نامه ۲۹ ترجمه شرح ابن میثم بحرانی

۲۹ از نامه ‏هاى امام ( ع ) به اهل بصره :

وَ قَدْ کَانَ مِنِ اِنْتِشَارِ حَبْلِکُمْ وَ شِقَاقِکُمْ مَا لَمْ تَغْبَوْا عَنْهُ فَعَفَوْتُ عَنْ مُجْرِمِکُمْ وَ رَفَعْتُ اَلسَّیْفَ عَنْ مُدْبِرِکُمْ وَ قَبِلْتُ مِنْ مُقْبِلِکُمْ فَإِنْ خَطَتْ بِکُمُ اَلْأُمُورُ اَلْمُرْدِیَهُ وَ سَفَهُ اَلْآرَاءِ اَلْجَائِرَهِ إِلَى مُنَابَذَتِی وَ خِلاَفِی فَهَا أَنَا ذَا قَدْ قَرَّبْتُ جِیَادِی وَ رَحَلْتُ رِکَابِی وَ لَئِنْ أَلْجَأْتُمُونِی إِلَى اَلْمَسِیرِ إِلَیْکُمْ لَأُوقِعَنَّ بِکُمْ وَقْعَهً لاَ یَکُونُ ؟ یَوْمُ اَلْجَمَلِ ؟ إِلَیْهَا إِلاَّ کَلَعْقَهِ لاَعِقٍ مَعَ أَنِّی عَارِفٌ لِذِی اَلطَّاعَهِ مِنْکُمْ فَضْلَهُ وَ لِذِی اَلنَّصِیحَهِ حَقَّهُ غَیْرُ مُتَجَاوِزٍ مُتَّهَماً إِلَى بَرِیٍّ وَ لاَ نَاکِثاً إِلَى وَفِیٍّ

لغات

غبث عن الشیئى و غبته : هر گاه به چیزى توجه نکند و از آن آگاهى نیابد

مردیه : هلاک کننده

جائره : منحرف از راه راست

منابذه : مخالفت کردن و دور انداختن

بیعت و ، وفا نکردن به عهد

ترجمه

« شما خود مى‏دانید که رشته عهد و پیمان را از هم گسستید و با کارهاى ناشایسته با من دشمنى و مخالفت کردید و من از گناهکارتان درگذشتم و از فراریتان شمشیر را برداشتم و آنها به طرف من آمدند ، پذیرفتم و از تقصیرشان گذشتم ، اما اگر تباهکاریها و اندیشه‏هاى نادرست بر خلاف حق شما را به سوى دشمنى و مخالفت من براند ، آگاه باشید منم که اسبان خود را نزدیک آورده و پالان بر شتر سوارى خویش مى‏نهم ، و اگر مرا به آمدن به جانب خودتان ناچار کنید ، با شما چنان کارزارى بپا کنم که جنگ جمل پیش آن ، مانند لیسیدن لیسنده ( بسیار کوچک ) باشد ، با این که من بر فضیلت و بزرگى آن که از شما پیروى کرد .

آگاهم و حق آن که را که نصیحت و خیرخواهى کرده مى‏شناسم ، در حالى که به خاطر متهّمى به شخص خوب تجاوز نمى‏کنم و پیمان شخص با وفا را نمى ‏شکنم »

شرح

امام ( ع ) در اول این نامه گناهان مردم بصره را به آنان خاطر نشان کرده تا اگر بخواهد آنان را مجازات کند حجت داشته باشد و اگر عفو کند جلو چشم آنان را بگیرد ، واژه حبل را که به معناى ریسمان است ، استعاره از بیعت آنان با خود و لفظ انتشار را استعاره از پیمان شکنى آنها آورده است وجه استعاره نخست آن است که بیعت مهمترین سبب جمع‏آورى مردم و نظم دادن به امور آنها و وسیله‏اى است که آنان را به سوى خشنودى خداوند مى‏کشاند چنان که ریسمان آنچه را که به آن بسته است مرتب نگهدارى مى‏کند ، وجه استعاره دوم واضح و روشن است .

ما لم تغبوا عنه ،

در این جمله به منظور اتمام حجت ، اشاره مى‏کند به این که آنچه انجام داده‏اند از پیمان شکنى و مخالفت با آن حضرت با آگاهى و هوشیارى بوده است ، و پس از آن که گناهشان را به آنان گوشزد فرموده امورى چند در مقابل آن بر شمرده است که حکایت از بزرگوارى وى نسبت به آنان مى‏کند و آن امور عبارتند از عفو و گذشت از گناهکارشان ، و برداشتن شمشیر از آنان که فرار کنند و بگریزند و پذیرفتن کسى از آنها که به سوى او رو آورد و طلب رضایت کند ، و پس از این همه رأفت و رحمت ، آنان را بیم مى‏دهد که اگر بخواهند به فتنه‏انگیزى خود برگردند ، آماده است که با آنان بجنگد و بر ایشان چنان جمله‏اى وارد کند که واقعه جنگ در برابرش کوچک شمرده شود .

فان خطت بکم . . . ،

کلمه خطو به معناى گام برداشتن استعاره از آن است که امور هلاکت‏زا و اندیشه‏هاى سفیهانه ستیزه جویشان براى دومین مرتبه آنان را به جنگ و مخالفت با وى بکشاند ، وجه تشبیه این سوق دادن به گام برداشتن آن است ، همچنان که قدم زدن ، صاحبش را به هدفش مى‏رساند ، این امور نیز او را به این مخالفت مى‏رساند و شرط مقدر در این مورد این است : اگر شما به مخالفت با من برگردید ، من براى قیام در مقابل شما آماده ‏ام . نزدیک کردن اسبها و پالان گذاشتن بر شتر ، کنایه از آمادگى وى براى حمله بر آنها مى‏باشد ، و رحّلتها یعنى پالان را بر پشت شتر محکم بستم .

براى به هراس انداختن آنان در مقابل مخالفت و بیعت‏شکنى با آن حضرت همین اعلام آمادگى وى کافى است و نوبت به حمله کردن نمى‏رسد زیرا ممکن است وقتى که اعلام آمادگى را شنیدند و فهمیدند ، توبه کنند و برگردند ، پس به این دلیل بود که اخطار به حمله کردن برایشان را مشروط به هنگامى فرمود ، که وى را مجبور کنند تا به سوى آنان حرکت کند و با آنها بجنگد و این در صورتى است که معلوم شود که کار درست نمى‏ شود مگر به تاختن بر آنان که ضرورت حفظ دین او را بر این امر ناگزیر کرده است و این که در توصیف چنین جمله‏اى فرموده است : واقعه جنگ جمل در مقابلش مانند یک لیس زدن لیسنده است کنایه از شدت حمله مى‏باشد و وجه این تشبیه حقارت و ناچیزى واقعه جنگ جمل نسبت به این حمله است .

پس از آن که آنان را از کیفر و عقوبت بیم داده ، مطلبى را خاطر نشان فرموده است که مایه خوشحالى و امیدوارى مى‏باشد ، و آن عبارت است از پذیرفتن و اعتراف به فضیلت و برترى آنان که مطیع هستند و کسانى که خیرخواه و نصیحت کننده مى‏باشند ، و نیز چنان نیست که کیفر گنهکار را بر بى‏گناه وارد کند و در عوض عهد شکنان ، وفاکننده به عهد را مجازات کند . این امیدوارى را داد تا موضع گیرى او بر آنان سخت به نظر نیاید و از رحمت او مایوس نشوند که باعث دورى آنها از وى شود و این کار ایشان را به فساد بیشترى بکشاند .

 

بازدیدها: ۱۵

نامه ۲۸ ترجمه شرح ابن میثم بحرانی

۲۸ نامه حضرت در پاسخ نامه معاویه و ایناز بهترین نامه ‏هاست

أَمَّا بَعْدُ فَقَدْ أَتَانِی کِتَابُکَ تَذْکُرُ فِیهِ اِصْطِفَاءَ اَللَّهِ ؟ مُحَمَّداً ص ؟ لِدِینِهِ وَ تَأْیِیدَهُ إِیَّاهُ لِمَنْ أَیَّدَهُ مِنْ أَصْحَابِهِ فَلَقَدْ خَبَّأَ لَنَا اَلدَّهْرُ مِنْکَ عَجَباً إِذْ طَفِقْتَ تُخْبِرُنَا بِبَلاَءِ اَللَّهِ تَعَالَى عِنْدَنَا وَ نِعْمَتِهِ عَلَیْنَا فِی نَبِیِّنَا فَکُنْتَ فِی ذَلِکَ کَنَاقِلِ اَلتَّمْرِ إِلَى ؟ هَجَرَ ؟

أَوْ دَاعِی مُسَدِّدِهِ إِلَى اَلنِّضَالِ وَ زَعَمْتَ أَنَّ أَفْضَلَ اَلنَّاسِ فِی اَلْإِسْلاَمِ فُلاَنٌ وَ فُلاَنٌ فَذَکَرْتَ أَمْراً إِنْ تَمَّ اِعْتَزَلَکَ کُلُّهُ وَ إِنْ نَقَصَ لَمْ یَلْحَقْکَ ثَلْمُهُ وَ مَا أَنْتَ وَ اَلْفَاضِلَ وَ اَلْمَفْضُولَ وَ اَلسَّائِسَ وَ اَلْمَسُوسَ وَ مَا لِلطُّلَقَاءِ وَ أَبْنَاءِ اَلطُّلَقَاءِ وَ اَلتَّمْیِیزَ بَیْنَ اَلْمُهَاجِرِینَ اَلْأَوَّلِینَ وَ تَرْتِیبَ دَرَجَاتِهِمْ وَ تَعْرِیفَ طَبَقَاتِهِمْ هَیْهَاتَ لَقَدْ حَنَّ قِدْحٌ لَیْسَ مِنْهَا وَ طَفِقَ یَحْکُمُ فِیهَا مَنْ عَلَیْهِ اَلْحُکْمُ لَهَا أَ لاَ تَرْبَعُ أَیُّهَا اَلْإِنْسَانُ عَلَى ظَلْعِکَ وَ تَعْرِفُ قُصُورَ ذَرْعِکَ وَ تَتَأَخَّرُ حَیْثُ أَخَّرَکَ اَلْقَدَرُ فَمَا عَلَیْکَ غَلَبَهُ اَلْمَغْلُوبِ وَ لاَ ظَفَرُ اَلظَّافِرِ وَ إِنَّکَ لَذَهَّابٌ فِی اَلتِّیهِ رَوَّاغٌ عَنِ اَلْقَصْدِ أَ لاَ تَرَى غَیْرَ مُخْبِرٍ لَکَ وَ لَکِنْ بِنِعْمَهِ اَللَّهِ أُحَدِّثُ أَنَّ قَوْماً اُسْتُشْهِدُوا فِی سَبِیلِ اَللَّهِ تَعَالَى مِنَ اَلْمُهَاجِرِینَ وَ اَلْأَنْصَارِ وَ لِکُلٍّ فَضْلٌ حَتَّى إِذَا اُسْتُشْهِدَ شَهِیدُنَا قِیلَ ؟ سَیِّدُ اَلشُّهَدَاءِ ؟ وَ خَصَّهُ ؟ رَسُولُ اَللَّهِ ص ؟

بِسَبْعِینَ تَکْبِیرَهً عِنْدَ صَلاَتِهِ عَلَیْهِ ۱۸۲ أَ وَ لاَ تَرَى أَنَّ قَوْماً قُطِّعَتْ أَیْدِیهِمْ فِی سَبِیلِ اَللَّهِ وَ لِکُلٍّ فَضْلٌ حَتَّى إِذَا فُعِلَ بِوَاحِدِنَا مَا فُعِلَ بِوَاحِدِهِمْ قِیلَ اَلطَّیَّارُ فِی اَلْجَنَّهِ وَ ذُو اَلْجَنَاحَیْنِ وَ لَوْ لاَ مَا نَهَى اَللَّهُ عَنْهُ مِنْ تَزْکِیَهِ اَلْمَرْءِ نَفْسَهُ لَذَکَرَ ذَاکِرٌ فَضَائِلَ جَمَّهً تَعْرِفُهَا قُلُوبُ اَلْمُؤْمِنِینَ وَ لاَ تَمُجُّهَا آذَانُ اَلسَّامِعِینَ فَدَعْ عَنْکَ مَنْ مَالَتْ بِهِ اَلرَّمِیَّهُ فَإِنَّا صَنَائِعُ رَبِّنَا وَ اَلنَّاسُ بَعْدُ صَنَائِعُ لَنَا لَمْ یَمْنَعْنَا قَدِیمُ عِزِّنَا وَ لاَ عَادِیُّ طَوْلِنَا عَلَى قَوْمِکَ أَنْ خَلَطْنَاکُمْ بِأَنْفُسِنَا فَنَکَحْنَا وَ أَنْکَحْنَا فِعْلَ اَلْأَکْفَاءِ وَ لَسْتُمْ هُنَاکَ وَ أَنَّى یَکُونُ ذَلِکَ کَذَلِکَ وَ مِنَّا ؟ اَلنَّبِیُّ ؟ وَ مِنْکُمُ اَلْمُکَذِّبُ وَ مِنَّا أَسَدُ اَللَّهِ وَ مِنْکُمْ أَسَدُ اَلْأَحْلاَفِ وَ مِنَّا سَیِّدَا شَبَابِ أَهْلِ اَلْجَنَّهِ وَ مِنْکُمْ صِبْیَهُ اَلنَّارِ وَ مِنَّا خَیْرُ نِسَاءِ اَلْعَالَمِینَ وَ مِنْکُمْ حَمَّالَهُ اَلْحَطَبِ فِی کَثِیرٍ مِمَّا لَنَا وَ عَلَیْکُمْ فَإِسْلاَمُنَا مَا قَدْ سُمِعَ وَ جَاهِلِیَّتُنَا لاَ تُدْفَعُ وَ کِتَابُ اَللَّهِ یَجْمَعُ لَنَا مَا شَذَّ عَنَّا

وَ هُوَ قَوْلُهُ سُبْحَانَهُ وَ تَعَالَى وَ أُولُوا اَلْأَرْحامِ بَعْضُهُمْ أَوْلى‏ بِبَعْضٍ فِی کِتابِ اَللَّهِ ۱۳ ۲۱ ۸ : ۷۵ وَ قَوْلُهُ تَعَالَى إِنَّ أَوْلَى اَلنَّاسِ ؟ بِإِبْراهِیمَ ؟ لَلَّذِینَ اِتَّبَعُوهُ وَ هذَا ؟ اَلنَّبِیُّ ؟ وَ اَلَّذِینَ آمَنُوا وَ اَللَّهُ وَلِیُّ اَلْمُؤْمِنِینَ ۱ ۱۶ ۳ : ۶۸ فَنَحْنُ مَرَّهً أَوْلَى بِالْقَرَابَهِ وَ تَارَهً أَوْلَى بِالطَّاعَهِ وَ لَمَّا اِحْتَجَّ اَلْمُهَاجِرُونَ عَلَى اَلْأَنْصَارِ ؟ یَوْمَ اَلسَّقِیفَهِ ؟ ؟ بِرَسُولِ اَللَّهِ ص ؟ فَلَجُوا عَلَیْهِمْ فَإِنْ یَکُنِ اَلْفَلَجُ بِهِ فَالْحَقُّ لَنَا دُونَکُمْ وَ إِنْ یَکُنْ بِغَیْرِهِ فَالْأَنْصَارُ عَلَى دَعْوَاهُمْ وَ زَعَمْتَ أَنِّی لِکُلِّ اَلْخُلَفَاءِ حَسَدْتُ وَ عَلَى کُلِّهِمْ بَغَیْتُ فَإِنْ یَکُنْ ذَلِکَ کَذَلِکَ فَلَیْسَتِ اَلْجِنَایَهُ عَلَیْکَ فَیَکُونَ اَلْعُذْرُ إِلَیْکَ

وَ تِلْکَ شَکَاهٌ ظَاهِرٌ عَنْکَ عَارُهَا وَ قُلْتَ إِنِّی کُنْتُ أُقَادُ کَمَا یُقَادُ اَلْجَمَلُ اَلْمَخْشُوشُ حَتَّى أُبَایِعَ وَ لَعَمْرُ اَللَّهِ لَقَدْ أَرَدْتَ أَنْ تَذُمَّ فَمَدَحْتَ وَ أَنْ تَفْضَحَ فَافْتَضَحْتَ وَ مَا عَلَى اَلْمُسْلِمِ مِنْ غَضَاضَهٍ فِی أَنْ یَکُونَ مَظْلُوماً مَا لَمْ یَکُنْ شَاکّاً فِی دِینِهِ وَ لاَ مُرْتَاباً بِیَقِینِهِ وَ هَذِهِ حُجَّتِی إِلَى غَیْرِکَ قَصْدُهَا وَ لَکِنِّی أَطْلَقْتُ لَکَ مِنْهَا بِقَدْرِ مَا سَنَحَ مِنْ ذِکْرِهَا ثُمَّ ذَکَرْتَ مَا کَانَ مِنْ أَمْرِی وَ أَمْرِ ؟ عُثْمَانَ ؟ فَلَکَ أَنْ تُجَابَ عَنْ هَذِهِ لِرَحِمِکَ مِنْهُ فَأَیُّنَا کَانَ أَعْدَى لَهُ وَ أَهْدَى إِلَى مَقَاتِلِهِ أَ مَنْ بَذَلَ لَهُ نُصْرَتَهُ فَاسْتَقْعَدَهُ وَ اِسْتَکَفَّهُ أَمَّنِ اِسْتَنْصَرَهُ فَتَرَاخَى عَنْهُ وَ بَثَّ اَلْمَنُونَ إِلَیْهِ حَتَّى أَتَى قَدَرُهُ عَلَیْهِ کَلاَّ وَ اَللَّهِ لَ قَدْ یَعْلَمُ اَللَّهُ اَلْمُعَوِّقِینَ مِنْکُمْ وَ اَلْقائِلِینَ لِإِخْوانِهِمْ هَلُمَّ إِلَیْنا وَ لا یَأْتُونَ اَلْبَأْسَ إِلاَّ قَلِیلاً ۱ ۱۶ ۳۳ : ۱۸ .

وَ مَا کُنْتُ لِأَعْتَذِرَ مِنْ أَنِّی کُنْتُ أَنْقِمُ عَلَیْهِ أَحْدَاثاً فَإِنْ کَانَ اَلذَّنْبُ إِلَیْهِ إِرْشَادِی وَ هِدَایَتِی لَهُ فَرُبَّ مَلُومٍ لاَ ذَنْبَ لَهُ وَ قَدْ یَسْتَفِیدُ اَلظِّنَّهَ اَلْمُتَنَصِّحُ وَ مَا أَرَدْتُ إِلاَّ اَلْإِصْلاحَ مَا اِسْتَطَعْتُ وَ ما تَوْفِیقِی إِلاَّ بِاللَّهِ عَلَیْهِ تَوَکَّلْتُ وَ إِلَیْهِ أُنِیبُ ۲۸ ۴۱ ۱۱ : ۸۸ وَ ذَکَرْتَ أَنَّهُ لَیْسَ لِی وَ لِأَصْحَابِی عِنْدَکَ إِلاَّ اَلسَّیْفُ فَلَقَدْ أَضْحَکْتَ بَعْدَ اِسْتِعْبَارٍ مَتَى أَلْفَیْتَ ؟ بَنِی عَبْدِ اَلْمُطَّلِبِ ؟ عَنِ اَلْأَعْدَاءِ نَاکِلِینَ وَ بِالسَّیْفِ مُخَوَّفِینَ

فَلَبِّثْ قَلِیلاً یَلْحَقِ
اَلْهَیْجَا حَمَلْ

فَسَیَطْلُبُکَ مَنْ تَطْلُبُ وَ یَقْرُبُ مِنْکَ مَا تَسْتَبْعِدُ وَ أَنَا مُرْقِلٌ نَحْوَکَ فِی جَحْفَلٍ مِنَ اَلْمُهَاجِرِینَ وَ اَلْأَنْصَارِ وَ اَلتَّابِعِینَ لَهُمْ بِإِحْسَانٍ شَدِیدٍ زِحَامُهُمْ سَاطِعٍ قَتَامُهُمْ مُتَسَرْبِلِینَ سَرَابِیلَ اَلْمَوْتِ أَحَبُّ اَللِّقَاءِ إِلَیْهِمْ لِقَاءُ رَبِّهِمْ وَ قَدْ صَحِبَتْهُمْ ذُرِّیَّهٌ بَدْرِیَّهٌ وَ سُیُوفٌ هَاشِمِیَّهٌ قَدْ عَرَفْتَ مَوَاقِعَ نِصَالِهَا فِی أَخِیکَ وَ خَالِکَ وَ جَدِّکَ وَ أَهْلِکَ وَ ما هِیَ مِنَ اَلظَّالِمِینَ بِبَعِیدٍ ۴ ۹ ۱۱ : ۸۳

لغات

خبأت الشیئى : آن را پوشاندم

طفق : شروع کرد

هجر : شهرى است از شهرهاى بحرین

نضال : تیر اندازى کردن

مسدّد : کسى که دیگرى را به کارى وادار مى‏کند و به سوى آن هدایتش مى‏کند .

اعتزلک : از تو دورى کرد .

ثلم : شکستگى

طلیق : آن که پس از اسیرى رها و آزاد شود .

ربع : توقف و ایستادن

ظلع : لنگى ذرع : مبسوط الید بودن تیه : گمراهى و سرگردانى در بیابانها

روّاع : بسیار منحرف شونده از راه درست

جمّه : فراوان ، زیاد

ظنّه : تهجت

منصّح : بسیار نصیحت کننده

استعبار : گریه

الفیت کذا : آن را یافتم

نکول : عقب افتادن از ترس

مج الماء من فیه : آب را از دهانش به دور ریخت .

رمیه : شکارى که مورد اصابت تیر واقع مى‏شود .

صنیعه : نیکى

فلج : رستگارى ، پیروزى

شکاه ، شکیّه و شکایه : معنایش روشن است ظاهر : از بین رونده

مخشوش : شترى که در بینیش چوبى قرار مى‏دهند تا در اطاعت باشد و آن را به هر سو بخواهند بکشند .

غضاضه : کمبودى و خوارى

سنخ : عرضه شد

اعدى : دشمنتر

معوّقین : بازدارندگان

جحفل : لشکر انبوه

ساطع : بالا رونده

قتام : گرد و خاک

سرابیل : جامه‏ها ، پیراهنها

نصال : شمشیرها

ارقال : نوعى از راه رفتن به سرعت

ترجمه

« پس از حمد و ثناى الهى ، نامه‏ ات به من رسید ، نامه‏اى که در آن یادآور شدى خداوند محمد ( ص ) را براى دین خود برگزید و به یارى اصحابش او را کمک و یارى فرمود ، روزگار در وجود تو امر شگفتى را بر ما پنهان داشته بود چون تو قرار گذاشتى که ما را به خیر و نیکى خداى تعالى که نزد ماست و به نعمتى که درباره پیغمبرمان داده آگاه کنى بنابراین تو در این کار مانند کسى هستى که خرما به هجر [ ۱ ] ببرد ، یا مثل کسى که آموزنده خود را به مسابقه تیراندازى بخواند و گمان کردى که برترین مردم در اسلام ، فلان و فلان باشند ، پس مطلبى را یادآورى کردى که اگر درست باشد هیچ فایده‏اى براى تو ندارد و اگر نادرست باشد نیز زیانى به تو ندارد ، تو را چه کار با برتر و کهتر ، و باز بر دست و زیر دست مى‏باشد ؟

و آزادشدگان و پسرانشان را چه کار بر این که میان نخستین مهاجران فرق بگذارند و مراتب آنان را تعیین کنند و طبقات ایشان را بشناسانند ؟ بسیار دور است صداى تیرى که جزء تیرهاى دیگر نیست ( خود را در صفى قرار مى‏دهى که از آن بیگانه‏اى ) و کسى درباره امامت و خلافت به داورى آغاز کرده که خود محکوم آن است .

اى انسان چرا اندازه خود را نمى‏شناسى و از کوتاهى و ناتوانى خود بى‏خبرى ، و آن جا که قضا و قدر تو را عقب زده است عقب نشینى نمى‏کنى ؟ چرا که زیان شکست خورده و سود پیروزمند هیچ کدام به تو ربطى ندارد ، و تو در گمراهى بسیار رونده و از راه راست منحرف شده ‏اى .

