلَّتْ بِهِ مِنَ الْعِبْءِ الْمَحْمُولِ عَلَیْهَا- أَخْرَجَ بِهِ مِنْ هَوَامِدِ الْأَرْضِ النَّبَاتَ- وَ مِنْ زُعْرِ الْجِبَالِ الْأَعْشَابَ فَهِیَ تَبْهَجُ بِزِینَهِ رِیَاضِهَا- وَ تَزْدَهِی بِمَا أُلْبِسَتْهُ مِنْ رَیْطِ أَزَاهِیرِهَا- وَ حِلْیَهِ مَا سُمِطَتْ بِهِ مِنْ نَاضِرِ أَنْوَارِهَا- وَ جَعَلَ ذَلِکَ بَلَاغاً لِلْأَنَامِ وَ رِزْقاً لِلْأَنْعَامِ- وَ خَرَقَ الْفِجَاجَ فِی آفَاقِهَا- وَ أَقَامَ الْمَنَارَ لِلسَّالِکِینَ عَلَى جَوَادِّ طُرُقِهَا فَلَمَّا مَهَدَ أَرْضَهُ وَ أَنْفَذَ أَمْرَهُ- اخْتَارَ آدَمَ ع خِیرَهً مِنْ خَلْقِهِ- وَ جَعَلَهُ أَوَّلَ جِبِلَّتِهِ وَ أَسْکَنَهُ جَنَّتَهُ- وَ أَرْغَدَ فِیهَا أُکُلَهُ- وَ أَوْعَزَ إِلَیْهِ فِیمَا نَهَاهُ عَنْهُ- وَ أَعْلَمَهُ أَنَّ فِی الْإِقْدَامِ عَلَیْهِ التَّعَرُّضَ لِمَعْصِیَتِهِ- وَ الْمُخَاطَرَهَ بِمَنْزِلَتِهِ- فَأَقْدَمَ عَلَى مَا نَهَاهُ عَنْهُ مُوَافَاهً لِسَابِقِ عِلْمِهِ- فَأَهْبَطَهُ بَعْدَ التَّوْبَهِ- لِیَعْمُرَ أَرْضَهُ بِنَسْلِهِ- وَ لِیُقِیمَ الْحُجَّهَ بِهِ عَلَى عِبَادِهِ- وَ لَمْ یُخْلِهِمْ بَعْدَ أَنْ قَبَضَهُ- مِمَّا یُؤَکِّدُ عَلَیْهِمْ حُجَّهَ رُبُوبِیَّتِهِ- وَ یَصِلُ بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَ مَعْرِفَتِهِ- بَلْ تَعَاهَدَهُمْ بِالْحُجَجِ- عَلَى أَلْسُنِ الْخِیَرَهِ مِنْ أَنْبِیَائِهِ- وَ مُتَحَمِّلِی وَدَائِعِ رِسَالَاتِهِ- قَرْناً فَقَرْناً- حَتَّى تَمَّتْ بِنَبِیِّنَا مُحَمَّدٍ ص حُجَّتُهُ- وَ بَلَغَ الْمَقْطَعَ عُذْرُهُ وَ نُذُرُهُ وَ قَدَّرَ الْأَرْزَاقَ فَکَثَّرَهَا وَ قَلَّلَهَا- وَ قَسَّمَهَا عَلَى الضِّیقِ وَ السَّعَهِ- فَعَدَلَ فِیهَا لِیَبْتَلِیَ- مَنْ أَرَادَ بِمَیْسُورِهَا وَ مَعْسُورِهَا- وَ لِیَخْتَبِرَ بِذَلِکَ الشُّکْرَ وَ الصَّبْرَ مِنْ غَنِیِّهَا وَ فَقِیرِهَا- ثُمَّ قَرَنَ بِسَعَتِهَا عَقَابِیلَ فَاقَتِهَا- وَ بِسَلَامَتِهَا طَوَارِقَ آفَاتِهَا- وَ بِفُرَجِ أَفْرَاحِهَا غُصَصَ أَتْرَاحِهَا- وَ خَلَقَ الْآجَالَ فَأَطَالَهَا وَ قَصَّرَهَا وَ قَدَّمَهَا وَ أَخَّرَهَا- وَ وَصَلَ بِالْمَوْتِ أَسْبَابَهَا- وَ جَعَلَهُ خَالِجاً لِأَشْطَانِهَا- وَ قَاطِعاً لِمَرَائِرِ أَقْرَانِهَا عَالِمُ السِّرِّ مِنْ ضَمَائِرِ الْمُضْمِرِینَ- وَ نَجْوَى الْمُتَخَافِتِینَ وَ خَوَاطِرِ رَجْمِ الظُّنُونِ- وَ عُقَدِ عَزِیمَاتِ الْیَقِینِ- وَ مَسَارِقِ إِیمَاضِ الْجُفُونِ- وَ مَا ضَمِنَتْهُ أَکْنَانُ الْقُلُوبِ- وَ غَیَابَاتُ الْغُیُوبِ- وَ مَا أَصْغَتْ لِاسْتِرَاقِهِ مَصَائِخُ الْأَسْمَاعِ- وَ مَصَایِفُ الذَّرِّ وَ مَشَاتِی الْهَوَامِّ- وَ رَجْعِ الْحَنِینِ مِنَ الْمُولَهَاتِ وَ هَمْسِ الْأَقْدَامِ- وَ مُنْفَسَحِ الثَّمَرَهِ مِنْ وَلَائِجِ غُلُفِ الْأَکْمَامِ- وَ مُنْقَمَعِ الْوُحُوشِ مِنْ غِیرَانِ الْجِبَالِ وَ أَوْدِیَتِهَا- وَ مُخْتَبَإِ الْبَعُوضِ بَیْنَ سُوقِ الْأَشْجَارِ وَ أَلْحِیَتِهَا- وَ مَغْرِزِ الْأَوْرَاقِ مِنَ الْأَفْنَانِ- وَ مَحَطِّ الْأَمْشَاجِ مِنْ مَسَارِبِ الْأَصْلَابِ- وَ نَاشِئَهِ الْغُیُومِ وَ مُتَلَاحِمِهَا- وَ دُرُورِ قَطْرِ السَّحَابِ فِی مُتَرَاکِمِهَا- وَ مَا تَسْفِی الْأَعَاصِیرُ بِذُیُولِهَا وَ تَعْفُو الْأَمْطَارُ بِسُیُولِهَا- وَ عَوْمِ بَنَاتِ الْأَرْضِ فِی کُثْبَانِ الرِّمَالِ- وَ مُسْتَقَرِّ ذَوَاتِ الْأَجْنِحَهِ بِذُرَا شَنَاخِیبِ الْجِبَالِ- وَ تَغْرِیدِ ذَوَاتِ الْمَنْطِقِ فِی دَیَاجِیرِ الْأَوْکَارِ- وَ مَا أَوْعَبَتْهُ الْأَصْدَافُ- وَ حَضَنَتْ عَلَیْهِ أَمْوَاجُ الْبِحَارِ- وَ مَا غَشِیَتْهُ سُدْفَهُ لَیْلٍ أَوْ ذَرَّ عَلَیْهِ شَارِقُ نَهَارٍ- وَ مَا اعْتَقَبَتْ عَلَیْهِ أَطْبَاقُ الدَّیَاجِیرِ- وَ سُبُحَاتُ النُّورِ وَ أَثَرِ کُلِّ خَطْوَهٍ- وَ حِسِّ کُلِّ حَرَکَهٍ وَ رَجْعِ کُلِّ کَلِمَهٍ- وَ تَحْرِیکِ کُلِّ شَفَهٍ وَ مُسْتَقَرِّ کُلِّ نَسَمَهٍ- وَ مِثْقَالِ کُلِّ ذَرَّهٍ وَ هَمَاهِمِ کُلِّ نَفْسٍ هَامَّهٍ- وَ مَا عَلَیْهَا مِنْ ثَمَرِ شَجَرَهٍ أَوْ سَاقِطِ وَرَقَهٍ- أَوْ قَرَارَهِ نُطْفَهٍ أَوْ نُقَاعَهِ دَمٍ وَ مُضْغَهٍ- أَوْ نَاشِئَهِ خَلْقٍ وَ سُلَالَهٍ- لَمْ یَلْحَقْهُ فِی ذَلِکَ کُلْفَهٌ- وَ لَا اعْتَرَضَتْهُ فِی حِفْظِ مَا ابْتَدَعَ مِنْ خَلْقِهِ عَارِضَهٌ- وَ لَا اعْتَوَرَتْهُ فِی تَنْفِیذِ الْأُمُورِ وَ تَدَابِیرِ الْمَخْلُوقِینَ مَلَالَهٌ وَ لَا فَتْرَهٌ- بَلْ نَفَذَهُمْ عِلْمُهُ وَ أَحْصَاهُمْ عَدَدُهُ- وَ وَسِعَهُمْ عَدْلُهُ وَ غَمَرَهُمْ فَضْلُهُ- مَعَ تَقْصِیرِهِمْ عَنْ کُنْهِ مَا هُوَ أَهْلُهُ اللَّهُمَّ أَنْتَ أَهْلُ الْوَصْفِ الْجَمِیلِ- وَ التَّعْدَادِ الْکَثِیرِ- إِنْ تُؤَمَّلْ فَخَیْرُ مَأْمُولٍ وَ إِنْ تُرْجَ فَخَیْرُ مَرْجُوٍّ- اللَّهُمَّ وَ قَدْ بَسَطْتَ لِی فِیمَا لَا أَمْدَحُ بِهِ غَیْرَکَ- وَ لَا أُثْنِی بِهِ عَلَى أَحَدٍ سِوَاکَ- وَ لَا أُوَجِّهُهُ إِلَى مَعَادِنِ الْخَیْبَهِ وَ مَوَاضِعِ الرِّیبَهِ- وَ عَدَلْتَ بِلِسَانِی عَنْ مَدَائِحِ الْآدَمِیِّینَ- وَ الثَّنَاءِ عَلَى الْمَرْبُوبِینَ الْمَخْلُوقِینَ- اللَّهُمَّ وَ لِکُلِّ مُثْنٍ عَلَى مَنْ أَثْنَى عَلَیْهِ مَثُوبَهٌ مِنْ جَزَاءٍ- أَوْ عَارِفَهٌ مِنْ عَطَاءٍ- وَ قَدْ رَجَوْتُکَ دَلِیلًا عَلَى ذَخَائِرِ الرَّحْمَهِ- وَ کُنُوزِ الْمَغْفِرَهِ- اللَّهُمَّ وَ هَذَا مَقَامُ مَنْ أَفْرَدَکَ بِالتَّوْحِیدِ الَّذِی هُوَ لَکَ- وَ لَمْ یَرَ مُسْتَحِقّاً لِهَذِهِ الْمَحَامِدِ وَ الْمَمَادِحِ غَیْرَکَ- وَ بِی فَاقَهٌ إِلَیْکَ لَا یَجْبُرُ مَسْکَنَتَهَا إِلَّا فَضْلُکَ- وَ لَا یَنْعَشُ مِنْ خَلَّتِهَا إِلَّا مَنُّکَ وَ جُودُکَ- فَهَبْ لَنَا فِی هَذَا الْمَقَامِ رِضَاکَ- وَ أَغْنِنَا عَنْ مَدِّ الْأَیْدِی إِلَى سِوَاکَ- إِنَّکَ عَلى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ
لغات
کبسها: با قدرت و قوت آن را در آب فرو برد
مور: دگرگون شدن حرکت، بالا و پایین رفتن موج
مستفحله: هیجان حیوان نو براى جهیدن بر حیوان ماده
تلاطم: جنبش آب دریا
اواذى: جمع آذىّ: موج بزرگ دریا
اصطفاق: به حرکت در آمدن امواج دریا
اثباج: جمع ثبج: پس و پیش رفتن امواج دریا و متراکم شدن آب
هیج الفرس: وقتى که اسب هیجان زده شود و اختیار را از کف صاحبش بگیرد.
