حکمت ۲۸۹ صبحی صالح
۲۸۹-وَ قَالَ ( علیه السلام )کَانَ لِی فِیمَا مَضَى أَخٌ فِی اللَّهِ وَ کَانَ یُعْظِمُهُ فِی عَیْنِی صِغَرُ الدُّنْیَا فِی عَیْنِهِ
وَ کَانَ خَارِجاً مِنْ سُلْطَانِ بَطْنِهِ فَلَا یَشْتَهِی مَا لَا یَجِدُ وَ لَا یُکْثِرُ إِذَا وَجَدَ
وَ کَانَ أَکْثَرَ دَهْرِهِ صَامِتاً فَإِنْ قَالَ بَذَّ الْقَائِلِینَ وَ نَقَعَ غَلِیلَ السَّائِلِینَ
وَ کَانَ ضَعِیفاً مُسْتَضْعَفاً فَإِنْ جَاءَ الْجِدُّ فَهُوَ لَیْثُ غَابٍ وَ صِلُّ وَادٍ
لَا یُدْلِی بِحُجَّهٍ حَتَّى یَأْتِیَ قَاضِیاً
وَ کَانَ لَا یَلُومُ أَحَداً عَلَى مَا یَجِدُ الْعُذْرَ فِی مِثْلِهِ حَتَّى یَسْمَعَ اعْتِذَارَهُ
وَ کَانَ لَا یَشْکُو وَجَعاً إِلَّا عِنْدَ بُرْئِهِ
وَ کَانَ یَقُولُ مَا یَفْعَلُ وَ لَا یَقُولُ مَا لَا یَفْعَلُ
وَ کَانَ إِذَا غُلِبَ عَلَى الْکَلَامِ لَمْ یُغْلَبْ عَلَى السُّکُوتِ
وَ کَانَ عَلَى مَا یَسْمَعُ أَحْرَصَ مِنْهُ عَلَى أَنْ یَتَکَلَّمَ
وَ کَانَ إِذَا بَدَهَهُ أَمْرَانِ یَنْظُرُ أَیُّهُمَا أَقْرَبُ إِلَى الْهَوَى فَیُخَالِفُهُ
فَعَلَیْکُمْ بِهَذِهِ الْخَلَائِقِ فَالْزَمُوهَا وَ تَنَافَسُوا فِیهَا فَإِنْ لَمْ تَسْتَطِیعُوهَا فَاعْلَمُوا أَنَّ أَخْذَ الْقَلِیلِ خَیْرٌ مِنْ تَرْکِ الْکَثِیرِ
شرح میر حبیب الله خوئی ج۲۱
الثامنه و السبعون بعد المائتین من حکمه علیه السّلام
(۲۷۸) و قال علیه السّلام: کان لی فیما مضى أخ فی اللَّه، و کان یعظّمه فی عینی صغر الدّنیا فی عینه، و کان خارجا من سلطان بطنه فلا یشتهی ما لا یجد و لا یکثر إذا وجد، و کان أکثر دهره صامتا، فإن قال بذّ القائلین، و نقع غلیل السّائلین، و کان ضعیفا مستضعفا، فإن جاء الجدّ فهو لیث عاد [غاب] و صلّ واد، لا یدلی بحجّه حتّى یأتی قاضیا و کان لا یلوم أحدا على ما یجد العذر فی مثله حتّى یسمع اعتذاره و کان لا یشکو وجعا إلّا عند برئه، و کان یفعل ما یقول، و لا یقول ما لا یفعل، و کان إن [إذا] غلب على الکلام لم یغلب على السّکوت و کان على أن یسمع أحرص منه على أن یتکلّم، و کان إذا بدهه أمران نظر أیّهما أقرب إلى الهوى فخالفه، فعلیکم بهذه الخلائق فالزموهاو نافسوا فیها، فإن لم تستطیعوها فاعلموا أنّ أخذ القلیل خیر من ترک الکثیر.
