۲۸ و من کتاب له ع إلى معاویه جوابا
و هو من محاسن الکتب- : أَمَّا بَعْدُ فَقَدْ أَتَانِی کِتَابُکَ- تَذْکُرُ فِیهِ اصْطِفَاءَ اللَّهِ مُحَمَّداً ص لِدِینِهِ- وَ تَأْیِیدَهُ إِیَّاهُ لِمَنْ أَیَّدَهُ مِنْ أَصْحَابِهِ- فَلَقَدْ خَبَّأَ لَنَا الدَّهْرُ مِنْکَ عَجَباً- إِذْ طَفِقْتَ تُخْبِرُنَا بِبَلَاءِ اللَّهِ تَعَالَى عِنْدَنَا- وَ نِعْمَتِهِ عَلَیْنَا فِی نَبِیِّنَا- فَکُنْتَ فِی ذَلِکَ کَنَاقِلِ التَّمْرِ إِلَى هَجَرَ- أَوْ دَاعِی مُسَدِّدِهِ إِلَى النِّضَالِ- وَ زَعَمْتَ أَنَّ أَفْضَلَ النَّاسِ فِی الْإِسْلَامِ فُلَانٌ وَ فُلَانٌ- فَذَکَرْتَ أَمْراً إِنْ تَمَّ اعْتَزَلَکَ کُلُّهُ- وَ إِنْ نَقَصَ لَمْ یَلْحَقْکَ ثَلْمُهُ- وَ مَا أَنْتَ وَ الْفَاضِلَ وَ الْمَفْضُولَ وَ السَّائِسَ وَ الْمَسُوسَ- وَ مَا لِلطُّلَقَاءِ وَ أَبْنَاءِ الطُّلَقَاءِ- وَ التَّمْیِیزَ بَیْنَ الْمُهَاجِرِینَ الْأَوَّلِینَ- وَ تَرْتِیبَ دَرَجَاتِهِمْ وَ تَعْرِیفَ طَبَقَاتِهِمْ- هَیْهَاتَ لَقَدْ حَنَّ قِدْحٌ لَیْسَ مِنْهَا- وَ طَفِقَ یَحْکُمُ فِیهَا مَنْ عَلَیْهِ الْحُکْمُ لَهَا- أَ لَا تَرْبَعُ أَیُّهَا الْإِنْسَانُ عَلَى ظَلْعِکَ- وَ تَعْرِفُ قُصُورَ ذَرْعِکَ- وَ تَتَأَخَّرُ حَیْثُ أَخَّرَکَ الْقَدَرُ- فَمَا عَلَیْکَ غَلَبَهُ الْمَغْلُوبِ وَ لَا ظَفَرُ الظَّافِرِ- فَإِنَّکَ لَذَهَّابٌ فِی التِّیهِ رَوَّاغٌ عَنِ الْقَصْدِ- أَ لَا تَرَى غَیْرَ مُخْبِرٍ لَکَ- وَ لَکِنْ بِنِعْمَهِ اللَّهِ أُحَدِّثُ- أَنَّ قَوْماً اسْتُشْهِدُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ تَعَالَى مِنَ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ- وَ لِکُلٍّ فَضْلٌ- حَتَّى إِذَا اسْتُشْهِدَ شَهِیدُنَا قِیلَ سَیِّدُ الشُّهَدَاءِ- وَ خَصَّهُ رَسُولُ اللَّهِ ص بِسَبْعِینَ تَکْبِیرَهً عِنْدَ صَلَاتِهِ عَلَیْهِ-أَ وَ لَا تَرَى أَنَّ قَوْماً قُطِّعَتْ أَیْدِیهِمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ- وَ لِکُلٍّ فَضْلٌ- حَتَّى إِذَا فُعِلَ بِوَاحِدِنَا مَا فُعِلَ بِوَاحِدِهِمْ- قِیلَ الطَّیَّارُ فِی الْجَنَّهِ وَ ذُو الْجَنَاحَیْنِ- وَ لَوْ لَا مَا نَهَى اللَّهُ عَنْهُ مِنْ تَزْکِیَهِ الْمَرْءِ نَفْسَهُ- لَذَکَرَ ذَاکِرٌ فَضَائِلَ جَمَّهً تَعْرِفُهَا قُلُوبُ الْمُؤْمِنِینَ- وَ لَا تَمُجُّهَا آذَانُ السَّامِعِینَ- فَدَعْ عَنْکَ مَنْ مَالَتْ بِهِ الرَّمِیَّهُ- فَإِنَّا صَنَائِعُ رَبِّنَا وَ النَّاسُ بَعْدُ صَنَائِعُ لَنَا- لَمْ یَمْنَعْنَا قَدِیمُ عِزِّنَا- وَ لَا عَادِیُّ طَوْلِنَا عَلَى قَوْمِکَ أَنْ خَلَطْنَاکُمْ بِأَنْفُسِنَا- فَنَکَحْنَا وَ أَنْکَحْنَا- فِعْلَ الْأَکْفَاءِ وَ لَسْتُمْ هُنَاکَ- وَ أَنَّى یَکُونُ ذَلِکَ کَذَلِکَ وَ مِنَّا النَّبِیُّ وَ مِنْکُمُ الْمُکَذِّبُ- وَ مِنَّا أَسَدُ اللَّهِ وَ مِنْکُمْ أَسَدُ الْأَحْلَافِ- وَ مِنَّا سَیِّدَا شَبَابِ أَهْلِ الْجَنَّهِ وَ مِنْکُمْ صِبْیَهُ النَّارِ- وَ مِنَّا خَیْرُ نِسَاءِ الْعَالَمِینَ وَ مِنْکُمْ حَمَّالَهُ الْحَطَبِ- فِی کَثِیرٍ مِمَّا لَنَا وَ عَلَیْکُمْ- فَإِسْلَامُنَا مَا قَدْ سُمِعَ وَ جَاهِلِیَّتُنَا لَا تُدْفَعُ- وَ کِتَابُ اللَّهِ یَجْمَعُ لَنَا مَا شَذَّ عَنَّا- وَ هُوَ قَوْلُهُ سُبْحَانَهُ وَ تَعَالَى- وَ أُولُوا الْأَرْحامِ بَعْضُهُمْ أَوْلى بِبَعْضٍ فِی کِتابِ اللَّهِ- وَ قَوْلُهُ تَعَالَى إِنَّ أَوْلَى النَّاسِ بِإِبْراهِیمَ لَلَّذِینَ اتَّبَعُوهُ- وَ هذَا النَّبِیُّ وَ الَّذِینَ آمَنُوا- وَ اللَّهُ وَلِیُّ الْمُؤْمِنِینَ- فَنَحْنُ مَرَّهً أَوْلَى بِالْقَرَابَهِ وَ تَارَهً أَوْلَى بِالطَّاعَهِ- وَ لَمَّا احْتَجَّ الْمُهَاجِرُونَ عَلَى الْأَنْصَارِ- یَوْمَ السَّقِیفَهِ بِرَسُولِ اللَّهِ ص فَلَجُوا عَلَیْهِمْ- فَإِنْ یَکُنِ الْفَلَجُ بِهِ فَالْحَقُّ لَنَا دُونَکُمْ- وَ إِنْ یَکُنْ بِغَیْرِهِ فَالْأَنْصَارُ عَلَى دَعْوَاهُمْ- وَ زَعَمْتَ أَنِّی لِکُلِّ الْخُلَفَاءِ حَسَدْتُ وَ عَلَى کُلِّهِمْ بَغَیْتُ- فَإِنْ یَکُنْ ذَلِکَ کَذَلِکَ فَلَیْسَتِ الْجِنَایَهُ عَلَیْکَ- فَیَکُونَ الْعُذْرُ إِلَیْکَ-وَ تِلْکَ شَکَاهٌ ظَاهِرٌ عَنْکَ عَارُهَا- وَ قُلْتَ إِنِّی کُنْتُ أُقَادُ- کَمَا یُقَادُ الْجَمَلُ الْمَخْشُوشُ حَتَّى أُبَایِعَ- وَ لَعَمْرُ اللَّهِ لَقَدْ أَرَدْتَ أَنْ تَذُمَّ فَمَدَحْتَ- وَ أَنْ تَفْضَحَ فَافْتَضَحْتَ- وَ مَا عَلَى الْمُسْلِمِ مِنْ غَضَاضَهٍ فِی أَنْ یَکُونَ مَظْلُوماً- مَا لَمْ یَکُنْ شَاکّاً فِی دِینِهِ وَ لَا مُرْتَاباً بِیَقِینِهِ- وَ هَذِهِ حُجَّتِی إِلَى غَیْرِکَ قَصْدُهَا- وَ لَکِنِّی أَطْلَقْتُ لَکَ مِنْهَا بِقَدْرِ مَا سَنَحَ مِنْ ذِکْرِهَا- ثُمَّ ذَکَرْتَ مَا کَانَ مِنْ أَمْرِی وَ أَمْرِ عُثْمَانَ- فَلَکَ أَنْ تُجَابَ عَنْ هَذِهِ لِرَحِمِکَ مِنْهُ- فَأَیُّنَا کَانَ أَعْدَى لَهُ وَ أَهْدَى إِلَى مَقَاتِلِهِ أَ مَنْ بَذَلَ لَهُ نُصْرَتَهُ فَاسْتَقْعَدَهُ وَ اسْتَکَفَّهُ- أَمَّنِ اسْتَنْصَرَهُ فَتَرَاخَى عَنْهُ وَ بَثَّ الْمَنُونَ إِلَیْهِ- حَتَّى أَتَى قَدَرُهُ عَلَیْهِ- کَلَّا وَ اللَّهِ لَقَدْ یَعْلَمُ اللَّهُ الْمُعَوِّقِینَ مِنْکُمْ- وَ الْقَائِلِینَ لِإِخْوَانِهِمْ هَلُمَّ إِلَیْنَا- وَ لَا یَأْتُونَ الْبَأْسَ إِلَّا قَلِیلًا- . وَ مَا کُنْتُ لِأَعْتَذِرَ مِنْ أَنِّی کُنْتُ أَنْقِمُ عَلَیْهِ أَحْدَاثاً- فَإِنْ کَانَ الذَّنْبُ إِلَیْهِ إِرْشَادِی وَ هِدَایَتِی لَهُ- فَرُبَّ مَلُومٍ لَا ذَنْبَ لَهُ-
وَ قَدْ یَسْتَفِیدُ الظِّنَّهَ الْمُتَنَصِّحُ- وَ مَا أَرَدْتُ إِلَّا الْإِصْلَاحَ مَا اسْتَطَعْتُ- وَ مَا تَوْفِیقِی إِلَّا بِاللَّهِ عَلَیْهِ تَوَکَّلْتُ وَ إِلَیْهِ أُنِیْبُ- وَ ذَکَرْتَ أَنَّهُ لَیْسَ لِی وَ لِأَصْحَابِی عِنْدَکَ إِلَّا السَّیْفُ- فَلَقَدْ أَضْحَکْتَ بَعْدَ اسْتِعْبَارٍ- مَتَى أَلْفَیْتَ بَنِی عَبْدِ الْمُطَّلِبِ عَنِ الْأَعْدَاءِ نَاکِلِینَ- وَ بِالسَّیْفِ مُخَوَّفِینَ-
فَلَبِّثْ قَلِیلًا یَلْحَقِ الْهَیْجَا حَمَلْ
– فَسَیَطْلُبُکَ مَنْ تَطْلُبُ- وَ یَقْرُبُ مِنْکَ مَا تَسْتَبْعِدُ- وَ أَنَا مُرْقِلٌ نَحْوَکَ فِی جَحْفَلٍ مِنَ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأَنْصَارِ- وَ التَّابِعِینَ لَهُمْ بِإِحْسَانٍ- شَدِیدٍ زِحَامُهُمْ سَاطِعٍ قَتَامُهُمْ- مُتَسَرْبِلِینَ سَرَابِیلَ الْمَوْتِ- أَحَبُّ اللِّقَاءِ إِلَیْهِمْ لِقَاءُ رَبِّهِمْ- وَ قَدْ صَحِبَتْهُمْ ذُرِّیَّهٌ بَدْرِیَّهٌ وَ سُیُوفٌ هَاشِمِیَّهٌ- قَدْ عَرَفْتَ مَوَاقِعَ نِصَالِهَا- فِی أَخِیکَ وَ خَالِکَ وَ جَدِّکَ وَ أَهْلِکَ- وَ مَا هِیَ مِنَ الظَّالِمِینَ بِبَعِیدٍ
مطابق نامه۲۸ نسخه صبحی صالح
شرح وترجمه فارسی
(۲۸) از نامه اى از آن حضرت در پاسخ معاویه ، و این نامه از نیکوترین نامه هاست
در این نامه که با عبارت اما بعد فقد اتانى کتابک تذکر فیه اصطفاء الله محمدا صلى الله علیه و آله لدینه (اما بعد، نامه ات به من رسید که در آن برگزیدن خداوند محمد صلى الله علیه و آله را براى دین خود یاد آور شده بودى ) آغاز مى شود و ضمن آن على علیه السلام مرقوم داشته است : و چنین پنداشته اى که برترین مردم در اسلام فلان است و فلان ، و سخنى گفته اى که اگر هم درست باشد ترا از آن بهره اى نیست و اگر نا درست باشد ترا از آن زبانى نیست . ترا با برتر و فروتر و سالار و رعیت چه کار. وانگهى آزاد شدگان و فرزندان آزاد شدگان را چه رسد که میان مهاجران نخستین و ترتیب درجه ایشان فرق نهند.