ارتماء: جذر و مدّ یافتن امواج دریا
کلکل: صدر و سینه
مستخذى: خضوع کننده
تمعّک: با خاک در آمیختن و دگرگون شد
اصطخاب امواجه: بر امواج آب غلبه یافت و سر و صداى آن را فرو نشاند
ساجى: آرام، آرامش پیدا کننده
حکمه: افسارى که بر سر حیوان مى زنند و آن را در اختیار مى گیرند
دحو: گستردن پهن کردن
تیّار: موج دریا
نخوه: خود برتر و بزرگ دیدن
بأو: فخر و افتخار
شمح بأنفه: تکبّر کرد
غلواء: پا از حد بیرون نهادن
کعمته: دهانش را بست
کظه: نهایت بزرگى شکم
همد: آرام گرفت و خاموش شد
نزق: سبک و خوار شدن، مورد حمله قرار گرفتن
و لبد: آرام گرفت و بر زمین چسبید
زیفان: فخر و غرور
بذخ: بلند عالى برجسته
عرنین: بالاى دماغ نزدیک جایى که دو ابرو به هم پیوسته مى شوند
سهوب: جمع سهب: بیابان وسیع
بید: جمع بیداء: بیابان
اخدود: شکاف زمین
حلامید: صخرهها، سنگهاى سخت
شناخیب: بلندیهاى کوه
شم: بلندى
صیخود: سنگ سخت و محکم
ادیمها: سطح زمین
تغلغله: داخل شدن کوهها در عمق زمین
تسرّب: داخل شدن کوهها در شکاف زمین
جوبه: شکافهاى مسطح زمین
جراثیم الأرض: بلندیهاى زمین و آنچه از موّاد زمین در یک جا مجتمع شود.
ارض جرز: زمینى که بدلیل بى آبى، گیاه نداشته باشد
روابى: بلندیهاى زمین
قزع: جمع قزعه: جدا شدن قطعات نازک ابر از یکدیگر
کفّه: آن بخش از ابرها که طولانى و دورانى مى باشند. اطراف و جوانب آنها
ومیض: درخشش و درخشندگى
کنهور: توده بزرگى از ابر
رباب: ابر سفید
سّح: ریزش: ریختن
اسف: بدلیل سنگین بودن بزمین نزدیک شد
و هیدبه: ریزش باران، فرو ریختن آب از دامن ابرها.
تمریّه: بیرون آمدن آنچه که از آب در داخل ابر قرار دارد.
دزر: جمع دره، فراوانى شیر، جریان آن
اهاضیب: جمع هضاب و جمع هضب، پیاپى آمدن قطرات باران، ریزش مداوم
شآبیب جمع شؤبوب: بخش عظیمى از باران
برک: سینه بالاى شیئى
بوانى: اندام ضلعیى که در مجاورت سینه قرار دارند
بعاع السّحاب: سنگینیى ابر که از باران حاصل مى شود
عبأ: مطلق سنگینى
جبله زعراء: کوهى که گیاه ندارد
تزدهى: تکبّر مى کند
ریط: جمع ریطه: شکوفه هاى روشن
سمطت: با گردن بند زینت کرد، آنها که این کلمه را «شمطت» قرائت کرده اند، بمعناى آمیخته کرد مى باشد.
جبلّه: خلقت و آفرینش
و اوعز الیه بکذا: مقدمه آنچه لازم بود به او گفته شود گفته شد
عقابیل: بقایاى بیمارى- سختیها- عقبوله در اصل بمعناى زخمهاى کوچکى است که بدلیل بیمارى بر لب ظاهر مى گردد
ترح: حزن و اندوه
فاقه: فقر و بى چیزى
خلج: گرفتن و کندن
اشطان: جمع شطن: ریسمان
مرائر: ریسمانى که نخهایش ظریف و لطیف باشد
تخافت: سخن سرّى گفتن، درب گوشى حرف زدن
رجم بالظنّ: خطورات قلبى- به گمان در باره چیزى سخن گفتن- گمان کنى که واقعهاى اتّفاق افتاده است
غیابه: تاریکى عمق چاه
مصائخ الأسماع: پردههاى گوش، سوراخ گوش
اصاخه: قوّه شنوائى- شنیدن، گوش فرا داشتن
ولائج: راههاى ورودى- جایگاههاى دخول
اکمام: جمع کم به کسر کاف، غلاف شکوفه، پوشش گل
منقمع: جاى اختفاء و پنهان شدن وحوش، پناهگاه شبانه حیوانات وحشى
لحاء الشّجره: پوست درخت
افنان: شاخه هاى درخت
أمشاج: نطفه به خون آمیخته
تعفو: محو مى کند نابود مى سازد
شناخیب الجبال: قله هاى کوه
ذراها: بلندى کوهها
تغرید: پیچیدن صداى پرندگان، در گلو
دیاجیر: جمع دیجور، تاریکى
سدفه: ظلمت تاریکى
ذرّ الشّارق: طلوع کردن- برآمد
رجع الکلمه: پاسخ داد
نقاعه: محلّى که در آن خون جمع مى شود- کنایه از جاى تبدیل شدن نطفه به علقه است
اعتورته: بر آن احاطه پیدا کرد
عارفه: معروف شیئى شناخته شده
خلّه: فقر و بى چیزى
انعشه: او را از بى چیزى و لغزش نجات داد
ترجمه
«پس از آفرینش آسمانها و سکونت دادن فرشتگان در آنها خداوند متعال، زمین را بر روى موجهاى پرهیجان و لجّه دریاهاى سرشار (مانند حیوان نر و هیجان زدهاى که بر حیوان ماده مى جهد) به طورى که بر سرهم مى غلطیدند، و صداى مهیب ایجاد مى کردند، بپا کند. آرى دریاهاى ذخّار و سرشارى که امواج پر تلاطم آن خود را برهم زده و درهم فرو مى رفتند، و همچون شتران که به هنگام هیجان شهوت، کف بر لب مى آورند کف بر سر آورده بود.
(با قرار دادن زمین در داخل دریاها) بس که پیکر زمین سنگین بود آن دریاى پر موج و متلاطم، از خروش افتاد، زمین چنان دریا را در زیر جثّه سنگین و کتف و شاخه خود مالش داد، که از آن هیجان و تندى و مستى به آرامش و افتادگى گرایید، و آن سر و صدا و هیاهویش به شکستگى مبدّل و مطیع فرمان بردار حکمت الهى شد. و پالاهنگ ذلّت و اسیرى، انقیاد و تسلیم پروردگار را بر گردن نهاد. پس از آرام گرفتن دریا، زمین بساط خود را، بر روى امواج آن گسترانید، و دریا باد نخوت و غرور و بلند پروازى را از دماغش بیرون کرد، و آب پس از آن همه جوش و خروش و درهم غلطیدنها، فرو نشست و زمین بر روى آب ساکن، قرار یافت و آب اطراف زمین را فرا گرفت.
آن گاه خداوند متعال بار گران کوههاى بلند و قلّه هاى بر افراشته را بر دوش زمین نهاد (و زمین در اثر آن بار سنگین، ناگزیر بر آب فشار آورد چنان که در اثر فشار، خون از دماغ انسان جارى مى شود) آب چشمه سارها از خیشوم دماغ کوهسارها بیرون زد و در فضاى بیابانها و شکافهاى زمین جارى و متفرق شد. حرکات زمین به واسطه کوههاى محکم و پابرجا و قلّه هاى بزرگ و سر بر (فلک) کشیده، مساوى و آرام گردید.
و آن کوهها در سطح و سوراخهاى بینى زمین فرو رفت، بر گردنش سوار و پست و بلندش را نرم و هموار کرد. سپس خداوند متعال میان زمین و جوّ را وسیع و فراخ گردانید، و فضا را داراى نسیم خوش براى ساکنان ساخت و اهل زمین را ایجاد کرد و از تمام نعمتهاى آن برخوردار نمود. و با این حال (خداى مهربان) زمینهاى بلند و بى گیاه را که آب چشمه ها، جویبار و نهرها از رسیدن و دستیابى به آن بلندیها ناتوان هستند، از یاد نبرد و براى سیراب کردن آنها ابرى که حیات بخشنده و بیرون آورنده نباتات آن زمین بود، بیافرید و زمینهاى مرده را زنده وگیاهان را سر سبز کرد. (اینها همه در نتیجه آن بود که) تخته ابرهاى جدا و پراکنده را بهم در پیوست، تا این که ابر سفید انبوه پر آب بموج و جنبش آمد و بصورت گرد بادى پر تحرک آماده حرکت و باریدن شد، در حالى که زنجیر درخشانى از برق بپایش بسته داشت و پى در پى آن برق در میان توده هاى ابر سفید و درخشان نور مى بارید.
خداوند ابرهاى پر باران را در حالى که بشدّت متراکم و آماده ریزش بودند به کوههاى بلند فرستاد و بر اثر سنگینى فراوان بزمین نزدیک شده بودند. باد جنوب آنها را درهم فشرد، باران سیل آسا از ابرها فرو ریخت. باران دانه درشت و پر منفعتى نازل شد (مانند شترى که از شدّت سنگینى بار سینه بر زمین نهد) ابر به زمین نزدیک گردید و بار سنگینى باران خود را بر زمین نهاد و سرزمین خشک را سیراب و آباد کرد.
زمین خرّم و شادمان شد، خداوند بوسیله باران بر زمین بى گیاه و کوههاى خشک علف رویانید و آنها را سرسبز کرد، و زمین از داشتن این همه زیبایى و زینت، شادمان گردید و لباسهاى سبز و سرخ زرد و درخشان از گلهاى رنگارنگ به تن پوشید و چادر سفید شکوفه را بر سر افکند و گردنبندى که از شکوفه هاى زیبا ساخته شد بر گردن آویخت. گیاهان رنگارنگ غذاى انسانها و خوراک حیوانات را تأمین کرد و براى رهروان در زمینها راههاى گشاده باز کرد، و در هر جادّه نشانها بر پا نمود.
پس از گسترده ساختن زمین و بسط دادن فرمان خود بر آن، آدم (ع) را از میان خلق خود برگزید، و در آغاز، طبیعت او را سرشت و در بهشت خود سکنایش داد، معاش و خوراکیهاى لازم را برایش آماده ساخت و او را از چیزهاى غیر مجاز نهى فرمود، و به او تذکّر داده و آگاهش کرد که اگر متعرّض امور منهیّه گردد معصیت آفریدگار را کرده و مقام و منزلت خود را در پیشگاه حق به خطر افکنده است.