نمى‏خواهم به تو خبرى بدهم بلکه نعمت خدا را یادآور مى‏شوم : آیا نمى‏بینى که گروهى از مهاجرین و انصار در راه خدا به شهادت رسیدند و همه‏شان داراى فضیلت و شرافت هستند ، تا هنگامى که شهید ما به شهادت رسید ، به او سید شهیدان گفته شد ، و پیامبر خدا نماز بر او را با هفتاد تکبیر انجام داد ، و آیا نمى‏بینى که گروهى دستهایشان در راه خدا بریده شد و همه آنان با فضیلت هستند اما وقتى که براى یکى از ما پیشامد آنچه که یکى از آنان را پیش آمده بود ، درباره‏ اش گفته شد :

او پرواز کننده در بهشت و صاحب دو بال مى‏باشد ، و اگر خداوند آدمى را از ستودن خود نهى نفرموده بود ، گوینده ،فضیلتهاى بسیارى را که دلهاى مومنان با آن آشناست و گوشهاى شنوندگان هم آن را ردّ نمى‏کند یادآور مى‏شد ، پس از خود دور کن کسى را که شکار ، وى را از راه برگردانیده است ( به بیراهه مى‏رود ) که ما تربیت یافته پروردگارمان هستیم ، و مردم تربیت یافته ما هستند ، شرافت کهن و بزرگى دیرین ما بر قوم تو ، ما را از آن منع نکرد که شما را با خودمان بیامیزیم پس همانند اقران با طایفه شما ازدواج کردیم در حالى که شما همطراز ما نبودید ، از کجا چنین شایستگى را دارید ، با این که پیغمبر از ماست ، و تکذیب کننده از شما ؟

و شیر خدا از ماست و شیر همسوگندها از شما ، و دو سرور جوانان اهل بهشت از ما و کودکان اهل آتش از شمایند ، و بهترین زنان جهان از ماست و زن هیزم‏کش از شما ، و بسیارى از آنچه به سود ما و زیان شماست .

این که شنیدى کارهاى ما در اسلام بود و شرافت ما در دوران جاهلیت نیز قابل انکار نیست ، و کتاب خدا امورى از ما یادآور مى‏شود که یگانه و بدون مانند مى‏باشد و چنین مى‏فرماید : « وَ أولُو الْأرْحامِ بَعْضُهُمْ أَولى‏ بِبَعْضٍ فى کتابِ اللَّه [ ۲ ] » و نیز مى‏فرماید : « إنَّ أَوْلى النّاسِ بإبْراهیمِ لَلَّذینَ اتَّبَعُوهُ وَ هذا النبىُّ وَ الّذین آمنوا ، وَ اللَّه وَلىّ المومنین [ ۳ ] » .

پس ما گاهى از نظر خویشاوندى و زمانى به دلیل اطاعت و پیروى کردن نزدیکتر و سزاوارتر شمرده شدیم ، و چون مهاجران در روز سقیفه به وسیله خویشاوندى خود با رسول خدا در مقابل انصار استدلال کردند ، پیروز شدند پس اگر پیروزى به سبب خویش با رسول خدا تحقق مى ‏یابد ، حق با ماست نه با شما و اگر چنین نیست پس انصار بر ادعاى خود باقى هستند ، و تو گمان کردى که من بر همه خلفا حسد ورزیدم و ستم کردم ، اگر چنین است پس باز خواست آن بر تو نیست که پیش تو عذرخواهى شود و آن شکایتى است که ننگ و عارش از تو ، دور است و تو گفتى که مرا مانند شترى افسار و دهنه زدند و مى‏کشیدند تا بیعت کنم ، شگفتا به خدا سوگند .

خواستى مرا نکوهش کنى ، ستایش کردى و خواستى رسوایم کنى ، خود رسوا شدى ، و بر مسلمان تا هنگامى که در دینش شک و در یقین و باورش تردید نباشد ننگ و عیبى نیست که مظلوم و ستمدیده واقع شود ، روى سخنم از بیان این استدلال به غیر توست ، اما به مقدار آنچه پیش آمد براى تو اظهار داشتم .

چون درباره امر میان من و عثمان مطلبى بیان داشتى لازم است پاسخ آن را بشنوى ، زیرا که با وى نسبت خویشاوندى دارى ، کدام یک از من و تو ، بیشتر با او دشمنى کردیم و راه را براى کشته شدنش مهیّا کردیم ؟ آیا کسى که خواست وى را یارى کند اما او را از آن کار بازداشت و از او خواهش کرد که خوددارى کند ، یا آن که او را به یارى طلب کرد ولى او از یاریش دریغ کرد و مرگ را به سویش کشاند تا قضا و قدر به او روى آورد ؟ به خدا سوگند چنین نیست « قَدْ یعَلَمُ اللَّه الْمُعَوَّقین منْکُمْ ، وَ الْقائلینِ لإِخْوانِهِمْ هَلُمَّ إلْینا وَ لاَ یأْتُوْنَ البَاسَ إلاّ قلیلاً [ ۴ ] » و من از این که به عثمان بر اثر بدعتهایى که به وجود آورد عیبجویى مى‏کردم معذرت خواهى نمى‏کنم ، پس اگر ارشاد و راهنمائیم گناه بود چه بسیار سرزنش شونده که وى را گناهى نیست و گاهى شخص خیرخواه و نصیحت کننده به علت اصرار او در نصیحت مورد تهمت و بدگمانى واقع مى‏شود « ان اریدُ إلاّ الاصْلاحَ مَا اسْتَطَعْتُ وَ ما تَوْفیقى إلاّ بِاللَّه عَلَیْهِ تَوَکَّلْتُ وَ إلَیْهِ اُنیبُ [ ۵ ] » و خاطر نشان کردى که براى من و یارانم نزد تو جز شمشیر چیزى نیست و به این سبب خنداندى پس از گریاندن چه وقت دیدى که فرزندان عبد المطلب از دشمنان باز ایستند و از شمشیر بترسند ؟

اندکى درنگ کن تا حریفت به میدان جنگ برسد [ ۶ ] ، پس زود باشد که تو را بطلبد ، کسى که تو ، او را مى‏طلبى و به تو نزدیک شود چیزى که آن را دور مى‏شمارى و من به سوى تو شتابانم با لشکرى انبوه از مهاجران و انصار ، و کسانى که به نیکى از آنها پیروى مى‏کنند که جمعشان بسیار و گرد و غبارشان بالا رونده است در حالى که جامه مرگ به تن کرده و بهترین دیدارشان دیدار پروردگارشان مى‏باشد و همراه ایشانند فرزندان آنان که در جنگ بدر حاضر بودند ، و نیز شمشیرهاى بنى هاشم ، که تو خود تیزى و برندگى آنها را در مورد برادر و دایى و جد و خویشانت شناخته‏اى « وَ ما هِىَ مِنَ الظّالِمینَ بِبَعید [ ۷ ] » .

شرح

این نامه گزیده‏اى است از نامه‏اى که مرحوم سید رضى در گذشته قسمتى از آن را بدین گونه ذکر کرد : پس قبیله ما خواستند پیغمبر ما را بکشند ۸ . . . و ما در شرح آن ، نامه معاویه را که حضرت این نامه را در پاسخش نوشته ، ذکر کردیم اگر چه بین آنچه که ذکر کردیم با بعضى روایات دیگر مختصر اختلافى وجود دارد .

امام ( ع ) در این نامه به هر قسمتى از نامه معاویه ، یک فصل پاسخ داده است ، و این نامه فصیحترین نامه‏اى است که مرحوم سید از میان نامه‏هاى حضرت انتخاب کرده و نکته‏هایى چند در آن وجود دارد که در ذیل به آنها اشاره مى‏کنیم :

۱ در جمله فلقد خبأ لنا ، واژه خبأ را از عجب و غرورى که در وجود معاویه بوده و روزگار آن را پوشیده داشته ، استعاره آورده و سپس آن را به وسیله جمله بعد ، تفسیر فرموده است :

اذ طفقت . . . النضال ،براى على بن ابیطالب که از خاندان نبوت است حال پیغمبر را بازگو مى‏کند و به وى خبر مى‏دهد که خدا نعمتى بزرگ به آن حضرت عنایت فرموده و او را براى دین خود برگزیده و به وسیله اصحاب و یارانش او را تأیید و کمک کرده ، در صورتى که خود حضرت و اهل بیت پیامبر سزاوارترند که این احوال را بگویند و دیگران را خبر دهند و این مطلب را با ذکر دو مثال آشکار فرمود :

الف : مثل تو مانند کسى است که خرما به سرزمین هجر حمل کند ، ریشه این ضرب المثل آن است که روزى مردى از هجر که مرکز خرماست ،سرمایه‏اى به بصره آورد که متاعى بخرد و از فروش آن در شهر خود سودى ببرد ، پس از فروش مال التجاره به فکر خرید کالا افتاد ، دید ارزانتر از خرما چیزى نیست ، لذا از بصره مقدار زیادى خرما خرید و به سوى هجر حمل کرد ،و در آن جا به امید این که گران شود آن را در انبارها ذخیره کرد اما روز به روز ارزانتر شد و بالاخره خرماها در انبارها ماند تا فاسد و تباه شد و این مسأله ضرب المثل شد براى هر کس که کالایى را براى فروش و به دست آوردن سود ،به جایى ببرد که مرکز و معدن آن کالا مى‏باشد ، تطبیق مطلب با مثال این است که معاویه ، گزارش و خبر را به سوى کسى برد که او خود معدن آن خبر است و جا دارد که او خود این خبر را به دیگران بگوید ، هجر ، اسم آبادى و یا شهرى است که معروف به زیاد داشتن خرما مى‏باشد ، آن قدر در آن جا خرما فراوان است که بهاى پنجاه جلّه ، یک دینار مى‏شود ، و چون هر یک جلّه صد رطل است ، پس پنجاه جلّه ، پنج هزار رطل مى‏باشد [ ۹ ] ، و در هیچ یک از شهرهاى دیگر این چنین فراوانى در خرما شنیده نشده است .

نکته ادبى : هجر که نام سرزمین و شهر است معمولا مونث است و چون اسم علم نیز هست ، غیر منصرف به کار مى‏رود ، اما گاهى به اعتبار این که معناى موضع از آن قصد مى‏شود آن را مذکر مى‏آورند و به دلیل این که یکى از دو سبب منع صرف از بین رفته ، آن را منصرف به کار مى‏برند ، چنان که در قول شاعر جر داده شده :

و خطها الخط ارقالا و قال قلى
اولّ لانادما اهجر قرى هجر

ب در مثال دوم امام ( ع ) معاویه را تشبیه به دست‏آموزى کرده است که آموزنده خود را به مسابقه در تیراندازى دعوت کند ، وجه تشبیه این جا نیز همان است که گویا خبرى را براى کسى بازگو کند که او خود معدن آن بوده و سزاوارتر به بازگو کردن باشد ، عوض این که استاد شاگرد را دعوت به مسابقه کند ، این جا شاگرد استاد را مى‏آزماید و او را دعوت به مسابقه مى‏کند .

۲ معاویه با ذکر نام عده ‏اى از صحابه و بیان برترى آنها بر دیگران ، با این که خود از آن بى ‏بهره است ، با گوشه و کنایه مى‏ خواهد امام ( ع ) را تحقیر کند و آنان را بر آن حضرت نیز فضیلت دهد ، به این دلیل امام در جوابش فرمود :برترى آنان به ترتیبى که تو بیان کردى به فرضى که درست باشد ، ربطى به تو ندارد و تو از آن بر کنارى ، زیرا تو ، نه در ، درجه و مقام آنهایى و نه سابقه اسلامى آنان را دارى ، بنابراین براى امرى دست و پا مى‏کنى که به تو سودى نمى‏بخشد ،اما اگر آنچه که در فضیلت آنها گفتى نادرست باشد ، باز هم به تو ربطى ندارد و عار و ننگ آن خوارى و ذلت براى تو نمى‏آورد ، پس با این دلیل ، نیز ، دخالت تو ، در این امر ، فضولى است .

و ما انت . . . و ما للطلقاء ،

با این سؤال و استفهام انکارى ، معاویه را تحقیر مى‏کند که با پستى درجه و مقام ، و حقارت وجودیش ، سزاوار نیست در این امور دخالت کند و چنان که نقل شده ابو سفیان از طلقا و آزادشدگان و معاویه هم با او بود ، بس او هم طلیق و هم پسر طلیق است .

هیهات : حضرت با این کلمه اهلیت و شایستگى معاویه را براى دخالت در این امر و درجه بندى صحابه و مهاجرین را در فضیلت و برترى بعید مى‏داند ،و سپس به منظور شرح و بیان استبعاد این مطلب ، به دو ضرب المثل تمثل جسته و او را به دو کس همانند دانسته است :

الف : لقد حنّ قدح لیس منها ،بیان مطلب آن است که وقتى یکى از تیرهاى قمار و مسابقه از جنس بقیه تیرها نباشد ، هنگامى که از کمان رها شود صدایى به وجود مى‏آید که مخالف صداى تیرهاى دیگر است و از این صدا معلوم مى‏شود که این تیر از جنس بقیه نیست ، و این مثال براى کسى آورده مى‏شود که گروهى را مدح و ستایش کند و به آنان ببالد با این که خود از آنان نیست ، و قبلا عمر به این مثال تمثل جست ، هنگامى که ولید بن عقبه بن ابى معیط گفت : اقبل من دون قریش [ ۱۰ ] ، از نزد قریش مى‏آیم که خود را به قریش نسبت داد ، و حال آن که از آنان نبود ، عمر گفت : حنّ قدح لیس منها ، به صدا آمد تیرى که از آن تیرها نبود .

ب و طعق یحکم فیها من علیه الحکم کها ،

این مثال درباره کسى گفته مى‏شود که در میان گروهى قرار دارد و بر علیه آن قوم قضاوتى مى‏کند ، و حال آن که اگر چه خود ، از آن قوم است اما به دلیل این که از اراذل و اوباش است و از اشراف نیست شایستگى چنین حکمى را ندارد چون این امر در خور بزرگان قوم است و دیگران از او ، به این مطلب سزاوارتر مى‏باشند . مقصود آن است که معاویه از کسانى نیست که بتواند حکم به فضیلت کسى بر دیگرى بدهد و شایستگى این امر را ندارد .

۳ نکته سوم : الا تربع ایها الانسان على ظلعک ،

اى انسان آیا دلت به حال خودت نمى‏سوزد ؟ در این جمله حضرت با بیان مطلب به طریق استفهام او را بر قصور و نقصان از درجه گذشتگان آگاه کرده و در مقابل ادعایش وى را سرزنش و ملامت مى‏کند که لازم است با نفس خود مدارا کنى و آن را در این امر به زحمت نیاندازى ، و با این حالت قصور و کوتاهى که دارى مى‏خواهى روح خود را از سیر کردن و راه رفتن با اهل فضل معاف کنى ، در این جا ، واژه ظلع را که به معناى لنگى است استعاره از نقصان و قصور آورده یعنى همان طور که شخص لنگ از رسیدن به مقصدى که انسان درست اندام مى‏رسد ،ناتوان است ، تو نیز در جهت فضایل ، از وصول به درجه پیشینیان عاجز و ناتوانى و همچنین است جمله و تعرف قصور ذرعک ، کنایه از این که به ناتوانى نیروى خود و عجز از رسیدن به این درجه ، آگاهى دارى .

حیث اخره القدر ،

این جمله نیز اشاره به موقعیت پستى است که مقدر چنان شده است که از درجه و مقام گذشتگان پایین باشد ، و حضرت به منظور تحقیر و کوچک شمردن او ، وى را امر کرده است به این که همچنان که شایسته است ، خود را نازل دانسته و مؤخّر بدارد .

فما علیک . . . الظافر ،

این جمله در حکم مقدمه صغرى از شکل اول قیاس مضمرى است که استدلال شده است بر آن که تاخّر او ، از این مرتبه و درجه ،واجب و لازم است ، و تقدیر آن چنین است : مغلوبیت مغلوب ، صدمه‏اى براى تو ندارد ، و کبراى قیاس چنین مى‏شود : هر کس حالش این باشد واجب است خود را از معرکه عقب کشد ، و گرنه نادان و سفیه است زیرا در امرى دخالت کرده است که سودى برایش ندارد .

۴ و انک لذهّاب فى التیه ،

یعنى تو ، از شناخت حقیقت دور و بسیار فرو رونده در گمراهى و ضلالتى ، و از صراط مستقیمى که حقانیت ماست کاملا منحرف و از آگاهى به فضیلتهاى ما و فرقى که میان ما و شما وجود دارد بدور و بر کنار مى‏باشى .

ا لا ترى . . . الجناحین ،

امام پس از بیان این که هر یک از صحابه را فضیلتى ویژه خویش است ، تا برترى خانوادگى خود را بر دیگران ثابت کند ، با ذکر برترى ویژه خاندان خود ، در زندگانى و مرگ ، دلیل امتیاز ایشان را با بقیه مهاجرین و انصار ، خاطر نشان کرده است که از جمله فضایل خاص آنان شهادت در آن خانواده مى‏باشد ، و مقصود از شهید که به آن اشاره فرموده ،عمویش حمزه بن عبد المطلب خدا از او خشنود باد مى‏باشد ، و به دو دلیل ،این شهید بزرگوار را از سایر شهیدان برتر و بالاتر مى‏داند اولین دلیل این است که رسول خدا ، او را سید الشهداء ( سرور شهیدان ) نامیده است .

و دلیل دیگر این که او را به هفتاد تکبیر در چهارده نماز که بر او خواند اختصاص داد ، زیرا هر نماز که با پنج تکبیر ، مى‏خواند ، جمعى دیگر از فرشتگان نازل مى‏ شدند و اقتدا مى‏کردند پیامبر باز نماز دیگرى بر او مى‏خواند تا چهارده مرتبه و این از خصوصیات حمزه و شرافت بنى هاشم در زندگانى و مرگشان مى‏باشد ، و دیگر از فضیلتهاى ایشان آن است که درباره جعفر بن ابى طالب اشاره به آن کرده که عبارت است از قطع شدن دستهایش در راه خدا که پیامبر او را صاحب دو بال و پرواز کننده در بهشت خواند و نیز از آن حضرت نقل شده که شعرى سرود و براى معاویه فرستاد و در آن به وجود جعفر طیّار فخر و مباهات فرمود :

و عیّرها الواشون انى احبها
و تلک شکاه ظاهر عنک عارها

ما شرح کشته شدن و نام و خصوصیات قاتل حمزه و جعفر را در فصلهاى گذشته ذکر کردیم و امام ( ع ) راجع به خودش نیز خاطر نشان کرده است که نسبت به فضایل فراوانش دلهاى مومنان آشنا و گوشهایشان آن را پذیرا مى‏باشد و به دلیل این که خداوند انسان را از ستودن خویش نهى کرده ، امام ( ع ) نیز از بر شمردن فضایل خود ، خوددارى فرموده است .

منظور از کلمه ذاکر خودش مى‏باشد که فرمود : اگر نه چنین بود که خداوند از خودستایى نهى کرده ذاکر فضایل بسیارى را از خود بیان مى‏کرد و این که این کلمه را بطور نکره و بدون ال ذکر کرده و آشکارا به خود نسبت نداده ، نیز به دلیل همان پرهیز از خودستایى است ، و در عبارت :

لا تمجّها آزان السّامعین ،

که گوشهاى شنوندگان از شنیدن فضایل من امتناع ندارد ، اشاره به آن است که گاهى روح انسان از مکرر شنیدن برخى از امور ناراحت مى‏شود و گویا آن را از گوش خود بدور مى‏اندازد چنان که انسان آب را از دهان خود بیرون افکند .

فدع عنک من مالت به الرمیّه [ ۱۲ ] ،

یاد افراد مغرض و بد نیّت از قبیل عمر و عاص را از خاطر ببر و به آنچه درباره ما مى‏گویند اعتنا مکن و احتمال مى‏رود که امام با این جمله خود معاویه را اراده کرده باشد از باب ایاک اغى و اسمعى یا جاره به تو مى‏گویم واى همسایه بشنو . کلمه رمیّه استعاره از امورى است که مورد هدف و قصد انسانها مى‏باشند ، و چون این امور ، آدمى را جذب کرده ، به انجام اعمال وادار مى‏کنند ، میل را به آن نسبت داده است .

۵ فانا صنایع ربنا . . . لنا ،

نکته پنجم ، به طریق دیگر در این جمله برترى خاندان خود را بر دیگران خاطر نشان کرده و آن عبارت از این است که خداوند نعمت بزرگ پیغمبرى را به این خانواده اختصاص داده و به واسطه ایشان مردم را هم از آن برخوردار فرموده ، و این جمله در حکم مقدّمه صغراى قیاس از شکل اوّلى است که به منظور فخر و مباهات دلیل آورده است که هیچ کس را نسزد که از نظر شرافت با آنها برابرى کند و در فضیلت با ایشان همسرى کند ، و کبراى آن در تقدیر چنین است : و هر کس بلا واسطه تربیت یافته و پرورده پروردگارش باشد ، و مردم بعد از او ، و به واسطه وى ، پرورده پروردگار باشند ،هیچ کس نمى‏تواند در شرافت و فضیلت با او برابرى کند .

لفظ صنایع در هر دو موضع به عنوان مجاز به کار رفته ، و از باب اطلاق اسم مقبول بر قابل و حالّ بر محلّ است و این تعبیر بعدها بسیار به کار گرفته شده است ، مثلا وقتى که کسى نعمت خود را به دیگرى اختصاص دهد گفته مى‏شود فلانى ، او را صنیعه ( برگزیده ) خود قرار داده ، مثل قول خداوند : « وَ اصْطَنعْتُکَ لِنَفْسى [ ۱۳ ] » .

لم یمنعنا . . . هناک ،

این جا نیز به منظور افتخار به شرافت خانوادگى خود بر معاویه منت مى‏گذارد که با همه فضایلى که نسبت به تو و فامیلت داریم از آمیزش و ازدواج با طایفه شما خوددارى نکردیم .

واژه عادى منسوب به عاد است که قوم حضرت هود پیغمبر مى‏باشند و این نسبت کنایه از قدیم بودن فضیلت و شرافت بنى هاشم بر بنى امیه مى‏باشد .

فعل الأکفاء منصوب ( مفعول مطلق ) از فعل مقدّر است .

و لستم هناک ، حرف واو ، حالیه و عامل در حال فعل خلطناکم ، در عبارت قبل مى‏باشد و این جمله کنایه از دورى بنى امیه از درجه هم کفوى با بنى هاشم در ازدواج است یعنى شما شایستگى این درجه و مقام را ندارید ، و امام ( ع ) با بیان مقایسه میان حالات بنى هاشم و بنى امیه که در برابر هر پستى و رذیلت براى عده‏اى از بنى امیه ، فضیلت و شرافتى براى افرادى از بنى هاشم ذکر کرده ،

ادعاى خود را که لیاقت نداشتن بنى امیه براى آمیزش با بنى هاشم بوده اثبات کرده است ، زیرا هنگامى که از دو طرف ، اشخاص با فضیلت ، و افراد ناشایست و بى‏لیاقت ، مشخص شدند نسبت دادن هر کدام از دو خانواده به شرافت و یا پستى آشکار و معلوم مى‏شود که کدام یک سزاوار کدام نسبت مى‏باشد ، بدین علت نخست پیامبر را از بنى هاشم ذکر کرده و در مقابلش ، تکذیب کننده او را از بنى امیه یادآور شد که ابو جهل بن هشام مى‏باشد که قرآن نیز به او اشاره مى‏فرماید : « وَ ذَرْنى وَ الْمُکَذِّبین [ ۱۴ ] » گفته شده است که این آیه درباره کفّار قریش در روز بدر نازل شده که ده نفر بوده‏اند از این قرار : ابو جهل ، عتبه و شیبه پسران ربیعه بن عبد شمس ، نبیه و منبّه پسران حجّاج ، ابو البخترى بن هشام ، نضر بن حرث ، و حرث بن عامر ،ابّى بن خلف و زمعه بن اسود .

آنگاه امام ( ع ) پیامبر اکرم را با فضیلت پیامبرى نام برده ، و ابو جهل را با توجه به صفت ناپسندش که تکذیب رسول خداست ذکر فرموده ، و بعد از حمزه بن عبد المطّلب به اسد اللَّه و شیر خدا تعبیر کرده ، و خاطر نشان کرده است که پیغمبر اکرم به علت دلیرى و دفاع وى از دین خداوند او را شیر خدا نامیده است ، و در مقابل او ، اسد الأحلاف را آورده است که اسد ،پسر عبد العزّى است ، و مراد از احلاف ( همسوگندها ) عبد مناف ، زهره ، اسد ،تیم و حرث بن فهر مى‏باشند و همسوگند ، نامیده شدند ، زیرا وقتى که بنى قصى مى‏خواستند بعضى از ستمها که در دست بنى عبد الدار بود بگیرند از قبیل پرچمدارى و اجتماعات سالانه و پرده دارى و پذیرایى حاجیان که تمام اینها را قصىّ براى قریش مقرر کرده بود تا در هر سال حاجیان را اطعام کنند ، اما براى آنان جز سمت آب دادن حاجیان باقى نمانده بود ، در این هنگام آنان همقسم شدند که با بنى قصّى بجنگند ، آماده جنگ شدند اما پس از آن که آنچه از مناصب در دست داشتند تثبیت کردند از جنگ منصرف شدند .

بعد از آن به یاد مى ‏آورد ، دو سرور جوانان اهل بهشت را که امام حسن و امام حسین مى‏باشند ، و در مقابل از کودکان ( اهل ) آتش یاد کرده که بعضى گویند مقصود فرزندان عقبه بن ابى معیط است که پیامبر به او فرمود سرانجام براى تو و آنان آتش است و برخى گویند فرزندان مروان بن حکم هستند که هنگام بلوغشان جهنمى شدند اگر چه هنگامى که حضرت این سخن را درباره‏شان فرمود کودک بودند . سپس به بهترین زنان جهانیان افتخار کرده که منظور فاطمه ( ع ) مى‏باشد و در مقابل وى از بنى امیه حمّاله الحطب را ذکر کرده و او ام الجمیل ، دختر حرب ، عمه معاویه است که پشته‏ هاى خار حمل مى‏ کرد و شبانه بر سر راه رسول خدا مى‏ریخت تا به پاى آن حضرت فرو رود و او را ناراحت کند و از قتاده نقل شده است که ام جمیل میان مردم با سخن چینى دشمنى ایجاد مى‏کرد و آتش کینه و جنگ مى‏افروخت چنان که به سبب هیزم آتش روشن کنند بنابراین هیزم استعاره از همان سخن چینى مى‏باشد ، چنان که اگر شخصى دیگرى را به شرارت وادار کند مى‏گویند فلان یحطب على فلان .