(ابن ابى الحدید پیش از شروع این نامه موضوع گفتگوى خود را با نقیب ابوجعفر یحیى بن ابى زید آورده است که داراى نکاتى ارزنده است . او مى گوید:) از نقیب ابو جعفر سوالى کردم و گفتم : من این پاسخ على علیه السلام را منطبق بر همان نامه مى دانم که معاویه آن را با ابومسلم خولانى براى او فرستاده است ، و اگر این همان جواب باشد، بنابر این ، جوابى را که سیره نویسان نقل کرده اند و نصر بن مزاحم آن را در کتاب صفین آورده است نمى توان صحیح دانست ، و اگر همان که آنان آورده اند صحیح باشد در این صورت این یکى نمى تواند پاسخ آن باشد. گفت : چنین نیست که هر دو ثابت و روایت شده است و هر دو کلام امیر المومنین علیه السلام و الفاظ همان حضرت است و به من گفت : بنویسم و من گفتار نقیب را که چنین گفت نوشتم .
نقیب ، که خدایش رحمت کناد، گفت : معاویه همواره بر على عیب مى گرفت و مى گفته که ابوبکر و عمر با او چگونه رفتار کرده اند و حق او را به زور گرفته اند و این موضوع را با حیله گرى و به عمد در نامه هاى خود مى نوشت و در پیامهاى خود مى گنجاند تا بتواند آنچه را در سینه على علیه السلام نهفته است بر زبان و قلم او آورد و همینکه على علیه السلام آن را نوشت و بر زبان آورد از آن براى تحریک مردم شام دلیل آورد و به پندار یاوه خود این موضوع را هم بر گناهان على در نظر شامیان بیفزاید. تهمتى که شامیان به على علیه السلام مى زدند این بود که او عثمان را کشته است یا مردم را براى کشتن او تحریک کرده است .
و طلحه و زبیر را هم کشته و عایشه را به اسیرى گرفته است و خونهاى مردم بصره را ریخته است ، و فقط یک اتهام و خصلت دیگر باقى مانده بود و آن این بود که در نظر ایشان ثابت شود که على علیه السلام از ابوبکر و عمر هم تبرى مى جوید و آن دو را به ستم و مخالفت با فرمان رسول خدا در موضوع خلافت نسبت مى دهد و اینکه آن دو با زور و ستم بر خلافت دست یازیده اند و حق او را غصب کرده اند. بدیهى است که چنین اتهامى بهانه بزرگى بود که نه تنها مردم شام را بر او تباه مى کرد بلکه عراقیان را هم که یاران و لشکریان و خواص او بودند بر او مى شوراند، زیرا عراقیان هم به امامت شیخین – ابوبکر و عمر – اعتقاد داشتند مگر گروهى اندک از خواص شیعه .
معاویه نامه اى را که همراه ابو مسلم خولانى فرستاد بدین منظور فرستاده بود که على را خشمگین سازد و به خیال خودش او را وادار کند که در پاسخ این جمله او که نوشته بود ابوبکر افضل مسلمانان است ، چیزى بنویسد که متضمن طعن و سرزنشى بر ابوبکر باشد، ولى پاسخ على علیه السلام غیر واضح بود و در آن هیچ گونه تصریحى به ستم و جور ابوبکر و عمر نبود و تصریحى هم به برائت آنان نداشت ، گاهى بر آن دو بخشیدم . بدین جهت بود که عمرو بن عاص به معاویه پیشنهاد کرد نامه دیگرى براى على علیه السلام بنویسد که نظیر همان نامه نخست باشد تا ضمن تحقیر على ، او را تحریک کند و خشم او را وادار به نوشتن سخنى کند که آن دو به آن استناد کنند و مذهب و عقیده اش را درباره ابوبکر و عمر زشت نشان دهند.
عمروعاص به معاویه گفت : على مردى است متکبر و لاف زننده و از تقریظ و تمجیدى که از ابوبکر و عمر انجام دهى ، به ستوه مى آید – و چیزى مى نویسد – بنابر این ، تو نامه بنویس . معاویه نامه اى نوشت و آن را همراه ابو امامه باهلى که از اصحاب پیامبر صلى الله علیه و آله بود براى على علیه السلام فرستاد و پیش از آن تصمیم داشت که آن را همراه ابوالدار داء بفرستد و نامه معاویه به على علیه السلام چنین بود:
از بنده خدا معاویه بن ابى سفیان به على بن ابى طالب
اما بعد، همانا خداوند متعال و بزرگوار محمد صلى الله علیه و آله را براى رسالت خویش برگزید و او را به وحى خویش و ابلاغ شریعت خود مخصوص فرمود و وسیله او از کورى نجات داد و از گمراهى هدایت فرمود و سپس او را ستوده و پسندیده به پیشگاه خویش فرا گرفت … (تا آنجا که مى نویسد) همانا بر ابوبکر رشکبردى و بر خود پیچیدى و آهنگ تباه کردن کار او کردى ، در خانه خود نشستى و گروهى از مردم را گمراه ساختى تا در بیعت کردن با او تاخیر کنند. آنگاه خلافت عمر را هم ناخوش داشتى و بر او رشک بردى و مدت حکومتش را طولانى شمردى و از کشته شدنش شاد شدى و در سوگ او شادى خود آشکار کردى و براى کشتن پسرش که قاتل پدر خود را کشته بود چاره اندیشى کردى .
رشک تو بر پسر عمویت عثمان از همگان بیشتر بود، زشتیهاى او را منتشر ساختى و کارهاى پسندیده اش را پوشیده بداشتى و نخست در فقه و سپس در دین و روش او طعنه زدى ، آنگاه عقل او را سست شمردى و اصحاب و شیعیان سفله خود را بر او شوراندى تا آنجا که او را با اطلاع و در حضور تو کشتن و با دست و زبان خود او را یارى ندادى . و هیچ یک از آن خلفا باقى نماند مگر اینکه بر او ستم کردى و از بیعت با او خود دارى و درنگ کردى تا آنکه با بندهاى ستم و زور به سوى او برده شدى ، همان گونه که شتر بینى مهار شده را مى کشند…
نقیب ابو جعفر گفت : و چون این نامه همراه ابوامامه باهلى به على علیه السلام رسید با او هم همان گونه گفتگو فرمود که با ابومسلم خولانى و همراه او این پاسخ را براى معاویه نوشت – یعنى همین نامه شماره ۲۸ را.
نقیب گفت : عبارت همچون شتر یا جانور نر بینى مهار شده در این نامه بوده است نه در نامه اى که همراه ابومسلم خولانى بوده است و در آن عبارت دیگرى است که چنین است بر خلفا رشک بردى و ستم ورزیدى . این را از نیم نگاه تو و سخن زشت و آههاى سرد تو و درنگ تو از بیعت با خلفا دانستیم .
نقیب گفت : بسیارى از مردم این دو نامه را از یکدیگر نمى شناسید و مشهور در نظرشان همان نامه ابومسلم خولانى است . ولى این الفاظ را هم در همان نامه افزوده اند و حال آنکه صحیح آن همان چیزى است که گفته شد یعنى در نامه اى است که ابو امامه آن را آورده است . مگر نمى بینى که على علیه السلام در این نامه به آن پاسخ داده است . بدیهى است اگر چنین چیزى در نامه ابومسلم مى بود آنجا پاسخ مى داد.سخن ابوجعفر نقیب به پایان رسید.
(ابن ابى الحدید سپس به شرح الفاظ و ترکیبات این نامه پرداخته است و امثال و کنایات را روشن ساخته است و آنگاه مباحث زیر را که خالى از جنبه هاى تاریخى و اجتماعى نیست آورده است .)
ازدواجهاى میان بنى هاشم عبد شمس
سزاوار است که اینجا ازدواجهاى میان بنى هاشم و بنى عبدشمس را یاد آور شویم .پیامبر صلى الله علیه و آله دو دختر خود رقیه و ام کلثوم را به همسرى عثمان بن عفان بن ابى العاص در آورد و دخترش زینب را در دوره جاهلى به همسرى ابوالعاص بن ربیع بن عبدالعزى بن عبدشمس در آورد. ابولهب بن عبدالمطلب ، ام جمیل دختر حرب بن امیه را در دوره جاهلى به زنى گرفت ، و پیامبر صلى الله علیه و آله ام حبیبه دختر ابوسفیان بن حرب را به همسرى خود در آورد، و عبدالله بن عمرو بن عثمان فاطمه دختر حسین بن على علیه السلام را به همسرى گرفت .
شیخ ما ابوعثمان از قول اسحاق بن عیسى بن على بن عبدالله بن عباس نقل مى کند که مى گفته است به ابو جعفر منصور دوانیقى گفتم : اکفاء ما براى ازدواج کردن چه کسانى هستند؟ گفت : دشمنان ما. پرسیدم : آنان کیستند؟ گفت : بنى امیه .
اسحاق بن سلیمان بن على مى گوید: به عباس بن محمد گفتم اگر دختران قبیله ما بسیار و پسران ما اندک شوند و از بى شوهر ماندن دختران بیمناک شویم آنان را به کدام یک از قبیله هاى قریش بدهیم ، او براى من این بیت را خواند:
خاندان عبد شمس همچون خاندان هاشم اند وانگهى برادران پدر و مادرى هستند.دانستم چه چیز را اراده کرده است و سکوت کردم .
ابوب بن جعفر بن سلیمان مى گوید از هارون الرشید در این باره پرسیدم ، گفت : پیامبر صلى الله علیه و آله به افراد خاندان بنى عبد شمس دختر داد و رعایت اصول دامادى ایشان را مى ستود و مى فرمود: در مورد داماد خود نکوهیده نیستیم و دامادى ابوالعاص بن ربیع را نکوهیده نمى داریم .
شیخ ما ابوعثمان مى گوید: چون دو دختر پیامبر که یکى پس از دیگرى همسر عثمان بودند در گذشتند پیامبر صلى الله علیه و آله به اصحاب خود فرمود: چرا عثمان را منتظر مى دارید مگر پدرى که دخترى بى شوهر یا برادرى که خواهرى بى شوهر داشته باشد میان شما نیستند؟ من دو دختر خود را به همسرى او در آورد و اگر دختر سومى هم مى داشتم ، همان کار را مى کردم . گوید، عثمان بن عفان به همین سبب به ذوالنورین ملقب شد.
على علیه السلام سپس خطاب به معاویه نوشته است ، چگونه شرف شما مى تواند چون شرف ما باشد، در حالى که پیامبر صلى الله علیه و آله از ماست و تکذیب کننده ، یعنى ابوسفیان بن حرب ، از شماست که دشمن رسول خدا و تکذیب کننده آن حضرت و جمع کننده لشکر براى جنگ با او بوده است . این سه تن که در قبال یکدیگر بوده اند، یعنى پیامبر صلى الله علیه و آله در قبال ابوسفیان و على علیه السلام در قبال معاویه و حسین علیه السلام در قبال یزید، میانشان دشمنى همیشگى و پایدار بوده است ، و اینکه على علیه السلام فرموده است : اسدالله از ماست یعنى حمزه و اسدالاحلاف از شماست ، یعنى عتبه بن ربیعه و شرح این موضوع ضمن جنگ بدر داده شد.
قطب راوندى گفته است : منظور از مکذب یعنى هر کس از قریش که با پیامبر صلى الله علیه و آله ستیز و او را تکذیب کند و مقصود از اسدالا حلاف یعنى اسد بن عبدالعزى و افزوده است این بدان سبب است که خاندان اسد بن عبدالعزى یکى از خاندانهایى بودند که در حلف المطیبین شرکت داشتند و آن خاندانها، خاندان اسد بن عبدالعزى و خاندان عبد مناف و خاندان تمیم و خاندان زهره و خاندان حارث بن فهر بودند، و این سخنى شگفت است که قطب راوندى توجه نکرده است که لازم بوده است على علیه السلام در قبال پیامبر صلى الله علیه و آله شخص تکذیب کننده اى از بنى عبد شمس را قرار دهد، و بدون دقت گفته است مکذب هر کس از قریش است که با ستیز پیامبر را تکذیب کند و حال آنکه چنان نیست که در قبال هر تکذیب کننده از قریش معاویه سرزنش شود.
راوندى گفته است : منظور از اسدالاحلاف ، اسد بن عبدالعزى است و این مایه نکوهش معاویه نیست ، وانگهى خاندان عبد مناف هم در آن پیمان – حلف المطیبین – بوده اند و على و معاویه هر دو از خاندان عبد مناف اند، ولى راوندى با عرضه داشتن مطالبى که نمى داند بر خود ستم روا مى دارد.
منظور از این سخن على علیه السلام که فرموده است : و دو سرور جوانان بهشت از ما هستند یعنى حسن و حسین ، علیهما السلام ، و اینکه فرموده است : و کودکان آتش از شمااند، مقصود همان سخن پیامبر صلى الله علیه و آله هنگام اعدام کردن عقبه بن ابى معیط در جنگ بدر است . عقبه بن ابى معیط براى جلب عطوفت پیامبر گفت : اى محمد چه کسى براى کودکان من خواهد بود؟ و پیامبر فرمود: آتش . عقبه از خاندان عبد شمس است و چون راوندى ندانسته است که مراد از این سخن چیست ، گفته است کودکان آتش یعنى فرزندان کوچک مروان بن حکم که به هنگام بلوغ کافر و دوزخى شدند و هنگامى که پیامبر صلى الله علیه و آله این سخن را فرمود آنان کوچک بودند و سپس بزرگ شدند و کفر را برگزیدند.