ولى آدم (ع) اقدام بر امرى کرد که از آن نهى شده بود (چون علم خداوند بر این گذشته بود)«». پس از آن که آدم (ع) از گناهش توبه کرد خداوند او را به زمین فرو فرستادن تا زمین خدا را بوسیله فرزندان آدم آباد و بدین سبب حجّت را بر بندگانش تمام کند. و پس از قبض روح آدم (ع) هم خدا زمین را از چیزهایى که دلیل و حجّت بر ربوبیّت، و وسیله شناسایى بین او و بندگانش بود، خالى نگذاشت، و میان معرفت خود و فرزندان آدم رابطه برقرار کرد، بلکه از آنها پى در پى و قرن بقرن بزبان پیامبران برگزیده اش، که ودایع رسالت را به همراه داشتند، پیمان گرفت، تا این که حجّت خداوند بوسیله پیامبر ما محمّد صلى اللّه علیه و آله پایان یافت، جاى عذرى باقى نگذاشت و بیم از خدا را بمنتها درجه رسانید، و اندازه روزیها را براى خلق معیّن کرد، کم و زیاد روزى، توسعه و ضیق آن را بر حسب استعداد افراد قرار داد، تا آن که براحتى و یا سختى روزى داده شد، امتحان کند و ثروتمند شکرگزار و فقیر صابر را بیازماید.
پس فقر و پریشانى را به افراد ثروتمند و بلاهاى ناگهانى را به اشخاص سالم، نزدیک ساخت، شادیهاى فراوان را بغمها و اندوهها مبدّل فرمود، و سپس مدّت عمرها را کوتاه و بلند قرار داد، و مقدّم و مؤخّر آنها را براى اشخاص معیّن کرد و اسباب تمام شدن عمر را بمرگ پیوسته کرد، و ریسمانهاى پر پیچ خم عمر را بدست مرگ سپرد و طنابهاى لطیف عمر افراد جوان را بوسیله مرگ از هم گسیخت.
آرى خداوند بر همه چیز آگاه است: از رازهایى که در درون خاطرها نهان است و از آهسته سخن گفتن نجوا کنندگان و از آنچه که اندیشه بر آن بگذرد با خبر است. تصمیماتى که از روى یقین و ایمان گرفته شود، و بدزدیده نظر کردن چشم از زیر مژگان و آنچه در قعر باطن دلها نهفته باشد همه را مى داند.
خداوند بر آنچه به گوش گرفتن و استراق سمع حاصل گردد واقف است و بمراکز تابستانى مورچگان، و سوراخهاى زمستانى حشرات و گزندگان و به آه و ناله حیوانات بى زبان در فراق فرزندان، و به صداى آهسته پاى روندگان و از مراکز نموّ میوه در رگ و ریشه درختان و از غلاف و شکوفه ها و خوشه هاى آنان مطّلع مى باشد.
آرى او از درون غار وحشیها و درندگان و درّههاى کوهساران و جاى گزیدن پشّه ها در میان ساقه و پوست درختان و از جاى پیوستن برگها به شاخه ها آگاهى دارد. جاى فرود آمدن نطفه آمیخته بخون از صلب و رحم زنان و مردان را مى داند. بر جایگاه پدید آمدن ابرها و بهم پیوستن و متراکم شدن و باریدنشان و بادهایى که ابرها را به هر سو مى برند و ریزش باران را محو مى کنند آگاه است.
پراکنده شدن خاشاکها از وزش باد، و نابود شدنشان از سیلابهاى روان را مى داند.
خداوند بشناگرى حشرات و هوامّ در هر تلّ و ریگستان و به آشیانه هاى بلند پرندگان در قلّه کوهساران و به زمزمه و نالش و نغمه سرائى مرغان خوش الحان واقف مى باشد.
و به آنچه دریاها در دل خود از درّ و مرجان مى پرورانند و آنچه را تاریکى شب مى پوشاند و هر ذرّه که آفتاب بر آن بتابد همه و همه را مى داند.
آرى او حق متعال، بر ظلمات و تاریکیهایى که پیاپى مى رسد، و مراتب روشنایى که مى تابد و هر گامى که اثرى از خود به جاى مى گذارد و هر حرکتى که احساسى ایجاد مى کند و سخنى را بازتاب مى نماید، و بالاتر از این هر لبى که به آهستگى بجنبد و جایگاه هر کس و وزن هر ذرّه و همهمه نفس هر نفس کشنده اى مطّلع است.
از میوه هر درخت، و افتادن هر برگ تمرکز نطفه، اجتماع خون، پیدایش گوشت پدید آمدن خلق و نتاج آنها با خبر است.
علم خداوند به تمام این امور او را به رنج و زحمت نیفکنده، و در نگهدارى خلقى که ایجاد کرده، عارضه اى به او راه نیافته است و در تدبیر امور آفرینش، ملالت و سستى و دلتنگى به او دست نداده، بلکه حکمش در آنها جارى، و به شمارش آنها آگاه، عدل و داد و فضلش همگان را فرا گرفته، با وجودى که از درک و شناخت حق چنان که، بایسته اوست کوتاهى داشته اند.
بار خدایا تو شایسته صفات نیکو و در خور شمارش نعمتهاى فراوان وبى شمارى، خداوندا اگر آرزو به تو بسته شود، تو بهترین کسى هستى که به او آرزو بسته مى شود، و اگر به تو امید برده شود، بهترین کسى هستى که امید به او بسته مى شود.
بار خدایا، تو چنان بساطى از نعمت براى من گستردى، که قادر نیستم جز تو کسى را بستایم و غیر از تو کسى را ثنا گویم. (بنا بر این) ستایش خود را به سوى جایگاههاى حرمان و نومیدى و شک و شبهه توجّه نخواهم داد (هر کس مدح غیر از تو گوید جز خسران و زیان نصیبى نخواهد داشت) (خدایا سزاست که تو را سپاسگزار باشم زیرا) تو خود زبان مرا از ستایش و مدح آدمیان و تربیت یافتگان خویش باز داشتى.
بار خداوندا هر ستایشگر را در نزد هر ستوده شده اى اجر و مزد و پاداشى است (من که جز تو را ستایشگر نبودهام) امیدوارىام از تو این است که مرا بر ذخیره هاى رحمت، و گنجهاى مغفرتت رهنمون باشى.
بار خدایا این (ثناگویى و چشم امید به رحمت تو داشتن) مقام کسى است که تنهایى و یگانگى را مختّص ذات تو مى داند و جز تو دیگرى را سزاوار این مدحت و ستایشها نمى داند.
خداى من، مرا به سوى تو نیازمندیى است که جز فضل تو آن نیازمندى و بیچارگى را جبران نمى کند و دشوارى آن را جز کرم وجود تو برطرف نمى سازد. پس اى خداى کریم و بخشنده بنده نواز، در این مقام، خوشنودى و رضاى خودت را بما ارزانى دار. و ما را از این که دست به سوى غیرت دراز کنیم، بىنیاز گردان زیرا تو بر هر کارى که بخواهى توانا هستى.».
شرح بخش ششم خطبه اشباح
باید دانست که این فصل از خطبه اشباح، خود، در بردارنده چند فصل به شرح زیر است.
فصل اول
در ستایش خداوند متعال به لحاظ آفرینش زمین در آب و خصوصیات دیگرى که براى زمین مقرر شده است مى باشد.
ادامه این مقال از اول فصل تا جمله «جواد طرقها» است، و خود داراى بحثهایى است به طریق زیر:
بحث اول: در باره استعاره ها، تشبیهات و بحثهاى لفظى است که در کلام امام (ع) به کار رفته است
(و شارح طىّ بیست شماره به شرح زیر آنها را توضیح داده است)
۱– لفظ «کبس» را براى خلقت زمین که بخش اعظم آن در آب قرار دارد استعاره به کار برده است، از جهت تشبیه کردن زمین به مشکى که در آن دمیده و بر آب افکنده باشند چنان که مشک در آب فرو نمى رود و بر آب تکیه دارد، زمین نیز بر آب تکیه دارد.
۲– لفظ «استفحال» را براى موج استعاره آورده جهت شباهت شرکت داشتن موج و حیوان نر، در هیجان، اضطراب و حمله است.
۳– موج دریا را به حیوان نر تشبیه کرده است وجه شباهت جوشش و خروش و کفى است که بر روى موج پدید مى آید، چنان که بر دهان حیوان نر بهنگام هیجان کف ظاهر مى شود.
۴– لفظ «جماح» را براى حرکت بى نظم و ترتیب آب استعاره به کار برده، زیرا حرکت امواج چنان اضطراب آمیز است که قابل کنترل نیست، مانند اسبى که اختیار را از کف سواره بگیرد. و قدرت بر رام کردن آن نباشد.
۵– اوصاف شتر را از سینه و شانه «کلکل و کاهل» براى زمین استعاره آورده و با ذکر «وطى و تعمکّ» که، به معناى لگد مال کردن و به هم مالیدن مى باشد، استعاره را ترشیحیّه کرده است. اختصاص دادن «سینه و شانه» به ذکر و بیان بدلیل نیرویى است که در این دو عضو شتر وجود دارد، و همه این اعضا را کنایه از شتر آورده است.
۶– براى آب دریا کلمات «استخذا- قهر- حکمت- انقیاد و اسهر» را استعاره به کار برده، و همه اینها کنایه از ملحق کردن آب بحیوانى است که داراى صولت و قدرت و… باشد، مانند اسب. اضافه کردن کلمه حکمت به کلمه «ذلّ» از باب اضافه سبب به مسبّب است.
۷– الفاظ «النخوه، البأو، شموخ الأنف، الغلواء، النّزق، الزّیفان و الوثبات» را به دلیل اضطراب و هیجان آب براى دریا استعاره آورده است، از باب تشبیه کردن آب به انسان گستاخ و سرگردان که حرکات و رفتارش بیان کننده تکبّر و غرور مى باشد.
۸– لفظ «اکتاف» را براى زمین استعاره به کار برده است. جهت مشابهت این است که زمین جایگاه حمل بار سنگین کوههاست، چنان که شانه انسان محلّ برداشتن بارهاى سنگین مى باشد.
۹– لفظ «عرنین و انف» را براى ناحیه بلند قلّه کوه، استعاره آورده است که کنایه از تشبیه کردن کوهها به انسان مى باشد.
۱۰– عبارت «تغلغل و تسرّب» کنایه است از تصوّر فرو رفتن کوهها در عمق زمین و سپس لفظ «خیاشیم» را که به معناى دماغ است، براى این فرو رفتگى تخیّلى استعاره به کار برده، زیرا، به توهّم، براى کوهها دماغها فرض شده است ایستادگى تخیّلى کوهها در منافذ زمین، خیاشیم نامیده شده است.
۱۱– استعاره بکار بردن لفظ «رکوب» براى کوهها و گردن براى زمین کنایه از غالب و مغلوب است، یعنى زمین مغلوب کوهها شد.
۱۲– استعاره آوردن «وجدان و ذریعه» براى جدول و نهرهاى کوه کنایه از انسانى است که براى رسیدن به مطلوبش وسیله اى ندارد.
۱۳– مرجع ضمیر در کلمه هاى «تغلغلها، رکوبها و خیاشیمها» زمین است مرجع بقیّه ضمایر در عبارت روشن و آشکار مى باشد.
۱۴– نسبت دادن، زنده کردن به زمین، و بیرون آوردن گیاهان از آن به ابر، نسبت مجازى است، و گرنه فاعل حقیقى در این امور خداوند متعال مى باشد.
۱۵– خواب نبودن ابر کنایه از پوشیده نبودن درخشش برق در ابرهاست.
استعاره این جمله استعاره بالکنایه است.
۱۶– لفظ «هدف» که به معنى پیوسته و متصل است براى قطرات پیوسته باران استعاره به کار رفته است. به این دلیل که قطرات باران پیاپى به زمین مى رسند. در کلام امام (ع) قطرات باران به نخى پیوسته و متّصل تشبیه شده است.