فى کثیر . . . و علیکم ،

اینها که در فضایل خاندان خودم و پستیهاى فامیل تو گفتم اندکى از بسیار است و عبارت : علیکم به این اعتبار است که این صفات ناپسند در هر کس باشد بر ضرر اوست .

فاسلامنا . . . لا تدفع ،

این جمله اشاره به آن است که شرافت خانوادگى آن حضرت اختصاص به دوران اسلام ندارد بلکه در دوران جاهلیت هم به داشتن اخلاق نیکو و خصلتهاى پسندیده معروف بوده‏اند و ما در ضمن مقدمات این نکته را بررسى کردیم ، و چنان که روایت شده است هنگامى که جعفر بن ابیطالب مسلمان شد پیامبر به او فرمود : خداوند درباره سه صفت پسندیده که در دوران جاهلیت داشته‏اى از تو تقدیر فرموده است ، آنها چیست ؟ در پاسخ گفت یا رسول اللَّه هرگز زنا نکردم تا نفس خود را گرامى دارم زیرا با خودم مى‏گفتم آنچه عاقل براى خود نمى‏پسندد ، سزاوار نیست براى دیگران بپسندد ،و به جهت پرهیز گناه هرگز دروغ نگفتم و به خاطر شرم و حیا هرگز شراب ننوشیدم و از آن بدم مى‏آمد به دلیل آن که عقل را از انسان مى‏برد .

و کتاب اللَّه یجمع لنا ما شذّ عنّا ،

قرآن ، آنچه راجع به شایستگى خلافت که از ما گرفته شده و از دست رفته بود ، با صراحت براى ما اثبات مى‏کند .

حضرت در این جا استدلال فرموده است بر این که او بر سایر خلفا و آنان که طمع در خلافت دارند اولویت و برترى دارد . و این مطلب را به چند وجه بیان داشته است که ذکر مى‏شود :

۱ خداوند در قرآن مى‏فرماید « وَ أولُوا الْأرْحامِ بَعْضُهُمْ أوْلى‏ بِبَعْضٍ فى کتاب اللَّه [ ۱۵ ] » .

وجه استدلال این است که امام ( ع ) علاوه بر شایستگى و لیاقت نفسانى ،از خصوصى‏ترین منسوبین پیامبر اکرم بود و هر کس چنین باشد به آن حضرت نزدیکتر و به جانشینى وى سزاوارتر خواهد بود . قسمت نخست این استدلال ، امرى است که از نظر تاریخ بسیار روشن است و مقدمه کبراى آن هم از آیه برداشت مى‏شود .

۲ وجه دوم با توجه به این آیه است که مى‏فرماید : « إنَّ أوْلَى النّاس بإبراهیمَ لَلَّذین اتَّبَعُوْه [ ۱۶ ] » و چون امام ( ع ) در پیروى رسول خدا از همه کوشاتر و نخستین فردى است که به او ایمان آورد و او را تصدیق کرد . و نیز او با فضیلت‏ترین کسى است که از وى حکمت و دانش آموخت ، و چنان که در پیش بیان داشتیم : او فصل الخطاب است و هر کس چنین وضعى داشته باشد سزاوارتر به خلافت و جانشینى او مى‏باشد بنابراین على ( ع ) هم از بابت خویشاوندى نزدیک با پیامبر و هم به دلیل اطاعت و پیروى از او شایسته این مقام و سزاوار این منصب خواهد بود .

و کتاب اللَّه یجمع لنا ما شذّ عنّا ،

قرآن ، آنچه راجع به شایستگى خلافت که از ما گرفته شده و از دست رفته بود ، با صراحت براى ما اثبات مى‏کند .

حضرت در این جا استدلال فرموده است بر این که او بر سایر خلفا و آنان که طمع در خلافت دارند اولویت و برترى دارد . و این مطلب را به چند وجه بیان داشته است که ذکر مى‏شود :

۱ خداوند در قرآن مى‏فرماید « وَ أولُوا الْأرْحامِ بَعْضُهُمْ أوْلى‏ بِبَعْضٍ فى کتاب اللَّه [ ۱۵ ] » .

وجه استدلال این است که امام ( ع ) علاوه بر شایستگى و لیاقت نفسانى ،

از خصوصى‏ترین منسوبین پیامبر اکرم بود و هر کس چنین باشد به آن حضرت نزدیکتر و به جانشینى وى سزاوارتر خواهد بود . قسمت نخست این استدلال ، امرى است که از نظر تاریخ بسیار روشن است و مقدمه کبراى آن هم از آیه برداشت مى‏شود .

۲ وجه دوم با توجه به این آیه است که مى‏فرماید : « إنَّ أوْلَى النّاس بإبراهیمَ لَلَّذین اتَّبَعُوْه [ ۱۶ ] » و چون امام ( ع ) در پیروى رسول خدا از همه کوشاتر و نخستین فردى است که به او ایمان آورد و او را تصدیق کرد . و نیز او با فضیلت‏ترین کسى است که از وى حکمت و دانش آموخت ، و چنان که در پیش بیان داشتیم : او فصل الخطاب است و هر کس چنین وضعى داشته باشد سزاوارتر به خلافت و جانشینى او مى‏باشد بنابراین على ( ع ) هم از بابت خویشاوندى نزدیک با پیامبر و هم به دلیل اطاعت و پیروى از او شایسته این مقام و سزاوار این منصب خواهد بود .

۳ و لمّا احتج . . . دعواهم ،

استدلال سوم در گفتار حضرت این است که وقتى انصار ، خود را در امامت شریک دانستند و گفتند : یک فرمانروا ، از ما و یکى از شما ، مهاجران با توسل به سخنى که از پیامبر نقل شده است که امامان از قریش هستند ، استدلال کردند به این که امام از آنها باید باشد و گفتند : ما از همان دودمان و شاخه همان درخت مقدس مى‏ باشیم ، و با این دلیل بر انصار غالب شدند . اکنون مى‏توان گفت که اگر غلبه و پیروزى احتجاج مهاجران بر انصار ، به دلیل خویشاوندیشان با رسول خدا باشد پس امام و خاندانش به این امر سزاوارتر هستند ، زیرا ایشان از انصار به آن حضرت نزدیکتر و بلکه میوه آن درخت و نتیجه آن مى‏باشند و اما اگر به دلیل خویشاوندى نباشد ، استدلال انصار ، حاکم و ادعایشان براى امامت و پیشوایى به حال خود باقى است .

۶ ششمین نکته از نکاتى که در این نامه امام وجود دارد ، پاسخ وى از ادعاى معاویه است که خیال کرده بود : حضرت بر خلفاى دیگر حسد برده و به آنان ستم کرده است . شرح مطلب آن است که یا ادعاى تو در این مورد درست است یا نادرست ، اگر ادعاى تو مبنى بر این که من نسبت به خلفا ستم کرده‏ام درست باشد به تو ربطى ندارد ، زیرا نسبت به تو کارى انجام نداده‏ام که از تو عذرى بخواهم . و بعد این بیان را با شعر ابى ذویب تاکید فرموده است که اولش این است :

و عیّرها الواشون انى احبها
و تلک شکاه ظاهر عنک عارها [ ۱۷ ]

این شعر ضرب المثلى است براى کسى که امرى را منکر شود که ربطى به او ندارد و انکارش بر او ، لازم نیست .

۷ نکته هفتم ، سخن امام در پاسخ معاویه است که درباره وى به منظور سرزنش و توبیخ و پایین آوردن مقام آن حضرت ادعا کرده بود که تو را مانند شتر مهار شده با خوارى و زور مى‏ کشاندند تا با خلیفه ‏هاى زمان بیعت کنى امام ( ع ) در پاسخ بر خلاف انتظار معاویه ادعاى توبیخ ‏آمیز وى را بر ضرر معاویه دگرگون کرد و بیان فرموده است که این امر نه مذمّتى براى من است و نه رسوایى و فضیحت بلکه ستایش و مدح است و تویى که با این ادعا مفتضح و رسوا شدى ، دلیل بر این معنا آن است که وقتى بطور یقین بر خودش ثابت شد که راهش درست و شک و شبه ه‏اى در دینش ندارد این که او را به زور و جبر به بیعت وادار کنند کمال و فضیلت است نه نقصان و مذمت و اما این که مخالفان او را مجبور مى‏کردند که با آنها بیعت کند و او در دین خود ثابت قدم بود از شرافت و ارزش او نمى‏کاهد زیرا رسوایى آنگاه به وجود مى‏آید که عیب کسى ظاهر شود ، و اما آنچه که عیب نباشد رسوایى هم ندارد و دلیل این که این ادعا براى معاویه فضاحت و رسوایى دارد آن است که معلوم مى‏شود او میان مدح و ذم و ستایش و بدگویى هیچ فرقى نمى ‏فهمد .

و هذه حجتى . . . ذکرها ،

و این که من به این مطلب استدلال کردم که در بیعت گرفتن دیگران از من ، مظلوم واقع شدم ، مقصودم تو نیستى زیرا تو در این امر دخالت نداشتى که مورد خطاب واقع شوى بلکه منظورم دیگران هستند ، که به من ظلم و ستم کردند و این مقدار که گفتم از باب نمونه ، لازم بود ، چون خواستم جواب سخنان و ادعاهاى تو را بگویم .

۸ هشتمین نکته پاسخ حضرت از ادعاى معاویه درباره عثمان است که مدعى شد امام درباره او دشمنى و فتنه‏انگیزى کرده است ، و با این که حضرت بیشتر ادعاهاى قبلى وى را رد مى‏کند و مى‏فرماید : مربوط به تو نیست ، ولى در این مورد تذکر مى‏دهد که باید جواب این گفته‏ات را بشنوى زیرا خویشاوندى نزدیک با عثمان دارى ، چون هر دو از بنى امیه بودند ، و این گونه سخن از امام بهترین راهنماست بر آن که باید هر سخنى را به جایش گفت و در امورى که مربوط به انسان نیست دخالتى نباید کرد .

امام ( ع ) این جا که مى‏خواهد پاسخ وى را بیان کند گفته او را به خودش برمى‏گرداند و بیان مى‏دارد که تو خودت دشمن عثمان بودى نه من ، بلکه من به یارى او برخاستم و خودم را براى دفاع از وى آماده کردم . سپس از او مى‏خواهد که از روى انصاف بیاندیشد و بگوید کدام یکى بیشتر با او دشمنى کرده وسایل کشتن او را مهیاتر کرده ، کسى که به یارى او برخاست ولى او یاریش را نپذیرفت یا آن که عثمان از او یارى خواست ولى او به یاریش برنخاست ؟

امن بذل نصرته . . . و استکفّه ،

امام با این استفهام توبیخى ، معاویه را سرزنش مى‏فرماید ، به این بیان که عثمان ، على را دشمن خود مى‏دانست و او را متهم مى‏کرد که در کار وى دخالت دارد ، لذا هنگامى که در محاصره شدید قرار گرفته بود و حضرت آماده شد که به یاریش قیام کند و کسى را به این منظور پیش او فرستاد ، عثمان سفارش کرد که نیازى به یارى تو ندارم ، فقط دست از من بردار و علیه من کارى مکن ، امام ( ع ) مى‏فرماید من که براى یارى او حاضر شدم ولى او نپذیرفت و به این طریق با یک قیاس مضمر ، استدلال مى‏فرماید به این که نسبت دادن دخالت وى در خون عثمان تهمتى بیش نیست . صغراى مقدر قیاس این است : من ، یارى خود را براى او آماده کردم ، و کبرایش این است :

هر کس براى یارى دیگرى حاضر شود ، سزاوار نیست که به دشمنى با او متهم شود و مشارکت در خون آن دیگرى را به وى نسبت دهند .

امّن استنصره فتراخى عنه و بث المنون الیه ،

در این جمله اشاره فرموده است که معاویه در خون عثمان دخالت داشته ، و آن چنان است که عثمان در حال شدت گرفتارى و محاصره کسى را به شام فرستاد و معاویه را به یارى خود طلب کرد ، او هم پیوسته وعده یارى مى‏داد امّا چون دلش مى‏خواست هر چه زودتر عثمان کشته شود و او فرمانرواى مطلق شود ، نصرت و یارى خود را از وى به تأخیر مى‏انداخت . در آخر این عبارت امام ( ع ) از مقدرات نام برده و کشتن عثمان را به تقدیر نسبت داده و به این تعبیر نیز خود را از دخالت داشتن در خون وى بدور مى‏داند .

در عبارات بالاى این قسمت هم با قیاس مضمر استدلال فرموده است به این که معاویه در قتل عثمان دخالت داشته که مقدمه اول آن چنین است :

تو کسى هستى که عثمان از تو یارى و کمک خواست ، ولى مسامحه کردى و یاریش نکردى و با سهل انگارى و عقب کشیدن خود ، مرگ را به سویش کشاندى ، مقدمه دومش این است : هر کس چنین باشد ، سزاوارتر به آن است که گفته شود کوشش در قتل او داشته و مسؤول خون وى مى‏باشد ، آنگاه امام ( ع ) در مقام اثبات درستى این نسبت به معاویه ، نخست ادعاى او را با کلمه ردع : کلاّ مردود دانسته و بیان مى‏دارد که من نه از تو دشمنتر با او بودم و نه بیشتر مردم را به سوى کشتن وى راهنمایى کردم ، و در ثانى به مضمون آیه قرآن استشهاد فرموده است که در شأن منافقان نازل شده و آنها چنین بودند که یاران پیغمبر را از یارى او باز مى‏داشتند [ ۱۸ ] .

۹ و ما کنت اعتذر . . . ،

در این جمله حضرت به نکته‏اى اشاره فرموده است که ممکن است براى بسیارى از نادانان چنین توهم شود که امام در خون عثمان دخالت داشته و آن انتقادهاى حضرت در مقابل بدعتهایى بود که از عثمان سر مى‏زد که پیش از این به آن اشاره کردیم و بیان مى‏فرماید که این امور از باب ارشاد و راهنمایى او بود و اگر کسى اینها را گناه بداند و مرا به این علت سرزنش و ملامت کند مشمول مثال اکتم بن صیفى خواهم بود که مى‏گوید :

بسیار سرزنش شده‏اى که هیچ گناه ندارد ، این ضرب المثل درباره کسى آورده مى‏شود که مردم از او کارى را مى‏بینند و به سبب آن کار او را بدگویى مى‏کنند ،در حالى که از حقیقت آن که بجا و درست است آگاه نیستند .

و قد یستفیر الظنّه المتنصح ،

این مصراع نیز ضرب المثل براى کسى است که آن قدر در نصیحت و خیرخواهى فردى مبالغه و زیاده روى مى‏کند که دیگران خیال مى‏کنند مى‏خواهد طرف را گول بزند و به او بدگمان مى‏شوند ، و مصراع اولش این است : و کم سقت فى آثارکم من نصیحه : چه بسیار پند و نصیحت که به شما گوشزد کردم .

۱۰ جواب آن حضرت به معاویه است که او حضرت را تهدید به جنگ کرد تهدیدى که شمشیر را کنایه از آن آورد . و امام ( ع ) فرمود :

فلقد اضحکت بعد استعبار ،

پس از آن همه اشک تمساح ریختن و گریستن سخنان خنده‏آورى مى‏گویى ، کنایه از آن که تهدیدهاى او نسبت به حضرت تعجب وى را بر انگیخته و باعث خنده او شده است و نیز ممکن است معناى عبارت چنین باشد که هر کس این سخنان را از تو بشنود پس از گریستن براى دین به علت تغییراتى که در آن دادى ، از تعجب به خنده خواهد افتاد ، این جمله نیز مانند ضرب المثل و در مقام استهزاى معاویه گفته شده است .

متى الفیت . . . ،

در این جمله با استفهام انکارى از معاویه پرسیده است که چه وقت دیده است که فرزندان عبد المطلب از جنگ بگریزند و از شمشیر بترسند و نیز با این بیان مقام بنى هاشم را از ترس و بى‏حالى دور مى‏دارد .

فلبّث قلیلا تلحق الهیجا حمل ،

مصراع بعدش این است : ما احسن الموت اذ الموت نزل ترجمه مصراع اول در ترجمه متن گذشت و معناى مصراع دوم این است . باکى از مرگ نیست هنگامى که بیاید .

این مثال را معمولا براى ترساندن حریف از جنگ مى‏آورند و اصل آن از آن جا نشأت گرفته است که در زمان جاهلیت در جنگ داحس شترهاى مردى از قبیله قشیر بن کعب به نام حمل بن بدر به یغما برده شده و او رفت بر راهزنان شبیخون زد و شتران خود را گرفت و دو مصراع فوق را سرود ، و از آن به بعد ،ضرب المثل شد .

برخى گفته ‏اند : مالک بن زهیر ، قشیرى نامبرده را تهدید به قتل کرد ، او هم این شعر را خواند و سپس رفت مالک را به قتل رساند ، ولى بعدا برادر مالک ،قیس ، بر حمل و برادرش حذیفه دست یافت و هر دو را کشت و این شعر را خواند :

شفیت النفس من حمل بن بدر
و سیفى من حذیفه قد شفانى [ ۱۹ ]

فسیطلبک . . . ،

در مقابل آن که معاویه حضرت را تهدید به شمشیر کرده بود . امام هم او را بیم داده و تهدید مى‏کرد که بزودى ، با لشکرى عظیم بروى خواهد شورید ، لشکرى که با حمله شدید خود و بر افروختن گرد و غبار ارکان دشمن را به لرزه درمى ‏آورد ، در حالى که پیراهن مرگ را به تن کرده‏اند ، دو کلمه شدیدا و متسربلین حال هستند و سربال مفعول به براى متسربلین مى‏باشد ، و جامه مرگ ممکن است کنایه از زره جنگى باشد ، یا از آن گروه که به ملاقات مرگ مى‏روند و در گردابهایش شنا مى‏کنند و یا لباسها و کفشها ، و اوضاع و احوالى که خود را آماده قتل با آن کرده‏اند ، و از جمله صفات این لشکر آن است که محبوبترین دیدار براى آنان دیدار پروردگارشان است چون به حقانیت دین خود یقین کامل ، و به وعده راستین الهى اطمینان تامّ دارند .

منظور از ذریّه بدریه‏اى که همراه لشکریان آن حضرت مى‏باشند فرزندان آن گروه از مسلمانان هستند که در جنگ بدر با پیامبر بوده‏اند و در قبل یادآور شده‏ایم که مقصود از برادر و دایى معاویه که در جنگ بدر کشته شدند به ترتیب :

حنظله بن ابى سفیان و ولید بن عتبه مى‏باشند ، و جدّ او هم که کشته شد عتبه بن ربیعه است که پدر هند ، مادر معاویه مى‏باشد یعنى عتبه جد مادرى معاویه مى‏باشد ، و در آخر نامه به آیه شریفه قرآن استشهاد مى‏فرماید :« وَ ما هِىَ مِن الظّالِمین بِبَعید » [ ۲۰ ] و ظالمین در این آیه را کنایه از معاویه و یارانش آورده است .

تمام اوصافى که حضرت براى لشکر خود و آنچه همراه آن است بیان فرموده از قبیل فرزندان اهل بدر و شمشیرهاى منسوب به بنى هاشم و یادآورى اشخاصى که از خویشان معاویه با این شمشیرها کشته شدند و این که هر چه بر سر آنان آمده بر سر معاویه نیز خواهد آمد اینها از بلیغترین و رساترین امورى است که یک گوینده ماهر به منظور ایجاد هراس و وحشت در طرف مقابل مى‏تواند استفاده کند .

________________________________________

[ ۱ ] این مثل در مورد کسى است که از بصره خرما خرید و به هجر برد که نخلستان بسیار داشت و به گفته ابن میثم از شهرهاى بحرین بود ، خرماهایش فروخته نشد و در عرب ضرب المثل شد براى بردن جنسى به محلّى که مرکز تولید آن جنس مى‏باشد و نظیر ضرب المثل معروف زیره به کرمان ، بردن است . ( مترجم )

[ ۲ ] سوره انفال ( ۸ ) آیه ( ۷۵ ) یعنى : در کتاب خداوند بعضى از خویشاوندان بر دیگران اولویت دارند .

[ ۳ ] سوره آل عمران ( ۳ ) آیه ( ۶۸ ) یعنى : نزدیکترین مردم به ابراهیم کسانى هستند که وى را متابعت کردند و نیز این پیامبر و آنان که به او ایمان آوردند ، و خدا ولى و دوست مومنان است .

[ ۴ ] سوره احزاب ( ۳۳ ) آیه ( ۱۸ ) یعنى : همانا خداوند به حال آنها از شما که مسلمانها را از جنگ باز مى‏دارند و به برادران خود مى‏گویند : به جانب ما بیایید ، آگاه است و آنها جز زمانى اندک به جنگ حاضر نمى‏شوند .

[ ۵ ] سوره هود ( ۱۱ ) آیه ( ۸۸ ) یعنى : و من قصدى جز اصلاح به اندازه توانم ندارم و موفقیتم بسته به لطف خداست و جز از خدا طلب توفیق نمى‏کنم ، به او توکل و اعتماد مى‏کنم و بازگشتم به سوى اوست .

[ ۶ ] کنایه از این جمله است : بگذار حریفت به میدان آید . ( مترجم )

[ ۷ ] سوره هود ( ۱۱ ) آیه ( ۸۳ ) یعنى : و آن ، از ستمکاران دور نیست .

[ ۸ ] نامه شماره ۹ .

[ ۹ ] با توجه به این که رطل پیمانه عربى است به قول نفیسى در فرهنگ خود و معادل حدود دوازده اوقیه مى‏باشد باید پنجهزار رطل را در دوازده ضرب کرد تا تعداد اوقیه به دست آید و چون هر اوقیه به قول نفیسى ده مثقال است باید تعداد مثقال را به دست آورد و چون هر سیر ۱۶ مثقال است با عمل تقسیم تعداد سیر را به دست آورد و سپس عدد مانده را بر چهل تقسیم کرد تا من به دست آید و سپس ضرب در سه کرد تا کیلو به دست آید ،تعداد سیر ۳۷۵۰۰ ۱۶ ۰۰۰ ۶۰۰ ، تعداد مثقال ۰۰۰ ۶۰۰ ۱۰ مثقال ۶۰۰۰ ، تعداد اوقیه ۶۰۰۰ ۱۲ اوقیه ۵۰۰۰ رطل تعداد کیلو ۱۰ ۵ ۲۸۱۲ ۳ ۱۰ ۵ ۹۳۷ تعداد من ۱۰ ۵ ۹۳۷ ۴۰ ۳۷۵۰۰ با این محاسبه حدود سه تن خرما در هجر به یک دینار فروش مى‏شده است که در مناطق دیگر به این ارزانى نبوده است . ( ویراستار )

[ ۱۰ ] ظاهرا این عبارت غلط است و صحیحش این است : اقتل من بین قریش : من از میان قریش کشته مى‏شوم ، چنان که در لسان العرب ماده حنن این مثال را چنین آورده است . ( مترجم )

[ ۱۱ ] و جعفر که روز و شب در بهشت با فرشتگان پرواز مى‏کند ، فرزند مادر من مى‏باشد .

[ ۱۲ ] این جمله ، مثلى است براى کسى که از راه راست بیرون رفته ، به بیراهه مى‏رود خلاصه معنا : از کسانى که به طمع صید دنیا ، از راه حق بیرون رفته‏اند مانند عمرو عاص پیروى مکن و به سخنانشان گوش مده فیض الاسلام ، ج ۲ ، صفحه ۸۹۶ . ( مترجم )

[ ۱۳ ] سوره طه ( ۲۰ ) آیه ( ۴۱ ) ، یعنى : تو را براى خود برگزیدم .

[ ۱۴ ] سوره مزمل ( ۷۳ ) آیه ( ۱۰ ) یعنى : مرا با تکذیب کنندگان واگذار کن .

[ ۱۵ ] سوره انفال ( ۸ ) آیه ( ۷۴ ) یعنى : در کتاب خدا برخى از خویشان بر دیگران برترى داده شده ‏اند .

[ ۱۶ ] سوره آل عمران ( ۳ ) آیه ( ۶۸ ) یعنى : نزدیکترین مردم به ابراهیم کسانى مى‏باشند که پیرو او بودند .

[ ۱۷ ] بدگویان دوست مرا سرزنش مى‏کنند که من او را دوست مى‏دارم ، اما اى دوست ، آن ، گناهى است که ننگ و عارش از تو دور است .

[ ۱۸ ] سوره احزاب ( ۳۳ ) آیه ( ۱۸ ) ، لقد یعلم اللَّه المعوقین .

[ ۱۹ ] انتقام خویش را از حمل بن بدر گرفتم و شمشیرم انتقام مرا از حذیفه گرفت .

[ ۲۰ ] سوره هود ( ۱۱ ) آیه ( ۸۲ ) یعنى : عذاب پروردگار ، از ستمکاران دور نیست .