شبهه اى نیست که راوندى پیش از خود هر گونه که مى خواهد سخن مى گوید: و اینکه على علیه السلام فرموده است : بهترین زنان جهانیان از ماست یعنى فاطمه ، علیها السلام ، که پیامبر صلى الله علیه و آله در این مورد نص صریح فرموده است و هیچ خلافى در آن نیست . و اینکه فرموده است : حماله الحطب از شماست یعنى ام جمیل دختر حرب بن امیه همسر ابولهب که در مورد او نص قرآنى وارد شده است .
و سپس مى فرماید: به ضمیمه موارد بسیار دیگر که به سود ما و زیان شماست یعنى اگر بخواهم مى توانم بسیارى از این موارد را بگویم ولى به همین مقدار که گفتم بسنده مى کنم .
(ابن ابى الحدید سپس مبحث مفصل زیرا را آورده است که به ترجمه مطالب تاریخى و نمونه هایى از شعرها مى پردازیم .)
فضل بنى هاشم بر بنى عبد شمس
سزاوار است اینجا فضل بنى هاشم بر بنى عبد شمس را در دوره جاهلى بیان کنیم. برخى از فضایل و امتیازات ایشان در اسلام هم بیان مىشود. استقصاى فضایل ایشان برون از حد شمار است و بدیهى است که انکارش ممکن نیست، چه فضیلتى بالاتر از آن که تمام اسلام یعنى محمد، صلى اللّه علیه و آله، و آن حضرت هاشمى است. ضمن همین مبحث آنچه را هم که بنى امیه براى فضیلت خود حجت آوردهاند بیان مىکنیم و مىگوییم شیخ ما ابو عثمان مىگوید، شریفترین مناصب و خصال قریش در جاهلیت لواء و نداوت و سقایت و رفادت و سرپرستى زمزم و پرده دارى بوده است و این مناصب در دوره جاهلى از خاندانهاى بنى هاشم و عبد الدار و عبد العزى بوده است و بنى عبد شمس را در آن بهرهاى نبوده است.
جاحظ مىگوید: با در نظر گرفتن این موضوع که شرف عمده این مناصب در اسلام هم به بنى هاشم اختصاص یافته است، زیرا این پیامبر (ص) بود که چون مکه را فتح فرمود و کلید کعبه در دست او قرار گرفت و آن را به عثمان بن طلحه عنایت کرد، بنابراین شرف آن به کسى برمىگردد که کلید را صاحب شده است نه به کسى که بعد کلید را به او دادهاند. همچنین لواء را پیامبر (ص) به مصعب بن عمیر داد، بنابراین آن کسى که مصعب لواء را از دست او دریافت کرده است به شرف و مجد سزاوارتر است و شرف رسول خدا موجب مزید شرف خاندان او، یعنى بنى هاشم، است.
گوید: محمد بن عیسى مخزومى امیر یمن بود، ابىّ بن مدلج او را هجو کرد و ضمن آن چنین گفت: همانا نبوت و خلافت و سقایت و مشورت در خاندان دیگرى غیر از شماست.» گوید: شاعرى از فرزند زادگان کریز بن حبیب بن عبد شمس که در خدمت محمد بن عیسى بود و از جانب او ابن مدلج را هجو گفت و او هم ضمن آن چنین سروده است:… چیزى جز تکبر و کینهتوزى نسبت به پیامبر و شهیدان میان شما نیست، برخى از شما تقلید کننده لرزان و برخى تبعید شده و برخى کشتهاى هستند که اهل آسمان لعنتش مىکنند، براى ایشان سرپرستى زمزم و هبوط جبریل و مجد سقایت رخشان است.
شیخ ما ابو عثمان مىگوید: منظور از شهیدان على و حمزه و جعفر است و منظور از تقلید کننده لرزان حکم بن ابى العاص است که از راه رفتن پیامبر (ص) تقلید مى کرد.
روزى پیامبر برگشت و او را در آن حال دید و بر او نفرین فرمود و عقوبت خداوند او را چنان فرو گرفت که تا آخر عمر مىلرزید. تبعید شدگان هم دو تن هستند حکم بن ابى العاص و معاویه بن مغیره بن ابى العاص که یکى پدر بزرگ پدرى عبد الملک بن مروان و دیگرى پدر بزرگ مادرى اوست. پیامبر (ص) معاویه بن مغیره را از مدینه تبعید فرمود و به او سه روز مهلت داد، ولى خداوند او را سرگردان کرد و همچنان سرگردان باقى ماند تا آنکه پیامبر (ص) على (ع) و عمار بن یاسر را از پى او گسیل فرمود و آن دو او را کشتند.
کشته شدگان بسیارند چون شیبه و عتبه پسران ربیعه و ولید بن عتبه و حنظله بن ابى سفیان و عقبه بن ابى معیط و عاص بن سعید ابن امیه و معاویه بن مغیره و کسان دیگر.
ابو عثمان مىگوید: نام اصلى هاشم عمرو بوده است و هاشم لقب اوست و به او قمر هم مىگفتهاند. مطرود خزاعى در این باره چنین سروده است: مدعى را به سوى ماه درخشان روان و کسى که در قحط سال به آنان از کوهان شتران خوراک مىدهد، فرا خواندم.
مطرود این بیت را به این مناسبت سرود که میان او و یکى از افراد قریش بگو مگویى پیش آمد و مطرود او را براى محاکمه پیش هاشم فرا خواند.
ابن زبعرى هم ضمن ابیاتى چنین سروده است: عمرو بلند پایه و برتر براى قوم خویش نانهاى خشک را در ترید شکست و فراهم آورد و حال آنکه مردان مکه قحطى زده و لاغر بودند.
همین گونه که مىبینى ابن زبعرى در این بیت همه اهل مکه را به لاغرى و قحطى زدگى توصیف کرده است و فقط هاشم را آن کسى دانسته است که براى آنان نان را در ترید ریز کرده و شکسته است و همین لقب بر نام اصل او غلبه پیدا کرده است، آنچنان که جز با این لقب شناخته نمىشده است. حال آنکه عبد شمس را هیچ لقب پسندیدهاى نیست و کارهاى ارزندهاى انجام نداده است که در اثر آن شایسته داشتن لقبى مناسب گردد، وانگهى عبد شمس داراى پسرى نبوده است که بازوى او را بگیرد و مایه رفعت منزلت و مزید شهرتش گردد ولى هاشم داراى پسرى چون عبد المطلب است که بدون هیچ گفتگویى سالار وادى مکه و از همگان زیباتر و بخشنده تر و با کمالتر بوده است. او سالار زمزم و ساقى حاجیان و کسى است که موضوع فیل و پرندگان ابابیل را بیان داشته است، و پسر عبد شمس امیّه است که به خودى خود ارزش نداشته است و داراى لقبى نبوده است بلکه در پناه نام پسرانش از او نام برده مىشود. در حالى که عبد المطلب داراى نام و لقب شریف است و او را شیبه الحمد مى گفته اند.
مطرود خزاعى در مدح او مى گوید: «اى شیبه الحمد که روزگارش به عنوان بهترین اندوخته براى اندوخته گران او را ستوده است…» حذافه بن غانم عدوى ضمن مدح ابو لهب به پسر خود خارجه بن حذافه توصیه مى کند که خود را به بنى هاشم وابسته سازد و ضمن ابیاتى چنین سروده است:… پسران شیبه الحمد گرامى که همه کارهایش ستوده است و تاریکى شب را همچون ماه تمام روشن مى سازد… و ضمن همین ابیات از ابو لهب، یعنى عبد العزى پسر عبد المطلب، به صورت ابو عتبه نام برده است که داراى دو پسر به نامهاى عتبه و عتیبه است.
عبدى هم در دوره جاهلى هنگامى که مى خواهد درباره خود مبالغه کند مى گوید: میان مردم خاندانى چون خاندان ما نمىبینى غیر از فرزندان عبد المطلب.
شرف عبد شمس وابسته به شرف پدرش عبد مناف بن قصى و نوادگان خود یعنى فرزندان امیه است و حال آنکه شرف هاشم در خود او و به سبب پدرش عبد مناف و به سبب پسرش عبد المطلب است و این چیز روشنى است، همان گونه که آن شاعر در سخن خود توضیح داده و گفته است: همانا عبد مناف گهرى است که آن گهر را عبد المطلب آراسته است.
ابو عثمان- جاحظ- مى گوید: ما نمى گوییم عبد شمس شریف نبوده است ولى شرف درجاتى دارد، و خداوند متعال به عبد المطلب در روزگار خودش کراماتى ارزانى فرموده است و به دست او کارهایى را جارى کرده و کرامتش را چنان آشکار فرموده است که نظیر آن جز براى پیامبران مرسل صورت نگرفته است. در سخن او به ابرهه سالار فیل و بیم دادن او را به پروردگار کعبه و اینکه خداوند سخن او را محقق فرمود و فیل را از حرکت بازداشت و لشکریان ابرهه را با پرندگان ابابیل نابود و با سنگهاى سجیل همچون علف نیم خورده فرمود برهانى شگفت و کرامتى گران نهفته است و آماده سازى براى ظهور پیامبرى محمد (ص) و آغاز کرامتى است که خداوند براى او اراده فرموده است و خواسته است که این درخشش و شکوه پیش از ظهور محمد (ص) براى او باشد تا در همه آفاق شهره شود و جلال محمدى در سینه خسروان و فراعنه و ستمگران جاى گیرد و معاند را مغلوب کند و گرد نادانى را از نادان بزداید.
بنابراین، چه کسى مىتواند با مردانى که نیاکان محمد (ص) بودهاند همسنگى و همتایى کند، و بر فرض که موضوع نبوت را که خداوند در پناه آن عبد المطلب را گرامى داشته است کنار نهیم و فقط به بیان اخلاق و کردار و خویهاى پسندیده او بسنده کنیم، کمتر انسانى به پاى او مىرسد و چیزى همتاى او نخواهد بود. و اگر بخواهیم کراماتى را که خداوند متعال به عبد المطلب ارزانى داشته است از جوشیدن چشمه هاى آب از زیر سینه و زانوهاى شترش در سرزمین خشک بىگیاه و آنچه به هنگام قرعه کشى و تیر بیرون آوردن و دیگر صفات شگفت انگیز براى او رخ داده است بر شمریم امکان پذیر است، ولى دوست داریم برهان و دلیلى جز چیزهایى که در قرآن مجید موجود است و در شعر کهن جاهلى و غیر آن آمده و بر زبان خواص و عوام و راویان اخبار و بردارندگان آثار جارى است عرضه نداریم.
گوید: دیگر از چیزهایى که غیر از موضوع فیل در قرآن مجید مذکور است، این گفتار خداوند متعال است که مىفرماید: لِإِیلافِ قُرَیْشٍ (براى گرد آمدن و الفت قریش) و راویان در این موضوع اتفاق نظر دارند که نخستین کسى که این کار را براى قریش انجام داده هاشم بن عبد مناف بود و چون او درگذشت عبد شمس در آن کار جانشین او شد و چون او درگذشت نوفل که از دیگر برادران کوچکتر بود آن را بر عهده گرفت.
و چنین بود که هاشم مردى بود که بسیار به سفر و بازرگانى مى رفت، زمستان به یمن و تابستان به شام مى رفت، او سران قبایل عرب و برخى از پادشاهان یمن و شام را نظیر خاندان عباهله در یمن و یکسوم در حبشه و امیران رومى شام را شریک سود بازرگانى خود قرار داد و بخشى از سود را براى آنان قرار داد و براى ایشان شترانى همراه شتران خود مىبرد و بدین گونه زحمت سفر را از دوش آنان برمىداشت به شرط آنکه آنان هم زحمت دشمنانش را از دوش او در رفت و برگشت بردارند و این به صلاح کامل هر دو طرف بود. آن که در جاى خود اقامت کرده بود سود مىبرد و مسافر هم محفوظ بود.
بدین گونه قریش اموال خود را همراه او مى کردند و به نعمت رسیدند و از نقاط دور دست بالا و پایین حجاز خیر به آنان مىرسید و نیکو حال و داراى زندگى مرفه شدند. جاحظ مىگوید: حارث بن حنش سلمى که دایى هاشم و مطلّب و عبد شمس است موضوع ایلاف را چنین بیان کرده است: «برادرک من هاشم فقط برادر تنها نیست بلکه کسى است که ایلاف را فراهم آورده و براى کسى که نشسته است، قیام کننده است.» همچنین مى گوید: گفته شده است معنى و تفسیر این گفتار خداوند که مى فرماید: «و آنان را از خوف امان داد»، یعنى خوف این برادران که در حال غربت و دورى از وطن و همراه داشتن اموال از میان قبایل و دشمنان عبور مى کردند، و این همان تفسیرى است که ما از آن در چند سطر پیش سخن گفتیم.
برخى هم به چیز دیگرى غیر از این تفسیر کرده و گفته اند هاشم پرداخت مالیاتى را از سوى قبایل مقرر کرده بود که به او بپردازند تا آن را هزینه حمایت از مردم مکه کند که دزدان قبایل و گرگ صفتان عرب و کسانى که اهل غارت و خواهان اموال بودند، حرمتى براى حرم و ماه حرام قایل نبودند و مردم منطقه حرم از ایشان در امان نبودند، نظیر قبایل طى و خثعم و قضاعه و برخى از افراد قبیله بلحارث بن کعب، به هر حال، ایلاف، به هرگونه که بوده است، هاشم قیام کننده بر آن بوده است نه برادرانش.