۱۷– لفظ «الدرّر و الأهاضیب» که به معناى پوششى بر ابرهاست استعاره به کار رفته و کنایه از همانند دانستن ابرها به شتر مى باشد.
۱۸– باران زا کردن و راندن ابرها را مجازا به باد جنوب نسبت داده است، به این دلیل که باد جنوب موجب نزول باران از ابر مى شود، ذکر جنوب بدین سبب است که باد جنوبى در بیشتر نقاط هم گرم و هم مرطوب است، گرم است بدین جهت که در نقاط گرم نزدیک به خورشید حرکت مى کند مرطوب است بدین لحاظ که بخارهاى برخاسته از آب، جنوبى هستند و خورشید در آبهاى جنوبى تأثیر فراوانى مى گذارد و آبها تبدیل به بخار آمیخته به باد مى شوند وقتى که شرایط جوّى و اقلیمى چنین باشد ذکر «جنوب» بدو دلیل اولویّت دارد.
الف: بادهاى جنوب همراهى بیشتر با بخارها دارند به همین دلیل ابرهاى بیشترى در نقاط جنوب تشکیل مى شوند و بادها را همراهى مى کنند.
ب: بدلیل حرارت بیشتر انبساط ملکولها بیشتر و بدلیل رطوبت بیشتر براى ریزش باران آماده تر است و لذا ریزش باران از ابرها در نقاط جنوبى شدیدتر مى باشد.
۱۹– لفظ «برک و بوانى» را براى ابرها استعاره به کار گرفته و سپس سینه بر زمین گذاشتن را کنایتا به ابرها نسبت داده است، از باب تشبیه کردن ابر، به شترى که بر اثر سنگین بار سینه بر زمین مىنهد.
۲۰– کلمه «ابتهاج، از دهاء و اللبسّ» را مجازا به زمین داراى گل نسبت داده است. به لحاظ تشبیه کردن زمین به زنى که از جهت داشتن لباسهاى زیبا و فاخر خوشحال است و شادمانى مى کند.
بحث دوّم:
از محتواى کلام امام (ع) چنین استفاده مى شود که خداوند آب را پیش از زمین آفریده و سپس زمین را بر آب گسترده است و بوسیله زمین هیجان و اضطراب آب را فرو نشانده است.
این مدّعا با برهان عقلى قابل اثبات مى باشد، زیرا آب بیشتر روى زمین را فرا گرفته و سطح باطنى زمین مماس با سطح ظاهرى آب است، به گونهاى که آب به لحاظ خلقت و آفرینش بر زمین مقدّم آفریده شده و هم به لحاظ این که زمین در داخل آب قرار دارد و آب مکان زمین به حساب مى آید.
از ظاهر کلام امام (ع) چنین استفاده مى شود که تقدم خلقت آب بر زمین تقدّم زمانى است، شنوندگان نیز همین تقدّم زمانى را قبول دارند.
بحث سوم:
اشاره کلام امام (ع) به گسترش یافتن زمین است،چنان که قرآن کریم نیز گویاى این حقیقت است، آنجا که مى فرماید: وَ الْأَرْضَ بَعْدَ ذلِکَ دَحاها«» با وجودى که در علم هیأت کروى بودن زمین اثبات شده است. پس ناگزیر باید کلام امام (ع) را تاویل کنیم. ما ذیل جمله: اللّهم داحى المدحوّات تاویل کلام و معناى ضمنى آن را تذکّر دادیم.
در خبر آمده است که زمین از زیر خانه کعبه گسترده شده است. بعضى از عرفا گفته اند: مقصود از کعبه، کعبه وجود واجب الوجود است که مقصد حقیقى، مخلصان مى باشد، و این کعبه در عالم حضور و شهود، مثال کعبه وجود حق تعالى است. منظور از گسترش زمین از زیر کعبه، وجودیابى موجودات از مبدأ وجود مى باشد.
بحث چهارم:
در باره آفرینش کوهها بر زمین و آرام گرفتن زمین بوسیله کوهها است.
مردم در آفرینش کوهها نظرات گوناگونى دارند. از جمله
۱- کوهها از گازهاى متراکم و انباشتهاى که آب آنها از میان رفته است خلق شده اند.
۲- زلزله قطعه اى را از زمین جدا کرده و بر روى هم انباشته و بنماى کوه در آمده است.
۳- بر اثر وزش بادهاى تند خاکها در نقاط مخصوصى ارتفاع یافته، متراکم گردیده و کوهها را بوجود آورده اند.
۴- کوهها در اثر ساختمانهاى بلند و متراکم که بعدها خراب و ویران شده اند بوجود آمده اند. امّا دلیل آرامش زمین بوسیله کوهها را، در خطبه اوّل بدان اشاره کردیم و نیازى به تکرار آن نیست. برهان عقلى بر سکون زمین نیز چنان که مشاهده مى شود مىتوان اقامه کرد، امید است که پس از این بذکر برهان عقلى آن اشاره کنیم.
بحث پنجم:
در این فراز پیرامون جریان یافتن چشمه ها از کوه و مناطق دیگر زمین بحث مى شود
علما به علت و اسباب جوشش چشمه ساران و دیگر آبهاى سطح زمین اشاره کرده و چنین توضیح داده اند: دود و بخارهایى که در زیر زمین محبوس شده اند داراى سوراخها و شکافهایى مى باشند که در داخل آنها هوا جریان دارد، و بر اثر جریان هوا در داخل بخار، بخارها تبدیل به آب مى شوند.
آبهایى که داراى فشار قوى باشند بصورت چشمه بروز مى کنند و بدلیل عدم جریان هوا در داخل آب خارج زمین و منبع اصلى آن بر سطح زمان جریان مى یابند. امّا آبهایى که داراى فشار قوى نباشند در لایه هاى سطحى زمین راکد مى مانند.
آبهایى که داراى منبعى غنى و وسیع باشند امّا پراکنده و متفرّق و زمین مجاور این آبها سست و بى مقاومت باشد از این آبها قنات حاصل مى شود.
آب چاه نیز مشابه آب قنات است، با این تفاوت که زمین اطراف چاه محکم و مقاوم است و آب چاه به اطراف نفوذ نمى کند بر خلاف زمین مجاوز قنات.
اختصاص دادن جوشش چشمه ها را به کوه به این دلیل است که بیشتر چشمه ها از کوه و نقاط برجسته زمین مى جوشند، و بلحاظ شدّت تراکم بخارها در مناطق کوهستانى آب از قسمتهاى مختلف کوهها جارى مى شود. در صورتى که نقاط دیگر زمین به محکمى و استوارى اراضى کوهها نمى باشند، و هرگاه زمین سست و کم صلابت باشد، بخارها بخارج زمین راه یافته و در دل زمین به اندازه لازم تجمّع و تراکم پیدا نمى کنند.
اختصاص یابى جریان چشمه ها به کوه برترین دلیل بر حکمت آفریدگار و توجّه حضرت حق نسبت به بندگان مى باشد. غرض امام (ع) از بیان این حقایق ستایش خداوند و بر شمارى نعمتهاى اوست.
بحث ششم:
پیرامون هوایى است که خداوند متعال براى ساکنان زمین آماده کرده است.
باید دانست چنان که خداوند سبحانه و تعالى هوا را عنصر لازمى براى حیات جسمانى حیوانات و نفسانیّت آنها مقرر داشته، سبب عمده اى هم براى مدد رساندن به روح قرار داده است تا روحها را بوسیله هوا اصلاح کرده و بقاى آنها را تعدیل کند. تعدیل شدن روح بوسیله هوا به دو صورت انجام مى پذیرد.
یکى بصورت «دم» (جذب اکسیژن) و یک به صورت «بازدم» (یا آزاد کردن گاز کربنیک). امّا نفس کشیدن بدین سبب مزاج را تعدیل مى کند که روح حیوانى بلحاظ فشردگى در داخل بدن اکثرا داغ و آتشین است و هواى مجاور اکثرا ازمزاج سردتر مىباشد، هرگاه ریه، هواى مجاور را استنشاق کند، از سوراخهاى پوست و نبض بدن وارد بدن گردیده و آن را از تمایل به سمت مزاج حارّى که در درون متراکم باشد و منجر به بیمارى شود باز مى دارد و مزاج را براى قبول تأثیر نفسانى که مایه حیات و زندگى است آماده مى کند.
امّا فایده بازدم، و یا نفس بر آوردن و به تعبیر شارح «تنقیه» بازپس دادن همان هوایى است که بر اثر آمیزش با بدن حکم فضولات بدن را یافته و لزوما باید از بدن خارج شود. همان طورى که استنشاق هوا در بر قرارى تعدیل بدن و لطافت روح مؤثّر است، بازدم یا نفس بر آوردن هم، در تعدیل مزاج نقش عمده اى دارد.
هواى مورد استنشاق بهنگام ورود بداخل ریه حالت برودت داشته و گرماى مزاج را از بین برده و حرارت مزاج را تعدیل مى کند. امّا پس از مکث طولانى و برخورد با روح حیوانى برودت خود را از دست داده حرارت مى یابد و فایده وجودىاش از بین مى رود. دیگر نیازى بدان نیست و بدن هواى تازه اى را مى طلبد تا جایگزین آن هواى کثیف شود، پس ضرورت ایجاب مى کند بخارج فرستاده شود تا جا براى ورود هواى جدید آماده گردد و ضمنا با خروج هواى فاسد بدن فضولات و سموم روح نیز از بدن خارج شود، معناى کلام امام (ع) که فرمود: و اعدّ الهوا متنسّما لساکنها، این است که توضیح داده شد.
توجّه به آماده ساختن هوا، براى منافعى که نصیب حیوان مى شود، فراتر از آن چیزى است که تا کنون در مختصّات هوا بیان داشتیم، زیرا هوا سایر مزاجها را مانند: مزاج معدنى، نباتى و حیوانى، که انسان نیز در بقاى خود بدانها نیازمند است سود مى بخشد. چون هوا در حقیقت عنصرى از عناصر پدیده هاى یاد شده است و در بقاى آنها تأثیر دارد. با توجّه به این همه منفعت که براى هوا بر شمردیم، آثار نعمتهاى الهى آشکار مى شود.
بحث هفتم:
در باره خلقت و آفرینش اهل زمین است که به اراده حق تعالى پس از تمام ملاحظات و ریزه کاریها صورت گرفته است. چنان که خداوند متعال فرموده است: وَ الْأَرْضَ مَدَدْناها وَ أَلْقَیْنا فِیها رَواسِیَ وَ أَنْبَتْنا فِیها مِنْ کُلِّ شَیْءٍ مَوْزُونٍ وَ جَعَلْنا لَکُمْ فِیها مَعایِشَ وَ مَنْ لَسْتُمْ لَهُ بِرازِقِینَ«». مقصود از اهل زمینى که خداوند آنها را بیرون آورده است، مطلق حیوانات مى باشد.
اولین ارفاقى که خداوند در حق حیوانات کرده است این است که زمین را شایسته سکنى قرار داده، چنان که خود مى فرماید: «خداوند کسى است که زمین را براى شما فرش قرار داد» فرش بودن زمین شرایطى دارد به شرح زیر:
۱- زمین ساکن و آرام باشد، تا سکنى گرفتن و استقرار یافتن بر آن ممکن گردد و از روى اراده و اختیار بتوان در زمین تصرّف کرد و از آن بهره برد بر خلاف آن که اگر متحرّک باشد هیچ یک از فواید یاد شده میسور نخواهد بود.