 

 

بازدیدها: ۱۳۴

نامه ۲۷ ترجمه شرح ابن میثم بحرانی

۲۷ عهدنامه امام ( ع ) به محمد بن ابى بکر آنگاه که وى را مامور ولایت مصر کرد :

قسمت اوّل عهدنامه

فَاخْفِضْ لَهُمْ جَنَاحَکَ وَ أَلِنْ لَهُمْ جَانِبَکَ وَ اُبْسُطْ لَهُمْ وَجْهَکَ وَ آسِ بَیْنَهُمْ فِی اَللَّحْظَهِ وَ اَلنَّظْرَهِ حَتَّى لاَ یَطْمَعَ اَلْعُظَمَاءُ فِی حَیْفِکَ لَهُمْ وَ لاَ یَیْأَسَ اَلضُّعَفَاءُ مِنْ عَدْلِکَ عَلَیْهِمْ فَإِنَّ اَللَّهَ تَعَالَى یُسَائِلُکُمْ مَعْشَرَ عِبَادِهِ عَنِ اَلصَّغِیرَهِ مِنْ أَعْمَالِکُمْ وَ اَلْکَبِیرَهِ وَ اَلظَّاهِرَهِ وَ اَلْمَسْتُورَهِ فَإِنْ یُعَذِّبْ فَأَنْتُمْ أَظْلَمُ وَ إِنْ یَعْفُ فَهُوَ أَکْرَمُ وَ اِعْلَمُوا عِبَادَ اَللَّهِ أَنَّ اَلْمُتَّقِینَ ذَهَبُوا بِعَاجِلِ اَلدُّنْیَا وَ آجِلِ اَلْآخِرَهِ فَشَارَکُوا أَهْلَ اَلدُّنْیَا فِی دُنْیَاهُمْ وَ لَمْ یُشَارِکْهُمْ أَهْلُ اَلدُّنْیَا فِی آخِرَتِهِمْ سَکَنُوا اَلدُّنْیَا بِأَفْضَلِ مَا سُکِنَتْ وَ أَکَلُوهَا بِأَفْضَلِ مَا أُکِلَتْ فَحَظُوا مِنَ اَلدُّنْیَا بِمَا حَظِیَ بِهِ اَلْمُتْرَفُونَ وَ أَخَذُوا مِنْهَا مَا أَخَذَهُ اَلْجَبَابِرَهُ اَلْمُتَکَبِّرُونَ ثُمَّ اِنْقَلَبُوا عَنْهَا بِالزَّادِ اَلْمُبَلِّغِ وَ اَلْمَتْجَرِ اَلرَّابِحِ أَصَابُوا لَذَّهَ زُهْدِ اَلدُّنْیَا فِی دُنْیَاهُمْ وَ تَیَقَّنُوا أَنَّهُمْ جِیرَانُ اَللَّهِ غَداً فِی آخِرَتِهِمْ لاَ تُرَدُّ لَهُمْ دَعْوَهٌ وَ لاَ یَنْقُصُ لَهُمْ نَصِیبٌ مِنْ لَذَّهٍ فَاحْذَرُوا عِبَادَ اَللَّهِ اَلْمَوْتَ وَ قُرْبَهُ وَ أَعِدُّوا لَهُ عُدَّتَهُ فَإِنَّهُ یَأْتِی بِأَمْرٍ عَظِیمٍ وَ خَطْبٍ جَلِیلٍ بِخَیْرٍ لاَ یَکُونُ مَعَهُ شَرٌّ أَبَداً أَوْ شَرٍّ لاَ یَکُونُ مَعَهُ خَیْرٌ أَبَداً فَمَنْ أَقْرَبُ إِلَى اَلْجَنَّهِ مِنْ عَامِلِهَا وَ مَنْ أَقْرَبُ إِلَى اَلنَّارِ مِنْ عَامِلِهَا وَ أَنْتُمْ طُرَدَاءُ اَلْمَوْتِ إِنْ أَقَمْتُمْ لَهُ أَخَذَکُمْ وَ إِنْ فَرَرْتُمْ مِنْهُ أَدْرَکَکُمْ وَ هُوَ أَلْزَمُ لَکُمْ مِنْ ظِلِّکُمْ اَلْمَوْتُ مَعْقُودٌ بِنَوَاصِیکُمْ وَ اَلدُّنْیَا تُطْوَى مِنْ خَلْفِکُمْ فَاحْذَرُوا نَاراً قَعْرُهَا بَعِیدٌ وَ حَرُّهَا شَدِیدٌ وَ عَذَابُهَا جَدِیدٌ دَارٌ لَیْسَ فِیهَا رَحْمَهٌ وَ لاَ تُسْمَعُ فِیهَا دَعْوَهٌ وَ لاَ تُفَرَّجُ فِیهَا کُرْبَهٌ وَ إِنِ اِسْتَطَعْتُمْ أَنْ یَشْتَدَّ خَوْفُکُمْ مِنَ اَللَّهِ وَ أَنْ یَحْسُنَ ظَنُّکُمْ بِهِ فَاجْمَعُوا بَیْنَهُمَا فَإِنَّ اَلْعَبْدَ إِنَّمَا یَکُونُ حُسْنُ ظَنِّهِ بِرَبِّهِ عَلَى قَدْرِ خَوْفِهِ مِنْ رَبِّهِ وَ إِنَّ أَحْسَنَ اَلنَّاسِ ظَنّاً بِاللَّهِ أَشَدُّهُمْ خَوْفاً لِلَّهِ وَ اِعْلَمْ یَا ؟ مُحَمَّدَ بْنَ أَبِی بَکْرٍ ؟ أَنِّی قَدْ وَلَّیْتُکَ أَعْظَمَ أَجْنَادِی فِی نَفْسِی أَهْلَ ؟ مِصْرَ ؟

فَأَنْتَ مَحْقُوقٌ أَنْ تُخَالِفَ عَلَى نَفْسِکَ وَ أَنْ تُنَافِحَ عَنْ دِینِکَ وَ لَوْ لَمْ یَکُنْ لَکَ إِلاَّ سَاعَهٌ مِنَ اَلدَّهْرِ وَ لاَ تُسْخِطِ اَللَّهَ بِرِضَا أَحَدٍ مِنْ خَلْقِهِ فَإِنَّ فِی اَللَّهِ خَلَفاً مِنْ غَیْرِهِ وَ لَیْسَ مِنَ اَللَّهِ خَلَفٌ فِی غَیْرِهِ صَلِّ اَلصَّلاَهَ لِوَقْتِهَا اَلْمُؤَقَّتِ لَهَا وَ لاَ تُعَجِّلْ وَقْتَهَا لِفَرَاغٍ وَ لاَ تُؤَخِّرْهَا عَنْ وَقْتِهَا لاِشْتِغَالٍ وَ اِعْلَمْ أَنَّ کُلَّ شَیْ‏ءٍ مِنْ عَمَلِکَ تَبَعٌ لِصَلاَتِکَ

لغات

قّلّده الامر : آن کار را مانند قلاّده بر گردن او قرار داد ، از باب استعاره مى‏باشد .

حظّ : فراوان ، حظّى من کذا ، آنگاه که بهره‏اى افزون و منزلتى ، نصیبش شود .

جبّار : بسیار تکبر کننده .

طرداء : جمع طرید : شکارى که تعقیب مى‏شود .

خلف : عوض .

ترجمه

« بالت را براى اهل مصر بگستر و کنارت را براى آنان همواردار و بر ایشان گشاده‏رو باش و در نگریستن بر آنها از نظر زیر چشمى و نگاه کردن کامل ،یکنواختى را رعایت کن تا این که بزرگان به منظور سود بردن خود به حمایت بى‏دلیل تو طمع نکنند و ضعیفان از عدل و دادگرى تو بر آنها نومید نشوند ،زیرا خداى تعالى از شما بندگانش در مورد اعمالتان چه کوچک و چه بزرگ و چه ظاهر و چه پنهان سؤال خواهد کرد ، پس اگر کیفر کند ، شما ستمکارید و اگر گذشت کند او بخشنده‏تر است .

اى بندگان خدا ، بدانید که پرهیزکاران ( سود ) دنیاى زودگذر و آخرت آینده را بردند ، پس با اهل دنیا در دنیاى آنها شرکت داشتند ، اما اهل دنیا در آخرت با آنان شریک نبودند .

در دنیا با بهترین وضع ساکن بودند ، و از بهترین خوراکیهایش استفاده کردند ، از دنیا همان بهره‏اى را بردند که سرمایه‏داران بردند و چیزى را گرفتند که جباران و متکبران گرفتند ، و سپس با توشه‏اى رساننده و تجارتى سودآور از دنیا رفتند ، در دنیاى خود لذت زهد را چشیدند و یقین کردند که فردا در آخرت همسایگان خدا هستند ، دعایشان ردّ نمى‏شود و از بهره لذت آنان چیزى کم نمى‏آید ، پس اى بندگان خدا از مرگ و نزدیک شدن آن بر حذر باشید ، و ساز و برگ آن را آماده دارید ، زیرا که با امرى بزرگ و خطرناک مى‏آید ، خیر و نیکى را مى‏آورد که هرگز با آن بدى نیست و یا شرّ و بدى را مى‏ آورد که هرگز با آن خیرى نیست ، پس چه کسى به بهشت نزدیکتر از کسى است که کار بهشت را انجام مى‏دهد و کیست نزدیکتر به دوزخ از کسى که کار دوزخ مى‏کند ؟

و شما رانده‏شدگان مرگ هستید که اگر بایستید شما را مى‏گیرد و اگر از آن بگریزید شما را در مى‏یابد ، و او از سایه با شما همراهتر است ، مرگ به موهاى پیشانى شما بسته شده و دنیا از پى شما درهم پیچیده مى‏شود ، پس بترسید از آتشى که گودیش طولانى و گرمیش سخت و عقوبتش تازه به تازه است خانه‏اى است که در آن رحمت نیست و خواهشى در آن پذیرفته نمى‏شود و غم و اندوهى بر طرف نمى‏شود . و اگر بتوانید خوف و ترستان را از خدا زیاد کنید و امیدتان را به او نیک کنید بین ترس و امید را جمع کنید ، زیرا بنده کامل خدا کسى است که حسن ظنش به خدا به اندازه ترسش از وى باشد ، و نیک بین‏ترین مردم به خدا ، ترسناکترین ایشان از اوست .

آگاه باش اى محمد بن ابى بکر ، که من تو را بر بزرگترین متصرفات خودم :

مصر ، فرمانروایى دادم ، پس بر تو لازم است که مخالفت با نفس کرده ، از دین و آیینت دفاع کنى هر چند بجز یک ساعت از روزگار برایت باقى نمانده باشد ، و به منظور خشنودى هیچ کس از آفریدگان ، خدا را به خشم نیاور ، زیرا هر چه که در نزد غیر خداست عوضش نزد خود او مى‏باشد ، ولى عوض آنچه نزد خداست نزد غیر او نمى‏باشد .

نماز را در وقتى که مشخص شده است بجاى آور ، و به دلیل بى‏کارى آن را پیش از وقت انجام مده و به علت کار داشتن آن را از وقتش مگذران ، و بدان که هر یکى از کارهایت تابع نمازت مى‏باشد . »

شرح

این فصل از عهدنامه امام برگزیده از کلماتى طولانى ، و اصول مطالب آن شش امر است :

۱ امر اول محمد بن ابى بکر را به مکارم اخلاق درباره رعایا سفارش کرده و در این زمینه چند دستور صادر فرموده است :

الف او را امر به خفض جناح فرموده است . در توضیح این عبارت بعضى گفته‏اند اساس مطلب آن است که پرنده ، گاهى به منظور اظهار محبت و مهربانى نسبت به جوجگان خود آنها را دور و برش جمع کرده و بالهایش را پهن کرده پایین مى‏آورد تا آنان را زیر پر خود جاى دهد ، و امام ( ع ) این تعبیر را کنایه از تواضع و فروتنى آورده است که منشأ آن ترحّم و دلجویى و مهربانى مى‏باشد ،

چنان که خداوند به پیغمبرش درس تواضع مى‏دهد و مى‏فرماید : « و احْفِضْ جَناحَکَ لِمَنِ اتَّبَعَک مِنَ المؤْمِنینَ [ ۱ ] » ، و ما در گذشته توضیح دادیم که تواضع ملکه‏اى است که از شاخه‏هاى فضیلت عفت مى‏باشد .

ب دستور دیگر : او را امر مى‏کند که پهلوى خود را براى مردم نرم کند ، و این کنایه از رفق و نرمى در گفتار و کردار و خشونت نداشتن نسبت به آنان مى‏باشد که در تمام احوال در مورد حق و حقوق آنها جفا نکند و این معنا هم از لوازم تواضع و نزدیک به آن است .

ج به او دستور مى‏دهد که روى خود را براى مردم بگشاید و این کنایه از آن است که برخوردش با آنها با خوشرویى و صورت باز و بشّاش باشد نه با صورت درهم کشیده و أخم کرده و این نیز از لوازم تواضع مى‏باشد .

د چهارمین سفارشى که به محمد بن ابى بکر فرموده آن است که در طرز نگاه کردن به مردم میان افراد فرق نگذارد چنان نباشد که به یکى درست و کامل نگاه کند و به دیگرى زیر چشمى بنگرد و این دستور کنایه از آن است که در تمام امور چه کوچک و چه بزرگ ، چه اندک و چه بسیار ، کمال عدالت را رعایت کند .

حتى لا یطمع . . . علیهم ،

در این عبارت حضرت بیان مى‏فرماید که دلیل دستور دادن به محمد بن ابى بکر ، که حتى در نگاه کردن که امر بسیار حقیرى است میان مردم یکسان رفتار کند ، آن است که زورمداران به ظلم و ستم او امیدوار و ناتوانان از عدالتش ناامید نشوند .

حال اگر سؤال شود که چرا امام با این فرض زورمداران را امیدوار نسبت به ظلم دانسته و ضعیفان را مأیوس از عدل ؟ پاسخ آن است که معمولا امرا و فرمانروایان نظر خود را متوجه سرمایه‏داران و زورمداران مى‏کنند نه به ناتوانان و بینوایان و این رو آوردن ، ثروتمندان را بر آن مى‏دارد که امیدوار شوند ستمگرى و ظلم زمامداران به سود آنان تمام شود ، و بى‏توجهى نسبت به ناتوانان و دورى از مستمندان سبب مى‏شود که آنان از اجراى عدالت در حق خود ناامید شوند .

ضمیر در علیهم ، از سخنان امام ( ع ) به کلمه عظماء برمى‏گردد .

۲ امر دوم از اصول مطالب این عهدنامه آن است که بندگان خدا را بیم داده است از آن که خداوند از کردارهاى کوچک و بزرگ و آشکار و نهانشان سؤال خواهد کرد و اعلام مى‏دارد بر این که چون آنان ابتدا به معصیت و گناه مى‏کنند و اصولا شروع کننده ستمکارتر است ( البادى اظلم ) پس استحقاق عذاب دارند .

قطب راوندى رحمه اللَّه علیه در شرح خود بر نهج البلاغه ذکر کرده است که مراد به صفت تفضیلى اظلم در متن سخن امام ، ظالم به معناى اسم فاعل است اما من احتمال مى‏دهم که حضرت ، عذاب گناهکاران را که عادلانه و به عنوان کیفر کردار خود مى‏چشند ، ظلم و ستم نامیده است به این دلیل که در مقدار و صورت ظاهر مانند عمل ستمکارانه آنان است ، چنان که قرآن در زمینه قصاص ،کیفر تجاوز را ، تجاوز نامیده « فاعْتَدُوا عَلَیهِ بِمِثْلِ الّذى اعّتَدى‏ عَلَیْکُم [ ۲ ] » و سپس عمل آنها را که گناه و ظلم است به خدا نسبت داده و خود آنان را ستمکارتر خوانده زیرا که ایشان معصیت و ظلم را آغاز کرده‏اند بنابراین ، افعل تفضیل به معناى خود صدق مى‏کند و نیازى به این که آن را به معناى اسم فاعل بگیریم نیست ، و همچنین است اعلام به این که از خداوند انتظار بخشش و کرم درباره آنها مى‏شود به این اعتبار است که خداوند آنان را مورد عفو خود قرار دهد .

۳ به بندگان خدا مى‏آموزد که چگونه از دنیا به مقدار واجب و لازم بهره گیرند و حالت پرهیزکاران را بیان مى‏دارد تا به آنها اقتدا کنند :

ذهبوا بعاجل الدنیا . . . و لا ینقض لهم نصیب من لذه ،

خلاصه آنچه در شرح حال اهل تقوا بیان فرموده آن است که آنها از تمام اهل دنیا استفاده بیشترى از دنیا برده‏اند زیرا لذتى که آنان از دنیا برده‏اند بالاتر و برتر از لذتهاى سایر اهل دنیا مى‏باشد . علاوه بر آنچه در آخرت از فوز عظیم که نصیب آنان مى‏شود به این دلیل که خدا به پرهیزکاران چنین وعده داده است .

بدان ، آنچه که حضرت از دنیاى زودگذر در حق پرهیزکاران به آن اشاره فرمود : که با اهل دنیا در آن شرکت داشتند و از آن لذتى بالاتر بردند که رفاه‏طلبان و ستمگران متکبر مى‏برند ، اشاره است به این که لذتهاى مورد استفاده اهل تقوا لذتهاى مباح و به اندازه نیاز است و معلوم است که چنین بهره‏گیرى به درجاتى بالاتر از لذتهاى فراوان نامشروع مى‏باشد ، و در جاى دیگر به بیان دیگر توضیح مى‏دهد : که پرهیزکاران با اهل دنیا در دنیایشان شریکند اما اهل دنیا با آنان در آخرتشان شرکت ندارند . خداوند از دنیا به اندازه کفایت براى آنها مباح و مجاز و ایشان را به آن سبب بى‏نیاز و قانع کرده است چنان که در قرآن مى‏فرماید : « قُلْ مَن حَرَّم زینَهَ اللَّه اِلّتى أخْرَجَ لِعِبادِه وَ الطّیِّباتِ مِنَ الرِّزْقِ [ ۳ ] » .

پرهیزکاران در دنیا بهترین جاها را براى سکونت برگزیدند و بهترین استفاده از خوراکیها بردند ، با مردم دنیا ، در دنیایشان شریک بودند ، پس با آنها از خوراکیهاى پاکیزه که مى‏خورند خوردند و از نوشیدنیهاى گوارا که آنها مى‏آشامند ، نوشیدند ، و از بهترین جامه‏ها که آنان مى‏پوشند پوشیدند و از بهترین همسرانى که آنها مى‏گیرند ، گرفتند و بهترین مرکبهاى سوارى را همانند آنان سوار شدند ، با اهل دنیا از لذتش بهره گرفتند ، و ایشان در دنیا همسایگان خدایند ، آنچه از او تمنا مى‏کنند به آنان عطا مى‏کند نه دعایشان رد مى‏شود و نه سهمى از لذتشان کاستى مى‏یابد .

این که فرمود در دنیا بهترین خوراکیها را خوردند و در بهترین مسکنها سکونت کردند ، به این سبب است که این امور را بر وجه شایسته و مباح که به آن امر شده بودند به کار مى‏بردند و بدیهى است که این بهترین وجه است .

و اما این امر که آنان با اهل دنیا ، در برخوردارى از طیبات شریک بودند گر چه امرى است روشن و آشکار ولى ما در توضیح آن مى‏گوییم : لذّتى که اهل تقوا از آنچه در دنیاست مى‏بردند کاملترین لذت بود ، زیرا هر بهره‏اى که از دنیا مى‏بردند و هر چه که مصرف کردند ، خواه خوراکى و آشامیدنى و یا انتخاب همسر و مرکب باشد ، تمام اینها را هنگام نیاز و به اندازه ضرورت انتخاب مى‏کردند ، و چنان که مى‏دانى هر اندازه که احتیاج و نیاز به امرى بیشتر و شدیدتر باشد لذت استفاده از آن قویتر و زیادتر خواهد بود ، و این خود ، از امور وجدانى مى‏باشد . بنابراین واضح است که اهل تقوا از دنیا همان بهره‏اى را بردند که افراد مرفّه و خوشگذران مى‏برند و همان را به دست آوردند که ستمکاران متکبر به دست آوردند علاوه بر آنچه که در آخرت نصیب آنان مى‏شود که اهل دنیا از آن بى‏بهره‏اند چون آنها تنها هدفشان دنیاست و خداوند مى‏فرماید : « وَ مَنْ کانَ یُریدُ حَرْثَ الدُّنْیا نُؤْتِهِ مِنْها وَ مالَهُ فى الآخِرَهِ مِنْ نَصیبٍ [ ۴ ] » .

منظور از توشه‏اى که پرهیزکاران را به ساحل عزّت و پیشگاه عظمت و جلال مى‏رساند ، و همان تقوایى است که با خود داشته و به آن متّصف بوده‏اند ،چنان که حق تعالى مى‏فرماید : « وَ تَزَوَّدُوا فَإنَّ خَیْرَ الزّادِ التَّقْوى‏ [ ۵ ] » و در بحثهاى گذشته بارها یادآورى شده است که چگونه تقوا توشه راه است . امام در این فصل از سخنان خود واژه متجر را براى تقوا و طاعت استعاره آورده ، زیرا نهایت مقصود این است که در مقابل این کارها ثواب الهى را کسب کنند که حکم قیمت و بها دارد و به وسیله کلمه مربح [ ۶ ] که به معناى سودآور است استعاره مذکور را ترشیح فرموده است ، به این دلیل که ثواب خدا در آخرت به مراتبى از اعمالى که انسان انجام مى‏دهد و از خود مایه مى‏گذارد بالاتر و بیشتر است .

اصابو الذّه زهد الدنیا ،

این عبارت اشاره به لذتى است که اهل تقوا از زهد در دنیا احساس مى‏کنند که بزرگترین لذّت و سبب ایجاد شادمانى عظیمى است زیرا هنگامى که اهل زهد و تقوا قلاده محبت دنیا را از گردن روح خود بیرون آورده و دور انداختند و به کمالهاى عالیه نفسانى و معنوى رسیدند آن چنان بهجت و سرورى براى آنها حاصل مى‏شود که بسیار پر ارزشتر و با عظمت‏تر از شادیها و لذتهاى پیدا شده براى متکبران و جباران مى‏باشد ، این جاست که سزاوار است پرهیزکاران و زاهدان بر متکبران ستمگر تکبّر و فخر و مباهات کنند ، زیرا کمالى که اهل دنیا به آن مى‏نازند در مقایسه با مقامات معنوى و لذایذى که اینها احساس مى‏کنند بى‏ارزش و تو خالى مى‏باشد .

و تیقّنوا أنّهم جیران اللَّه غدا ،

دلیل دیگر بر فرحناکى و شادمانى پرهیزکاران در دنیا آن است که یقین دارند فردا در جوار قرب خدا هستند . این عبارت اشاره به لذت و خوشى دیگرى است که اهل تقوا علاوه بر لذتهایى که در دنیا بر اثر زهد بر ایشان دست مى‏دهد ، لذت مى‏برند و شادمانند ، زیرا یقین دارند که بلافاصله پس از جدایى روحشان از بدن در جوار رحمت الهى حضور به هم مى‏رسانند و این یقین آنان را در دنیا شادمان و مسرور مى‏کند .

لا تردّلهم دعوه ،

یکى از فضیلتهاى اهل تقوا که ویژه ایشان است استجابت دعا مى‏باشد ، که چون پیوسته در عبادت و اطاعت خدا هستند ، روحشان کمال یافته و در پیشگاه حق تعالى کرامت و شرافت کسب کرده‏اند به مقامى دست یافته‏اند که دعایشان ردّ نمى‏شود ، البته این خصوصیت علاوه بر آن است که در لذتهاى دنیا با غیر خود شریک و در خوشیهاى کاملتر آخرت از دیگران ممتازند .

۴ اصل چهارم از اصول مطالب این عهدنامه آن است که امام ( ع ) بندگان خدا را از مرگ و نزدیک بودنش به آنها بر حذر مى‏دارد ، و آنان را آگاه مى‏کند که هدفش از این هشدار آماده کردن ایشان براى مرگ و فراهم کردن توشه لازم به منظور برخورد با آن مى‏باشد تا از خسران و زیان غفلت و بى‏خبرى دور باشند و توشه این راه هم چنان که دانستى ، پرهیزکارى و عمل صالح است و دستور آمادگى براى مرگ را به این مطلب تاکید فرموده است که مرگ براى هر کس آینده‏اى اندیشناک و پیش آمدى مهم با خود به ارمغان مى‏آورد ، و بیان فرموده است که آن پیشامد ، ممکن است امرى خیر و شایسته و نعمتى خالص و پیوسته ، و یا شرّ و زیانبار باشد ، تا این که رغبت و تمایل انسان را نسبت به تقوا و پرهیزکارى و مهیا کردن اسباب خیر و دفع شرور تحمّل شده بعد از مرگ را شدت دهد ، و سپس بیان داشته است به این که خیرى که مرگ به ارمغان مى‏آورد نعمت بهشت است ، و مراد از شر ، آتش مى‏باشد و آنچه باعث نزدیکى به هر کدام از آنها مى‏شود عمل انسانى است و بعد به منظور این که آمادگى براى مرگ را بیشتر تاکید کند مى‏فرماید مرگ امرى حتمى است و گریزى از ملاقات آن نیست و براى انسانها که مرگ به سرعت در تعقیبشان است کلمه طرداء را استعاره آورده تا نشان دهد که آنها چون شکار ، و مرگ مانند سوارکارى کوشا در جستجوى آنان مى‏باشد و مرگ با انسان از سایه به صاحبش همراهتر و نزدیکتر است زیرا سایه گاهى که آفتاب و روشنایى نباشد از صاحب سایه جدا مى‏شود اما مرگ هرگز از آدمى دست بردار نیست .