ابو عثمان جاحظ مىگوید: دیگر از مسائل قابل ذکر موضوع حلف الفضول و بزرگى و شکوه آن پیمان است که شریفترین پیمان میان همه اعراب بوده است و گرامىترین قرار دادى است که عرب در تمام طول تاریخ خود پیش از اسلام بسته است و در این پیمان هم براى خاندان عبد شمس بهره و شرکتى نبوده است. پیامبر (ص) که در مورد حلف الفضول سخن مىگفته است چنین اظهار فرموده است: «من در خانه عبد الله بن جدعان شاهد پیمانى بودم که اگر در اسلام هم به چنان پیمانى فراخوانده شوم مى پذیرم» و در بزرگى و شرف این پیمان همین بس است که پیامبر (ص) در حال نوجوانى در آن شرکت کرده است. عتبه بن ربیعه هم مىگفته است اگر مردى از آنچه قوم او بر آنند بیرون آید من به حلف الفضول مى پیوندم به سبب آنچه از کمال و شرف آن مىبینم و از قدر و فضیلت آن آگاهم.
گوید: به سبب فضیلت این پیمان و فضیلت اعضاى آن به حلف الفضول موسوم شده است و آن قبایل هم فضول نامیده شدهاند. اعضاى این پیمان عبارت بودند از بنى هاشم و بنى مطلب و بنى اسد بن عبد العزى و بنى زهره و بنى تمیم بن مره که در خانه ابن جدعان در ماه حرام پیمان بستند و در حالى که بر پا و ایستاده بودند با یکدیگر دست دادند که همواره یاور مظلوم باشند و تا جهان بر جاى است براى پرداخت و گرفتن حق مظلوم قیام کنند و در مورد اموال و امور زندگى با یکدیگر مواسات و گذشت داشته باشند.
شرف ابتکار این پیمان به زبیر بن عبد المطلب و عبد الله بن جدعان برمى گردد، ابن جدعان از این جهت که آن پیمان در خانه او منعقد شد و اما زبیر از این جهت که او بود که براى انعقاد این پیمان قیام کرد و مردم را بر آن فرا خواند و تحریض کرد که و همو آن را حلف الفضول نام نهاد. و چنان بود که چون آواى آن شخص زبیدى مظلوم را شنید که بر فراز ابو قبیس رفته و بهاى کالاى خود را مطالبه مىکرد و پیش از آفتاب در حالى که قریش در انجمنهاى خود بودند، فریاد مىکشید: «آى مردان به مظلومى که در مکه از اهل و دیار خود دور است و نسبت به کالاى او ستم شده است یارى کنید…» به غیرت آمد و سوگند خورد که میان خود و خاندانهایى از قریش پیمانى منعقد کند که قوى را از ستم نسبت به ضعیف و اهل مکه را از جور نسبت به غریب باز دارد و سپس چنین سرود: سوگند مىخورم که پیمانى بر ضد آنان منعقد سازم، هر چند همگى اهل یک سرزمین هستیم و چون آن پیمان را منعقد سازیم بر آن نام فضول مىنهیم… بنابراین بنى هاشم آن پیمان را حلف الفضول نام نهادند و هم ایشان از میان همه قبایل آن را پدید آوردند و بر حفظ آن قیام کردند و گواه بر آن بودند و در این صورت گمان تو نسبت به کسانى که حاضر بودهاند و در آن باره قیام نکردهاند، چیست.
جاحظ مىگوید: زبیر بن عبد المطلب مردى شجاع و بلند نظر و گریزان از زبونى و زیبا و سخنور و شاعر و بخشنده و سرور بود و هموست که این ابیات را سروده است: اگر قریش و پیروان ایشان نمىبودند، هرگز مردان جامه توانگران را تا هنگام مرگ هم نمىپوشیدند، جامه آنان لنگى یا عبایى کثیف همچون خیکچه روغن بود… گوید: بنى هاشم بهاى کالاهاى آن مرد زبیدى را که بر عهده عاص بن وائل بود پرداختند و براى آن مرد بارقى هم بهاى کالایش را از ابىّ بن خلف جمحى گرفتند و آن مرد در این مورد چنین سروده است: اى بنى جمح حلف الفضول ستم شما را بر من نپذیرفت و حق با زور گرفته مى شود.
و هم ایشان بودند که آن زن زیبا را که قتول نام داشت و دختر بازرگانى خثعمى بود و نبیه بن حجاج همینکه زیبایى او را دیده بود با زور او را گرفته بود، از چنگ او خلاص کردند و در آن باره نبیه بن حجاج چنین سروده است: اگر حلف الفضول و لرز و بیم از آن نمى بود خود را به خانه هاى معشوقه نزدیک مى ساختم و گرد خیمه هایشان مى گشتم… افراد پیمان حلف الفضول از ستم کردن مردان بسیارى جلوگیرى کردند و در مکه معمولا کسى جز مردان نیرومند که داراى قدرت و مال و منال بودند ستم نمى کرد و از جمله ایشان همین کسانى بودند که داستان ایشان را گفتیم.
جاحظ مىگوید: براى هاشم فضیلت دیگرى هم هست که براى هیچ کس نظیرش شمرده نشده است و چنان کارى انجام نداده است و داستان آن چنین است که سران قبایل قریش در حالى که پشت به پشت داده بودند براى جنگ با قبیله بنى عامر بیرون رفتند و چنین بود که حرب بن امیه سالار بنى عبد شمس بود و زبیر بن عبد المطلب سالار بنى هاشم و عبد الله بن جدعان سالار بنى تمیم و هشام بن مغیره سالار بنى مخزوم بودند و بر هر قبیله اى سالارى از خودشان امیر بود و در واقع خود را هم طراز با یکدیگر مى دانستند و براى هیچ یک ریاست بر همگان محقق نمى شد.
با وجود این، خاندان بنى هاشم به شرفى رسیدند که دست هیچ کس به آن نرسید و هیچ کس بدان طمع نبست. و چنین بود که پیامبر (ص) فرمود: در حالى که نوجوان بودم در جنگ فجار شرکت کردم و براى عموها و عمو زادگان خویش تیر مىتراشیدم. بودن پیامبر (ص) میان آنان هرگونه فجورى را از آنان منتفى ساخت و با آنکه این جنگ به جنگ فجار مشهور است، ثابت شد که ستم از جانب کسانى بوده است که با آنان جنگ کرده اند و قریش و بنى هاشم به یمن و برکت آن حضرت و به سبب آنکه خداوند متعال مىخواست کار پیامبر خویش را عزت بخشد و بزرگ دارد، غلبه کننده و برتر شدند و خداوند هرگز او را در مکر و ستم حاضر نمى ساخت و شرکت پیامبر در حرب فجار موجب نصرت و حضورش مایه برهان و حجت شد.
جاحظ مىگوید: وانگهى شرف بنى هاشم به یکدیگر پیوسته است و از هر کجا که بشمرى شرف ایشان از بزرگى به بزرگى دیگر رسیده است و بنى عبد شمس چنان نیستند که حکم بن ابى العاص در دوره اسلام مردى فرومایه بود و در دوره جاهلى هم پرتوى نداشت. و امیه به خودى خود ارزش نداشت و او را که زبون و زن باره بود نام پدرش برکشید و در این مورد سخن نفیل بن عدى، جد عمر بن خطاب، به هنگامى که حرب بن امیه و عبد المطلب بن هاشم پیش او به حکمیت رفته بودند که کدام یک شریفتر و والا تبارترند قابل توجه است. او که از این کار حرب با عبد المطلب شگفت کرده بود خطاب به حرب گفت: «پدر تو آلوده دامن و پدر او پاک دامن است و خودش فیل را از وارد شدن به شهر محترم- مکه- باز داشته است.» و چنین بود که امیه مزاحم زنى از خاندان بنى زهره شد.
مردى از ایشان ضربه شمشیرى به امیه زد. بنى امیه و پیروان ایشان خواستند بنى زهره را از مکه بیرون کنند، قیس بن عدى سهمى که مردى گرانقدر و غیرتمند و سختکوش و ستم ناپذیر بود و بنى زهره داییهاى او بودند به حمایت از آنان قیام کرد و فریاد برآورد که «اى شب صبح شو» و این سخن او به صورت مثل درآمد و بانگ برداشت که هم اکنون آن کس که مىخواست کوچ کند، مقیم خواهد بود و در این داستان وهب بن عبد مناف بن زهره پدر بزرگ- مادرى- رسول خدا چنین سروده است: اى امیه بر جاى باش و آرام بگیر که ستم مایه نابودى است، مبادا روزگار شر آن را براى تو به چنگ و فراهم آورد… ابو عثمان جاحظ مىگوید: از این گذشته امیه در دوره جاهلى کارى کرد که هیچ یک از اعراب انجام نداده است و آن این بود که یکى از زنان خود را در زندگى خویش به همسرى پسر خویش ابو عمرو در آورد و ابو معیط از او متولد شد.
در اسلام نسبت به کسانى که پس از مرگ پدران خود همسران آنها را به زنى گرفتهاند سرزنش شده است. اما اینکه کسى به روزگار زنده بودن پدر خویش همسر او را به زنى بگیرد و با او هم بستر شود و پدر شاهد چنین موضوعى باشد چیزى است که هرگز نبوده است.
جاحظ مىگوید: معاویه هم به سود بنى هاشم و زیان خود و قوم خود اقرار کرده است و چنان بود که به او گفته شد در جاهلیت کدام یک از دو خانواده شما یا بنى هاشم سرور بود گفت: آنان در یک مورد از ما برتر بودند و سرورى داشتند ولى شمار سروران ما از ایشان بیشتر بود که ضمن اقرار به آن موضوع ادعایى هم کرده است و معلوم است که با اقرار خود مغلوب است و در ادعاى خویش هم ستیزه گر است.
جحش بن رئاب اسدى هم هنگامى که پس از مرگ عبد المطلب به مکه آمد و ساکن شد، گفت: به خدا سوگند با دختر گرامىترین شخص این وادى ازدواج مىکنم و با نیرومندتر ایشان هم پیمان و هم سوگند مى شوم. او با امیمه دختر عبد المطلب ازدواج کرد و با ابو سفیان بن حرب هم پیمان شد و ممکن است که نیرومندترین قریش گرامیترین ایشان نباشد ولى ممکن نیست گفته شود گرامیتر آنان گرامىتر ایشان نیست. ابو جهل هم در این مورد به زیان خود و بنى مخزوم که قوم او بودند حکم کرده و گفته است ما با آنان چندان ستیز و هم چشمى کردیم تا همپایه ایشان و چون این دو انگشت شدیم.
بنى هاشم ناگاه گفتند، پیامبر از ماست، مىبینید که نخست اقرار به تقصیر کرده است، سپس مدعى شده است که با ایشان مساوى شدهاند و مىگوید همواره در صدد رسیدن به مقام ایشان بوده و بعد مدعى مىشود که به آنان رسیده است. در اقرار خود محکوم و در ادعاى تساوى ستیزهگر است. دغفل بن حنظله نسب شناس مشهور هم در این مورد به سود بنى هاشم حکم کرده است، هنگامى که معاویه از او درباره بنى هاشم پرسید، گفت: آنان بیشتر اطعام مىکند و بیشتر بر سرها شمشیر مىزنند و این دو خصلت بیشترین شرف را در بر دارند.
ابو عثمان جاحظ مىگوید: و شگفت است که حرب بن امیه بخواهد با شرف عبد المطلب برابرى کند و خود را همتاى او بداند. حرب به صورت یکى از پناه بردگان به خلف بن اسعد که جد طلحه الطلحات است سیلى زد. آن شخص پیش خلف آمد و شکایت آورد، خلف برخاست و پیش حرب که کنار حجر اسماعیل نشسته بود رفت و بدون هیچ گفت و گویى بر چهره او سیلى زد و آب از آب تکان نخورد. سپس ابو سفیان بن حرب پس از مرگ پدرش جانشین او شد و ابو الازیهر دوسى که میان قبیله ازد داراى منزلتى بزرگ بود با او هم سوگند و هم پیمان شد.
میان ابو الازیهر و خاندان بنى مغیره در مورد ازدواجى بگو و مگو و محاکمه بود. در حالى که ابو الازیهر روى صندلى ابو سفیان در بازار ذو المجاز نشسته بود، هشام بن ولید آمد و گردنش را زد. ابو سفیان در موردپرداخت دیه یا قصاص گرفتن از بنى مغیره هیچ اقدامى نکرد و حسان بن ثابت ضمن متذکر شدن همین موضوع چنین سروده است: همه اهل دو سوى بازار ذو المجاز سپیده دم حاضر و فراهم آمدند، ولى پناهنده پسر حرب در آن هنگام نه روز آمد و نه شب…- یعنى کشته شده بود. اینها که گفتیم بخشى پسندیده از گفتههاى شیخ ما جاحظ بود.
اینک ما از کتاب انساب قریش زبیر بن بکار مطالبى را که متضمن شرح گفته هاى مجمل جاحظ است مىآوریم که سخنان جاحظ به صورت اشاره است و مشروح نیست.
زبیر مىگوید: عمر بن ابى بکر عدوى، که از خاندان عدى بن کعب بود، از قول یزید بن عبد الملک بن مغیره بن نوفل از قول پدرش براى من نقل کرد که قریش بر این موضوع توافق کردند که هاشم پس از مرگ پدرش عبد مناف عهدهدار منصب سقایت و یارى دادن به حاجیان باشد، و این بدان سبب بود که عبد شمس مردى عائله مند و داراى فرزند بسیار بود و همواره سفر مىکرد و کمتر در مکه مى ماند. و هاشم مردى توانگر و سبک بار بود.