۲- زمین از آب بیرون باشد، زیرا انسان و حیوانات دیگر صحرایى ممکن نیست در آب زندگانى کنند، مقتضاى توجّهات حق سبحانه و تعالى این بوده است که قسمتى از زمین در خارج از آب باشد تا امکان زندگى و تصرّف در زمین ممکن شود.
۳- زمین در نهایت سختى چون سنگ نباشد، در غیر این صورت خوابیدن و راه رفتن بر روى زمین آزار دهنده بود، بعلاوه انواع گیاهان و درختان بر آن نمى رویید و مضافا در تابستان به شدت گرم و در زمستان بشدت سرد مى شد و دیگر شایسته زندگانى حیوانات نبود گذشته از همه اینها حفّارى و ترکیب قسمتى از آن با دیگر قسمتها انجام نمى گرفت.
۴- زمین در نهایت سستى و رخوت مانند آب و دیگر مایعات نیست چه اگر چنین بود انسان در آن فرو مى رفت (قدرت بر اداره زندگى نداشت).
۵- خداوند زمین را در نهایت شفافیّت و لطافت نیافریده است، زیرا اگر چنین حالتى داشت، و در عین حال مانند هوا جسمى سیّال بود، استقرار یافتن بر روى آن غیر ممکن بود و اگر جسمى ثابت و صیقلى و برّاق مى بود به دلیل انعکاس نور خورشید در آن موجودات روى زمین و حیوانات مى سوختند و از بین مى رفتند. چنان که پنبه اگر در مقابل نور خورشید بازتاب شده از ذرهبین و بلورهاى شفاف قرار گیرد، آتش گرفته و مى سوزد. ولى خداوند زمین را به صورت تیره و خاک آلود بیافرید تا نور خورشید بر روى آن قرار گیرد و مختصر گرمایى ایجاد کند، و زمین را غیر شفّاف خلق کرد تا نور خورشید را بازتاب نکند تا گیاهان و حیوانات را از گرما تلف کند. بنا بر این زمین به لحاظ گرما و سرما معتدل آفریده شد، تا براى فراش و مسکن بودن حیوانات صالح و شایسته باشد.
دوّمین ارفاق یا منفعتى که خداوند متعال بر خلقت زمینى مترتّب کرده است آفرینش کوهها و جریان چشمه سارهاست.بدان سان که شرح وى گذشت.
سومین ارفاق تکوّن و پدید آمدن معدنها، گیاهان و حیوانات است و در هر یک از این پدیدهها و گوناگونى نوع، و رنگ بوى و طعم، نرمى و محکمى، صافى و زبرى آنها منافع بىشمارى است، و از آن جمله منافعى است، که انسان در بقاء و اصلاح حال خود بدانها نیازمند است.
چهارمین ارفاق، زمین اصل بدن انسان است. بدین دلیل که آب به لحاظ رقیق و مرطوب بودن شکل و تصویر پایدارى ندارد هنگامى که با خاک آمیخته شود بقوام مى آید و استوارى مى یابد و قبول شکل و خط مى کند، چنان که خداوند متعال مى فرماید: من انسان را از گل آفریدم.
پنجمین ارفاق زنده شدن پس از مرگ است، خداوند در این باره مى فرماید:
«نشانه وجود معاد این است، که ما براى آنها زمین را پس از مرگ زنده مى کنیم».
بحث هشتم:
در باره ستایش حق تعالى است به اعتبار ایجاد ابرها،رعد و برق و دقّت در جهت حکمت هر یک و در اساس بوجود آمدن آنها و حیات زندگى زمین.
امّا حکمت ایجاد ابرها، رعد و برق و باران این است که زمین خشک سرسبز شود و گیاه برویاند زیرا بقاى حیوان و قوام وجودى و غذاى حیوانات به نباتات بستگى دارد. چنان که امام (ع) بدین حقیقت اشاره کرده و مى فرماید: ثم لم یدع جرز الأرض الّتى تقصر میاه العیون و الأنهار عنها و لا تجد جداول الارض ذریعه الى بلوغها الى قوله و جعل ذلک بلاغا للأنام و رزقا للانعام همه اینها را خداوند براى این که انسان بخواسته هایش برسد و روزى چهارپایان باشد خلق کرده است. سخن امام (ع) شبیه کلام خداوند است که مىفرماید: أَ وَ لَمْ یَرَوْا أَنَّا نَسُوقُ الْماءَ إِلَى الْأَرْضِ الْجُرُزِ فَنُخْرِجُ بِهِ زَرْعاً تَأْکُلُ مِنْهُ أَنْعامُهُمْ وَ أَنْفُسُهُمْ أَ فَلا یُبْصِرُونَ«».
بحث نهم:
این بحث در ستایش پروردگار است بلحاظ گشودن راهها در مجراى کوه و اطراف آن.
مقصود از «فجاج» راههاى وسیعى است که در اطراف کوهها پدید آمده است «مانند درهها و شکافهاى وسیع کوه» خداوند تعالى در این باره مى فرماید: «وَ جَعَلْنا فِیها فِجاجاً سُبُلًا لَعَلَّهُمْ یَهْتَدُونَ«».» و همچنین امام (ع) خدا را بلحاظ بر پا داشتن علائمى که سالکان راه، مقصد حرکت را گم نکنند مى ستاید. یا منظور از «منار» ستارگانند، چنان که خداوند مى فرماید «وَ عَلاماتٍ وَ بِالنَّجْمِ هُمْ یَهْتَدُونَ»«» و یا کوهها هستند، چنان که از عبارت امام علیه السلام استفاده مى شود.
فصل دوّم
در تمجید حق تعالى به اعتبار آفرینش آدم، و گزینش او،و عطا کردن نعمت کامل به وى و در مقابل عصیان آدم و گناهکارى او مى باشد. و در عوض خداوند متعال گناهکارى آدم را با اخراج از بهشت کیفر داد و از باب رحمت و فضل توبه اش را پذیرفت، او را به زمین فرو فرستاد و ذرّیه او را به انتخابشان به رسالت و نبوّت گرامى داشت، و سپس روزى و مدّت زندگى را میان فرزندان او مختلف و کم و زیاد تقسیم و آنها را بدین صورت مبتلا ساخته و امتحان کرد.
آنچه فوقا بر شمردیم محتواى کلام امام (ع) که فرمود: «چون که زمین را آماده کرد… انبیاء را پیاپى براى هدایت مبعوث فرمود…» باید دانست که بحث در باره قصّه آدم (ع) در خطبه اوّل بطور کامل انجام پذیرفته: و قصد تکرار نیست جز این که در این عبارت امام فوایدى است که ذیلا بدان اشاره مى کنیم.
فایده اوّل: کلام حضرت که فرمود «مهّد ارضه» یا به این معناست که زمین را گسترده و هموار قرار داد چنان که خداوند متعال مى فرماید: أَ لَمْ نَجْعَلِ الْأَرْضَ مِهاداً«».
و یا معناى سخن امام (ع) این است که زمین را گاهواره قرار داد چنان که حق تعالى فرموده است: الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ الْأَرْضَ مَهْداً«».
اگر معناى اوّل را در نظر بگیریم مفهوم کلام این خواهد شد: پس از آن که خداوند زمین را هموار و دشت قرار داد بگونه اى که بندگان بتوانند، زمین را مورد تصرف قرار دهند، برخیزند و بنشینند و در آن کشاورزى و دیگر تصرّفات را انجام داده و منافعى داشته باشند، امر خداوند بر خلقت آدم تعلّق گرفت.
و اگر معناى دوم را براى سخن حضرت در نظر بگیریم لفظ «مهد» استعاره خواهد بود، از باب تشبیه کردن به گاهواره کودکان در استراحت و آسایش و خواب بدین توضیح که زمین جایگاه راحت آدمیان قرار گرفت.
فایده دوّم: کلام امام (ع) «و أنفذ أمره» مى باشد، یعنى در ایجاد مخلوقات و به کمال رساندن آنها، امرش را نافذ و مؤثّر گردانید. تمامیّت عالم و کمال یافتن آن به این بود که خداوند نوع انسان را که مرکز دایره وجود است برگزید و به او فرمان هستى یافتن را صادر کرد.
فایده سوّم: عبارت امام (ع) این است که: «خیره من خلقه» آدم را از میان مخلوقات خویش برگزید. کلمه «خیره» بعنوان حال. یا مصدر یعنى مفعول مطلق منصوب آورده شده است. دلیل این که آدم (ع) منتخب خداوند بود، آیه شریفه و کلام حق تعالى است که مى فرماید: إِنَّ اللَّهَ اصْطَفى آدَمَ«». و این آیه: وَ لَقَدْ کَرَّمْنا بَنِی آدَمَ وَ حَمَلْناهُمْ فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ وَ رَزَقْناهُمْ مِنَ الطَّیِّباتِ وَ فَضَّلْناهُمْ عَلى کَثِیرٍ مِمَّنْ خَلَقْنا تَفْضِیلًا«».
دلیل گرامى داشتن انسان دو چیز است بقرار زیر:
۱- ابو یزید بسطامى گفته است، انواع کرامت خداوند بر انسان نامتناهى است.
چنان که خداوند متعال مى فرماید: وَ إِنْ تَعُدُّوا نِعْمَهَ اللَّهِ لا تُحْصُوها«» این بیان اجمالى کلام ابو یزید بود امّا تفصیل مطلب بشرح ذیل است.
الف: خداوند سبحانه تعالى هر ساعتى بر افرادى که بر حق متعال توکّل کنند باران کفایت مى بارد، چنان که خود مى فرماید: وَ مَنْ یَتَوَکَّلْ عَلَى اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ«».
ب: خداوند، هر ساعتى بر فرمانبرداران باران دوستى مى بارد. چنان که حق تعالى خود مى فرماید: سَیَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمنُ وُدًّا«».
ج: خداوند بر کوشش کنندگان باران هدایت مى بارد چنان که مى فرماید: وَ الَّذِینَ جاهَدُوا فِینا لَنَهْدِیَنَّهُمْ سُبُلَنا«».
د: خداوند بر شکرگزاران باران فزونى را جارى کرده است، حق تعالى در این باره مى فرماید: وَ إِذْ تَأَذَّنَ«».
ه: خداوند بر کسانى که به یاد حق باشند باران بصیرت و بینش مى بارد.
سبحانه تعالى مى فرماید: إِنَّ الَّذِینَ اتَّقَوْا إِذا مَسَّهُمْ طائِفٌ مِنَ الشَّیْطانِ تَذَکَّرُوا فَإِذا هُمْ مُبْصِرُونَ«».
۲- گرامى داشتن خداوند آدم و فرزندانش را یا به لحاظ احوال داخلى و یا خارجى آنهاست، و به لحاظ احوال داخلى هم یا مربوط به امور جسمانى و یا جز آن مى باشد و اگر به لحاظ امور جسمانى انسان مورد تکریم قرار گرفته باشد، امورى خواهند بود که ذیلا بیان مى شود.
اوّل: صورت زیباى آدم و فرزندان او چنان که خداوند متعال مى فرماید: اللَّهُ الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ«».
دوّم: قامت زیبا و اندام معتدل آدم و ذریّه اش، در این باره خداوند مى فرماید: لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ فِی أَحْسَنِ تَقْوِیمٍ«» زیبائى اندام انسان به این دلیل است که شیئى هر گاه بلندى و ارتفاع بیشترى پیدا کند در نوع خود زیبا و ارجمندتر به نظر مى رسد، چنان که بلندترین درخت زیباترین آنهاست.