و الموت معقود بنواصیکم ،

مرگ به موهاى اطراف پیشانى شما وابسته و گره خورده است ، این عبارت نیز کنایه از ملازمت و پیوسته همراه بودن انسان است و اشاره به آن است که مرگ براى هر موجود زنده‏اى امرى حتمى و حکم و قضاى الهى مى‏باشد ، و این که خصوص ناصیه را مورد ذکر قرار داده به این دلیل است که به سبب موقعیت ، عزیزترین و شریفترین عضو انسان است و هر کس بر آن تسلط یابد بهتر مى‏تواند انسان را در تصرف خود درآورد و بر او قدرت پیدا کند و خداوند در قرآن نیز به این مطلب اشاره فرموده « فیؤخذ بالنواصى و الأقدام [ ۷ ] » و کلمه « طىّ » در نوردیدن را براى دنیا و لحظه‏هاى آن استعاره آورده است که پیوسته آن را مى‏گذارند و از آن عبور مى‏کنند و آن را تشبیه به فرش و غیر آن ،

کرده است که پس از گذشتن از روى آن درهم پیچیده و جمع مى‏شود و این که فرموده است از پشت سر شما در نوردیده مى‏شود منظور امرى ذهنى و تصورى است نسبت به آنچه در آینده و پس از مرگ به وسیله اعمالشان با آن روبرو مى‏شوند ، نه امرى حسّى و مادّى .

پس از آن که بطور مکرّر از مرگ و حتمیت وقوعش یاد کرد ، و با ذکر درهم پیچیده شدن دنیا ، مطلب را مؤکد کرد ، اکنون ، انسان را به یاد پى آمد مرگ که آتش و عذاب است مى‏اندازد و با توصیف کردنش به عمیق بودن و گودى قعر آن ، آدمى را بهوش مى‏دارد که هر چه بیشتر از آن حساب ببرد . از مواردى که این معنا را براى انسان متصور مى‏کند و به ذهن مى‏آورد ، روایتى است که یک وقت پیامبر اکرم صداى مهیب و وحشتناکى را شنید ، به یارانش که حاضر بودند رو کرد و فرمود : این صداى افتادن سنگى بود که در هفتاد سال پیش از لبه جهنم سرازیر شده و هم اکنون به قعر آن رسید و صدایش شنیده شد ، و این داستان درباره شخص منافقى بود که در این هنگام مرد و عمرش هفتاد سال بود ، و در گذشته نیز به آن اشاره کرده‏ایم که در مورد شدت حرارت آتش جهنم در قرآن چنین آمد . « قُلْ نارُ جَهَنَّم اَشَدُّ حَرّاً [ ۸ ] » و درباره سوزش عذابش مى‏فرماید : « کُلَّما نَضِجَتْ جُلُودُهُمْ بَدَّلْناهُم جُلوداً غَیْرَها لِیَذُوقُوا العَذاب [ ۹ ] » و راجع به این که دوزخ جاى رحمت نیست و هیچ درخواستى شنیده نمى‏شود ، قرآن چنین حکایت مى‏کند : « رَبَّنا اخْرِجْنا مِنها . . . و لا تُکَلِّموُن [ ۱۰ ] » . و این که در دوزخ گشایشى براى هیچ اندوهى حاصل نمى‏شود مى‏فرماید « فى عذاب جهنم خالدون لا یُفتّرُ عَنْهُمْ وَ هُم فیهِ مُبلِسون » و نیز آیه بعد : « وَ نادَوْا یا مالِکُ . . . ماکِثون [ ۱۱ ] »

۵ و ان استطعتم . . . بینهما ،

یکى دیگر از اصول مطالب این عهدنامه آن است که بندگان خدا را امر مى‏کند به این که در عین شدت خوف و بیمى که از خدا دارند حسن ظنّ هم به او داشته باشند و به عبارت دیگر میان خوف و رجا باشند که دو تا از درهاى بزرگ بهشت مى‏باشند ، چنان که در گذشته بیان شد ، و در عبارت بعد اشاره مى‏کند به این که این دو متلازم با یکدیگر هستند و این که حسن ظن و امیدوارى بنده واقعى نسبت به پروردگارش به اندازه خوف و بیمش از وى مى‏باشد و کم و زیادشان به یک نسبت است ، باید توجه کرد که امام ( ع ) هیچ کدام از این دو را علت دیگرى ندانسته است بلکه هر دو معلول یک علّتند که معرفت و شناخت حق تعالى مى‏باشد ، و به دلیل این که معرفت خداوند ، پذیراى شدت و ضعف است گمان نیک و امیدوارى و خوف و ترس از خداوند هم که از آن سرچشمه مى‏گیرد قابل شدت و ضعف مى‏باشد ، و تقویت هر یک از این امور نیازمند به معرفتى خاص و اعتبارى ویژه مى‏باشد که مبدأ قریب آن به حساب مى‏آید .

در تقویت حسن ظن و ایجاد امیدوارى بر بنده لازم است بیاندیشد که چگونه خداوند تمام اسباب نعمت را براى بندگان فراهم کرده و حتى ریزه‏کاریهاى خلقت و لطیفه‏هاى نعمت را رعایت فرموده ، آنچه در زندگى ضرورى و لازم است و مردم به آن نیازمنداند ، از قبیل آلات غذاخورى و ناخنها که اسباب زینت و زیبایى انسان مى‏باشد ، از قبیل کمانى قرار دادن دو ابرو و اختلاف رنگهاى سفید و سیاه در چشم و جز اینها از امور غیر ضرورى ، این جاست که انسان متوجه مى‏شود که هر گاه عنایت الهى در چنین ریزه‏کاریها کوتاهى نکرده و راضى نشده است به این که در امور تغذیه و اسباب زینت و تمام ما یحتاج آنها بى‏توجهى شود ، پس چگونه راضى خواهد شد که آنها را به هلاکت ابدى دچار فرماید ؟ بلکه هر گاه به دقت نظر کند خواهد دانست که حق تعالى براى بیشتر مردم اسباب سعادت و خوشبختى دنیایشان را فراهم کرده است و خیر و سلامت بر غیر آن غلبه دارد و این سنت الهى است که پیوسته میان بندگانش برقرار بوده ، و حتى در ارتباط با آخرت نیز جنبه خیر و سعادت بر شر و ضلالت ارجحیت دارد ،زیرا مدبّر دنیا و آخرت یکى است و او غفور و رحیم است و نسبت به بندگانش با لطف و مهربانى مى‏باشد ، و توجه به این امور موجب حسن ظن به خدا و امیدوارى زیاد به لطف و عنایت وى مى‏شود .

دیگر از چیزهایى که باعث این بیدارى و حسن ظن انسان به خدا مى‏شود ،اندیشیدن در مصالحى است که از ناحیه شریعت نصیب بندگان فرموده و لطف و رحمت خود را بر جمله آفریدگان ارزانى داشته است ، اما در ناحیه خوف ،مهمترین سببهایش آن است که خدا را بشناسد و بر صفات جلال و عظمت و تعالى و هیبت و بى‏نیازى او معرفت و شناخت داشته باشد ، و بداند که اگر بخواهد تمام جهانیان را به هلاکت برساند ، وى را باکى نیست و هیچ قدرتى نمى‏تواند او را از این کار منع کند ، و همچنین سایر صفات ذات اقدس او که دلالت بر ایجاد عذاب و زجر مى‏کند از قبیل سخط و غضب که اگر چنین بصیرتى در آدمى پیدا شود ، خوف و بیمش افزونى مى‏یابد ، چنان که در قرآن مى‏فرماید : « إنّما یَخْشىَ اللَّه مِنْ عِبادِه العُلَماءُ [ ۱۲ ] » و پیامبر فرمود : انا اخوفکم للَّه ،من ترسم نسبت به خداوند از همه شما بیشتر است ، و هر چه معرفت به این امور بیشتر باشد حالت خوف و سوختن دل به همان نسبت افزایش مى‏یابد و سپس این حالت درونى به ظاهر و بدن سرایت مى‏کند و حالش دگرگون مى‏شود و ذلّت و بى‏حسّى به او دست مى‏دهد ، و ناله دل و لرزش جسمانى بر او مسلط مى‏شود ،و او را از معاصى باز مى‏دارد و به جبران نیکیها و صفتهاى خوب که قبلا از او فوت شده او را به عبادات و کارهاى نیک مقید مى‏کند و به این سبب امیال شهوانى در او سرکوب شده و لذتها و خوشیهایش بى‏رونق مى‏شود ، و با سوز دل به علت خوف ، او را چنان خوارى و ذلتى دست مى‏دهد که بسیارى از صفات ناپسند از او دور مى‏شود از قبیل کبر ، حسد ، کینه و بخل و بقیه رذایل . اما جمع میان خوف و رجاء باعث ایجاد فضایل بسیارى در انسان مى‏شود ، زیرا هر گاه معرفت و یقین به حق تعالى حاصل شود ، خوف از عذاب و امید به ثواب در وى به هیجان مى‏آید و نیز این دو در وجود انسان صبر و بردبارى مى‏آفرینند ، و صبر بر تحمل ناملایمات که موجب دخول در بهشت است تحقق نمى‏یابد مگر در صورتى که نیروى رضاى به قضاى حق در آدمى تقویت یابد ، و نیز صبر بر ریشه کن کردن شهوات و لذتها که وجودشان باعث داخل شدن در آتش دوزخ است ، میسّر نمى‏شود بجز در صورتى که نیروى خوف از خدا در وى شدت یابد .

به این دلیل امام على ( ع ) مى‏فرماید : من اشتاق الى الجنه سلىّ عن الشهوات و من اشفق من النار رجع عن المحرمات : آن که مشتاق بهشت است خود را از شهوتها بیرون کشد و هر کس از آتش بترسد از انجام دادن کارهاى حرام منصرف شود . مقام صبر علاوه بر این فایده ، روح انسان را به مرتبه مجاهده نفسانى ترقى مى‏دهد و او را آماده ذکر خدا و تفکر در وجود اقدس او ، مى‏کند و این امر سبب کمال معرفت و انس با خدا مى‏شود ، انسى که محبت آفرین است و علت پیدایش مقام رضا و توکل به خداوند مى‏باشد ، زیرا رضایت و خشنودى دوست در کارى که محبوبش انجام مى‏دهد ، از لوازم ضرورى محبت است .

حال که معلوم شد که خوف و رجا هر دو معلول یک علت هستند که همان معرفت و یقین به وجود خداوند است پس این دو متلازم یکدیگرند نه متضادّ ،گر چه از ظاهر امر گاهى ممکن است گمان شود که میانشان تضاد است بویژه هنگامى که یکى از آنها به واسطه غلبه اسبابش بر دیگرى غالب آید و دل به آن مشغول و از دیگرى غافل شود ، قهرا چنین تصور مى‏شود که امر غالب ، منافى و ضد امر مغلوب است به این دلیل امام ( ع ) در عبارت بالا :

و ان استطعتم ،

و ما بعدش اشاره به این مطلب فرمود که آنچه براى مردم ، راجع به خوف و حسن ظنّ به خداوند مورد شک و تردید است ، قدرت بر جمع میان این دو است . سپس محمد بن ابى بکر را هشدار مى‏دهد که با اعطاى فرمانروایى بزرگترین متصرفات و اقلیمها به وى ، نسبت به او احسان بزرگى را انجام داده است ، تا با یادآورى این احسان بتواند آنچه از سفارشها و وصیتها که مى‏خواهد بر پایه آن استوار کند .

۶ آخرین اصل از مطالب این عهدنامه آن است که او را توجه داده است به چیزى که سزاوار اوست و شایسته است که آن را انجام دهد و آن مخالفت با نفس اماره است که وى را به کارهاى زشت و فحشا و بقیه منهیات الهى وادار مى‏کند به عبادت و اطاعت خداوند رو بیاورد که عقل و شرع به آن حکم مى‏کنند و از دین خود دفاع کند و شیاطین جن و انس را از آن دور کند و اگر از عمرش بجز یک ساعت باقى نمانده باشد سزاوار است آن مدت را به دفاع از دینش بسر برد .

مطلب دیگر این که به خاطر خشنودى هیچ یک از آفریدگان ، خدا را به خشم و غضب در نیاورد یعنى هیچ کس را در گناه که موجب سخط خداوند است اطاعت و پیروى نکند .

فانّ فى اللَّه . . . فى غیره ،

در این عبارت استدلال شده است بر این که فقط مراعات رضایت و خشنودى حق تعالى واجب است نه غیر او ، و جمله متن در حکم مقدمه نخست از قیاس مضمر شکل اول مى‏باشد و تقدیر کبرایش این است : هر گاه چنین است که خداوند جانشین هر چیزى غیر از خود او مى‏باشد و هیچ چیز جاى خدا را نمى‏گیرد پس واجب است خشنودى او رعایت شود نه این که به خاطر جلب رضایت غیر او ، خشم و غضب وى انتخاب شود .

در آخر به نماینده خود امر مى‏فرماید که نماز را در وقت معینش انجام دهد و چنان نباشد که اگر قبل از وقت نماز بى‏کار باشد و فراغت داشته باشد آن را همان پیش از وقت انجام دهد و یا اگر هنگام نماز رسید و گرفتارى برایش پیش آمد ، نماز را به بعد از وقت موکول کند زیرا نماز از هر کار و شغلى مهمتر و ارزشمندتر است و بعد وى را آگاه کرده است که هر عملى از اعمال نیک تابع و پیرو نماز است یعنى وقتى که انسان رعایت نماز خود را بکند و هر کار آن را بموقع انجام دهد ناگزیر کارهاى دیگر را هم بموقع و درست عمل مى‏کند ، ولى هر گاه در نماز رعایت این امور را نکند در غیر آن بیشتر سهل انگارى خواهد کرد ، به دلیل این که نماز پایه استوار دین و بالاترین عبادتهاست چنان که از پیامبر اکرم روایت شده است که وقتى از آن حضرت درباره برترین اعمال سؤال شد فرمود : انجام دادن نماز در اول وقت ، و فرمود اول چیزى که بنده در قیامت نسبت به آن مورد محاسبه قرار مى‏گیرد نماز است و کسى که نمازش درست و کامل باشد حساب سایر عبادات بر او آسان خواهد بود ، اما کسى که نمازش نادرست باشد هم درباره نماز و هم بقیه اعمال مورد محاسبه و مؤاخذه قرار مى‏گیرد .

« قابل ذکر است که امام ( ع ) در این عهدنامه درباره نماز و ملحقاتش سخن طولانى داشته است که مرحوم سید رضى آن را ناتمام گذاشته و به همین مقدار که در متن ذکر شد اکتفا کرده است ولى ما در این شرح بقیه آن را براى مزید فایده ذکر مى ‏کنیم :

به نمازت بنگر که چگونه است ، تو پیشواى جامعه ‏ات مى‏باشى اگر آن را کامل انجام دهى یا سبک بشمارى مسؤولیتش با توست . هر پیشوا که در جامعه ‏اى نماز اقامه کند و در نماز آنها نقص و کمبودى پیدا شود گناهش به گردن اوست ،و بر آنان نقصى نیست اما اگر در تکمیل و حفظ شرایطش کوشش کنى و نماز آنها درست بر قرار شود به تو نیز مثل پاداش ایشان داده شود و حال آن که از پاداش آنها هم چیزى کاسته نشود . به وضو گرفتن نیز که از شرایط درستى نماز است توجه کن : سه مرتبه آب را در دهان بگردان ، و سه مرتبه استنشاق کن ، صورتت را بشوى ، و سپس دست راست و بعد از آن دست چپت را بشوى ، و در آخر سر و دو پایت را مسح کن ، زیرا من رسول خدا را دیدم که چنین انجام مى‏ داد ، و بدان که وضو نصف ایمان است . درباره اوقات نماز نیز دقّت کن و آن را در موقعش بجاى آور مبادا وقت بى‏کارى و فراغت تعجیل کنى و قبل از وقت نماز بخوانى و یا چون ببینى که در وقت معیّن نماز ، کار و گرفتارى دارى آن را از وقتش تأخیر اندازى ، چرا که مردى درباره اوقات نماز از پیغمبر خدا سؤال کرد حضرت فرمود :

جبرئیل نزد من آمد و وقت نماز ظهر را به من نمایاند در حالى که خورشید از نصف النهار گذشته و بر ابروى راست او قرار گرفته بود و بعد وقت نماز عصر را موقعى به من نشان داد که سایه هر چیز به اندازه خودش بود و نماز مغرب را وقتى انجام داد که آفتاب غروب کرد و نماز عشا را در هنگامى که خورشید پنهان شده بود و نماز صبح را در سپیده دم هنگامى که ستارگان درهم و مخلوط بودند بجاى آورد ، پس تو نیز در این اوقات نماز را بپاى دار ، و این روش نیک و راه روشن را ترک مکن ، و سپس رکوع و سجود را با دقت انجام ده که رسول خدا نماز را از همه مردم کاملتر و عملا با نشاطتر و آسانتر مى‏خواند ، و بدان که هر یکى از اعمالت پیرو نماز توست ، پس هر کس نماز خود را تباه کند کارهاى دیگرش را بیشتر تباه مى‏کند .

از خدایى که همه چیز را مى‏بیند و خود ، دیده نمى‏شود و در بلندترین دیدگاهها قرار دارد مى‏خواهم که ما ، و تو را از کسانى قرار دهد که دوست مى‏دارد و از آنان راضى و خشنود است و نیز ما و تو را یارى فرماید که وى را سپاسگزار بوده و پیوسته به یادش باشیم به خوبى عبادتش کنیم و حقش را ادا کنیم و نیز از او خواهانم که ما و تو را نسبت به هر چه براى دین و دنیا و آخرتمان برگزیده کمک و یارى فرماید » .

قسمت دوّم عهدنامه است :

فَإِنَّهُ لاَ سَوَاءَ إِمَامُ اَلْهُدَى وَ إِمَامُ اَلرَّدَى وَ وَلِیُّ ؟ اَلنَّبِیِّ ؟ وَ عَدُوُّ ؟ اَلنَّبِیِّ ؟ وَ لَقَدْ قَالَ لِی ؟ رَسُولُ اَللَّهِ ص ؟ إِنِّی لاَ أَخَافُ عَلَى أُمَّتِی مُؤْمِناً وَ لاَ مُشْرِکاً أَمَّا اَلْمُؤْمِنُ فَیَمْنَعُهُ اَللَّهُ بِإِیمَانِهِ وَ أَمَّا اَلْمُشْرِکُ فَیَقْمَعُهُ اَللَّهُ بِشِرْکِهِ وَ لَکِنِّی أَخَافُ عَلَیْکُمْ کُلَّ مُنَافِقِ اَلْجَنَانِ عَالِمِ اَللِّسَانِ یَقُولُ مَا تَعْرِفُونَ وَ یَفْعَلُ مَا تُنْکِرُونَ

لغت

قمع : شکست دادن و خوار کردن

ترجمه

« زیرا پیشواى رستگارى و تبهکارى و دوست پیغمبر و دشمن وى یکسان نیستند ، رسول خدا به من فرمود : من برامتم از مومن و مشرک نمى‏ترسم زیرا مومن را خداوند به دلیل ایمانش از خلافکاریها باز مى‏دارد ، و مشرک را به سبب شرکش ذلیل و خوار مى‏کند اما از منافق بر شما مى‏ترسم که در دل ، دورو ، و از جهت زبان داناست مى‏گوید آنچه را که شما مى‏پسندید و انجام مى‏دهد کارى که شما نمى‏پسندید . »

شرح

این قسمت از سخنان امام ( ع ) دنباله کلام آن حضرت بعد از جمله و آخرتناست که متن آن در آخر شرح فصل قبل گذشت ترجمه شد و چنین آغاز مى‏شود « پس شما اى اهل مصر باید چنان باشید که عملتان گفتارتان را تصدیق کند و آشکارتان روشن کننده ضمیر و نهانتان باشد و زبانهایتان با دلهاتان مخالفت نکند ، زیرا که پیشواى رستگارى و تباهکارى . . . تا آخر این فصل که ترجمه‏اش گذشت ، و سپس مى‏فرماید : اى محمد بن ابى بکر ، بدان که برترین پاکدامنى ، پرهیزکارى در دین خدا و عمل به دستورهاى اوست ، و من تو را سفارش مى‏کنم که در نهان و آشکار و در هر حال که هستى تقواى الهى را پیشه خود قرار ده ، و بدان که دنیا سراى گرفتارى و سرانجامش نیستى و آخرت محل پاداش و خانه باقى و دائمى است ، پس براى آخرت که جاوید است بکوش و از عمل براى دنیا که فناپذیر است روگردان باش ، و بهره خود را از دنیا از یاد مبر ، اکنون تو را به هفت امر که تمام اسلام را در بر مى‏گیرد توصیه مى‏کنم :

۱ در میان مردم از خدا بیم داشته باش ، اما در امر خدا از مردم بیم مدار .

۲ بهترین دانش آن است که کردار آن را تصدیق کند ( توام با عمل باشد ) .

۳ در یک موضوع دو حکم مختلف صادر مکن زیرا وضعت دگرگون مى‏شود و از حق منحرف مى‏شوى .

۴ براى عموم افراد جامعه‏ات ، دوست بدار آنچه براى خود و خانواده‏ات دوست مى‏دارى ، و براى آنان نپسند آنچه براى خود و خانواده‏ات نمى‏پسندى ،

زیرا که این حالت بهترین دلیل بر حق است ، و کار رعیت و مردم را بهتر اصلاح مى‏کند .

۵ به منظور رسیدن به حق خود را در دریاى گرفتاریها و سختیها فرو ببر و در راه خدا از سرزنش ملامت کنندگان مترس .

۶ هر کس با تو مشورت کرد او را به راه خیر دلالت کن .

۷ خود را الگوى مسلمانان نزدیک و دور قرار ده ، امید است خداوند ما را در راه دین دوستان یکدیگر و محبت ما و شما را محبت اهل تقوا قرار دهد و شما را ثابت قدم بدارد تا با دوستى با همدیگر برادروار بر تختهاى عزّت قرار گیریم .

اى اهل مصر ، فرمانروایتان را به خوبى کمک کنید و پیوسته وى را اطاعت کنید تا در بهشت به حضور پیغمبرتان برسید ، خداوند ما و شما را بر آنچه رضاى اوست یارى فرماید ، درود و رحمت و برکتهاى الهى بر شما باد .

پس از آن که امام ( ع ) بندگان خدا را دستور دادند که نفاق و دو رویى نداشته باشند و کردار و رفتارشان همانند سخنانشان خوب و زیبا باشد ، با فرق گذاشتن میان خود و دیگر پیشوایان ، شنوندگان خود را به این مرحله نزدیک و متمایل و مجذوب کرد .

منظور از پیشواى رستگار و دوست پیامبر ، خودش و مراد از پیشواى تبهکار و دشمن پیغمبر معاویه است و خبر مشهور را به رسول خدا نسبت داد و از قول آن حضرت نقل کرده است و منظورش از منافق کوردل و دانشمند به زبان ،معاویه و یارانش مى‏باشد ، و تمام این بیانات براى آن است که مردم را به پیروى از خودش تشویق کند و از کمک و یارى کردن به دشمنش منصرف کند ، و اما معناى روایت ، امرى است روشن که مومن چون ایمان دارد ، از او بیمى بر مسلمانان نیست مشرک را هم که خداوند به خاطر شرکش تا وقتى که متظاهر به شرک باشد با پیشرفت اسلام و غلبه مسلمانان خوار و ریشه‏کن مى‏کند و با اتفاق مسلمین بر دورى کردن از او ، و دشمنى با وى و گوش ندادن به هر چه او مى‏گوید ،منزوى و خوار و زبونش مى‏کند ، تنها کسى که بر مسلمانان بیم آن مى‏رود ، منافق است که کفر را پنهان مى‏دارد و تظاهر به اسلام مى‏کند ، احکام اسلام را مى‏آموزد و با مسلمانان نشست و برخاست مى‏ کند و آنچه آنان مى‏گویند ، مى‏ گوید ، اما کردار و اعمالش بر خلاف اسلام و مسلمین است ، مسلمانان باید از او هراسناک باشند به دلیل این که مسلمان نمایى و آمیزش او با ایشان باعث مى‏شود که به حرفهایش گوش دهند و با او همنشین شوند و مفتون ادعاهایش شوند و او را راستگو پندارند بدیهى است که زبان‏آورى و توانایى که بر ایجاد شبهه و گمراه کردن دارد ، و مى‏تواند مقاصد شوم خود را با کلمات زیبا بیاراید ، موجب آن مى‏شود که بسیارى از مسلمانان تحت تأثیر قرار گیرند و منحرف شوند .

انّ افضل العفّه الورع ،

ورع ملکه و خصوصیتى است جامع تمام کارهاى نیک و از فروع صفت عفت مى‏باشد ، و چون همه فضایل در آن جمع است پس از همه آنها برتر و بالاتر است .