چون هنگام حج فرا مىرسید هاشم میان قریش بر پا مىخواست و مىگفت: اى گروه قریش شما همسایگان خدا و ساکنان کنار خانه او هستید و در این هنگام زایران خانه خدا براى بزرگداشت خانه او پیش شما مىآیند و بدین سبب میهمانان خدا شمرده مىشوند و سزاوارترین میهمان براى گرامى داشتن میهمانان خدایند و خداوند شما را به این کار ویژه و گرامى فرموده است، وانگهى به بهترین صورت که ممکن است کسى از همسایه و پناه آورنده خود حمایت کند شما را حفظ و حمایت فرموده است. اینک میهمانان خدا و زایران خانه او را گرامى دارید که آنان ژولیده موى و خاک آلوده و در حالى که از لاغرى چون چوبه هاى تیر شده اند از هر شهر و دیار پیش شما مى آیند. سخنان زشت و یاوه شنیدهاند و بر خار مغیلان قدم نهادهاند.
توشه آنان کاستى پذیرفته و بر جامه آنان شپش افتاده است. آنان را یارى دهید و پذیرایى کنید. گوید: قریش هم بر این کار یارى مىدادند و برخى از خانوادهها به اندازه توانایى خود فقط چیز اندکى مىبخشیدند و هاشم در هر سال مال بسیارى کنار مى نهاد.
گروهى از توانگران قریش هم به صورت پسندیدهاى در این باره یارى مى دادند آنچنان که گاه هر یک صد مثقال طلاى هرقلى مى بخشیدند. هاشم فرمان داده بود حوضه ایى از پوست و چرم بسازند و در محل چاه زمزم پیش از آنکه حفر شود بگذارند و آنها را از آب چاههاى مکه پر آب مى کرد و حاجیان از آن حوضها آب مى نوشیدند. هاشم از یک روز پیش از روز ترویه- هشتم ذى حجه که آب به منى و عرفات مى بردند- حاجیان را در مکه و منى و مشعر و عرفه خوراک مىداد و براى آنان نان ترید و گوشت و چربى و آرد تف داده و خرما فراهم مىساخت و براى آنان به منى آب مىبرد و آب در آن روزگاران اندک بود و همینکه حاجیان از منى مىرفتند پذیرایى و میهمانى هم تمام مى شد و مردم به شهرهاى خود مى رفتند.
زبیر بن بکّار مى گوید: هاشم را به همین سبب که براى مردم ترید فراهم مى کرد هاشم نام نهادند، در حالى که نام اصلى او عمرو بود و سپس به سبب خصایص عالى و برترى که در او بود، او را به عمرو العلاء ملقب ساختند. هاشم نخستین کسى بود که دو سفر به حبشه و شام را سنّت نهاد، و هنگامى که با چهل تن از قریش به ناحیه غزّه رفته بود بیمار شد و همانجا درگذشت و او را به خاک سپردند و میراث او را براى فرزندانش آوردند. گفته شده است کسى که میراث او را براى فرزندانش آورد ابو رهم عبد العزى بن ابى قیس عامرى از خاندان عامر بن لوى بود.
زبیر بن بکّار مىگوید: به هاشم و مطلب دو ماه تمام- ماه شب چهاردهم- مىگفتند و به عبد شمس و نوفل دو درخشان مىگفتند. در مورد اینکه کدام یک از پسران عبد مناف از دیگران از لحاظ سن بزرگتر بوده است اختلاف نظر است و آنچه در نظر ما ثابت است این است که هاشم از دیگران بزرگتر بوده است. آدم بن عبد العزیز بن عمر بن عبد العزیز بن مروان- ظاهراً خطاب به یکى از خلفاى عباسى- چنین سروده است: اى امین خدا من سخن شخص متدین و نیکوکار و والاتبار را مىگویم، که به عبد شمس توهین مکن که او عموى عبد المطلب است، عبد شمس برادر از پى هاشم است و آن دو برادر تنى یکدیگر و از یک پدر و مادرند.
زبیر بن بکّار مىگوید: محمد بن حسن از محمد بن طلحه از عثمان بن عبد الرحمان از قول عبد الله بن عباس براى من نقل کرد که مىگفته است: نخستین کسى که سفر و کوچ بازرگانى را معمول ساخت و براى آن بار بست هاشم بود و به خدا سوگند که قریش پیش از آن هیچ بار و ریسمانى براى سفر نبسته بود و هیچ شترى را براى بار نهادن به زانو درنیاورده بود و این کار را فقط به یارى هاشم انجام داد. و به خدا سوگند نخستین کسى که در مکه آب شیرین به مردم آشامانید و در خانه کعبه را زرین ساخت عبد المطلب بود.
زبیر بن بکّار مى گوید: هر چند قریش مردمى بازرگان بودند ولى منطقه بازرگانى ایشان از مکه تجاوز نمى کرد و این اقوام غیر عرب بودند که براى ایشان کالا مى آوردند و قریش آن را از ایشان مى خرید و سپس میان خود یا به اعراب اطراف مکه مى فروخت، تا آنکه هاشم بن عبد مناف به شام رفت و در سرزمین قیصر فرود آمد و هر روز گوسپندى مى کشت و دیگى آکنده از ترید فراهم مى ساخت و مردم را دعوت مى کرد و از آن مى خوردند. هاشم از لحاظ زیبایى و اندام در حد کمال بود. به قیصر گفته شد که جوانى از قریش اینجا آمده است که نخست نان را ریز مى کند و سپس بر آن آب گوشت مى ریزد و گوشت بر آن مى نهد و مردم را به غذا خوردن فرا مى خواند.
گوید: رومیها و افراد غیر عرب آب گوشت را در بشقاب مى ریختند و سپس گوشت را چون خورشت در آن مى نهادند. قیصر هاشم را احضار کرد و چون او را دید و با او سخن گفت شیفته هاشم شد و گاهى به او پیام مى داد که به حضورش برود و هاشم چنان مى کرد. هاشم چون توجه قیصر را دید از او خواست اجازه دهد که قریش براى بازرگانى به سرزمین او بروند و براى آنان امان نامه اى بنویسد و قیصر چنان کرد. بدین گونه بود که هاشم میان قریش بلند مرتبه شد. زبیر بن بکّار مى گوید: هاشم روز اول ذى حجه صبح زود برمى خواست و در حالى که کنار در کعبه به دیوار تکیه مى داد، براى مردم سخنرانى مى کرد و مى گفت: اى گروه قریش شما سروران عرب و از همه اعراب زیباروى تر و خردمندتر و والاتبارتر هستید و از لحاظ پیوند خویشاوندى از همگان به یکدیگر نزدیکترید.
اى گروه قریش شما همسایگان خانه خدایید، خداوند با ولایت خویش شما را گرامى داشته است و از میان همه فرزندان اسماعیل شما را به همسایگى و پناه خویش ویژه فرموده است و به بهترین صورت حق همسایگى و پناهندگى را نسبت به شما رعایت فرموده است. اینک میهمانان و زایران خانه او را گرامى دارید که از هر شهر و دیار خاک آلوده و موى ژولیده به شهر شما مى آیند و سوگند به پروردگار این خانه که اگر ثروت من تکافوى این کار را مى کرد زحمت آن را از شما کفایت مى کرد و اینک من مقدارى از اموال حلال و پاکیزه خود را که به ستم و با قطع پیوند خویشاوندى فراهم نشده است و به حرام آمیخته نیست، براى پذیرایى حاجیان کنار مىگذارم و هر یک از شما هم که مىخواهد چنین کند، انجام دهد.
فقط شما را به احترام این خانه سوگند مى دهم و از شما مى خواهم که هیچ کس از شما براى گرامى داشتن و ضیافت زایران خانه خدا جز مال حلال نپردازد، اموالى را بدهد که باستم و قطع پیوند خویشاوندى و غصب فراهم نشده است.
گوید: افراد قریش از اموال پاکیزه و حلال خود به اندازه توانایى خویش کنار مى نهادند و آن را پیش هاشم مى آوردند و او آن را در دار الندوه براى پذیرایى حاجیان جمع مى کرد.
زبیر مى گوید: از جمله مرثیه هایى که مطرود خزاعى براى هاشم سروده است این ابیات اوست: همینکه هاشم که از رحمت خدا دور نباشد در غزّه درگذشت جود و بخشش در شام نابود شد.
ابیات زیر را هم همو سروده است:… اى چشم بر آن پدر زنان افسرده ژولیده موى گریه کن که اینک همهشان با اندوه چون دخترکانش بر او مى گریند، من هم شب زندهدارى مىکنم و از اندوه بر ستارگان شب مىنگرم و مىگریم و دخترکان من هم از اندوه مى گریند.
زبیر بن بکّار مى گوید: ابراهیم بن منذر از واقدى از عبد الرحمان بن حارث از عکرمه از ابن عباس براى من نقل کرد که مى گفته است: نخستین کسى که خونبها را صد شتر تعیین کرد عبد المطلّب بود و این سنّت او میان قریش و عرب معمول شد و پیامبر (ص) هم آن را تأیید و مقرر فرمود.
گوید: مادر عبد المطلّب، سلمى دختر عمرو بن زید بن لبید، از قبیله بنى نجّار انصار است و سبب ازدواج هاشم با او چنین بود که در یکى از سفرهاى بازرگانى خود به مدینه بر خانه عمرو بن زید فرود آمد. سلمى براى او خوراکى آورد و هاشم را شیفته خود کرد.
هاشم او را از پدرش خواستگارى کرد و پدر او را به همسرى هاشم درآورد و با او شرط کرد که سلمى باید فرزندان خود را پیش خانواده خویش بزاید. هاشم با سلمى ازدواج کرد و دو سال با او در مدینه بود و سپس همسر خود را به مکه آورد و چون حامله و سنگین شد او را با خود به مدینه برد و پیش خانوادهاش گذاشت و خود به شام رفت و در همین سفر در غزّه درگذشت. چون عبد المطلّب متولد شد، مادرش به سبب چند تار موى سپید که در کنار شقیقه هایش داشت و به هنگام تولد همان گونه بود او را شیبه الحمد سخن نام نهاد، عبد المطلّب شش یا هشت سال آغاز زندگى خویش را در مدینه بود.
در آن هنگام مردى از تهامه که از مدینه مى گذشت متوجه چند پسر بچه شد که تیر اندازى مى کنند و یکى از آن کودکان هرگاه تیرش به هدف مى خورد مى گوید من پسرهاشم بن عبد مناف سالار بطحایم. آن مرد از او پرسید: اى پسر تو کیستى گفت: پسر هاشم بن عبد منافام. پرسید: نامت چیست گفت: شیبه الحمد. آن مرد بازگشت و چون به مکه رسید، مطلّب بن عبد مناف- برادر هاشم و عموى شیبه الحمد- را دید که در حجر اسماعیل نشسته است، به او گفت: اى ابا الحارث برخیز و پیش من بیا. مطلّب برخاست و پیش او رفت.
آن مرد گفت: باید بدانى که من هم اکنون از مدینه مى آیم، آنجا پسر بچه هایى را دیدم که تیر اندازى مى کردند و بقیه داستان را هم براى او گفت و افزود که آن پسر بچه تیر اندازترین کودکى بود که من دیده ام. مطلّب گفت: آرى به خدا سوگند از او غافل مانده ام و اینک به خانه و مزرعه خود برنمى گردم مگر آنکه نخست پیش او بروم. مطلّب از مکه بیرون رفت و خود را به مدینه رساند. بعد از ظهرى به مدینه رسید و با مرکوب خویش به محله بنى نجار رفت و متوجه شد که پسر بچه ها در میدان سرگرم بازى اند. همینکه به برادر زاده خود نگریست از آنان پرسید که آیا این پسر هاشم است، آنان که او را شناخته بودند گفتند: آرى برادر زاده تو است و اگر مى خواهى او را با خود ببرى هم اکنون تا مادرش متوجه نشده است ببر که اگر مادرش بفهمد- و اجازه ندهد- ما ناچاریم که میان تو و این پسر حایل شویم.
مطلّب شتر خود را خواباند و کودک را فرا خواند و به او گفت: اى برادر زاده، من عموى توام و مى خواهم ترا پیش قومت ببرم. به خدا سوگند که شیبه الحمد عموى خود را دروغ ندانست و همان دم بر ناقه نشست و مطلّب هم سوار شد و آن را برانگیخت و برفت. و چون مادر شیبه الحمد موضوع را دانست با اندوه بر پسر خویش از جاى برخاست تا کارى انجام دهد. به او گفتند که او عمویش بوده و کودک را پیش قوم خویش برده است.
گوید: مطلّب، شیبه الحمد را با خود برد و نیمروزى در حالى که او پشت سرش سوار بود و مردم در دکانها و انجمن هاى خود نشسته بودند، وارد مکه شد. مردم شروع به خوشامدگویى کردند و از او پرسیدند: این پسرک کیست که همراه تو است مى گفت: بنده اى که براى خود از یثرب خریده ام. مطلّب او را به بازار حزوره برد و براى او حله اى خرید و سپس او را به خانه خود و پیش همسر خویش خدیجه، دختر سعد بن سهم، برد.
او موهاى شیبه الحمد را آراست و حله اى دیگر بر او پوشاند. مطلّب شامگاه او را با خود آورد و در مجلسى که فرزندان عبد مناف مى نشستند نشاند و داستان او را گفت. ولى مردم پس از آن هرگاه شیبه الحمد را مى دیدند که در کوچه هاى مکه آمد و شد مى کند و از همگان زیباتر است مى گفتند این عبد المطلّب است که مطلّب گفته بود این برده من است و همین نام بر او باقى ماند و شیبه فراموش شد.