۳- خداوند انسان را به این دلیل تکریم کرد که بلند شدن، نشستن، به پشت و رو خوابیدن و استراحت کردن را برایش میسور گردانید. توضیح کلام این است که حق متعال ترکیب وجودى مخلوقات خود را به چهار نوع و صنف قرار داد.
الف: بعضى مانند حیوانات، گویا پیوسته در حال قیام ایستاده اند.
ب: برخى مانند حیوانات گویا مدام در حال رکوع اند.
ج: گروهى همچون خزندگان که بر شکم راه مى روند گویا مدام در سجده اند.
د: دسته اى مانند کوهها همواره در حال قعوداند.
امّا خداوند متعال انسان را چنان آفریده است که تمام هیأتهاى فوق الذکر را مى تواند داشته باشد. و به او تمکّن بخشیده است تا حالات گوناگون و مختلفى را بپذیرد و در این باره مى فرماید: الَّذِینَ یَذْکُرُونَ اللَّهَ قِیاماً وَ قُعُوداً وَ عَلى جُنُوبِهِمْ«». امّا احوال غیر بدنى که خداوند انسان را بدانها مورد تکریم قرار داده است عبارتند از:
۱- روحى که جایگاه آگاهى یافتن به اشرف موجودات و مبدأ وجود یعنى حق تعالى مى باشد. چنان که خداوند در این مورد فرموده است: وَ نَفَخَ فِیهِ مِنْ رُوحِهِ«» پروردگار جهانیان با اضافه کردن روح خود به آدم او را کرامت و شرافت بخشید.
و با همین شرافت و بزرگوارى او را از دیگر موجودات این جهان متمایز گردانید
۲- عقل و شرافت عقل از جهاتى است: اوّل: روایت شده است: که خداوند متعال به داود (ع) وحى فرستاد و به او فرمود: «هرگاه عاقلى را دیدى خدمت گزار او باش» دوم: گفته پیامبر اسلام (ص) که در توصیف عقل فرموده است: اوّل چیزى که خداوند آفرید عقل بود. و سپس به عقل فرمود روى آور، روى آورد، و فرمود بازگرد بازگشت. آن گاه حق تعالى فرمود: بعزّت و جلال خودم سوگند هیچ مخلوقى را از تو گرامى تر نسبت بخود نیافریده ام، بوسیله تو دیگران را مؤاخذه مى کنم بخشش مى نمایم و یا ثواب و کیفر مى دهم.
چیزى که باید در باره عقل دانست این است که براى عقل آغاز و نهایتى است و هر دو مرحله عقل نامیده مى شود.
مرحله نخستین و ابتدایى عقل نیرویى است که آماده مى گردد تا علوم کلّى و ضرورى را فرا گیرد، چنان که در کودک این قوّه وجود دارد، و سخن پیامبر (ص) نیز به این مرحله اشاره داشت.
مرحله دوّم عقل «بالمستفاد» است و توصیه پیامبر (ص) خطاب به امیر مؤمنان به این مرحله از عقل اشاره دارد که فرمود: هرگاه مردم به آفریدگار خود به انواع نیکى تقرّب جویند تو اى على با خردمندى و عقلت نزدیکى بخدا را بجوى، که بدین سبب از لحاظ درجه و مرتبه در نزد مردم دنیا و نزد خداوند در آخرت بر دیگران سبقت خواهى گرفت.
مرتبه سوّم، علم و حکمت که نتیجه عقل و خرد مى باشد. چنان که خداوند متعال فرموده است: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذا قِیلَ لَکُمْ تَفَسَّحُوا فِی الْمَجالِسِ«» و باز مى فرماید: یُؤْتِی الْحِکْمَهَ مَنْ یَشاءُ وَ مَنْ یُؤْتَ الْحِکْمَهَ فَقَدْ أُوتِیَ خَیْراً کَثِیراً وَ ما یَذَّکَّرُ إِلَّا أُولُوا الْأَلْبابِ«» حکمت را خداوند حیات و نور نامیده است. چنان که خود مى فرماید: أَ وَ مَنْ کانَ مَیْتاً فَأَحْیَیْناهُ وَ جَعَلْنا لَهُ نُوراً یَمْشِی بِهِ فِی النَّاسِ کَمَنْ مَثَلُهُ فِی الظُّلُماتِ«».
گرامى داشتى که بیرون از وجود انسان قرار دارد نیز بر چند وجه است.
بتوضیح زیر:
۱- مخلوقات دیگر را خداوند براى سود و منفعت انسان آفریده و فرموده است: هُوَ الَّذِی خَلَقَ لَکُمْ ما فِی الْأَرْضِ جَمِیعاً«» و باز فرموده است: وَ سَخَّرَ لَکُمْ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ جَمِیعاً«». خداوند زمین را فرش و آسمانها را بسان سقفى نگاهبان شما مقرّر فرمود و آنچه از زمین مى روید رزق و روزى شما قرار داد. و ابرهاى پر باران را، براى بارورى گیاهان به نقاط مختلفى فرستاد. چنان که حق تعالى خود مى فرماید: اللَّهُ الَّذِی خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَخْرَجَ بِهِ مِنَ الثَّمَراتِ رِزْقاً لَکُمْ وَ سَخَّرَوَ سَخَّرَ لَکُمُ الْأَنْهارَ«».
و باز پروردگار انسان را با آفرینش خورشید و ماه ستارگان گرامى داشته و در این باره چنین فرموده است: وَ سَخَّرَ لَکُمُ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ دائِبَیْنِ وَ سَخَّرَ لَکُمُ اللَّیْلَ وَ النَّهارَ«» و باز فرموده است: وَ هُوَ الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ النُّجُومَ لِتَهْتَدُوا بِها فِی ظُلُماتِ الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ«» و فرموده است: وَ لِتَعْلَمُوا عَدَدَ السِّنِینَ وَ الْحِسابَ«».
و با آفریدن چهارپایان بسود انسان وى را گرامى داشت، و بوسیله آنها غذا پوشاک آسایش، تجملات و زیبایى و خوشى انسان را تأمین کرد و در این باره چنین فرمود: وَ الْأَنْعامَ خَلَقَها لَکُمْ فِیها دِفْءٌ وَ مَنافِعُ وَ مِنْها تَأْکُلُونَ وَ لَکُمْ فِیها جَمالٌ حِینَ تُرِیحُونَ وَ حِینَ تَسْرَحُونَ… وَ الْخَیْلَ وَ الْبِغالَ وَ الْحَمِیرَ لِتَرْکَبُوها وَ زِینَهً وَ یَخْلُقُ ما لا تَعْلَمُونَ«»
۲- از کرامتهایى که خارج از وجود انسان براى انسان مقرر گردیده، روایتى است که از امیر مؤمنان (ع) در تفسیر این کلام خداوند متعال «وَ لَقَدْ کَرَّمْنا بَنِی آدَمَ»«»
روایت شده. امام (ع) فرمود: آن کرامت، دعوت به بهشت مى باشد. چنان که خداوند مى فرماید: وَ اللَّهُ یَدْعُوا إِلى دارِ السَّلامِ«».
۳- خداوند انسان را بدلیل انتخاب دلهاى آنها به معرفت و زبانشان بشهادت و بدنهایشان بخدمت خویش گرامى داشت، و از جهت ملزم بودن به انجام تکلیف و بعثت أنبیاء از میان آنها مشرفّشان گردانید و این حقیقت را چنین بیان داشت: لَقَدْ جاءَکُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِکُمْ عَزِیزٌ عَلَیْهِ ما عَنِتُّمْ«».
پس از گرامى داشتن انسان خداوند، آدم و پیامبرانى که از ذریّه او پدید آمدند، در نزد خود از بهترین بندگان قرار داد، و آنها را به نبوّت و رسالت برگزید، چنان که خود مى فرماید: إِنَّ اللَّهَ اصْطَفى آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْراهِیمَ وَ آلَ عِمْرانَ عَلَى الْعالَمِینَ ذُرِّیَّهً بَعْضُها مِنْ بَعْضٍ«».
و باز از میان انبیاء پیامبران أولوا العزم را بر دیگران برترى داد و در این باره فرمود: فَاصْبِرْ کَما صَبَرَ أُولُوا الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ«» و باز بعضى از انبیاء أولو العزم را بر بعضى دیگر برترى داد و بترتیب ابراهیم، موسى، عیسى و حضرت محمد (ص) را بر همگان فضیلت بخشید چنان که مى فرماید: تِلْکَ الرُّسُلُ فَضَّلْنا بَعْضَهُمْ عَلى بَعْضٍ، مِنْهُمْ مَنْ کَلَّمَ اللَّهُ وَ رَفَعَ بَعْضَهُمْ دَرَجاتٍ وَ آتَیْنا عِیسَى ابْنَ مَرْیَمَ الْبَیِّناتِ وَ أَیَّدْناهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ«».
سپس حضرت محمّد (ص) را بر تمام انبیاء أولو العزم اولویّت بخشید و در فضیلت آن بزرگوار فرمود: وَ کانَ فَضْلُ اللَّهِ عَلَیْکَ عَظِیماً«» و او را پایان انبیاء و ختم کمال پیامبران قرار داد و فرمود: وَ لکِنْ رَسُولَ اللَّهِ وَ خاتَمَ النَّبِیِّینَ«».
فایده چهارم: چهارمین فایده اى که در این بخش از کلام امام (ع) وجود دارد این است که فرمود: و جعله اوّل جبلّته از این عبارت چنین به نظر مى رسد که آدم (ع) اوّلین موجود از نوع انسان بوده است که پا در عرصه وجود نهاده و این که معناى جمله: و المخاطره بمنزلته یعنى مستحق قرب و نزدیکى بخداوند گردید. و این که فرمود: موافاه لسابق علمه اشاره به این است که تحقّق وجود آدم بر قلم قدرت و قضاى حتمى الهى گذشته بود و گریزى از ایجاد نبود.
فایده پنجم: قوله علیه السلام: فاهبطه بعد التّوبه آدم (ع) را پس از پذیرفتن توبه اش بر زمین هبوط داد. بعضى گفته اند منظور از «آدم» نفوس نوع بشر است و پیش از این ثابت شد که نفوس بشرى امرى حادث است.
نظر دیگر این است که مقصود از آدم شخص اوّل از نوع انسان است.
توبه قبل از هبوط توبه اى است که فرزندان معصیت کار آدم در آینده از گناهان خود خواهند کرد و توبه بالقوّه آنها بالفعل براى خداوند معلوم است، توبه آنها پیش از سقوط کامل نفسانیشان از درجه عرفان و توجّه عمیق به آباد کردن زمین و سرگرم شدن به کشاورزى و ایجاد نسل مى باشد.
پیامبران (ع) از مباحات صرفنظر کرده و بمستحبّات مى پرداختند و اهمّ کار انبیا عبادت و مطالعه انوار کبریایى حق بود، و غفلت از خدا را گناه دانستند.
و بازگشت از غفلت را توبه مى شمردند. چنان که پیامبر (ص) مى فرماید: بنا بر این،روزى هفتاد مرتبه از خداوند طلب آمرزش مى کنم. آنچه از آن استغفار مى کنند نیست مگر مشغول شدن فکرشان به امور دنیایى و آبادى آن، سرگرمى به امور دنیا، انسان را از خلوت کردن با خدا و کسب انوار قدسیّه اش باز مى دارد.