اللغه
(بذّ): غلب، (نقع غلیل السائلین) دفع عطش سؤال و لهیب اشتیاقهم إلى الجواب الصواب (العادى): الأسد لأنه یفترس النّاس (الصلّ) السیف القاطع المطره الشدیده الواسعه. الصلّ: الداهیه، جنس حیّات خبیث جدّا من امامیات الأخادید منه نوعان منه ضارب إلى الخضره مع بقع قاتمه و یوجد فی آفریقا و لا سیما فى مصر، و الاخر أصفر و یوجد على الأخص فی هند و ایران- المنجد.
(لا یدلى): أدلى بحجّته أرسلها و احتجّ بها. (بدهه الأمر): أتاه من غیر تأهّب له.
الاعراب
لی: ظرف مستقر خبر کان قدّم على اسمها و هو أخ، فیما مضى جار دخل على ماء المصدریه الزمانیه و هى موصول حرفی و مضى صلته، و الظرف أیضا مستقر خبر بعد خبر، فی اللَّه جار و مجرور متعلّق بقوله أخ لما فیها من معنى الوصفیه، یأتی قاضیا اى یأتی إلى القاضی فنصب على الحذف و الایصال.
المعنى
قال الشارح المعتزلی: قد اختلف النّاس فی المعنىّ بهذا الکلام، و من هو هذا الأخ المشار إلیه فقال قوم: هو رسول اللَّه صلّى اللَّه علیه و آله و استبعده قوم إلى أن قال: و قال قوم: هو أبو ذر الغفاری و استبعده قوم لقوله: فان جاء الجدّ فهو لیث عاد، فانّ أبا ذر لم یکن من الموصوفین بالشجاعه و المعروفین بالبساله.
و قال قوم: هو المقداد بن عمر و المعروف بالمقداد بن الأسود، و کان من شیعه علیّ علیه السّلام المخلصین و کان شجاعا مجاهدا حسن الطریقه، و قد ورد فى فضله حدیث صحیح مرفوع «و زاد ابن میثم على هؤلاء: عثمان بن مظعون».
و قال قوم: إنّه لیس باشاره إلى أخ معیّن، و لکنّه کلام خارج مخرج المثل، و عاده العرب جاریه بمثل ذلک مثل قولهم فی الشعر: فقلت لصاحبی و یا صاحبی، و هذا عندی أقوى الوجوه.
أقول: على ما جعله هذا الشارح وجیها یکون علیه السّلام فی هذا الکلام مبتکرا لفنّ هام فی الأدب العربی، و هو فنّ إنشاء المقامات و هو أشبه بما شاع فی هذه العصور الأخیره بفنّ رومانتیک أو الروایات التمثیلیّه فی الأدب العربی و مبناه على إنشاء قصّه و إبداع روایه تتضمّن تصویر هدف تعلیمى أو انتقادی فی أفکار القرّاء.
و قد شاع و نضج إنشاء المقامات فی القرن الرابع الهجری، و مهر فیه الاستاذ الشهیر بدیع الزّمان من أهالی همدان و خریجى مکاتب و جامعات خراسان فی ذلک الزمان، فحکى عنه أنّه ارتجل أربعمائه مقامه بقى منها خمسون مقامه طبعت و نشرت.
ثمّ برع بعده فی هذا الفنّ الاستاذ الحریرى أبو محمّد القاسم بن علیّ بن محمّد بن عثمان الحریری البصرى الحرامی.
فکان علیه السّلام استاذ هذا الفنّ من الأدب العربی کسائر فنونه من النحو و البلاغه و کان هدفه فی مقامته هذا توصیف الأخ المؤمن الّذی ینبغی التّاخى معه فی سبیل اللَّه فعدّ له أربع عشره صفه:
۱- صغر الدّنیا بعینه و عدم توجّهه إلیها فی المال و الجاه و غیرهما.
۲- عدم توجّهه إلى لذّه المأکل و المشرب و عدم تسلّط الشهوه علیه.
۳- اجتنابه عن کثره الکلام، و لزومه الصمت فی أکثر الأیّام.
۴- لا یتکلّم إلّا بما هو الحقّ و النافع للخلق، فیغلب على الناطقین، و یشفى غلیل السامعین.