و اخش اللَّه فى الناس :

از خدا بترس درباره ظلمى که نسبت به مردم روا ،

دارى و از این راه معصیت خدا را انجام دهى .

و لا تخشى الناس فى اللَّه ،

در هر عملى که رضاى خدا در آن است و تو مى‏خواهى انجام دهى از هیچ کس بیم مدار ، تا مبادا وحشت و هراست از مردم ،سبب شود که دست از عبادت و اطاعت حق تعالى بردارى . به امید توفیق از خداوند .

______________________________

[ ۱ ] سوره شعراء ( ۲۶ ) آیه ( ۲۱۴ ) یعنى : و فرودآور بال خود را براى هر که پیرویت کند از مومنان .

[ ۲ ] سوره بقره ( ۲ ) آیه ( ۱۹۳ ) یعنى : پس کسى که بر شما تجاوز کند ، برابر آنچه بر شما تجاوز کرده است .

[ ۳ ] سوره اعراف ( ۷ ) آیه ( ۳۱ ) ، یعنى : بگو چه کسى حرام کرده است زینت خدا ، و روزیهاى پاکیزه و حلال را که براى بندگان خود به وجود آورده است .

[ ۴ ] سوره شورا ( ۴۲ ) آیه ( ۱۹ ) ، یعنى : هر کس تنها هدفش استفاده دنیوى باشد ، به او مى‏دهیم ، اما در آخرت براى وى بهره‏اى نیست .

[ ۵ ] سوره بقره ( ۲ ) آیه ( ۱۹۶ ) ، یعنى : توشه برگیرید ، و بهترین توشه ، پرهیزکارى و تقواست .

[ ۶ ] ظاهرا نسخه‏اى که پیش شارح بوده متن سخن امام : و المتجر المربح بوده است ، چنان که ابن ابى الحدید در شرح به عنوان روایت دیگر چنین نوشته است . ج ۱۵ ، صفحه ۱۶۵ . ( مترجم ) .

[ ۷ ] سوره الرحمن ( ۵۵ ) آیه ( ۴۱ ) ، یعنى : پس پیشانیها و قدمهاى آنان گرفته شود .

[ ۸ ] سوره توبه ( ۹ ) آیه ( ۸۰ ) ، یعنى : بگو : سوزش آتش دوزخ سخت‏تر است .

[ ۹ ] سوره نساء ( ۴ ) آیه ( ۵۵ ) ، یعنى : هر گاه پوستهایشان پخته شود بر ایشان پوستهاى دیگر ، جانشین کنیم تا عذاب را بچشند .

[ ۱۰ ] سوره مؤمنون ( ۲۳ ) آیه ( ۱۰۶ ) ، یعنى : پروردگارا برون‏آور ما را از آن تا آن جا که مى‏فرماید : با من سخن نگویید .

[ ۱۱ ] سوره زخرف ( ۴۳ ) آیه ( ۷۴ و ۷۷۱ ) یعنى : در عذاب جهنم جاویدانند و به هیچ نحو عذاب از آنان بریده نمى‏شود و پیوسته در آن سر افکنده‏اند و نیز آیه بعد بانگ برآورند اى مالک . تا آن جا که گوید : همانا شما ماندگانید .

[ ۱۲ ] سوره فاطر ( ۳۵ ) آیه ( ۲۷ ) یعنى : تنها بندگان آگاه خدا از او خوف و خشیت دارند .

بازدیدها: ۷

نامه ۲۶ ترجمه شرح ابن میثم بحرانی

۲۶ عهدنامه امام ( ع ) به یکى از عاملانش که او را براى جمع‏آورى زکات و صدقه مامور کرده بود :

آمُرُهُ بِتَقْوَى اَللَّهِ فِی سَرَائِرِ أَمْرِهِ وَ خَفِیَّاتِ عَمَلِهِ حَیْثُ لاَ شَاهِدَ غَیْرُهُ وَ لاَ وَکِیلَ دُونَهُ وَ آمُرُهُ أَلاَّ یَعْمَلَ بِشَیْ‏ءٍ مِنْ طَاعَهِ اَللَّهِ فِیمَا ظَهَرَ فَیُخَالِفَ إِلَى غَیْرِهِ فِیمَا أَسَرَّ وَ مَنْ لَمْ یَخْتَلِفْ سِرُّهُ وَ عَلاَنِیَتُهُ وَ فِعْلُهُ وَ مَقَالَتُهُ فَقَدْ أَدَّى اَلْأَمَانَهَ وَ أَخْلَصَ اَلْعِبَادَهَ وَ آمُرُهُ أَلاَّ یَجْبَهَهُمْ وَ لاَ یَعْضَهَهُمْ وَ لاَ یَرْغَبَ عَنْهُمْ تَفَضُّلاً بِالْإِمَارَهِ عَلَیْهِمْ فَإِنَّهُمُ اَلْإِخْوَانُ فِی اَلدِّینِ وَ اَلْأَعْوَانُ عَلَى اِسْتِخْرَاجِ اَلْحُقُوقِ وَ إِنَّ لَکَ فِی هَذِهِ اَلصَّدَقَهِ نَصِیباً مَفْرُوضاً وَ حَقّاً مَعْلُوماً وَ شُرَکَاءَ أَهْلَ مَسْکَنَهٍ وَ ضُعَفَاءَ ذَوِی فَاقَهٍ وَ إِنَّا مُوَفُّوکَ حَقَّکَ فَوَفِّهِمْ حُقُوقَهُمْ وَ إِلاَّ تَفْعَلْ فَإِنَّکَ مِنْ أَکْثَرِ اَلنَّاسِ خُصُوماً یَوْمَ اَلْقِیَامَهِ وَ بُؤْسَى لِمَنْ خَصْمُهُ عِنْدَ اَللَّهِ اَلْفُقَرَاءُ وَ اَلْمَسَاکِینُ وَ اَلسَّائِلُونَ وَ اَلْمَدْفُوعُونَ وَ اَلْغَارِمُونَ وَ اِبْنُ اَلسَّبِیلِ وَ مَنِ اِسْتَهَانَ بِالْأَمَانَهِ وَ رَتَعَ فِی اَلْخِیَانَهِ وَ لَمْ یُنَزِّهْ نَفْسَهُ وَ دِینَهُ عَنْهَا فَقَدْ أَحَلَّ بِنَفْسِهِ اَلذُّلَّ وَ اَلْخِزْیَ فِی اَلدُّنْیَا وَ هُوَ فِی اَلْآخِرَهِ أَذَلُّ وَ أَخْزَى وَ إِنَّ أَعْظَمَ اَلْخِیَانَهِ خِیَانَهُ اَلْأُمَّهِ وَ أَفْظَعَ اَلْغِشِّ غِشُّ اَلْأَئِمَّهِ وَ اَلسَّلاَمُ

لغات

جبهته بالمکروه : او را به کار ناپسند وادار کردم

عضهته عضها : دروغ و بهتان را به او نسبت دادم .

فاقه ، بؤس و فظع : سختى و شدت

ترجمه

« او را سفارش مى‏کنم که در نهانیها و کردارهاى پوشیده‏اش ، پرهیزکارى و ترس از مخالفت خدا را پیشه کند ، آن جا که غیر از خدا حاضر و ناظر نیست و جز او نگهبان و وکیلى نمى‏باشد .

و سفارش مى‏کنم . چنان نباشد که در کارهاى آشکار و ظاهر اطاعت از خدا کند و در امور پنهانى مخالفت او را انجام دهد . کسى که نهان و آشکارایش ،کردار و گفتارش با هم اختلاف ندارد حقّا که امانت را رعایت کرده و عبادت را خالص انجام داده است .

او را سفارش مى‏کنم که صاحبان اموال را به زحمت نیاندازد و به آنان بهتان نزند و نسبت به دروغ ندهد و به سبب فرمانروایى بر آنها ، از روى سرکشى از آنان روى برنگرداند ، زیرا آنان از نظر دینى ، برادر و در تهیه و استخراج حقوق الهى یاورند ، و براى تو در این مال زکات ، بهره ثابت و حق آشکارى است و نیز کسانى از بینوایان و ناتوانان در این اموال با تو شریکند ، ما که حق تو را مى‏دهیم تو نیز حق آنان را بپرداز ، و گرنه روز قیامت تو از همه مردم دشمن‏دارتر خواهى بود ،و بدا بر حال کسى که خصم او ، نزد خداوند تهیدستان و بیچارگان و دریوزه‏گان و دفع شدگان و بدهکاران و در راه ماندگان باشند [ ۱ ] ، و هر کس که امانت را خوار دارد و به خیانت آلوده شود و نفس خود و دیانتش را از آن پاک نکند ، در دنیا خوارى و رسوایى را بر خود ، روا داشته و در آخرت نیز خوارتر و رسواتر خواهد بود ، و بزرگترین خیانت ، خیانت به ملت و سخت‏ترین حیله‏گرى و نیرنگ ،دغلکارى با پیشوایان است . »

شرح

در این عهدنامه امام ( ع ) دستورهایى صادر فرموده است که بعضى مربوط به اداى حق خداست و بعضى دیگر درباره مهربانى و احترام نسبت به مردم و صاحبان اموال مى‏باشد تا رضایت آنان را جلب و نظم جامعه را حفظ کند اما آنچه مربوط به حق خداى تعالى است دو امر مى‏باشد :

۱ در امور پنهانى و کارهاى غیر آشکار خود از مخالفت فرمان الهى بپرهیزد که این است تقواى حقیقى و سودمند .

حیث لا شهید غیره و لا وکیل دونه ،

در این جمله که جایگاه و موضع پنهان داشتن عمل ، و پوشاندن ک ارها را بیان فرموده و این که گواه و صاحب اختیارى بجز خداوند نیست هدف حضرت ، هشدار و ترساندن اوست که حق تعالى به رازهاى پنهانى بندگان و کارهاى پوشیده آنها آگاه است و تو هم نشود که هر کس مخفیانه عملى انجام داد یا رازى در دل داشت تنها خودش آگاه است و دیگرى از آن خبر ندارد ، آرى تنها خداست که بر تمام اسرار ، آگاه و در کلیه امور صاحب اختیار است .

۲ در فرمانبردارى از دستورهاى خداوند ظاهر و باطن خود را یکى کند و عبادتهایى را که در آشکار انجام مى‏دهد خالى از خودنمایى و ریا و سمعه بجاى آورد .

حرف « ما » در عبارت فیما ، موصول و به معناى الذى مى‏باشد و احتمال مى‏رود که مصدریه باشد .

و من لم یختلف . . . العباده ،

امام ( ع ) با ذکر این جمله نماینده خود را بر این امر تشویق و وادار مى‏کند که حالت نهان و آشکار ، و کردار و گفتارش را یگانه کند زیرا این عمل سبب اخلاص در عبادت خداوند ، و اداى امانت او مى‏شود که با زبان پیامبرش و پیشوایان دینى بندگان خود را بر آن مکلف کرده و بدیهى است که این مطلب موجب کسب ثواب از نزد پروردگار و امان یافتن از خشم و عذاب الهى مى‏باشد .

دستورهایى که درباره رفتار با مردم و مهربانى کردن نسبت به آنان صادر فرموده ، نیز دو قسم مى‏باشد که قسمتى به صاحبان اموال تعلق دارد که باید زکات بدهند و قسمت دیگر راجع به رفتار با مستحقان است .

آنچه درباره رفتار با زکات دهندگان فرموده آن است که با آنها برخورد ناروا نکند و نسبت دروغگویى به ایشان ندهد ، و به دلیل ریاست و فرمانروایى که بر آنها دارد با برتر شمردن خود از آنان رو بر نگرداند و بر آنها فخرفروشى و اظهار بلند مقامى نکند .

نصب تفضیلا از باب مفعول له مى‏باشد .

انهم الاخوان . . . الحقوق ،

در این عبارت حضرت براى اثبات فرمایش خود به قیاس مضمر از شکل اول استدلال کرده که صغراى آن جمله متن است و کبرایش چنین است که : هر کس برادر دینى و یاور و معین در تهیه صدقات و حقوق باشد لازم است امورى که گفته شد درباره‏اش رعایت شود .

این که صاحبان اموال در استخراج مالیات و صدقات کمک و یاورند ، به این دلیل است که اموال را آنها به دست مى‏آورند و صدقات را آنها مى‏دهند و روشن است که این مطلب در صورتى تحقق مى‏یابد که مورد احترام و مهربانى واقع شوند و کارهاى ناپسندى که بیان فرمود درباره آنان انجام نگیرد تا ناراضى و از مسیر حق منحرف نشوند و از دادن زکات و صدقات خوددارى نکنند که در مقدار آن کاهش پیدا خواهد شد و ممکن است عبارت فوق را شامل حال لشکریان و سربازان نیز بدانیم . بخش بعدى درباره حقوق مستحقان است :

و إنّ لک . . . و امّا موفوک حقّک ،

در این عبارت براى حسن رفتار با مستحقان و کمال رعایت حقوق آنها دلیل آورده است .

جمله مذکور در متن در حکم صغراى شکل اوّلى است که تقدیر کبرایش این است : هر کس را که در مالى بهره‏اى معین و واجب باشد و در آن بهره ،شرکایى هم نیازمند و بینوا داشته باشد و حق خود را هم از آن مال بطور کامل بستاند ، بر او لازم است که حق شریکان خود را نیز کاملا پرداخت کند . این مقدمه کبرى که تقدیرش بیان شد ، در سخن امام ، با قیاس دیگرى که مرکب از دو متصله است مورد استدلال واقع شده که صغراى این قیاس از این قرار است :

اگر حق این شرکاى خود را ندهى ، کسى خواهى بود که دشمنانش اکثر مردم هستند یعنى فقرا و مساکین و سایر مستحقان و هر کس دشمنانش بیشتر مردم باشند یعنى همه اصناف ، پس بدا بر حالش در نزد خداوند ، روز قیامت و نتیجه این قیاس ، قضیه متصله‏اى است که از مقدم صغرى و تالى کبرى ترکیب یافته به این قرار : اگر حق آنان را ندهى بدا به حالت ، این بیان را امام ( ع ) به منظور تهدید فرموده ، و عامل زکات را بیم داده است از آن که درباره مستحقان از کوچکترین ستمى دورى کند .

کلمه شرکاء عطف است بر حقا معلوما ، و اهل المسکنه صفت آن است و بؤسا مصدر و مفعول مطلق ، گروههایى که مورد مصرف صدقات هستند هشت گروهند که در قرآن شمرده شده‏اند « انّما الصّدقاتُ لِلْفُقَراء تا و ابن السَّبیل ۲ » .

واژه فقیر بر طبق قول ابن عباس و جمعى دیگر از مفسران ، شخص خوددارى است که عفت خود را حفظ مى‏کند و از کسى سؤال نمى‏کند اما مسکین شخصى است که سؤال مى‏کند . اصمعى گفته است : فقیر کسى است که به اندازه خوراکش دارد ، اما مسکین آن است که هیچ ندارد .

عاملون ،

کارگزاران که در جمع‏آورى صدقات کوشش دارند ، و امام مزد کار آنان را به اندازه بقیه گروهها مى‏پردازد . مولفه قلوبهم : عده‏اى از اشراف عرب که پیغمبر در آغاز اسلام از آنها دلجویى مى‏کرد و سهمى از زکات به آنان مى‏داد تا در مقابل خویشان خود از پیامبر و اسلام دفاع کنند و در برابر دشمنان آنها را یارى کنند مثل ، عباس بن مرداس ، و عیینه بن حصن ، و جز اینها ، و بعدها که مسلمانان قدرت پیدا کردند ، از کمک و یارى آنان بى‏نیاز شدند .

و فى الرقاب ،

یعنى در آزاد کردن بندگان ، ابن عباس گفته است : منظور بندگان مکاتب مى‏باشند که سهمى به آنها داده مى‏شود تا به صاحبان خود بدهند و آزاد شوند ، و قرض داران کسانى هستند که مدیون شده‏اند در حالى که نه اسراف و ولخرجى داشته و نه مال را در راه معصیت مصرف کرده ‏اند .

و مراد از فى سبیل اللَّه جنگاوران و مرزداران مى‏باشد و ابن السبیل : در سفر مانده که مالى براى مصرف خود ندارد ، به او نیز از صدقات داده مى‏شود اگر چه در وطنش داراى ثروت باشد .

در این عهدنامه امام ( ع ) براى کارگزار خود کسانى از مستحقان را که شفقت و مهربانى درباره آنان را لازم مى‏داند به یک فرض پنج طایفه و به فرض دیگر چهار گروه ذکر کرده است :

فرض نخست آن است که سائلان را در مساکین داخل بدانیم ، و منظور از دفع شدگان هم عاملان زکات باشند و قرضدار و ابن السبیل هم که در آخر ذکر شده است پس پنج گروه مى‏شوند ، و این که امام از عاملان تعبیر به دفع شدگان فرموده ، یا به این دلیل است که دفع مى‏شوند یعنى براى جمع‏آورى مالیات دور فرستاده مى‏شوند ، و یا به این علت است که وقتى پیش صاحبان اموال مى‏آیند که زکات بگیرند صاحبان اموال آنها را از خود مى‏رانند و دور مى‏کنند و سبب این که حضرت جمع کنندگان زکات را به این صفت ذلّت و خوارى تعبیر فرموده این است که تواضع داشته باشند و نسبت به صاحبان اموال یا مستحقان زکات دلجویى و مهربانى کنند و ریاست و تسلط باعث فخر و تکبرشان نشود .

فرض دیگر که در سخن امام چهار طایفه ذکر شده ، در صورتى است که منظور از دفع شدگان نیز فقراى سؤال کننده باشند ، به دلیل این که در هنگام سؤال از مردم ، مورد طرد و دفع واقع مى‏شوند ، چنان که یکى از شارحان نهج البلاغه بیان کرده است . در هر حال این که حضرت به ذکر همین چند طایفه قناعت کرده و بقیه را ذکر نفرموده است به این دلیل مى‏باشد که اینها از بقیه گروهها بیچاره‏تر و ضعیفتر هستند .

و من استهان . . . . و اخرى ،

این جمله در حکم کبراى قیاس مضمرى است که به منظور تهدید و بیم دادن از خیانت ، در صورتى که حقوق مستحقان را ندهد ، بر لزوم ذلت و خوارى دنیا و آخرت استدلال شده است ، و تقدیر اصل قیاس این است : اگر حقوق آنها را ندهى ، امانت را سبک شمرده‏اى و به خیانت گراییده‏اى و هر کس چنین باشد در دنیا خود را خوار و زیانکار کرده و در آخرت ذلیلتر و خوارتر خواهد بود .

روایت دیگر در متن سخن امام به جاى احلّ ، اخلّ بنفسه آمده یعنى آنچه سزاوار وى بوده ترک کرده است ، و روایت دیگر : احلّ نفسه ذکر کرده ، یعنى نفس خود را آزاد گذاشته است و بنابر دو روایت اخیر أذلّ مبتداى مؤخر و فى الدنیا خبر مقدم مى‏باشد .

خیانت یکى از صفات ناپسند و طرف تفریط فضیلت امانت است چنان که غشّ یکى از خصال ناروا و نقطه مقابل درستى و خیرخواهى مى‏باشد ، البته خیانت اعم از غش است و بالاخره این دو ، رذیله اخلاقى از شاخه‏هاى صفت زشت فحور و گناهکاریند .

و انّ اعظم الخیانه . . . ،

در این عبارت که آخرین مطلب است خیانت به امت و امام را بزرگترین خیانت و دردناکترین نادرستى مى‏داند ، زیرا ضرر آن دامنگیر تمام جامعه مسلمین و سبب خیانت خاص نسبت به پیشواى مسلمانان مى‏شود که او با فضیلت‏ترین مردم و سزاوارترین آنان به نصیحت و خیرخواهى مى‏باشد و هر گاه مطلق خیانت اگر چه در حق کمترین انسان و درباره کوچکترین امرى ممنوع اعلام شود و انجام دهنده آن مستحق کیفر و مجازات باشد ، پس چنین خیانت بزرگى به عقاب و کیفر شدید سزاوارتر خواهد بود ، و تمام این وعیدها و بیم دادنها به منظور آن است که طرف خطاب را از خیانت و سبک شمردن امانت دور و بر حذر دارد . به امید توفیق الهى .

__________________________________________

[ ۱ ] بر طبق آنچه در شرح بیان شده ظاهرا مراد عاملین زکاتند ولى در فیض الاسلام بینوایان رانده شده و در شرح مکارم محرومان ، ذکر شده است . ( مترجم )

[ ۲ ] سوره توبه ( ۹ ) آیه ( ۵۹ ) .

 

بازدیدها: ۲

نامه ۲۵ ترجمه شرح ابن میثم بحرانی

۲۵ از سفارشهاى حضرت که براى متصدیان جمع آورى زکات و صدقات مى‏نوشت :

اِنْطَلِقْ عَلَى تَقْوَى اَللَّهِ وَحْدَهُ لاَ شَرِیکَ لَهُ وَ لاَ تُرَوِّعَنَّ مُسْلِماً وَ لاَ تَجْتَازَنَّ عَلَیْهِ کَارِهاً وَ لاَ تَأْخُذَنَّ مِنْهُ أَکْثَرَ مِنْ حَقِّ اَللَّهِ فِی مَالِهِ فَإِذَا قَدِمْتَ عَلَى اَلْحَیِّ فَانْزِلْ بِمَائِهِمْ مِنْ غَیْرِ أَنْ تُخَالِطَ أَبْیَاتَهُمْ ثُمَّ اِمْضِ إِلَیْهِمْ بِالسَّکِینَهِ وَ اَلْوَقَارِ حَتَّى تَقُومَ بَیْنَهُمْ فَتُسَلِّمَ عَلَیْهِمْ وَ لاَ تُخْدِجْ بِالتَّحِیَّهِ لَهُمْ ثُمَّ تَقُولَ عِبَادَ اَللَّهِ أَرْسَلَنِی إِلَیْکُمْ وَلِیُّ اَللَّهِ وَ خَلِیفَتُهُ لِآخُذَ مِنْکُمْ حَقَّ اَللَّهِ فِی أَمْوَالِکُمْ فَهَلْ لِلَّهِ فِی أَمْوَالِکُمْ مِنْ حَقٍّ فَتُؤَدُّوهُ إِلَى وَلِیِّهِ فَإِنْ قَالَ قَائِلٌ لاَ فَلاَ تُرَاجِعْهُ وَ إِنْ أَنْعَمَ لَکَ مُنْعِمٌ فَانْطَلِقْ مَعَهُ مِنْ غَیْرِ أَنْ تُخِیفَهُ أَوْ تُوعِدَهُ أَوْ تَعْسِفَهُ أَوْ تُرْهِقَهُ فَخُذْ مَا أَعْطَاکَ مِنْ ذَهَبٍ أَوْ فِضَّهٍ فَإِنْ کَانَ لَهُ مَاشِیَهٌ أَوْ إِبِلٌ فَلاَ تَدْخُلْهَا إِلاَّ بِإِذْنِهِ فَإِنَّ أَکْثَرَهَا لَهُ فَإِذَا أَتَیْتَهَا فَلاَ تَدْخُلْ عَلَیْهَا دُخُولَ مُتَسَلِّطٍ عَلَیْهِ وَ لاَ عَنِیفٍ بِهِ وَ لاَ تُنَفِّرَنَّ بَهِیمَهً وَ لاَ تُفْزِعَنَّهَا وَ لاَ تَسُوأَنَّ صَاحِبَهَا فِیهَا وَ اِصْدَعِ اَلْمَالَ صَدْعَیْنِ ثُمَّ خَیِّرْهُ فَإِذَا اِخْتَارَ فَلاَ تَعْرِضَنَّ لِمَا اِخْتَارَهُ ثُمَّ اِصْدَعِ اَلْبَاقِیَ صَدْعَیْنِ ثُمَّ خَیِّرْهُ فَإِذَا اِخْتَارَ فَلاَ تَعْرِضَنَّ لِمَا اِخْتَارَهُ فَلاَ تَزَالُ کَذَلِکَ حَتَّى یَبْقَى مَا فِیهِ وَفَاءٌ لِحَقِّ اَللَّهِ فِی مَالِهِ فَاقْبِضْ حَقَّ اَللَّهِ مِنْهُ فَإِنِ اِسْتَقَالَکَ فَأَقِلْهُ ثُمَّ اِخْلِطْهُمَا ثُمَّ اِصْنَعْ مِثْلَ اَلَّذِی صَنَعْتَ أَوَّلاً حَتَّى تَأْخُذَ حَقَّ اَللَّهِ فِی مَالِهِ وَ لاَ تَأْخُذَنَّ عَوْداً وَ لاَ هَرِمَهً وَ لاَ مَکْسُورَهً وَ لاَ مَهْلُوسَهً وَ لاَ ذَاتَ عَوَارٍ وَ لاَ تَأْمَنَنَّ عَلَیْهَا إِلاَّ مَنْ تَثِقُ بِدِینِهِ رَافِقاً بِمَالِ اَلْمُسْلِمِینَ حَتَّى یُوَصِّلَهُ إِلَى وَلِیِّهِمْ فَیَقْسِمَهُ بَیْنَهُمْ وَ لاَ تُوَکِّلْ بِهَا إِلاَّ نَاصِحاً شَفِیقاً وَ أَمِیناً حَفِیظاً غَیْرَ مُعْنِفٍ وَ لاَ مُجْحِفٍ وَ لاَ مُلْغِبٍ وَ لاَ مُتْعِبٍ ثُمَّ اُحْدُرْ إِلَیْنَا مَا اِجْتَمَعَ عِنْدَکَ نُصَیِّرْهُ حَیْثُ أَمَرَ اَللَّهُ فَإِذَا أَخَذَهَا أَمِینُکَ فَأَوْعِزْ إِلَیْهِ أَلاَّ یَحُولَ بَیْنَ نَاقَهٍ وَ بَیْنَ فَصِیلِهَا وَ لاَ یَمْصُرَ لَبَنَهَا فَیَضُرَّ [ فَیُضِرَّ ] ذَلِکَ بِوَلَدِهَا وَ لاَ یَجْهَدَنَّهَا رُکُوباً وَ لْیَعْدِلْ بَیْنَ صَوَاحِبَاتِهَا فِی ذَلِکَ وَ بَیْنَهَا وَ لْیُرَفِّهْ عَلَى اَللاَّغِبِ وَ لْیَسْتَأْنِ بِالنَّقِبِ وَ اَلظَّالِعِ وَ لْیُورِدْهَا مَا تَمُرُّ بِهِ مِنَ اَلْغُدُرِ وَ لاَ یَعْدِلْ بِهَا عَنْ نَبْتِ اَلْأَرْضِ إِلَى جَوَادِّ اَلطُّرُقِ وَ لْیُرَوِّحْهَا فِی اَلسَّاعَاتِ وَ لْیُمْهِلْهَا عِنْدَ اَلنِّطَافِ وَ اَلْأَعْشَابِ حَتَّى تَأْتِیَنَا بِإِذْنِ اَللَّهِ بُدَّناً مُنْقِیَاتٍ غَیْرَ مُتْعَبَاتٍ وَ لاَ مَجْهُودَاتٍ لِنَقْسِمَهَا عَلَى کِتَابِ اَللَّهِ وَ سُنَّهِ نَبِیِّهِ ص فَإِنَّ ذَلِکَ أَعْظَمُ لِأَجْرِکَ وَ أَقْرَبُ لِرُشْدِکَ إِنْ شَاءَ اَللَّهُ

لغات

روّعه : او را ترساند

لا تخدج بالتحیه : سلام را ناقص ادا مکن و بنا به روایت دیگر : تخدج التحیّه ، از اخدجت السحابه : ابر دانه‏ هاى بارانش کم شد .