فایده ششم: قوله علیه السلام: و لیقیم الحجّه به على عباده… منظور از کسانى که آدم (ع) حجّت بر آنها قرار گرفت، یا اولاد و فرزندان حضرت آدم بودند، که در زمان آدم (ع) زندگى مى کردند، چه روایت شده است که داراى چهل فرزند شد آن گاه از دنیا رفت و یا کسانى هستند که پس از وفات حضرت آدم شریعت و سنّت آن بزرگوار به آنها ابلاغ شد. زیرا خداوند متعال احکامى از قبیل، حرمت مردار، خون و گوشت خوک را بر آدم نازل کرده بود که (این دستورات) با حروف معجم و در بیست و یک ورق تنظیم شده بود و این اولین کتاب دنیاست. تمام زبانها را خداوند بر مبناى این حروف بجریان انداخته است.
فایده هفتم: قوله علیه السلام: و لم یخلهم بعد ان قبضه ممّا یؤکد علیهم حجه ربوبیّته یعنى حجّت پروردگارى او بر علیه منکرین در چگونگى آفرینش آدم اقامه شده است و آنچه بتوان بر صفت پروردگار در رابطه با خلقت آدم استدلال کرد. چنان که حق تعالى در این باره مى فرماید: سَنُرِیهِمْ آیاتِنا فِی الْآفاقِ وَ فِی أَنْفُسِهِمْ حَتَّى یَتَبَیَّنَ لَهُمْ أَنَّهُ الْحَقُّ«».
در این موضوع آیات دیگرى نیز در قرآن آمده است. بعثت انبیا تأکید کننده همان دلائلى است که افراد غافل را بدان تذکّر دهند، و بشر را بر وجود چنان دلایل روشن حق نمائى آگاه سازند، و به وسیله کتابهاى آسمانى و سنّتهاى شرعى که از نزد حق تعالى نزول یافته است رابطه عرفانى میان خلق و خالق برقرار کنند.
قوله علیه السلام: بلغ المقطع عذره و نذره پیامبر اسلام (ص) حجت خدارا بر خلق تمام و بهانه عدم ابلاغ فرامین الهى به مردم را از میان برد و نهایت بیم و انذار را به انجام رساند. مقصود از: مقطع کلّ شیء، نهایت هر چیزى است.
فایده هشتم: در اندازه گیرى روزى خلایق و تقسیم آن مى باشد. خداوند بهر آفریده اى آنچه در لوح محفوظ برایش مقرر شده است (کم، زیاد، تنگنا، گشایش، آسانى و یا سختى) و متعاقب حالات متضاد او یعنى پس از چیز دارى فقر و یا پس از فقر ثروت را عنایت فرموده است. چنان که در تحوّل و گوناگونى وضع انسان گفته اند: در همان حال که انسان در ملک و مکنت روز را به شب مى برد، صبح بر او طالع مى شود در صورتى که محتاج به یک پول سیاه است، و یا در عین سلامتى و نعمت دارندگى، آفات و بلاهایى (همچون بیمارى، غرق شدن در آب، سوختن و یا غصب کردن ستمگرى و یا سلطه طغیان گرى) پیش مى آید.
و یا بهنگام وسعت رزق و روزى و نهایت خوشحالى و شادمانى، غمى فرا مى رسد و زندگى را تلخ و ناگوار مى کند و بدینسان مدّت عمر و أجل مخلوقات نیز به لحاظ بلندى و کوتاهى تقدّم و تأخّر متفاوت است.
فایده نهم، خداوند، مرگ انسانها را، با پیوسته بودن به اسبابش اندازه گیرى کرده است. با توجّه به این که اجل هنگام ضرورت مرگ است و اسباب مرگ نیز ورود آفاتى از قبیل بیماریها یا کشته شدن مى باشد، بنا بر این صحیح است که گفته شود، مرگ که عبارت از جدا شدن روح از بدن است بستگى به این علل و اسباب دارد.
امام (ع) لفظ «خلج» که به معناى جذب است استعاره از مرگ به کار برده و با عبارت «اشطان» یعنى ریسمانها استعاره را ترشیحیّه کرده است. وجه مشابهت میان جذب و مرگ این است که مرگ نزدیکى اجل را ایجاب مى کند چنان که جذب کننده مجذوب را بیدرنگ جذب مى کند. بنا بر این مرگ گویا با ریسمان اجل اشخاص را بسوى خود جذب مى کند، چنان که انسان مقصود خود را با طناب وریسمان بدنبال خود مى کشد. و باز مرگ اسباب دوستى و رفاقت را قطع مى کند.
امام (ع) لفظ «مرائر» را براى اسباب علاقه و وابستگى استعاره آورده است، زیرا میان زمان فرا رسیدن اجل و قطع شدن اسباب دوستى، ارتباط بر قرار بوده و وحدت زمانى دارند. فرا رسیدن مرگ موجب گسسته شدن علائق دوستى و برادریها و ارتباطات میان مردم مى شود، روشن است که مرگ تمام این علایق را قطع کرده و از میان مى برد.
فایده دهم، امام (ع) تقسیم روزى و اندازه گیرى آن را به کم و زیاد، تنگنا و فراخنا، از جهت امتحان براى شکرگزارى ثروتمندان و شکیبائى فقراء و مستمندان قرار داده است. و ما در شرح این گفتار حضرت که فرموده است: ألا انّ الدّنیا دار لا یسلم منها الّا فیها، به بیان این موضوع اشاره کرده ایم که منظور از ابتلاى انسان رفتارى است که خداوند متعال با بندگان خود از جهت آزمودن و امتحان کردن دارد، یعنى مطابق نتیجه امتحان حق تعالى با انسان رفتار مى کند، زیرا حق سبحانه و تعالى بر امور پوشیده و نهان واقف است، پس آزمودن حقیقى براى کشف حقیقت در باره خداوند صدق نمى کند. امّا آنچه در اینجا مى خواهیم بر توضیح گذشته خود اضافه کنیم این است: که اگر بنده اى در خاطر و باطن خود این ذهنیّت را داشته باشد که آنچه خداوند از نعمت و یا محرومیّت نصیبش مى گرداند، آزمایشى بر شکرگزارى و یا شکیبائى است. و در نتیجه شکرگزار شود و یا صبر پیشه کند از جهت این شکرگزارى و یا شکیبائى ملکات فاضله اى برایش حاصل مى گردد، که شایسته زیادى کمال و تمامى نعمت مى شود، چنان که حق تعالى خود فرموده است: لَئِنْ شَکَرْتُمْ لَأَزِیدَنَّکُمْ«» و باز فرموده است: وَ لَنَبْلُوَنَّکُمْ بِشَیْءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَ الْجُوعِ الَّذِینَ إِذا أَصابَتْهُمْ مُصِیبَهٌ قالُوا إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ أُولئِکَ عَلَیْهِمْ صَلَواتٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَ رَحْمَهٌ«». پس آگاهى بر حقیقت ابتلاء فوایدى را بدنبال دارد امّا این که چرا روزى بدین سان یعنى کم و زیاد و… تقسیم مى شود، و عمر طولانى و یا کوتاه است و عواقب و تبعات هر یک که عبارت از سختى و دشوارى و یا آسانى و یا حزن و اندوه و خوشحالى باشد پدید مى آید، علل و اسبابى دارند که بر تحقیق کنندگان پوشیده است و به قضاى الهى و اراده خداوند موکول مى شود.
پس آنچه خیر و نیک شمرده شود داخل در اراده کلى حق تعالى که همانا خیر مطلق بالذّات است مى باشد و آنچه شر و بدى به حساب آید بالعرض داخل در قضاى الهى است آن طورى که در محلّ خود این حقیقت شرح و توضیح گردیده و دانسته شده است «و نیازى به تطویل و تفصیل بیشترى نیست».
فصل سوم
در ستایش حق تعالى است به اعتبار این که او داناى به همه چیز است،
از جمله جزئیّات علم خداوند این است که نهفته و باطن اشخاص را مى داند و بر جنین، رحم و نطفه در اسلاب آگاهى دارد.
در کلام امام (ع) که فرمود: عالم السّر من ضمایر المضمرین تا ناشئه خلق وسلاله الفاظ مشکلى وجود دارد که ذیلا به شرح آنها اشاره مى کنیم.
۱- فرمود: خواطر رجم الظّنون چون گمان باطنى انسان به مظنونى تعلّق مى گیرد که ممکن است حقیقت نداشته باشد، در این صورت این تعلّق شباهت، به رجم و سنگ اندازى بیجا پیدا مى کند، به همین لحاظ لفظ رجم را، براى گمان استعاره به کار برده است. در باره این که چرا کلمه علم را بجاى ظن و گمان نیاورده است به این دلیل است که در بسیارى از موارد گمان به چیزى مى رود که جایز نبوده و مطابق با واقع نمى باشد چنان که گاهى نسبت به بعضى افراد گمان امر قبیحى داده مى شود، و آنها از این نسبت آزرده خاطر مى شوند. حال اگر این گمان صادقى نباشد، شباهت پیدا مى کند به سنگ زدنى که موجب آزار شود.
۲- عقد عزیمات الیقین: تصمیمى نفسانى که از روى یقین کامل باشد.
۳- و مسارق ایماض الجفون: چون چشم انسانى، در درخشش و جلا به هنگام باز و بسته شدن پلکها به برق شباهت دارد، لفظ «و میض» را براى آشکار شدن و لفظ «مسارق» را براى محّل بیرون آمدن استعاره به کار برده است.
۴- لفظ «اکنان» را براى قلوب به لحاظ مخفى داشتن رازها و لفظ «غیابات» را براى امور غیبى استعاره گرفته است. وجه مشابهت در این است که دلها بسان خانه، نگاهبان امور نهفته در خود هستند. و تاریکیها از درک امور قابل رؤیت مانع مى شوند چنان که پرده ها از دیدن آنچه در داخل آنهاست درک انسانى را باز مى دارند.
۵- مصائف الذرّ و مشاتى الهوامّ. مقصود از لانه ها و آشامیدنگاه هاى تابستانى و زمستانى حشرات و جنبندگان کوچک، زیر زمین مى باشد که آنها را از گرماى تابستان و سرماى زمستان حفظ مى کند. و منظور از: رجع الحنین من المولهات، آهنگ حزین گریه مادر فرزند مرده است که در فقدان از دست دادن عزیزش ناله بر مى آورد.
۶- و لائج غلف الأکمام. در عبارت فوق کلمه «غلف» به اکمام اضافه شده است، و این اضافه جالبى است زیرا به هر «کمّى» غلاف گفته مى شود ولى هر غلافى «کم» به حساب نمى آید. بنا بر این رواست که مفهوم عامّ با اضافه شدن به بعضى از جزئیاتش تخصیص بیابد. (بعبارت روشنتر) غلاف مفهوم عام دارد و «کمّ» مفهوم خاصى وقتى که غلاف را به «کم» که خاص است و معناى همان غلاف را هم دارد اضافه کنیم معناى غلاف تخصیص مى یابد. یعنى خداوند برمحتواى نهان هر چیز آگاه است.
چنان که قبلا اشاره شد هر دانه اى در داخل پوسته اش داخل در «کم» یعنى غلاف قرار دارد و خداوند بر جایگاه تمام حبوبات و دانه ها علم و آگاهى دارد.
۷- محطّ الأمشاج: یعنى خداوند بر جایگاه فرود آمدن نطفه از صلب پدر و محلّ استقرار آن که همان رحم، یا ظرفى که منى در آن واقع شده و آمیزشى که با اوُل و نطفه زن پیدا مى کند آگاه است.
۸- خداوند بر آنچه گردبادها بر سطح زمین پراکنده مى سازند و پس از مدتى از دل زمین سر بر مى آورد آگاه است.