زبیر بن بکّار در این باره روایت دیگرى هم نقل مى کند و مى گوید: سلمى مادر عبد المطلّب میان مطلّب و پسر خویش حایل شد و میان آن دو در آن مورد بگو و مگویى رخ داد و مطلّب پیروز آمد و این چنین سرود: «در حالى که پسر بچه هاى قبیله نجار برگرد شیبه الحمد تیر اندازى مى کردند و مسابقه مى دادند، او را شناختم…» شعرى را هم که حذافه سروده است و آن را شیخ ما، ابو عثمان جاحظ، آورده بود زبیر بن بکّار هم در کتاب نسب خویش آورده و ابیات دیگرى هم افزون از آن نقل کرده است، و ضمن آن چنین آورده است: «افراد کامل و دو مویه ایشان بهترین افراد کامل هستند و نسل ایشان همچون نسل پادشاهان است که نابود نمى شود و کاستى نمى پذیرد…»
زبیر بن بکّار مى گوید: در مورد سبب سرودن این شعر، محمد بن حسن از محمد بن طلحه از پدرش براى من چنین نقل کرد که گروهى از مسافران قبیله جذام که به حج آمده بودند و از مکه بر مىگشتند، در بخش بالاى مکه مردى از همراهان خود را گم کردند و او را از دست دادند. آنان با حذافه عذرى برخوردند، او را با ریسمان بستند و با خود بردند. میان راه، عبد المطّلب، که در آن تاریخ کور شده بود، از طایف برمىگشت و پسرش ابو لهب براى عصا کشى همراهش بود، حذافه همینکه چشمش به عبد المطلّب افتاد او را صدا زد، عبد المطّلب به پسرش گفت: این کیست گفت: حذافه است که با ریسمان بسته شده و همراه گروهى از مسافران است.
عبد المطلّب گفت: خود را به آنان برسان و بپرس که موضوع او و ایشان چیست. ابو لهب خود را به آنان رساند و ایشان موضوع را به او گفتند. او پیش پدر برگشت و خبر داد. عبد المطلّب به ابو لهب گفت: چه چیزى- پول و کالایى- همراه دارى گفت: به خدا سوگند که چیزى همراه ندارم. عبد المطلّب گفت: اى بى مادر پیش ایشان برو و خود را گروگان بگذار و آن مرد را آزاد کن. ابو لهب پیش آنان رفت و گفت: شما میزان مال و چگونگى بازرگانى مرا مىدانید و من براى شما سوگند مىخورم که بیست اوقیه زر و ده شتر و یک اسب به شما خواهم پرداخت و اینک رداى مرا گروگان بپذیرید. آنان پیشنهاد او را پذیرفتند و حذافه را آزاد کردند. چون ابو لهب حذافه را همراه خود آورد و نزدیک عبد المطلّب رسیدند، عبد المطلّب صداى ابو لهب را شنید ولى صداى حذافه را نشنید و بر ابو لهب فریاد کشید و گفت: سوگند به حق پدرم که تو سرکشى، برگرد که بىمادرى. ابو لهب گفت: پدر جان این مرد همراه من است.
عبد المطلّب گفت: اى حذافه صداى خودت را به گوش من برسان. او گفت: اى ساقى حاجیان، پدر و مادرم فدایت باد، من اینجا هستم و اینک مرا پشت سر خود بر مرکوبت سوار کن و عبد المطلّب چنان کرد تا وارد مکه شدند و حذافه آن شعر را سرود.
زبیر بن بکّار مى گوید: عبد الله بن معاذ از معمر از ابن شهاب براى من نقل کرد که مى گفته است نخستین مسئله اى که از عبد المطلّب سر زد و بر زبانها افتاد و موجب شهرت او شد این بود که افراد قریش از بیم اصحاب فیل از منطقه حرم گریختند و عبد المطلّب که هنوز نوجوانى بود گفت: به خدا سوگند من از حرم خداوند بیرون نمى روم که عزت را در جاى دیگر جستجو کنم. او کنار خانه کعبه نشست و قریش همگى از پیش او رفتند و عبد المطلّب این ابیات را سرود: بار خدایا هر کس از حریم خود دفاع مى کند، تو هم حرم خود را حمایت فرماى، هرگز مبادا که صلیب و قدرت ایشان بر قدرت تو پیروز شود. عبد المطلّب همچنان در حرم پایدار ماند تا خداوند فیل و اصحاب آن را نابود فرمود، قریش برگشتند و عبد المطلّب به سبب پایدارى خود و بزرگداشتى که نسبت به حرم خدا معمول داشته بود در نظر ایشان سخت بزرگ شد.
در همان روزگار که پسر بزرگ عبد المطلّب، یعنى حارث، به سن بلوغ رسیده بود، عبد المطلّب خوابى دید که به او گفته شد چاه زمزم را که چیز پوشیده و نهانى آن پیر بزرگ است حفر کن. عبد المطلّب بیدار شد و عرضه داشت بار خدایا این موضوع را براى من روشن فرماى، بار دیگر در خواب دید که مى گویند تکتم را حفر کن، میان چرک و خون و جایى که کلاغ کنار لانه مورچگان و مقابل بتهاى سرخ رنگ منقار بر زمین مى زند. عبد المطلّب برخاست و به مسجد الحرام رفت و نشست و منتظر نشانه هایى که به او داده شده بود ماند. در این هنگام ماده گاوى را که در منطقه حزوره مى کشتند پس از بریدن گلویش از چنگ سلاخ گریخت و با نیمه جانى که داشت خود را داخل مسجد الحرام انداخت و در محل زمزم بر زمین افتاد و مرد و گوشت آن را بردند. در این هنگام کلاغى آمد و میان چرک و خونى که آنجا کنار لانه مورچگان ریخته بود به جستجو پرداخت.
عبد المطلّب برخاست و به کندن آن نقطه پرداخت. قریش پیش او آمدند و گفتند: این چه کارى است که انجام مى دهى، ما ترا نادان نمى دانستیم چرا در مسجد ما چاه مى کنى عبد المطلّب گفت: من این چاه را خواهم کند و با هر کس که مرا از آن باز دارد ستیز خواهم کرد. او همراه پسر خود حارث، که در آن هنگام پسر دیگرى هم جز او نداشت، شروع به کندن چاه کرد و مردم آن دو را سفله نادان مى دانستند و گروهى از قریش با آن دو ستیز مى کردند و گروهى دیگر از مردم قریش که مى دانستند عبد المطلّب والا گهر و راستگو و کوشش کننده در حفظ دین و آیین ایشان است آنان را از آزار او باز مى داشتند.
چون کندن چاه عبد المطلّب را به رنج افکند و خسته ساخت، نذر کرد که اگر خداوند به او ده پسر عنایت فرماید یکى از ایشان را در راه خدا قربان کند، و همچنان به کندن ادامه داد تا آنکه به چند شمشیر که آنجا زیر خاک پنهان کرده بودند دست یافت.
قریش همینکه دیدند عبد المطلّب به شمشیرها دست یافت، گفتند: از آنچه یافته اى به ما هم بده. گفت: نه که این شمشیرها از خانه خداوند است و همچنان که به کندن ادامه داد تا آب جوشیدن گرفت و آن را مرتب ساخت که آب هدر نرود و سپس بر فراز آن حوضى ساخت و خودش و پسرش از چاه آب مى کشیدند و آنرا پر مى کردند و حاجیان از آن حوض آب مى نوشیدند ولى گروهى از قریش شبانه آن حوض را از رشک و حسد ویران مى کردند و هر بامداد عبد المطلّب آن را مرمت مى کرد.
چون این کار را بسیار انجام دادند، عبد المطلّب به پیشگاه خداوند دعا و تضرع کرد، در خواب به او گفته شد بگو بار خدایا من آب این حوض را براى شست و شو و غسل کننده حرام کردم و براى آشامیدن حلال و روا مى دارم، شر ایشان از تو کفایت خواهد شد. عبد المطلّب هنگامى که قریش در مسجد آمد و شد داشتند برخاست و آنچه را در خواب دیده بود گفت و برگشت. پس از آن هیچ یک از قریش آن حوض را خراب نمى کرد مگر اینکه به دردى گرفتار مى آمد و ناچار حوض و سقایت عبد المطلّب را براى خودش رها کردند.
عبد المطلّب سپس زنان دیگرى را به همسرى گرفت و براى او ده پسر متولد شد.عبد المطلّب گفت: بار خدایا من نذر کرده بودم که یکى از این پسران را براى تو قربان کنم و اینک میان ایشان قرعه مى کشم تا قرعه به نام هر یک که تو مى خواهى درآید. میان ایشان قرعه کشید و قرعه به نام عبد الله بن عبد المطلّب پدر رسول خدا (ص) درآمد که محبوبترین پسر او بود. عبد المطلّب عرضه داشت پروردگارا آیا کشتن او را بیشتر دوست مى دارى یا کشتن صد شتر را و عبد المطلّب به جاى عبد الله صد شتر قربانى کرد. عبد الله زیباترین مردى بود که در قریش دیده شده است.
زبیر بن بکّار همچنین از قول ابراهیم بن منذر از عبد العزیز بن عمران از عبد الله بن عثمان بن سلیمان از قول پدرش نقل مى کند که مى گفته است: چون چاه زمزم حفر شد و عبد المطلّب به آنچه باید رسید، قریش در خود نسبت به او احساس رشک و حسد کردند. خویلد بن اسد بن عبد العزى عبد المطلّب را دید و گفت: اى پسر سلمى آبى فراوان به تو ارزانى شد و دل دشمنان را از رشک پاره پاره کردى. عبد المطلّب گفت: اى پسر اسد تو در فضیلت آن شریکى، به خدا سوگند هیچ کس در آن مورد به من نیکى و محبت و همراه من قیام نخواهد کرد مگر اینکه با او پیوند خویشاوندى سببى پیدا خواهم کرد.
خویلد بن اسد این ابیات را سرود: این سخن را مىگویم و سخن من دشنام و مایه ننگ ایشان نیست که اى پسر سلمى تو حفر کننده زمزم هستى. همان چاهى که ابراهیم آن را براى پسر هاجر- اسماعیل- حفر کرده است و در نتیجه کوبیدن پاى جبریل (ع) به روزگار آدم پدید آمده است.عبد المطلّب گوید: هیچ میراث بر علم و دانش را ندیدم مگر اینکه پیش مىافتد، جز خویلد بن اسد.
زبیر بن بکّار مى گوید: موضوعى که در این شعر درباره پاى کوبیدن جبریل (ع) آمده چنین است که سعید بن مسیب مى گوید: ابراهیم (ع) اسماعیل و مادرش را به مکه آورد و به آن دو گفت از برگ و بر درختان بخورید و از آب جمع شده در درهها بیاشامید و از آن دو جدا شد و چون آبها تمام شد و تشنه شدند، مادر اسماعیل به او گفت: تو از این کوه بالا برو و در این وادى کوششى کن و به هر حال من شاهد مرگ تو و تو شاهد مرگ من نباشى. اسماعیل چنان کرد. در این هنگام خداوند متعال فرشته اى را از آسمان بر مادر اسماعیل فرو فرستاد و به او فرمان داد دعا کند. دعاى او را مستجاب فرمود و فرشته با بالهاى خود به محل چاه زمزم کوبید و گفت: از این آب بیاشامید، و آن آب روان بود و اگر اسماعیل و مادرش آن را بر حال خود مى گذاردند، همچنان جارى مى بود ولى هاجر از تشنگى اسماعیل ترسید و بر گرد آن گودالى کند و سنگ چین کرد و چون آب فروکش کرد آن دو محل آن را با سنگ مشخص ساختند. سپس مردم نابود شدند و سیلها محل آن را زیر خاک و شن پوشاند، تا آنکه به عبد المطلّب در خواب گفته شد چاه زمزم را حفر کن و نکوهش مکن و آن را از دیگران باز مدار که گروه بزرگ حاجیان را سیراب مى کند. سپس بار دیگر در خواب دید که به او مى گویند چاهى را که داراى آب خوشگوار است حفر کن که بر خلاف میل دشمنان به تو ارزانى شده است.
براى بار سوم در خواب دید که مىگویند تکتم را حفر کن، میان بتهاى سرخ و کنار لانه مورچگان. او همان گونه که در خواب دیده بود شروع به کندن چاه کرد و قریش به استهزاء او آغاز کردند، تا آنکه نشان سنگ چین چاه آشکار شد و در آن دو آهوى زرین و شمشیرى مرصع پیدا شد. عبد المطلّب قرعه کشید و به نام کعبه درآمد و آنها نخستین زیورى بود که کعبه به آن آراسته شد.
زبیر مى گوید: حرب بن امیه بن عبد شمس ندیم عبد المطلّب بود و عبید بن ابرص همسن او بود. عبید به یکصد و بیست سالگى رسید و عبد المطلّب پس از او بیست سال دیگر زنده ماند. زبیر مى گوید: برخى از اهل علم گفته اند، عبد المطلّب در نود و پنج سالگى درگذشته است و گفته شده است در عبد المطلّب پرتو پیامبرى و هیبت پادشاهى دیده مى شد و شاعر در مورد او چنین سروده است: من سوگند به لات و خانهاى که با آن شیر ژیان عبد المطلّب استوار است چنانم.