۵- یمشى على الأرض هونا کما وصف اللَّه به عباده، فیکون ضعیفا فی الظاهر و مستضعفا.
۶- یکون شجاعا عند الجهاد فی سبیل الحق.
۷- لا یظهر حجته إلّا عند من یقضى بها و یستفید منها.
۸- لا یلوم غیره حتّى یسمع اعتذاره عمّا یوجب لومه، فربما دفع عن نفسه و منع من لومه.
۹- لا یشکو من الوجع إلّا عند بیان برئه من المرض.
۱۰- یفعل ما یقول، و لا یقول ما لا یفعل.
۱۱- إذا سمع الحق من خصمه سکت و لا یماری معه.
۱۲- کان أحرص على الاستماع من الخطباء و الوعّاظ من التّکلّم و جلب أنظار النّاس.
۱۳- إذا دار أمره بین أمرین مختلفین یختار ما یخالف الهوى، و یوافق العقل و الهدى.
۱۴- إن لم یقدر على درک کلّ هذه الصفات و کمالها، یدرک ما تیسّر منها.
الترجمه
فرمود: مرا در زمان گذشته برادرى بود در راه خدا، در چشمم بزرگ مى نمود که در چشمش دنیا خوار بود، و فرمان شکم را نمى برد و آنچه نیافت نمى خورد و آنچه را یافت شکم را از آن نمى انباشت، بیشتر عمرش خوش بود، و چون لب بسخن مى گشود بهر گوینده چیره بود، و سخنش بدل خواستاران جا میکرد و تشنه گى آنها را دوا میکرد، ناتوان مى نمود و ناتوانش مى شمردند، و چون هنگام کوشش جهاد مى رسید بمانند شیر بیشه مى جهید و چون مار گرزه دشمن را مى گزید، دلیل خود را در بر دادستان ابراز مى داشت، و کسى را سرزنش نمى کرد در عملى که عذرى توان داشت تا عذر او را بشنود، از دردى گله نمى کرد مگر پس از بهبودى که از آن حکایت میکرد، هر چه مى گفت عمل میکرد و نمى گفت چیزى را که بدان عمل نمى کرد و چون در سخن مغلوب مى شد حق را بطرف خود مى داد و خموشی مى گزید و ستیزه نمى کرد، و چون دو کار در برابرش رخ مى دادند مخالف هوای نفس را انتخاب میکرد.
بر شما باد که این أخلاق فاضله را شیوه سازید و ملازم آنها شوید و در باره آنها بیکدیگر رقابت کنید، و اگر نتوانید همه را بحد کمال رسانید باید بدانید که دریافت خیر اندک بهتر است از ترک خیر بسیار.
علی گفتا که بودم یک برادر
براه حق مرا خود یار و یاور
بزرگ آمد بچشمم ز ان که دنیا
بچشمش بود خرد و خوار و بیجا
ز فرمان شکم سرپیچ و ناخواه
هر آنچش مینشد حاصل ز هر راه
وز آنچش حاصل آمد خورد کمتر
سخن کم گفت و بد خاموش أکثر
چه گفتی چیره بر گویندگان بد
دل هر سائل از حرفش خنک شد
شعارش ناتوانی بود و مردم
شمرده ناتوانش بىتکلّم
بگاه جنگ شیر بیشهاى بود
بدشمن همچو مار اندیشهاى بود
نگفتی حجّتش جز نزد قاضی
نکردى سرزنش بیعذر ماضی
نکرد از درد خود بر کس شکایت
مگر دنبال بهبود و برائت
هر آنچه گفت در کردار آورد
نگفتی آنچه در کردار ناورد
چه حق بشنید خاموشی گزیدى
شنیدن را بگفتن برگزیدى
چه اندر بر دو کارش جلوهگر شد
مخالف با هوایش در نظر شد
شما را باد این اخلاق نیکو
رقابت بر سر آنهاست دلجو
اگر نتوان همه در دست آورد
نشاید ترک آنها یکسره کرد
منهاج البراعه فی شرح نهج البلاغه(الخوئی)//میر حبیب الله خوئی
بازدیدها: ۱۰۸