أنعم له : گفت : بلى

عسف : با خشونت و بدون دلیل گرفتن

إرهاق : مکلف کردن به امر سخت و مشکل ماشیه : گوسفند و گاو

عنیف : کسى که نامهربان است .

صدعت المال صدعین : مال را دو قسمت کردم

عود : شتر پیر ، و آن شترى است که از سن ( بازل ) که دندان و نیشش بیرون آمده گذشته باشد .

هرمه : کهنسال استأن : مهربانى کرد

نقب : شترى که سمهایش نازک شده باشد .

غدر : برکه‏ هاى آب ، جمع غدیر

مکسوره : آن که یکى از چهار دست و پایش شکسته باشد

مهلوسه : بیمار مسلول عوار به فتح عین : عیب و گاهى به ضم نیز خوانده مى‏شود .

مجحف : کسى که با شدت حیوانى را مى‏راند تا گوشتش را ببرد .

ملغب : به زحمت اندازنده لغوب : رنجور کردن

اوعزت الیه بکذا : او را به این کار دستور دادم .

حال بین الشیئین : مانع شد مصر : دوشیدن تمام شیر از پستان

تمصّر : دوشیدن باقیمانده شیر

ترفیه : در آسایش قرار دادن

بدن : چاقها ، جمع بادن

منقیات : حیواناتى که بر اثر چریدن استخوانهایش پر مغز و چربى آن زیاد شد .

نطاف : آبهاى اندک

اعشاب : گیاهان ، جمع عشب

نقو : استخوان پر مغز

ترجمه

ما ، در این جا برخى از جمله‏هایى از این وصیتنامه را آوردیم تا معلوم شود که آن حضرت اساس حق را به پا مى‏داشت و مظاهر عدالت را در کارهاى کوچک و بزرگ و امور ، ریز و درشت ، به عنوان قانون رعایت مى‏کرد :

« با توجه به تقواى الهى و احساس مسؤولیّت در برابر خداى یکتا ، حرکت کن و هیچ مسلمانى را مترسان و بر سرزمین او ، با اکراه مگذر ، و از او بیش از حق خداوند که در مال وى مى‏باشد مگیر ، پس هر گاه به سرزمین قبیله‏اى رسیدى ،در کنار آب فرود آى ، بدون این که وارد خانه‏ هایشان شوى ، و بعد با آرامش و ، وقار به سوى آنان برو ، و بر آنان سلام کن و از اظهار تحیت بر آنان کوتاهى مکن ، و سپس به ایشان بگو : اى بندگان خدا ، مرا ولى خدا و خلیفه او به سوى شما فرستاده است تا از شما حق خدا را که در اموالتان مى‏باشد بگیرم آیا چنین حقى از خدا در مالهاى شما وجود دارد که به ولیّش بپردازید ؟

پس اگر کسى گفت : نه ، به او مراجعه نکن و اگر پاسخ مثبت داد ، همراهش برو ، بدون این که وى را بترسانى و تهدید کنى یا او را به کار مشکلى مکلف کنى و بر او سخت بگیرى پس هر چه از طلا یا نقره به تو داد ، بگیر و اگر داراى گوسفند یا شتر باشد ، بى‏اجازه او داخل آن مشو زیرا بیشتر آنها مال اوست و هنگامى که داخل شدى مانند شخص مسلط و سختگیر رفتار مکن و حیوانى را فرارى مده و مترسان و در میان آنها صاحبش را ناراحت مکن ، آنها را به دو گروه تقسیم کن و مالکش را مخیر کن که هر کدام را مى‏خواهد برگزیند ، و در انتخاب کردنش بر او اعتراض مکن سپس قسمت باقیمانده را دو نیمه کن و وى را مخیر کن یکى را انتخاب کند باز هم به او در این گزینش خرده مگیر ، و بر همین منوال تقسیم کن تا آن جا که باقیمانده تنها به اندازه حق خدا باشد و آن را بگیر باز هم اگر خواست که از نو تقسیم کنى بپذیر پس آنها را با هم مخلوط کن و مانند گذشته تقسیم کن تا حق خداوند را از مال وى بگیرى ، حیوانهاى پیر و دست و پا شکسته و بیمار و معیوب را مگیر ، و آنها را به غیر از کسى که به دینش اطمینان دارى و نسبت به مال مسلمانان دلسوز است وامگذار تا آن را به پیشواى مسلمین برساند و در میانشان تقسیم کند نگهدارى آنها را جز به شخص خیرخواه و مهربان و امین و حافظ که نه سختگیر است و نه اجحافگر ، نه تند مى‏راند و نه آنها را خسته مى‏کند واگذار مکن ، و هر چه را جمع آورى کردى بزودى به سوى ما روانه کن تا در مصارفى که خداوند فرمان داده مصرف کنیم ، آنگاه که آن را به دست امین خود مى‏دهى ، به او سفارش کن که بین شتر و نوزادش جدایى نیاندازد و شیرش را تا آخرند و شد که به بچه ‏اش زیان وارد شود ، و زیاد بر آن سوار نشود که خسته‏ اش کند و در سوارى و دوشیدن میان آن و شتران دیگر عدالت و برابرى را رعایت کند ، آسایش بیشتر خسته را فراهم کرده ، آن را که پایش سائیده شده و از رفتن ناتوان شده به آرامش و آهستگى براند آنها را به برکه‏ها و آبگاههایى وارد کند که شترها بر آنها مى‏گذرند و از زمین گیاهدار به جاده‏هاى بى‏گیاه منحرفشان نکند ، و ساعتهایى آنها را استراحت دهد و چون به آبهاى اندک و علفزار برسد مهلت دهد تا آب بنوشند و علف بخورند تا وقتى که به ما مى‏رسند به اذن خدا فربه و سر حال باشند نه خسته و کوفته ، تا آنها را بر طبق کتاب خدا و سنت پیامبرش بخش و قسمت کنیم ، این برنامه سبب بزرگى پاداش و هدایت رستگارى تو خواهد بود . ان شاء اللَّه . »

شرح

در این فصل امام ( ع ) به نماینده خود که عامل جمع‏آورى زکات و صدقات بود ، روش گرفتن آن را از صاحبانش و رعایت عدل و داد را در این مورد آموخته است و او را دستور داده است که با مالداران با مهربانى و نرمى رفتار کند .

یادآورى مى‏شود که رفق و مدارا با مردم اگر چه از مهمترین دستورهاى پیامبر اسلام است به دلیل آن است که سبب تالیف قلوب است و توجه جامعه را به سوى او و گفته‏هایش جلب مى‏کند ، اما در این مورد از اهمیت بیشترى برخوردار است و نیاز فراوانترى به آن احساس مى‏شود ، توضیح آن که هدف از این سفارشها و راهنماییها آن است که از مردم عزیزترین دستاوردشان که مال و منالشان باشد گرفته شود ، از این رو براى جلب رضایت آنان تا این تکلیف سخت را بپذیرند نیاز به نرمى و ملایمت و مهربانى بیشتر است .

لذا امام ( ع ) در این سخنان ، کارگزارش را سفارش به انجام رفق و مدارا و آسان گرفتن کار ، مى‏فرماید تا دلهاى صاحبان اموال را براى اداى حقوق الهى جلب کند .

چند نکته بر جسته در این سفارشنامه وجود دارد که به ذکر آنها مى‏پردازیم :

۱ چون حرکت و اقدام به منظور جمع آورى زکات و صدقات ، عملى دینى و از جمله عبادتهاست از این رو لازم است که به قصد تقرب به پیشگاه خداوند و خالصا لوجه اللَّه انجام پذیرد ، به این دلیل نماینده خود را امر مى‏کند که در حرکت خود به سوى آن ، تنها متوجه به خدا و تقواى او باشد بدون کوچکترین توجهى به غیر او .

۲ مانند فرمانروایان ستمکار ، در دل مسلمانان رعب و ترس ایجاد نکند ، و از اختیارات خود سوء استفاده نکند ، چنان که گوسفندى یا شترى بدون رضایت او بگیرد ، یا این که روى زمین یا میان گله گوسفند و شتران او در حالى که صاحبش ناراحت مى‏شود وارد نشود .

کلمه کارها حال از ضمیر در علیه که در محل جرّ است مى‏باشد .

۳ به او دستور مى‏دهد که هر گاه به سرزمین یکى از قبایل وارد مى‏شود ، سر جوى و محل آب آنها که عاده با خانه‏هایشان فاصله دارد ، فرود آید و بر در خانه‏ هاى آنان فرود نیاید زیرا باعث زحمت آنها مى‏شود .

۴ از عبارت امض الیهم ، تا جمله و لا تسوءنّ صاحبها ،آنچه موجب مصلحت و سزاوار است که در حق آنان عمل کند به وى آموخته است . کارهایى که سبب شفقت بر آنهاست از قبیل وقار و آرامش و ایستادن در میان جمع آنان توأم با گفتارهایى از قبیل سلام گفتن و ابلاغ رسالت آن حضرت و چگونگى گفتارها مثل کامل کردن تحیت و با نرمى و ملاطفت سخن گفتن تمام اینها دستوراتى است که امر به انجام دادنشان فرموده ، و جمله فوق شامل منهیات و کارهایى هم هست که دستور ترکش را داده است از جمله آنها : مسلمانى را نترساند و به آینده‏اش بدبین نکند و بر او سخت نگیرد و تکلیف شاق بر او محول نکند ، بدون اذن او در میان شتران و گوسفندانش داخل نشود ، و مانند زورمداران و ستمکاران بر آنان وارد نشود و حیوانى را رم ندهد و با زجر دادن و زدنشان صاحب آنها را آزرده خاطر نکند که تمام اینها بر خلاف نظر شارع است .

۵ نکته پنجم : امام در این دستور نامه نهى از آزردن حیوانات و داخل شدن بدون اجازه صاحبشان را دلیل ذکر کرده است که اکثر حیوانات مال صاحبشان است ، و این امر به جاى مقدمه صغراى قیاس مضمر از شکل اول مى‏باشد که نتیجه آن ، نهى فوق است و کبراى آن چنین مى‏شود : هر کس که بیشترین مال ، از آن او باشد براى تصرف در آن از دیگران شایسته‏تر است و لازمه‏اش آن است که تصرف دیگران و داخل شدن آنان بدون اذن او جایز نیست .

۶ و اصدع المال . . . فى ماله ،

در این جمله‏ها روش استخراج صدقه و بیرون کشیدن زکات از میان شتران و گوسفندان را بیان فرموده است که آنها را دو نیمه کند و صاحبشان را بر انتخاب هر کدام از آنها آزاد گذارد و هنگامى که یکى را برگزید بر او خرده نگیرد ، و به او نگوید که « این نشد ، دوباره انتخاب کن » ، و سپس نیمه دیگر را دو قسمت کند و او را براى گزینش مختار گذارد و این تقسیمات را ادامه دهد تا آن جا که یکى از دو قسمت به مقدار زکات واجب یا اندکى بیشتر رسد که در این صورت صاحب مال را آزاد مى‏گذارد که هر طرف را مى‏خواهد برگیرد و طرف دیگر اگر به اندازه حق واجب الهى یا اندکى کمتر باشد نماینده امام تصرف کند و اگر بیشتر باشد زیادیش را به صاحب مال برمى‏گرداند و در آخرین انتخاب هم اگر پشیمان شود و بخواهد دوباره انتخاب کند او را آزاد بگذارد تا نگرانى که احیانا به سبب از دست دادن قدرى از مال و ثروتش برایش پیدا شده بر طرف شود و تسکین خاطر یابد .

۷ امام ( ع ) نماینده خود را از گرفتن حیواناتى که داراى برخى عیبها مثل پیرى و شکستگى و مسلولیت و دیگر بیماریهاى درونى باشد منع کرده تا رعایت حق الهى که بسیار مهم است شده باشد و هم با مصارف هشتگانه که در قرآن ذکر شده است مناسبت داشته باشد که عبارتند از فقرا و مساکین و جز آنها .

قطب الدین راوندى رحمه اللَّه علیه مى‏گوید ظاهر سخن امام آن است که قبل از آن که دست به تقسیم بزند باید حیواناتى که داراى ، عیبهاى یاد شده باشند از میان گلّه بیرون آورند و بعد تقسیمها را شروع کنند .

۸ دستور داده است که براى نگهدارى و محافظت اموال صدقه ، کسى را انتخاب کند که مورد اطمینان باشد ، دیانتش کامل و خیرخواه خدا و رسولش باشد و نسبت به حیوانات مهربان باشد در کار خود نه ضعیف و نه تجاوزگر و نه سختگیر باشد و تمام اینها از امورى است که براى حفظ حقوق واجب الهى لازم است .

۹ و نیز به نماینده خود دستور مى‏دهد که آنچه از مال زکات جمع کرده بزودى به سوى او حمل کند و این مطلب دو دلیل دارد :

الف احتیاج زیادى به صرف و خرج کردن در مواردش احساس مى‏شود .

ب تا این که مبادا پیش از رسیدن به مستحقان به عللى تلف شود و از بین برود .

۱۰ آخرین نکته سفارش به رعایت حال حیوانات فرموده است که نماینده‏اش به امینى که براى حفظ آنها مامور کرده بگوید : میان ناقه و بچه‏اش فاصله ایجاد نکند و تمام شیرش را ندوشد ، زیرا این دو عمل به طفل زیان وارد مى‏کند ، زیاده از حدّ از او سوارى نگیرد و چنان نباشد که زحمتها را منحصر به یکى کند و بقیه را معاف دارد زیرا این کار بسیار ضرر دارد اما رعایت حد اعتدال ضرر سوارى را کاهش مى‏دهد و حکایت از مهربانى طبیعى مى‏کند و همچنین استراحت دادن به حیوان خسته و آسان گرفتن بر زخمى و سم ساییده و لنگ لازم است ، و نیز دستور مى‏دهد که در مسیر راه آنها را به علفزارها و محل آب داخل کند و در ساعتهاى آسایش به آنها فرصت تنفس و استراحت دهد تا وقتى که به محل معین رسیدند چاق و سر حال باشند و درباره هدف از این امر و نهى‏ ها مى‏ فرماید : تا این که آنها را بر طبق کتاب خدا و روش پیامبرش تقسیم کنیم ، این مطلب با این که از وضع و حال آن حضرت ، براى هر کسى معلوم و مشخص است اما چون در رعایت حال این حیوانات سفارش زیاد فرمود ،ممکن است براى برخى اوهام فاسده ، این تصور پیدا شود که شاید به سبب غرض شخصى که نفعش به خودش مى‏رسد ، و بر خلاف کتاب خدا و سنت پیامبر است این همه اصرار دارد ، لذا فرموده است : طبق کتاب خدا و سنت پیامبر تقسیم کنیم ، و سپس نماینده خود را تشویق کرده است به این که این اعمال پاداش او را نزد خداوند زیاد مى‏کند و هدایت و رشد او را به راه خداوند نزدیکتر مى‏کند .

این که پاداش وى را مى‏افزاید به دلیل آن است که این کارها مشقّت و رنج او را زیاد مى‏کند و زیادى مشقت باعث زیادى اجر و مزد مى‏باشد ، و این که رشد و هدایتش را نزدیکتر مى‏کند به این سبب است که در این امر به دنبال امام رفته و پیروى از هدایت و ارشاد او کرده است که در قبل آگاهى از آن نداشت . توفیق از خداوند است .

 

بازدیدها: ۷

نامه ۲۴ ترجمه شرح ابن میثم بحرانی

۲۴ وصیت امام است که چگونه در مالش تصرف شود و آن را پس از مراجعت از جنگ صفین نوشت :

هَذَا مَا أَمَرَ بِهِ عَبْدُ اَللَّهِ ؟ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ أَمِیرُ اَلْمُؤْمِنِینَ ؟ فِی مَالِهِ اِبْتِغَاءَ وَجْهِ اَللَّهِ لِیُولِجَهُ بِهِ اَلْجَنَّهَ وَ یُعْطِیَهُ بِهِ اَلْأَمَنَهَ مِنْهَا فَإِنَّهُ یَقُومُ بِذَلِکَ ؟ اَلْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ ؟ یَأْکُلُ مِنْهُ بِالْمَعْرُوفِ وَ یُنْفِقُ مِنْهُ بِالْمَعْرُوفِ فَإِنْ حَدَثَ ؟ بِحَسَنٍ ؟ حَدَثٌ وَ ؟ حُسَیْنٌ ؟ حَیٌّ قَامَ بِالْأَمْرِ بَعْدَهُ وَ أَصْدَرَهُ مَصْدَرَهُ وَ إِنَّ لاِبْنَیْ ؟ فَاطِمَهَ ؟ مِنْ صَدَقَهِ ؟ عَلِیٍّ ؟ مِثْلَ اَلَّذِی لِبَنِی ؟ عَلِیٍّ ؟ وَ إِنِّی إِنَّمَا جَعَلْتُ اَلْقِیَامَ بِذَلِکَ إِلَى اِبْنَیْ ؟ فَاطِمَهَ ؟ اِبْتِغَاءَ وَجْهِ اَللَّهِ وَ قُرْبَهً إِلَى ؟ رَسُولِ اَللَّهِ ص ؟ وَ تَکْرِیماً لِحُرْمَتِهِ وَ تَشْرِیفاً لِوُصْلَتِهِ وَ یَشْتَرِطُ عَلَى اَلَّذِی یَجْعَلُهُ إِلَیْهِ أَنْ یَتْرُکَ اَلْمَالَ عَلَى أُصُولِهِ وَ یُنْفِقَ مِنْ ثَمَرِهِ حَیْثُ أُمِرَ بِهِ وَ هُدِیَ لَهُ وَ أَلاَّ یَبِیعَ مِنْ أَوْلاَدِ نَخِیلِ هَذِهِ اَلْقُرَى وَدِیَّهً حَتَّى تُشْکِلَ أَرْضُهَا غِرَاساً وَ مَنْ کَانَ مِنْ إِمَائِی اَللاَّتِی أَطُوفُ عَلَیْهِنَّ لَهَا وَلَدٌ أَوْ هِیَ حَامِلٌ فَتُمْسَکُ عَلَى وَلَدِهَا وَ هِیَ مِنْ حَظِّهِ فَإِنْ مَاتَ وَلَدُهَا وَ هِیَ حَیَّهٌ فَهِیَ عَتِیقَهٌ قَدْ أَفْرَجَ عَنْهَا اَلرِّقُّ وَ حَرَّرَهَا اَلْعِتْقُ

لغات

یولجنى [ ۱ ] : مرا داخل کند

حرّرها : او را آزاد کرد

امنه : امنیت ، آسایش

ترجمه

« این است آنچه بنده خدا على بن ابیطالب فرمانرواى مومنان درباره دارایى خود ، دستور داده است براى جلب رضایت و خشنودى خداوند که او را داخل بهشت کند و آسودگى و امنیت به وى عطا فرماید ، ( قسمت دیگر از این وصیتنامه این است ) و حسن بن على به این امر قیام کند : از آن مطابق دستور و ، وجه پسندیده بخورد و ببخشد ، پس اگر براى حسن پیش آمدى کند ، در زنده بودن حسین ، ( ع ) او پس از حسن به انجام امور قیام کند و راه درست را برود و پسران فاطمه ( ع ) آن اندازه سهم از این مال دارند که براى پسران على است و این که تصدى این کار را به دو پسر فاطمه واگذاشتم به منظور به دست آوردن خشنودى خداوند و تقرب به پیغمبر اکرم و پاس احترام او ، و شرافت خویشاوندى با او مى‏ باشد و بر کسى که متصدى این امر شده لازم است که اصل مال را چنان که هست باقى بگذارد و در آمد و ثمره آن را مطابق دستور مصرف کند ، و نباید نهالى از نهالهاى درخت خرماى این روستاها را بفروشد تا حدى که بر اثر رشد و زیادى درختها ، زمینش کاملا شکل بگیرد و پوشیده از نخل شود و هر یک از کنیزانم که با او همبستر شدم و فرزندى دارد یا باردار است کنیز به همان فرزندش واگذار مى‏شود و بهره اوست ، و اگر فرزندش بمیرد و خود زنده باشد آزاد است بند بردگى از گردنش برداشته شود و آزادى فرزند موجب آزادى مادر شود . »

شرح

مرحوم سید رضى مى‏گوید این که امام در این وصیت مى‏فرماید : ان لا یبیع من نخیلها ، ودیه ، و دیه به معناى نهال خرماست و جمعش ودى مى‏باشد و جمله حتى تشکل ارضها غراسا در نهایت فصاحت است و مقصود آن است که آن چنان رویش نخلها در زمین زیاد شود که بیننده آن را غیر از آنچه که شناخته بوده ببیند و امر بر او اشتباه شود مى‏پندارد که این زمین غیر آن زمین است .