زبیر بن بکّار مى گوید: عمویم مصعب بن عبد الله برایم نقل کرد که روزى عبد المطلّب در حال پیرى و پس از کور شدن چشمش بر گرد خانه کعبه طواف مى کرد.مردى به او تنه زد، گفت: این که بود گفتند: مردى از بنى بکر است. گفت: چه چیز مانع او بود که خود را از من کنار کشد، او که مى دید که من نمى توانم- نمى بینم- تا خود را از او کنار بکشم.و هنگامى که دید پسرانش به ده پسر رسیدند گفت: مرا از عصا چاره اى نیست ولى اگر عصاى بلند در دست بگیرم براى من دشوار است و اگر عصاى کوتاه به دست بگیرم راست است که بر آن مسلط خواهم بود ولى پشت من خمیده خواهد شد و خمیدگى پشت خوارى و زبونى است. پسرانش گفتند کار دیگرى هم ممکن است انجام داد و آن این است که هر روز یکى از ما همراه تو باشد تا بر او تکیه دهى و نیازهاى خود را برآورى و طواف کنى.
زبیر بن بکّار مى گوید: مکارم عبد المطلّب افزون از آن است که به شمار آید، بدون هیچ سخن، او چه از لحاظ خویش و چه از نظر پدر و خانواده و زیبایى و کمال و رخشندگى و کارهاى پسندیده سرور قریش بوده است. یکى از افراد بنى کنانه او را ستوده و چنین گفته است:… سوگند به حق کسى که کوههاى بلند را برافروخته است و زمین را گسترده و آسمان را بر فرازشان قرار داده است، براى اداى حق پسر سلمى- عبد المطلّب- ثنا گوى او هستم و مدایح خود را به او هدیه مى کنم.
زبیر بن بکّار مى گوید: اما ابو طالب پسر عبد المطلّب که نام اصلى او عبد مناف است، عهدهدار کفالت رسول خدا (ص) و حامى او در قبال قریش و یاور و رفیق او و سخت بر آن حضرت مهربان و وصى عبد المطلّب در مورد پیامبر (ص) بوده است و به روزگار خویش سالار بنى هاشم بوده است. هیچ کس از قریش در جاهلیت بدون مال سیادت و سرورى نداشته است جز ابو طالب و عتبه بن ربیعه.
زبیر بن بکّار مى گوید: ابو طالب نخستین کسى است که در دوره جاهلى در مورد خون عمرو بن علقمه که کشته شده بود قسامه را معمول کرد و در اسلام هم سنّت شد و مورد تأیید قرار گرفت. منصب سقایت در دوره جاهلى در اختیار ابو طالب بود و سپس آن را به برادر خویش عباس سپرد.
زبیر بن بکّار مى گوید: ابو طالب شاعرى نغز گفتار بود، همنشین او در دوره جاهلى مسافر بن عمرو بن امیه بن عبد شمس بود که گرفتار بیمارى استسقاء شد و براى معالجه به حیره رفت و در هباله درگذشت و ابو طالب در مرثیه او اشعارى سروده است: مسافران پیش ما برگشتند و حال آنکه دوست من در گور و خاک نهفته است، چه بسیار دوست و همنشین و پسر عمو و یاران مهربان که مرگ بر آنان چنگ انداخت…
زبیر مى گوید: چون مسافر بن عمرو درگذشت، ابو طالب با عمرو بن عبدود بن ابى قیس بن عبدود بن نصر بن مالک بن حسل بن عامر بن لوى همنشینى داشت و به همین سبب بود که در جنگ خندق عمرو بن عبدود به على (ع) که براى مبارزه با او رفته بود گفت: پدرت با من دوست بود.
زبیر بن بکّار مى گوید: محمد بن حسن از نصر بن مزاحم از معروف بن خربود براى من نقل کرد که ابو طالب ایام جنگ فجار در آن حاضر مىشد و پیامبر (ص) هم که در آن هنگام نوجوانى بود همراهش بود. هرگاه ابو طالب مى آمد، افراد قبیله قیس به هزیمت مى رفتند و هر گاه نمىآمد بنى کنانه به هزیمت مى رفتند، بدین سبب آنان به ابو طالب گفتند لطفا از میان ما غایب مباش و او چنان کرد.
زبیر بن بکّار مى گوید: اما زبیر بن عبد المطلّب از اشراف و روى شناسان قریش بود و او همان کسى است که بنى قصى او را بر بنى سهم مستثنى ساختند و آن هنگامى بود که عبد الله بن زبعرى بنى قصى را هجو کرد و آنان عتبه بن ربیعه بن عبد شمس را پیش بنى سهم فرستادند. عتبه به آنان گفت: قوم شما خوش نداشتند که در مورد شما عجله کنند و مرا در مورد این فرومایه اى که آنان را بدون هیچ گناهى که درباره او مرتکب شده باشند، هجو کرده است فرستاده اند تا بگویم اگر این کار را با اندیشه شما کرده است که رأى شما چه بد رأیى بوده است و اگر بدون میل شما و بى رأى شما بوده است او را تسلیم آنان کنید. بنى سهم گفتند: به خدا پناه مىبریم که آن کار با موافقت رأى ما بوده باشد، عتبه گفت: پس او را به ایشان تسلیم کنید. یکى از افراد بنى سهم گفت: اگر مىخواهید این کار را مىکنیم به شرط آنکه هر کس از شما هم که ما را هجو کرده است او را به ما تسلیم کنید.
عتبه گفت: تنها چیزى که مانع من است که با تو هم عقیده باشم این است که زبیر بن عبد المطلّب اینک از مکه غایب و در طائف است و مىدانى که او به زودى در این مورد تصمیم مى گیرد و خواهد گفت. در عین حال من زبیر را خطرى براى ابن زبعرى نمى بینم و ابن زبعرى نمى تواند همسنگ زبیر باشد. یکى از بنى سهم گفت: اى قوم او را به ایشان تسلیم کنید و به جان خودم سوگند براى شما هم آنچه بر عهده شماست بر عهده ایشان خواهد بود در این باره سخن بسیار شد و همینکه عاص بن وائل چنین دید ریسمان پوسیدهاى خواست و عبد الله بن زبعرى را با آن بست و او را به عتبه سپرد. عتبه او را همچنان بسته با خود پیش قوم خویش آورد. حمزه بن عبد المطلّب عبد الله بن زبعرى را آزاد کرد و بر او جامه پوشاند.
گروهى از قریش ابن زبعرى را بر ضد بنى سهم که قوم او بودند تحریک کردند و گفتند: اینک که آنان ترا تسلیم کردند آنان را هجو کن، او چنین سرود: به جان خودم سوگند که عشیره من کار ناپسندى انجام ندادهاند و اگر با برادران خود مصالحه کردهاند، آنان را سرزنش نمىکنم… گوید: و چون زبیر بن عبد المطلّب از طائف آمد قصیده معروف خود را سرود که ضمن آن مىگوید: «اگر قبایل قریش نمىبود، هرگز مردان تا هنگام مرگ جامه عزت نمىپوشیدند» و ما بخشى از آن را در مباحث گذشته آوردیم.
زبیر بن بکّار سپس ابیات دیگرى از سروده هاى زبیر بن عبد المطلّب را آورده است و در پى مطالب خود گفته است: زبیر بن عبد المطلّب مردى خردمند و داراى فکر و نظر بوده است. پیش او آمدند و گفتند: فلان مرد ستمگر قریش درگذشت. گفت: با چه عقوبت و چگونه گفتند: به مرگ طبیعى. گفت: به هر حال اگر آنچه شما درباره ظلم و ستم او مى گویید بر حق باشد، براى مردم معاد و بازگشتى است که در آن حق مظلوم از ظالم گرفته مى شود.
گوید: کنیه زبیر بن عبد المطلّب ابو طاهر بود و به همین سبب صفیه دختر عبد المطلّب مدتى به پسر خویش زبیر بن عوّام کنیه ابو طاهر داده بود، و زبیر بن عبد المطلّب پسرى به نام طاهر داشت که از نوجوانان ظریف مکه بود و در نوجوانى درگذشت و پیامبر (ص) به نام او پسر خویش را طاهر نام گذارى فرمود و صفیه هم نام پسر خود را به حرمت نام برادر خویش زبیر نهاد.
صفیه در مرثیه برادر خود زبیر چنین سروده است: اگر مى خواهى بر مرد گرامى و کریمى گریه کنى، بر زبیر سرا پا نیکى گریه کن که درگذشت… گوید: ضرار بن خطاب هم زبیر بن عبد المطلّب را چنین مرثیه سروده است و بر او گریسته است: اى ضباع بر پدرت گریه کن، گریه اندوهگین دردمند… پدرى که چون ستاره رخشان پرتوش بر پرتو ستارگان فزونى داشت… اما زبیر بن بکّار در کتاب انساب قریش داستان قتول خثعمى را که زنى زیبا بود و او را نبیه بن حجاج سهمى از پدرش به زور گرفته بود، چنین آورده است: مردى از قبیلهخثعم براى بازرگانى به مکه آمد، دخترش به نام قتول که از زیباروترین زنان بود همراهش بود. نبیه بن حجاج سهمى او را به زور از چنگ پدرش بیرون کشید و به خانه خود برد.
به پدر گفتند متوسل به افراد پیمان «حلف الفضول» شو. او پیش ایشان شکایت برد. آنان پیش نبیه آمدند و گفتند: دختر این مرد را بیرون بیاور. در آن هنگام نبیه به ناحیه دور افتادهاى از مکه پناه برده بود و آن دختر هم همراهش بود. آنان به نبیه گفتند: اگر چنین نکنى ما کسانى هستیم که ما را مىشناسى. نبیه گفت: اى قوم اجازه دهید یک امشب را از او بهرهمند شوم گفتند: خدایت زشت بدارد که چه نادانى. نه، به خدا سوگند که به اندازه یک بار دوشیدن زن شیرده هم مهلت نمىدهیم. نبیه قتول را پیش آنان آورد و ایشان او را به پدرش سپردند و نبیه در این مورد قصیده بلندى سروده است که ضمن آن مىگوید: یارانم شامگاه رفتند و نتوانستم بر قتول سلامى دهم و نتوانستم از ایشان وداع کنم، وداعى پسندیده.
داستان بارقى را هم زبیر بن بکّار چنین آورده است: که مردى از تیره ثماله قبیله ازد به مکه آمد و کالایى به ابىّ بن خلف جمحى فروخت. و او در پرداخت بهاى آن امروز و فردا مىکرد و ابى بن خلف مردى نکوهیده و بد آمیزش بود. آن مرد ثمالى پیش افراد حلف الفضول آمد و به ایشان خبر داد. گفتند: پیش او برگرد و بگو که پیش ما آمدهاى، اگر حق ترا داد که چه بهتر و گرنه پیش ما برگرد. آن مرد پیش ابىّ بن خلف رفت و به او گفت که اهل حلف الفضول چه گفتهاند. ابىّ حق او را به او داد و آن مرد ثمالى چنین سرود: آیا سزاوار است که ابى بن خلف در مکه به من ستم ورزد و حال آنکه نه قوم من و نه یارانم پیش من هستند، قوم خودم قبیله بارق را صدا زدم که پاسخم دهند ولى میان من و قوم من چه بیابانها و صحراهایى فاصله است، اى بنى جمح، حلف الفضول به شما اجازه ستم به من نمى دهد و حق با زور گرفته مى شود.
اما داستان حلف الفضول و شرف و اهمیت آن را هم زبیر بن بکّار در کتاب خود چنین آورده است: بنى سهم و بنى جمح اهل ستم و ستیز بودند و چون بسیار ستم کردند، بنى هاشم و بنى مطلّب و بنى اسد و بنى زهره و بنى تمیم جمع شدند که پیمان بندند وهم سوگند شوند که از هر ستمى در مکه جلوگیرى کنند و نسبت به هیچ کس ستم نشود مگر اینکه از او دفاع کنند و حق او را بگیرند. پیمان ایشان در خانه عبد الله بن جدعان صورت گرفت.
پیامبر (ص) فرموده است: «همانا در خانه عبد الله بن جدعان در پیمانى حضور یافتم که دوست نمىدارم آن را در قبال داشتن شتران سرخ موى عوض کنم و اگر امروز هم به چنان پیمانى فرا خوانده شوم اجابت خواهم کرد و اسلام چیزى جز استوارى بر آن نمىافزاید.» زبیر بن بکّار مىگوید: مردى از بنى اسد براى گزاردن عمره به مکه آمد و کالایى همراه داشت که آن را عاص بن وائل سهمى از او خرید و در خانه خود نهاد و سپس روى پنهان کرد. آن مرد اسدى کالاى خود را مطالبه کرد ولى عاص را ندید. پیش بنى سهم آمد از آنان یارى خواست، با او درشتى کردند و دانست که راهى براى به دست آوردن مال خود ندارد، او میان قبایل قریش راه افتاد و از ایشان یارى خواست، یاریش ندادند. او که چنین دید هنگامى که قریش در انجمنهاى خود نشسته بودند، روى کوه ابو قبیس رفت و با صداى بلند چنین گفت: «اى مردان مظلومى را که کالاى او را در مکه گرفتهاند و او از اهل و یاران خود دور افتاده است یارى دهید.