امام (ع) لفظ «ذیول» را براى آنچه زمین از بذر گیاهان گرفته و مى رویاند استعاره آورده است.
۹- لفظ «عوم» در عبارت حضرت، براى نفوذ کردن ریشه هاى گیاه در اطراف زمین به دلیل مشابهتشان با آب استعاره به کار رفته است. بنا به روایتى «نبات الأرض» بنات الارض قرائت شده است مطابق این روایت. منظور از دختران زمین حشراتى هستند که در ریگزار به وجود مى آیند و در داخل ریگها لانه مى گیرند و مانند «حلکه» راه مى روند. حلکه حشره کوچکى است که بلندى آن به یک وجب نمى رسد، زرد رنگ است و پوست صافى دارد، و عرب آن را بر حشرات شبیه مار اطلاق مى کند.
مطابق این روایت معناى عبارت چنین خواهد بود: خداوند بر تمام حشرات ریز و درشت که در طبیعت بوجود آمده و زندگى مى کنند آگاه است.
۱۰- خداوند بر معنا و مفهوم آواز پرندگان واقف است. در این سخن حضرت نیز لفظ «منطق» براى پرنده استعاره آمده است، جهت تشبیه این است که معناى آواز پرندگان، همچون نطق انسان که مفید معنایى مى باشد براى خداوند معلوم و روشن است.
۱۱- خداوند بر تمام درّ و مرجانهایى که صدفها در درون خود مى پرورانند و هر آنچه امواج دریا، مانند گوهرها و حیوانات به همراه دارند و حضانت مى کنند واقف است. لفظ حضانت را که به معنى سرپرستى است به ملاحظه تشبیه کردن امواج به حیواناتى که بر تخم و بچّه هاى خود مراقبت مى کنند، استعاره به کار برده است.
۱۲- حق تعالى بر جلوههاى نور که از تیرگى ظلمت بدورند مطلع است.
لفظ «نور» استعاره از معارف و شناخت خداوند متعال بوده و ضمیر در «علیها» به زمین باز مى گردد، و مقصود از قرارگاه نطفه رحم مادران است.
لفظ «نقاعه» از جایگاه خون حیض استعاره است، و چنان که قبلا دانستى «مضغه» به بعضى از مراحل خلقت فرزند گفته مى شود و منظور از «ناشئه الخلق» «ایجاد کردن آفریدههاست»
۱۳- قوله علیه السلام: لم یلحقه فى ذلک کلفه الى قوله و لا فتره کلفت، کارى است که انجام دهنده را بسختى و مشقت افکند و این مشقّت یا به دلیل ضعف نیروى فاعل و یا ضعف وسیله کار و یا به دلیل ناتوانى علمى است که فاعل از تصوّر آنچه مى بایست انجام دهد داشته است، و خداوند از تمام این امور پاک و منزه است، زیرا ضعیف بودن خداوند در هر یک از این سه مرحله لازمه اش نیازمندى است، و حق تعالى غنّى بالذّات و بى نیاز است و هر یک از عوارض امور فوق نیز از خداوند بدور است زیرا هر یک از موانع علوم و نفوذ آنها بر ذاتى مستلزم وجود جایگاه و مثلیّت بر خداوند مى شود. در صورتى که ذات بارى تعالى از مکان و مثل و مانند داشتن پاک و منزّه است. (با توضیح فوق روشن شد که کلفت و مشقّتى بر حق تعالى عارض نمىشود) امّا دلیل عدم خستگى و ملال خداوند این است، که مفهوم ملال وخستگى منصرف شدن نفس است از انجام کار، بلحاظ تحلیل رفتن قواى فکر و ضعف پیدا نمودن آن از عمل و یا به سبب عوارض دیگرى که بر نفس وارد مى شود و آن را از انجام کار باز مى دارد. چنان که دانستى خستگى از خصوصیات جسم و سستى آن مى باشد، و پروردگار جهانیان از داشتن جسم و سستیى که از ناحیه جسم بر نفس وارد شود پاک و منزه است.
۱۴- قوله علیه السلام: بل نفذ فیهم علمه إلى قوله و غمرّهم فضله امام (ع) در عبارت فوق چهار صفت- نفوذ علم، شمارش اعداد، گستردگى عدالت، و فراگیرى فضل- را براى خداوند اثبات مى کند چنان که چهار صفت: مشقّت، عروض عوارض، خستگى و سستى، را از ذات حق تعالى نفى کرد به تعبیر دیگر در عبارت فوق چهار صفت ثبوتى را بیان کرده است، چنان که در عبارت قبل چهار صفت سلبى را آورده بود. بنا بر این نفوذ علم خداوند در میان آفریده ها، در مقابل بمشقّت افتادن حق تعالى به لحاظ آگاه شدن بر موجودات قرار گرفته و روشن بودن تعداد آفریده ها براى خداوند، در برابر فراموشى از شمارش آنهاست و گستردگى عدالت پروردگار در باره همه موجودات در مقابل، خستگى خداوند از نفوذ دادن امرش و اداره امور مخلوقات قرار دارد، زیرا معناى عدالت حق تعالى، اداى استحقاق هر موجودى در مرتبه وجودش و برآوردن نیاز وجودى مخلوقات از زیادى و نقص بر حسب استحقاقى که برایش در نظام حکمت الهى مقدر و مقرر گردیده است مى باشد: چه مىدانیم که عروض خستگى موجب اختلاف نظم در فعل خداوند مى شود. (با این که مى دانیم اخلالى در نظم فعل خداوند وجود ندارد) فرو پوشیدن فضل خداوند همه آفریدگان را در مقابل نفى سستى خداوند از انجام کارهایش آمده است، زیرا سستى فاعل در کارش مانع از به پایان رسیدن و تحقّق وجودى یافتن آن مى باشد.
قوله علیه السلام: مع تقصیرهم عن کنه ما هو اهله: این عبارت امام (ع) براى بیان این حقیقت است که عبادت بندگان خداوند در محاسبه با عظمت حق تعالى و استحقاق و اهلیّتى که براى ستایش دارد، ناچیز است. بنا بر این لازم است که همواره سپاسگزار و ثناگو باشیم و در فرمانبردارى خداوند تکبّر نورزیم.
فصل چهارم
در ستایش و تمجید خداوند متعال آمده،
زیرا که خداوند انسان را براى شکرگزارى و نیاز تضرّع بدرگاهش مورد خطاب قرار داده، تا به عنوان پاداش ثناهاى گذشته و اوصاف نیکوى بى شمارش، در صورت انجام وظیفه از وى راضى شود و او را از توسل به غیر بى نیاز گرداند.
در این فصل کلام امام (ع) اشاراتى است بشرح زیر:
۱- قوله علیه السلام: أنت اهل الوصف الجمیل و التّعداد الکثیر: این سخن امام (ع) اشاره به این است که خداوند متعال به دلیل این که داراى شریفترین صفات دو طرف نقیض است (به لحاظ ذات یگانه و به لحاظ نعمتهاى فراوان متعدد) مستحق توصیف، و شایسته صفات نیک مى باشد چه در داشتن صفات نیک و جمیل یگانه است و به اعتبار، بىشمارى ثنا و حمدش در رابطه هر جزئى از جزئیات نعمتهایش او صاحب نعمتهاى زیادى است.
۲- قوله علیه السلام: و قد بسطت لى فیما لا أمدح به غیرک و لا أثنى به على احد سواک عبارت امام (ع) اشاره به این است که خداوند به او اجازه شکرگزارى و ثناگویى اوصاف نیکى که در حقیقت جز حق تعالى کسى دارنده آن اوصاف نیست داده است. و هیچ کس سزاوار نیست که این اوصاف بر او اطلاق شود.
معناى اذن و اجازه خداوند بر انجام شکر، ممکن است این باشد، که پروردگار شکر نیکو و ستایش خود را الهام کرده باشد. زیرا در حقیقت نعمت دهندهاى جز او نیست، پس هیچ کس جز او سزاوار ستایش مطلق نمى باشد.
مخاطب قرار گرفتن انسان بر اداى شکر از آیه شریفه استفاده مى شود که فرمود: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا کُلُوا مِنْ طَیِّباتِ«» و در باره فرمان به تسبیح و تنزیه مى فرماید: فَاصْبِرْ عَلى ما یَقُولُونَ وَ سَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ قَبْلَ طُلُوعِ«». و باز مى فرماید: وَ سَبِّحُوهُ بُکْرَهً وَ أَصِیلًا«»
قوله علیه السلام: و لا اوجّهه الى معادن الخیبه لفظ «معادن» را امام (ع) در عبارت فوق استعاره از مخلوقات آورده است وجه شباهت میان معدن و آفریده ها این است که معادن بر حسب ظنّ و گمان خواست انسان را برآورده مى سازند (در صورتى که ممکن است انسان در رابطه با معادن به مطلوب خود نرسد) همچنین دارندگان نعمتهاى از بین رونده و فانى ممکن است جوینده نعمت از نزد آنها مأیوس شود و جاى شک و تردید نیز هست که از دادن نعمت بخل ورزند.
به همین دلیل است که امام (ع) به دنبال این مطلب و به منظور تفسیر و توضیح مى فرماید: «خداوندا زبانم را از ستایش آدمیان و ثناى آنان بدور دار.»
۳- قوله علیه السلام: دلیلا کلمه دلیلا یا بعنوان حال و یا مفعول در جمله منصوب آمده است. مقصود از این که امیدوارى به خداوند، راهنمایى است بر گنجینه هاى رحمت و بخشندگى پروردگار این است که حق تعالى با هدایت و ارشادات خود، ما را به سوى استعدادهایى مى برد که به رحمتش منتهى شود و به ما آن آمادگى را مى دهد که با توجّه به ذات حق تعالى از توجّه بدیگران باز مانیم، زیرا عدم توجّه به خداوند و پرداختن بخلق از کسى مثل امام (ع) اگر تحقّق پذیرد گناه شمرده مى شود.
لفظ «ذخیره و کنوز» براى جود خداوند استعاره به کار رفته است.
۴- قوله علیه السلام: هذا مقام من افردک بالتوحید: این سخن امام (ع) اشاره به مقامى است که آن حضرت فرا روى خداوند متعال در خطبه اش به این ذکر و توحید دارد. در حقیقت این عبارت زمینه ا ى است که مطلوبش را یاد و رحمت حق را بر خود نازل کند. چنین است که به دنبال این کلام عرضه مى دارد: «اى خدا من به تو نیاز دارم.» بیان حاجتمندى و استحقاق آن حضرت به لحاظ جود و بخشندگى خداوند است که در آغاز اظهار نیاز مى کند و سپس کفایت این نیاز و بیچارگى را مؤکول به فضل حق تعالى مى نماید.
زیرا نیاز امام (ع) نیاز مادى و دنیوى نیست که مردم بتوانند برآورده کنند، پس از اعلام نیاز و بیچارگى مطلوبش را که رضاى خدا و بى نیاز ساختن آن بزرگوار از دیگران است مطرح مى کند. روشن است که به دست آمدن رضاى حق و بى نیازى از غیر خدا در صورتى میسّر است که امید به پروردگار دلیل راه رسیدن به ذخیره هاى رحمت و گنجهاى غفران و مغفرت باشد. (ورنه کسى بدون راهنمایى خداوند راه بجائى نمى برد)
ترجمه شرح نهج البلاغه(ابن میثم بحرانی)، ج ۲ ، صفحه ى۸۰۶-۷۷۶
بازدیدها: ۸۳