این وصیت حضرت به روایات مختلف بعضى با جملاتى بیشتر و برخى کمتر ذکر شده و مرحوم سید رضى قسمتهایى از آن را حذف کرده است و ما اکنون اصل آن را به روایتى که بیشتر مورد اطمینان است مى‏آوریم عبد الرحمن بن حجاج مى‏گوید : حضرت موسى بن جعفر وصیت امیر المؤمنین ( ع ) را براى من فرستاده و آن از این قرار است [ ۲ ] : این است آنچه بنده خدا على ( ع ) براى جلب رضایت خداوند در مال خود وصیت کرد و به آن دستور داد ، امید است که خداوند متعال به آن سبب مرا در بهشت خود داخل و از آتش دوزخ دور کند ، در روزى که بعضى چهره‏ها سفید و نورانى و برخى سیاه و ظلمانى مى‏باشند :

آنچه از اموالم را که در ینبع و اطراف آن دارم صدقه قرار دادم و بردگانى که در آن جا دارم نیز صدقه‏اند بجز ابو رباح و ابى یبرو [ ۳ ] ، که آزاد هستند و هیچ کس را در آنان حقى و بر ایشان راهى نیست ، اینها موالى هستند پنج سال است که در آن جا کار مى‏کنند ، نفقه و مخارج آنان و خانواده‏شان از همان ملک مى‏باشد و تمام اموالى که در وادى القرى است براى فرزندان فاطمه مى‏باشد و با بردگانش صدقه ‏اند و آنچه در ( دیمه ) [ ۴ ] مال من است و نیز اهل آن همه صدقه‏اند جز این که براى بردگان آن جا ، همان است که براى صاحبانشان نوشتم . و نیز آنچه در ادنیه مال من است و اهلش صدقه است و قصد [ ۵ ] هم ، چنان که دانسته‏اید صدقه در راه خداست . آنچه که از اموالم صدقه بودنش را نوشتم امرى است واجب و قطعى ، خواه من زنده باشم یا مرده باید در راه رضاى خدا انفاق شود و نیز به خویشاوندانم از بنى هاشم و بنى المطلب و مستحقان دور و نزدیک داده شود ، و فرزندم حسن ( ع ) به این امر قیام کند خود بطور شایسته از آن مصرف کند و آنچه را که صلاح بداند در مواردى که رضاى خدا باشد خرج و صرف کند و اگر بخواهد براى اداى دین قسمتى از اموال را بفروشد مانعى نیست ، و نیز مى‏تواند آن را به عنوان ملک خودش بفروشد ، و بطور کلى تصدى ثروتهاى فرزندان على ( ع ) بر عهده حسن بن على ( ع ) است و چنانچه خانه حسن ( ع ) محل مصرف صدقات نبود و خواست آنها را بفروشد مانعى ندارد و اگر فروخت قیمتش را بر سه قسم تقسیم کند بخشى را در راه خدا صرف کند و قسمتى را در میان بنى هاشم و فرزندان مطلب بخش کند و یک سوم را هم میان اولاد ابو طالب خدا پسندانه تقسیم کند ،و اگر براى حسن پیشامدى شد و حسین ( ع ) زنده بود کارها به عهده وى خواهد بود و او چنان که حسن را دستور دادم انجام دهد و براى اوست آنچه را براى حسن نوشتم و بر عهده اوست آنچه بر عهده حسن مى‏باشد و بعد به این جمله متن مى‏رسد . و انّ الذى لبنى فاطمه . . . و تشریفا لوصلته ( که ترجمه‏اش گذشت )

فقیرین آمده که نام دو مکان از نواحى مدینه نزدیک بنى قریضه بوده است و نیز در کتاب کافى ، ج ۷ ، باب وصایا ،صفحه ۵۰ ، منهاج البراعه نیز فقیرین ذکر کرده و در شرح ، صفحه ۳۷۵ از تهذیب قصیره و از مرآه العقول عفیرتین و بعضى نسخ فقیرتین و برخى فقرتین و از تاریخ مدینه ، دو موضع در مدینه به نام فقرتان مشهور است و از امام صادق ( ع ) روایتى نقل کرده که پیامبر چهار زمین به على ( ع ) قطیعه داد : زمین فقرین ، چاه متین ، و زمین شجره و فقیر نام باغى است در ( عالیه ) نزدیک بنى قریضه از صدقات على ( ع ) ، ابن شبه در کتاب على ( ع ) گفته فقیر مال من است چنان که مى‏دانید و صدقه در راه خداست ، اهل مدینه آن را مفرد مصغّر تلفظ مى‏کنند ، این بود آنچه منهاج از مرآه نقل کرده است . ( مترجم )

سپس مى‏فرماید : و اگر براى حسن و حسین پیش آمدى شد هر کدام آخرین بود به فرزندان على نگاه کند ، اگر در میان آنها شخص امین و درستکار بود در صورتى که بخواهد او را بر این کار مامور کند ، و اگر چنین کسى نیافت ، در میان فرزندان دو پسر فاطمه نگاه کند و به هر کس در آن میان خواست که هدایت و اسلام و امانتش را پسندید واگذار کند آنگاه شرط مى‏کند که هر کس بر این امر مأمور شود ، باید اصل مال را باقى بگذارد و ثمرات آن را براى رضاى خدا در راههاى خیر مصرف کند و به خویشاوندان از بنى هاشم و بنى المطلب و نزدیک و دور انفاق کند و نخلهاى نورس خرما را از این آبادیها که نوشتم نفروشد .

در دنباله این مطلب مى‏گوید : هیچ کس را بر این وصیت راهى نیست و این است آنچه على درباره اموال خود براى رضاى خدا دستور داد روزى که وارد مسکن [ ۶ ] شد ، و نباید هیچ چیز از آن فروخته شود و نه بخشش شود و نه ارث برده شود ، پیوسته و در هر حال از خداوند تبارک و تعالى طلب یارى مى‏شود ، و براى هیچ مسلمانى که ایمان به خدا و روز رستاخیز دارد جایز نیست که در آنچه وصیت کرده‏ام تغییرى بدهد و مخالفت امر من کند خواه دور باشد یا نزدیک ، و شهادت دادند بر این وصیتنامه ابو سمره بن ابرهه ، صعصعه بن صوحان ، سعید بن قیس و هیّاج بن ابى هیّاج و نوشت آن را على بن ابیطالب با دست خود ، در تاریخ ۱۰ جمادى الاول سال ۳۷ .

بیشتر عبارات این وصیتنامه روشن است و نیازى به شرح ندارد ولى چند نکته وجود دارد که اکنون به شرح آن مى‏پردازیم :

۱ در این عبارات راه و رسم نوشتن وصیتنامه و کیفیت وقف ، و ترتیب وقفنامه بطور کامل بیان شده است .

۲ این که درباره تصرفات وصى خود امام حسن مى‏فرماید : خود بطور شایسته از آن مصرف کند مراد آن است که در آنچه خرج زندگى خود مى‏کند حدّ اعتدال و میانه‏روى را که خداوند اجازه داده ، رعایت کند نه اسراف و تبذیر به عمل آورد و نه بخل و پستى به خرج دهد ، و این که مى‏گوید : در معروف انفاق کند منظور راههاى درست و شناخته شده در دین است نه مواردى که شرع مقدس اجازه نمى‏دهد .

۳ جمله : اگر براى حسن پیش آمدى رخ داد کنایه از فرا رسیدن مرگ است واژه امر در قام الامر به دو معناست :

الف مراد دستور و فرمانش باشد یعنى امرش را در موارد خود اجرا کند .

ب مراد جنس امور یعنى کارهایى باشد که حضرت او را امر به تصرف در آنها کرده است .

۴ ضمیر « ها » در بعده به امام حسن و در اصدره به کلمه امر که قیام به آن مى‏کند برمى‏گردد و ضمیر در مصدره دو وجه دارد .

الف اول این که مرجعش حسن ( ع ) باشد یعنى امام حسین امر وى را چنان اجرا کند که امام حسن اجرا مى‏کرد ، و در مال وى چنان قضاوت کند که او مى‏کرد مصدر در این عبارت به معناى اصدار است چنان که در آیه قرآن نبات که ثلاثى مجرد است به معناى انبات ( رویاندن ) که مزید است آمده : « و اللَّه أبنَتَکُمْ مِنَ الأرْضِ نَباتاً » [ ۷ ] و نیز ممکن است که مصدر را به معناى محل اجرا بگیریم یعنى امام حسین امر او را در مواردى اجرا کند که امام حسن اجرا مى‏کرد .

ب احتمال دوم آن که مرجع ضمیر مطلبى باشد که حضرت به آن وصیت فرموده است و معنایش این است حسین هر چیزى را به جایش بگذارد .

۵ این که ، فرمود : اصل مال را به حال خود بگذارد ، کنایه از آن است که آن را به وسیله بخشش به دیگران یا فروختن و وجوه دیگر تملیکات از وقف خارج نکند .

۶ فرمود از نخلهاى نورس این روستاها هیچ نهالى را نفروشد تا این که زمینها از بسیارى درختها شکل بگیرد ، دو حکمت در این عبارت نهفته است :

الف ممکن است که روزى قبل از آن که زمین از جهت روییدن درختهاى کامل شکل بگیرد ، برخى درختها و نهالهایش خشک شود که لازم باشد جاى آن را درخت دیگرى بگیرد بنابراین تا وقتى که زمین درختهایش بزرگ و کامل نشده که دیگر نیازى به جانشین ندارد و نباید نهالها را بفروشند .

ب درخت خرما پیش از آن که زمینش از درختان و نهالها شکل بگیرد ریشه‏هایش در زمین سخت و محکم نشده و اگر نهالى که از پاى نخل جوشیده ،از زیر کنده شود ، درخت ضعیف مى‏شود و ممکن است از میوه دادن بیفتد ، اما وقتى که ریشه‏اش در زمین محکم شد کندن قلمه آن ضرر زیادى ندارد و این در هنگامى است که زمین با روییدن درختها شکل بگیرد و کامل شود ، و یا چنان که مرحوم سید رضى شرح و تفسیر کرده ، وقتى است که تشخیص زمین بر بیننده از بسیارى درختها مشکل شود .

۷ نکته هفتم درباره کنیزانى که با آنها همبستر شده است و آنان در آن هنگام هفده تن بودند ، دستور مى‏دهد : آن که نه فرزند دارد و نه آبستن مى‏باشد ،

در راه خدا آزاد ، و کسى را بر وى حقى نیست و آن که داراى فرزند و یا آبستن باشد از بابت سهم الارث فرزندش آزاد است و اگر با زنده بودن مادر ، فرزندش بمیرد او نیز از جانب من آزاد خواهد بود .

این که حضرت فرمود : امّ ولد از طریق سهم الارث آزاد مى‏باشد ، و کنیز فرزند مرده را هم خود ، آزاد اعلام فرمود ، بر طبق این قاعده است که امّ ولد بعد از مرگ مولایش به رقیت باقى است و فروختنش جایز است و این رأى او و عقیده تمام امامیه است و شافعى هم در اول عقیده‏اش این بود اما بعد ،برگشت و گفت با مرگ مولایش آزاد مى‏شود و فروختنش جایز نیست ، جمهور فقهاى اهل سنت نیز بر این رأى اتفاق دارند ، و حتى طبق مذهب شافعى اگر فروخته شود و قاضى صحت بیعش را امضا کند حکم قاضى از اثر مى‏افتد و کنیز آزاد است . توفیق از خداوند است .

________________________________

[ ۱ ] عبارت متن که در صفحه ۴۰۵ ( متن عربى ) چاپ شده یولجه با ضمیر غایب آمده است . ( مترجم )

[ ۲ ] منهاج البراعه ، ج ۱۸ ، صفحه ۳۶۵ ، در شرح همین وصیت به عنوان المصدر و نقل الوصیه على صورتها الکامله از کافى کتاب وصایا ، و تهذیب کتاب وقوف این روایت را با اندک اختلاف نقل کرده است .

( مترجم ) .

[ ۳ ] کافى ، ج ۷ ، کتاب وصایا ، ص ۴۹ : غیر انّ رباحا و اباینزر و جبیرا ، عتقاء ( مترجم ) .

[ ۴ ] کافى .

[ ۵ ] ظاهرا باید عبارت غلط باشد و صحیح آن فقیران یا فقیر یا فقیر و یا فقیره و وجوه دیگر که در ذیل ذکر مى‏شود ، باشد چنان که در کتاب تهذیب ، ج ۹ ، صفحه ۱۴۷ باب وقوف و صدقات به جاى این کلمه بلفظ

[ ۶ ] مسکن به کسر کاف نام موضعى در کوفه در ساحل فرات است ، پاورقى کافى ، ج ۷ ، باب وصایا ،صفحه ۵۰ ( مترجم ) .

[ ۷ ] سوره نوح ( ۷۱ ) آیه ( ۱۶ ) یعنى : خدا شما را از زمین رویانید ، رویانیدنى .

 

بازدیدها: ۲

نامه ۲۳ ترجمه شرح ابن میثم بحرانی

۲۳ نامه‏ اى که حضرت پیش از شهادت بعنوان وصیّت بیان فرمود ، هنگامى که ابن ملجم فرقش را شکافته بود :

وَصِیَّتِی لَکُمْ أَلاَّ تُشْرِکُوا بِاللَّهِ شَیْئاً وَ ؟ مُحَمَّدٌ ص ؟ فَلاَ تُضَیِّعُوا سُنَّتَهُ أَقِیمُوا هَذَیْنِ اَلْعَمُودَیْنِ وَ خَلاَکُمْ ذَمٌّ أَنَا بِالْأَمْسِ صَاحِبُکُمْ وَ اَلْیَوْمَ عِبْرَهٌ لَکُمْ وَ غَداً مُفَارِقُکُمْ إِنْ أَبْقَ فَأَنَا وَلِیُّ دَمِی وَ إِنْ أَفْنَ فَالْفَنَاءُ مِیعَادِی وَ إِنْ أَعْفُ فَالْعَفْوُ لِی قُرْبَهٌ وَ هُوَ لَکُمْ حَسَنَهٌ فَاعْفُوا أَ لا تُحِبُّونَ أَنْ یَغْفِرَ اَللَّهُ لَکُمْ ۲۴ ۳۰ ۲۴ : ۲۲ وَ اَللَّهِ مَا فَجَأَنِی مِنَ اَلْمَوْتِ وَارِدٌ کَرِهْتُهُ وَ لاَ طَالِعٌ أَنْکَرْتُهُ وَ مَا کُنْتُ إِلاَّ کَقَارِبٍ وَرَدَ وَ طَالِبٍ وَجَدَ وَ ما عِنْدَ اَللَّهِ خَیْرٌ لِلْأَبْرارِ ۱۷ ۲۲ ۳ :

لغات

فجأه الامر : ناگهانى به سوى او آمد .

قارب : جوینده آب و به قولى کسى که بین او و بین آب مدت یک شب راه باشد .

ترجمه

« سفارشم به شما این است که به خدا شرک نیاورید و سنت رسول خدا را تباه نکنید ، این دو ستون دین را که توحید و نبوت است بر پا دارید ، هیچ گونه نکوهشى بر شما نخواهد بود .

من دیروز یار و رفیق شما بودم . اما امروز مایه عبرتم ، و فردا هم از شما جدا مى‏شوم ، اگر نمردم و ماندم من خود صاحب اختیار خونم مى‏باشم و اگر ازدنیا رفتم پس مرگ وعده‏گاه من است و اگر از قاتلم درگذرم عفو و گذشت براى من مایه قرب به خدا و براى شما حسنه است پس شما عفو داشته باشید خدا مى‏فرماید « ألا تُحِبُّوْنَ أنْ یَغْفِرَ اللَّه لَکُم [ ۱ ] » به خدا سوگند از آمدن مرگ براى من پیشامد ناگهانى که آن را ناخوش داشته باشم به وجود نیامد و امرى که آن را نپسندم بر من ظاهر نشد و نیستم مگر مانند جوینده آب که به آن دست یافته باشد و جستجوگرى که به مقصودش رسیده است « وَ ما عِنْدَ اللَّه خَیْرُ للْأبْرار [ ۲ ] » .

شرح

مرحوم سید رضى فرموده است : برخى از قسمتهاى این گفتار در خطبه‏هاى گذشته آمده بود اما به دلیل این که این نامه متضمن فزونیهایى بود تکرارش را لازم دانستیم .

این سخنان را حضرت در یکى از روزهاى پیش از شهادتش بیان فرمود و بعد از این ان شاء اللَّه شرح مفصل شهادت و وصیتهاى وى در محل مناسبترى ذکر خواهد شد .

امام ( ع ) در این گفتار به دو مطلب سفارش فرموده است که پایه‏ هاى استوار اسلام مى‏باشند :

۱ هیچ گونه شرک به خدا نیاورند یعنى توحید خالص داشته باشند که شهادت به آن نخستین مطلوب دیانت و شریعت است چنان که در گذشته بیان شد .

۲ توجه کامل به موضوع نبوت و محافظت سنت پیامبر ، و در سابق معلوم شد که لزوم پیروى از تمام آنچه رسول خدا آورده است از سنت به حساب مى‏آید . پس محافظت بر کتاب خدا از امور واجب مى‏باشد ، و بر پا داشتن این دو وظیفه بزرگ موجب رفع نکوهش مى‏شود ، به دلیل آن که این دو اصل مثل دو ستون خانه سبب پا برجایى اسلام هستند ، لذا واژه عمود را بر آنها استعاره آورده است .

و خلاکم ذمّ ،

این جمله حکم ضرب المثل دارد افعل کذا و خلاک ذمّ ، این کار را انجام بده ، دیگر چیزى بر تو نیست یعنى معذور هستى و نکوهشى بر تو نیست .

امام پس از ذکر مقدمات خبر مرگ خود را به اطرافیان داده و با یادآورى حالات مختلف و دگرگونى وضع خود در سه وقت از زمان آنان را به پند و عبرت گرفتن وادار کرده : ، در گذشته یا دیروز رفیقشان بود و او را به نیرومندى و دلیرى مى‏شناختند و بر دشمنان غالب و قاهر بود و زمام امور کشوردارى و کارهاى شریعت و دیانت در دست او قرار داشت ، هم اکنون مایه عبرت شده ،و در آینده بسیار نزدیک از آنها جدا مى‏شود .

به دنبال این هشدار رفتار با قاتلش را به فرضى که از دنیا برود یا بماند شرح مى‏دهد و چنان به نظر مى‏رسد که در این قسمت از گفتار حضرت تقدیم و تأخیرى صورت گرفته باشد که تقدیر آن چنین است : اگر باقى ماندم اختیار خون خودم را دارم ، پس اگر بخواهم قصاص مى‏کنم و اگر بخواهم عفو مى‏کنم ، و اگر عفو کنم براى من مایه تقرب به خداست اما اگر از دنیا رفتم وعده‏گاه من مرگ است در این صورت اگر شما کشتن قاتلم را بخواهید او را بکشید و اگر عفو را بخواهید که آن براى شما حسنه است پس عفو کنید . در عبارت متن ، نخست دو حالت بقا و فناى خود را ذکر کرده و سپس حکم آنها را با هم بیان فرموده و به منظور تشویق بازماندگانش به عفو و گذشت .

آیه شریفه را ذکر کرده و سپس سوگند یاد مى‏کند که با آمدن مرگ امرى که آن را دوست ندارد و وارد شونده‏اى که او را نشناسد پیش نیامده است . آرى صداقت گفتار وى امرى روشن است به دلیل آن که وى پس از رسول خدا سرور اولیاى خدا بود که از ویژگیهاى ایشان محبت بسیار و شوق فراوان به امورى است که خداوند براى اولیایش در باغهاى بهشت مهیا کرده است و کسى که چنین باشد چگونه دوست ندارد ورود مرگ را که باب رسیدن به محبوب وى و سبب دست یافتن به شریفترین مطالب حقّه جاودانه‏اى است که در تمام دوران عمر سعى و کوشش خود را مصروف به آن داشته است ؟ و چگونه مرگ را نشناسد و حال آن که پیوسته در یاد و انتظار آن بوده است ؟

سپس خود را که مورد هجوم مرگ واقع شده و به آن سبب به کمال آنچه خداوند از خوبیهاى جاودانه برایش مهیا کرده رسیده ، تشبیه به تشنه‏اى کرده است که وارد آب شده باشد ، زیرا همان طور که وقتى شخص بسیار تشنه‏اى پس از پیمودن راهها در طلب آب به آن وارد شود تمام سختیهاى عطش تشنگى و رنج راه برایش آسان مى‏ شود ، او نیز با فرا رسیدن مرگ آن چنان با نعمتهاى جاوید همدم و سرگرم مى‏شود که تمام ناگواریهاى دنیا و دشواریهاى پیش از مرگ برایش آسان و گوارا مى‏شود و لطیفه دیگرى نیز در این تشبیه نهفته مى‏باشد که خوبیها و نعمتها را از نظر گوارایى تشبیه به آب کرده است .

و نیز چون به خاطر ظفر یافتن به مقاصد اخروى خود ، دلش شاد و چشمش روشن مى‏شود همچنان که جوینده و طالب امرى ، هنگامى که مطلوب خود را به دست مى ‏آورد ، دلشاد و خرسند مى‏شود ، لذا حالت خود را در هنگام مرگ به چنین شخصى همانند کرده است . واضح است که خوشحالى و سرور انسان در برابر دست یافتن به مقاصد خود مختلف و متفاوت مى‏باشد زیرا خواسته‏ها از جهت ارزشمندى و نفاست یکسان نیست و چون امور آخرت و پس از مرگ مهمترین و با ارزشترین مقاصد و خواسته‏هاى انسان است پس لازم است شادى و سرور و چشم روشنى که در نتیجه وصول به آن براى انسان حاصل مى‏شود کاملترین شادیها و عالیترین بهجتها باشد . آنگاه از آیه شریفه قرآن استفاده فرموده و به این مطلب اشاره کرده است که آنچه از خوبیها که آدمى در دنیا مى‏خواهد ، تنها نزد خداوند پیدا مى‏شود که او براى دوستان نیکوکارش از هر خواسته ‏اى که طلب مى‏کنند بهتر است . توفیق از خداوند است .

______________________________

[ ۱ ] سوره نور ( ۲۴ ) قسمتى از آیه ( ۲۲ ) یعنى : آیا دوست ندارید خداوند شما را بیامرزد ؟

[ ۲ ]سوره آل عمران ( ۳ ) آخر آیه ( ۱۹۷ ) یعنى : و آنچه نزد خداست براى نیکان بهتر است .

 

بازدیدها: ۷

نامه ۲۱ ترجمه شرح ابن میثم بحرانی

۲۱ نامه دیگر حضرت که به زیاد بن ابیه مرقوم فرموده است :

فَدَعِ اَلْإِسْرَافَ مُقْتَصِداً وَ اُذْکُرْ فِی اَلْیَوْمِ غَداً وَ أَمْسِکْ مِنَ اَلْمَالِ بِقَدْرِ ضَرُورَتِکَ وَ قَدِّمِ اَلْفَضْلَ لِیَوْمِ حَاجَتِکَ أَ تَرْجُو أَنْ یُعْطِیَکَ اَللَّهُ أَجْرَ اَلْمُتَوَاضِعِینَ وَ أَنْتَ عِنْدَهُ مِنَ اَلْمُتَکَبِّرِینَ وَ تَطْمَعُ وَ أَنْتَ مُتَمَرِّغٌ فِی اَلنَّعِیمِ تَمْنَعُهُ اَلضَّعِیفَ وَ اَلْأَرْمَلَهَ أَنْ یُوجِبَ لَکَ ثَوَابَ اَلْمُتَصَدِّقِینَ وَ إِنَّمَا اَلْمَرْءُ مَجْزِیٌّ بِمَا أَسْلَفَ وَ قَادِمٌ عَلَى مَا قَدَّمَ وَ اَلسَّلاَمُ

لغات

تمرّغ : غلتیدن ، زیر و رو شدن

ترجمه

« اسرافکارى را کنار بگذار و میانه‏روى را پیشه کن ، امروز به یاد فردایت باش ، و به اندازه ضرورت زندگى نگهدار ، و زیادى آن را براى روز نیازت پیش فرست ، آیا امیدوارى که خداوند ، پاداش فروتنان را به تو دهد ، در حالى که تو نزد او از متکبران مى‏باشى و آیا طمع دارى که پاداش صدقه دهندگان را به تو دهد ،در حالى که تو در عیش و خوشگذرانى فرو رفته ، ناتوان و بیچاره و بیوه‏زن و درویش را از آن بهره نمى‏دهى ؟ و همانا که انسان به آنچه کرده است پاداش یابد ،و به سوى آنچه پیش فرستاده روى آورد . و السلام . »

شرح

امام ( ع ) در این نامه چند دستور به زیاد بن ابیه مى‏دهد :

۱ نخست او را به ترک اسراف امر مى‏کند که به معناى زیاده‏روى و نقطه مقابل تفریط است که آن نیز از کارهاى ناپسند مى‏باشد ، و لازمه این دستور ، امر به اقتصاد و میانه‏روى در امور مى‏باشد که از فضایل و کارهاى پسندیده است .

۲ امروز به یاد فرداى قیامت و روز آخرت باشد ، و این عمل ، نفس را سرکوب مى‏کند و او را از پرداختن کامل به دنیا و اشتغال به آن باز مى‏دارد .

۳ از مال و ثروت دنیا به اندازه نیازمندى در زندگى ، بردارد و این دستور اشاره به آن است که در اندوختن مال دنیا و نگهدارى آن میانه‏رو باشد .

۴ تعداد زاید از ثروت دنیا را براى روز شدت نیازمندیش که آخرت و پس از مرگ است ، به پیش بفرستد ، و این دستور اشاره به انفاق مال در راه خدا مى‏باشد ، زیرا هر خردمندى مى‏داند که صرف کردن مال زاید بر احتیاج دنیوى ،در راه خدا و جلو فرستادن آن براى روز شدت نیازمندى ، از مصلحتهاى بسیار مهّم است .

امام ( ع ) پس از چهار دستور فوق ، زیاد را مورد خطاب قرار داده و به طریق استفهام انکارى از او مى‏پرسد که چگونه از خداوند امید به پاداش اهل تواضع دارد و حال آن که او ، از متکبران است ؟ .

این سؤال انکارى اشاره به آن است که اجر و پاداش در مقابل انجام دادن عمل نیک و اتصاف به آن ، نصیب انسان مى‏شود ، نه در انجام دادن کارهاى خلاف و ضد فضیلت ، پس براى نایل شدن به ثواب و پاداش اهل تواضع ، تخلّق به آن صفت ارزشمند لازم است و آن هم حاصل نمى‏شود مگر پس از فرود آمدن از قله‏ هاى بلند تکبر و خودخواهى و همچنین با استفهام انکارى دیگر از او پرسیده است که با چه دلیل طمع ثواب صدقه دهندگان را دارد ، با این که پیوسته در طلب جمع مال و خوشگذرانى است و حق ضعفا و یتیمان و بیوه زنان را از آن منع مى‏کند ؟ و این استفهام انکارى به منظور از بین بردن طمع او در ثواب نیکوکاران و مؤدیان حقوق مستحقان مى‏باشد زیرا پاداش هر عمل نیکى از لوازم خود آن عمل و به اندازه آن است و این است معناى سخن امام ( ع ) که فرمود : انما المرء مجزّى بما اسلف و قادم على ما قدّم که ترجمه آن گذشت و این عبارت از نیکوترین سخنان است و بسیار کوبنده مى‏باشد .

 

بازدیدها: ۲