اى آل فهر که میان حجر اسماعیل و حجر الاسود نشستهاید، محرم خاک آلوده ژولیده مویى را که هنوز عمره خود را نگزارده است، کمک کنید. آیا کسى نیست که انصاف دهد و از بنى سهم آنچه را که پنهان کردهاند، بگیرد مگر خوردن مال عمره گزار حلال است» این کار بر قریش گران آمد و در آن باره سخن گفتند افراد پیمان مطیبین گفتند به خدا سوگند اگر در این باره قیام کنیم احلاف خشمگین مىشوند. احلاف هم گفتند: اگر در این کار قیام کنیم مطیبین خشمگین مىشوند. افراد برخى از خاندانهاى قریش گفتند بیایید پیمان تازهاى ببندیم که مظلوم را بر ضد ظالم یارى دهیم و تا جهان برپاست چنان باشیم. خاندانهاى هاشم، مطلّب، اسد، تمیم و زهره در خانه عبد الله بن جدعان جمع شدند. رسول خدا (ص) هم که در آن هنگام بیست و پنج ساله و جوان بود و هنوز بر او وحى نازل نشده بود همراه ایشان بود. آنان هم سوگند شدند که در مکه نسبت به هیچ غریب و مقیم آزاده و بردهاى ستم نشود مگر اینکه همراه و یاور او باشند تا حق او را بگیرند و داد او را از خویشتن و دیگران بستانند.
آنان کنار چاه زمزم رفتند و دیگى را از آب پر کردند و کنار کعبه رفتند و ارکان آن را با آن آب شستند و آن آب را جمع کردند و نوشیدند. آنگاه پیش عاص بن وائل رفتند و به او گفتند: حق این مرد را بده و او آن را پرداخت. آنان روزگارى بر این حال بودند و در مکهبه هیچ کس ستمى نمىشد مگر اینکه حق او را برایش مىگرفتند. عتبه بن ربیعه بن عبد شمس مىگفته است اگر قرار باشد مردى به تنهایى از قوم خود بیرون رود و کنار کشد، من از میان خاندان عبد شمس خود را کنار مىکشیدم و به پیمان حلف الفضول مىپیوستم.
زبیر بن بکّار مىگوید: محمد بن حسن از محمد بن طلحه از موسى بن محمد از پدرش نقل مىکرد که اساس آن پیمان بر این موضوع استوار بود که میان همه مردم مکه و احابیش- حبشیان و افراد غیر عرب- هر مظلومى که از آنان یارى بخواهد باید یاریش دهند تا از او رفع ستم شود و مالش را بر او برگردانند و داد او را بستانند یا آنکه عذرى موجه داشته باشند و اینکه امر به معروف و نهى از منکر کنند و در امور زندگى یکدیگر را یارى دهند.
زبیر بن بکّار مىگوید: و گفته شده است سبب نام گذارى این پیمان به «حلف الفضول» این است که در روزگاران گذشته تنى چند از سران عرب پیمانى براى جلوگیرى از ستمها بسته بودند و نامشان فضیل و فضّال بود و مفضل بود و چون این پیمان موجب زنده ساختن آن پیمان که متروک مانده بود گردید به آن «حلف الفضول» گفتند.
زبیر مىگوید: محمد بن جبیر بن مطعم که از دانشمندان قریش بود پیش عبد الملک بن مروان رفت، عبد الملک به او گفت: اى ابا سعید، آیا ما خاندان عبد شمس و شما در حلف الفضول شرکت نداشتیم محمد بن جبیر گفت: امیر المؤمنین خود داناتر است. عبد الملک گفت: باید حقیقت آن را به من خبر دهى. محمد گفت: اى امیر المؤمنین به خدا سوگند که نه، ما و شما از آن بیرون بودیم، و ما و شما در جاهلیت و در اسلام متحد و دست ما با دست دشمن یکى بوده است.
زبیر مىگوید: محمد بن حسن از ابراهیم بن محمد از یزید بن عبد الله بن هادى لیثى از قول محمد بن حارث براى من نقل کرد که میان حسین بن على، علیهما السلام، و ولید بن عتبه بن ابى سفیان در مورد مزرعهاى در ناحیه ذو المروه بگو مگویى بود. ولید در آن هنگام که روزگار خلافت معاویه بود امیر مدینه بود. حسین (ع) فرمود: گویا ولید مىخواهد با حکومت خود بر من قدرت نشان دهد، به خدا سوگند مىخورم که اگر در مورد حق من انصاف ندهد شمشیرم را به دست مىگیرم و میان مسجد خدا مىایستم و افراد حلف الفضول را فرا مىخوانم. چون این سخن به اطلاع عبد الله بن زبیر رسید گفت:
به خدا سوگند مىخورم که اگر حسین افراد حلف الفضول را فراخواند من هم شمشیر برمىدارم و همراه او قیام مىکنم تا داد خود را بستاند یا هر دو با یکدیگر بمیریم. این سخن به اطلاع مسور بن مخرمه بن نوفل زهرى رسید، او هم همین گونه گفت و چون گفتار ایشان به اطلاع عبد الرحمان بن عثمان بن عبید الله تمیمى رسید او هم همین گونه گفت. چون سخن ایشان به اطلاع ولید بن عتبه رسید، نسبت به امام حسین (ع) از خویشتن انصاف داد تا امام حسین راضى شد.
زبیر بن بکّار مىگوید: براى امام حسین (ع) با معاویه هم داستانى نظیر این پیش آمده است که چنان است که میان حسین (ع) و معاویه در مورد زمینى که از حسین (ع) بود بگو مگویى صورت گرفت. حسین (ع) به معاویه گفت: یکى از این سه پیشنهاد مرا بپذیر، یا حق مرا خریدارى کن یا آن را به من برگردان یا آنکه در این مورد عبد الله بن عمر یا عبد الله بن زبیر را حکم قرار بده و در غیر آن صورت راه چهارمى خواهد بود که صیلم است. معاویه پرسید: صیلم چیست گفت: افراد حلف الفضول را ندا مىدهم و برخاست و خشمگین بیرون رفت. چون از کنار عبد الله بن زبیر عبور کرد موضوع را به اطلاع او رساند، عبد الله بن زبیر گفت: به خدا سوگند اگر افراد حلف الفضول را فراخوانى، اگر دراز کشیده باشم مىنشینم و اگر نشسته باشم همان دم برمىخیزم و اگر ایستاده باشم همان دم راه مىافتم و اگر در حال راه رفتن باشم همان دم شروع به دویدن مىکنم و جان خود را فداى جان تو و همراه آن مىکنم مگر اینکه او داد ترا بدهد. چون این سخنها به اطلاع معاویه رسید، گفت: ما را نیازى به صیلم نیست و به حسین (ع) پیام داد کسى را بفرست و مال خود را بگیر که ما آن را از تو خریدارى کردیم.
زبیر بن بکّار مىگوید: این داستان را على بن صالح از قول پدر بزرگم عبد الله بن مصعب از قول پدرش برایم نقل کرد که مىگفته است: حسین (ع) خشمگین از پیش معاویه بیرون رفت و عبد الله بن زبیر را دید و با او در مورد آنچه میان او و معاویه پیش آمده بود گفتگو کرد و فرمود که معاویه را براى انتخاب یکى از پیشنهادهاى خود مخیر کرده است. ابن زبیر سخنانى را که گذشت به امام حسین گفت، و سپس پیش معاویه رفت و گفت: حسین مرا ملاقات کرد و گفت: ترا در انتخاب یکى از سه پیشنهاد خود مخیر کرده است و راه چهارم صیلم است. معاویه گفت: خیال مىکنم حسین را در حالى که خشمگین بوده است ملاقات کردهاى. ما را به صیلم نیازى نیست آن سه پیشنهاد را بگو.
گفت: نخست اینکه من یا ابن عمر را میان خودت و او حکم قرار دهى. معاویه گفت: ترا حکم میان خودم و او قرار دادم، یا ابن عمر را یا هر دوى شما را حکم قرار مىدهم. ابن زبیر گفت: یا آنکه به حق او اقرار کنى و سپس آن را از او بخواهى. گفت: هم اقرار کردم و هم از او چنین مسألتى مىکنم. ابن زبیر گفت: یا آنکه آن را از او بخرى. گفت: آن را از او خریدم. اینک بگو که صیلم چیست ابن زبیر گفت: اینکه افراد حلف الفضول را ندا دهد و در آن صورت من نخستین کسى هستم که به او پاسخ مىدهم. معاویه گفت: ما را نیازى به این کار نیست.
و چون سخن حسین به اطلاع عبد الله بن ابى بکر و مسور بن مخرمه رسید آنان هم به او همان را گفتند که ابن زبیر گفته بود.
اما داستان جوشیدن آب از زیر پاهاى شتر عبد المطلّب در سرزمین خشک کویرى را محمد بن اسحاق بن یسار در کتاب سیره آورده و چنین گفته است که: چون عبد المطلّب موفق به استخراج آب از چاه زمزم شد، قریش بر او رشک بردند و گفتند: اى عبد المطلّب این چاه نیاى ما اسماعیل است و ما را در آن حقى است، باید ما را با خویشتن در آن شریک گردانى. گفت: چنین کارى نمىکنم که این لطفى است که از میان همه شما به من ارزانى شده است و من ویژه آن شده ام.
قریش گفتند: ما ترا رها نمىکنیم و در آن باره با تو مخاصمه خواهیم کرد. گفت: میان من و خودتان حکمى قرار دهید تا پیش او حکمیت بریم. گفتند: کاهنه قبیله بنى سعد بن هذیم را حکم قرار مىدهیم. عبد المطلّب پذیرفت و آن زن کاهنه در مناطق مرتفع شام ساکن بود. عبد المطلّب همراه تنى چند از بنى عبد مناف سوار شد و از هر قبیله از قبایل قریش هم گروهى سوار شدند و سرزمین مسیر ایشان بیابانهاى خشک بود. در یکى از بیابانهاى میان حجاز و شام آب همراه عبد المطلّب و خویشاوندان او تمام شد و سخت تشنه شدند، از قوم خود آب خواستند. آنان از آب دادن خود دارى کردند و گفتند ما در بیابانیم و بر جان خویش بیمناکیم که همان بر سر ما آید که بر شما آمد. عبد المطلّب که چنین دید و بر جان خود و همراهانش ترسید به یاران خود گفت: چه مصلحت مىبینید گفتند: اندیشه ما پیرو اندیشه تو است.
به آنچه خوش دارى فرمان بده. گفت: من چنین مىبینم که هم اکنون هر کس براى خویش گورى حفر کند که هنوز نیرویى باقى است و هر یک از ما که مرد دیگر یارانش او را به خاک بسپرند تا آنکه فقط جسد یک تن بر خاک بماند که تباهى یک تن آسانتر از تباهى همه مسافران است. گفتند: نیکو گفتى و هر یک از ایشان برخاست و براى خود گورى کند و سپس منتظر مرگ نشستند.
در این هنگام عبد المطلّب گفت: این هم که ما این چنین تسلیم مرگ شویم و براى جستجوى آب در زمین حرکت نکنیم کمال عجز است. برخیزید و بگردید شاید خداوند در بخشى از این زمین به ما آبى ارزانى دارد، حرکت کنید. و آنان حرکت کردند. آن افراد قبایل قریش به ایشان مىنگریستند که چه مىکنند، عبد المطلّب هم کنار مرکب خود آمد و سوار شد و همینکه شتر بر پا خواست از زیر پایش چشمه آبى شیرین جوشیدن گرفت. عبد المطلّب تکبیر گفت و یارانش هم تکبیر گفتند، و فرود آمد و خود و یارانش آب نوشیدند و ظرفهاى- مشکهاى- خویش را پر آب کردند و سپس افراد قبایل قریش را فرا خواند و به ایشان گفت: بیایید آب بردارید که خداى بر ما آب عنایت کرد. آنان هم آشامیدند و برداشتند و گفتند: خداوند به سود تو قضاوت فرمود و هرگز درباره زمزم با تو مخاصمه نمىکنیم، همان کس که در این فلات این آب را به تو ارزانى فرمود، زمزم را به تو عنایت فرموده است، و خوشبخت به سوى سقایت خویش برگرد و بدون اینکه پیش کاهنه بروند همگى برگشتند و او را با زمزم رها کردند.
صاحب کتاب واقدى روایت مىکند که عبد الله بن جعفر بن ابى طالب در حضور معاویه با یزید بن معاویه مفاخره کرد و به یزید گفت: به کدام یک از نیاکان خود بر من افتخار مىکنى آیا به حرب که ما او را پناه دادیم یا به امیه که مالک او شدیم یا به عبد شمس که ما او را تحت تکفل داشتیم معاویه گفت: نسبت به حرب بن امیه این چنین گفته مىشود گمان نمىکردم به روزگار حرب کسى تصور مىکرده است که از او شریفتر باشد. عبد الله گفت: چنین نیست. شریفتر از حرب کسى است که ظرف خویش را براى او باژگونه کرد و رداى خویش را بر او پوشاند. معاویه به یزید گفت: پسرکم آرام بگیر عبد الله از این جهت به تو فخر مىفروشد که تو از اویى و او از تو است. عبد الله بن جعفر آزرم کرد و گفت: اى امیر المؤمنین دو دست نظیر یکدیگر با هم بگو مگو مىکنند و دو برادر با یکدیگر کشتى مىگیرند، و چون عبد الله بن جعفر رفت، معاویه به یزید گفت: پسرکم از ستیز با بنى هاشم بر حذر باش که آنان آنچه را که مىدانند فراموش نمىکنند ونادان نمىشوند و دشمن ایشان فحش و ناسزایى براى ایشان نمىیابد.
گوید: مقصود از این سخن عبد الله بن جعفر که گفته است «آیا به حرب که او را پناه دادیم» این است که قریش هرگاه سفر مىکردند چون به گردنه نزدیک مکه مىرسیدند کسى حق نداشت از آن عبور کند تا افراد قرشى نخست عبور کنند. شبى حرب بیرون رفت و چون به گردنه رسید، مردى از خاندان حاجب بن زراره تمیمى با او برخورد. حرب سینه خود را صاف و سرفهاى کرد و گفت: من حرب بن امیهام. آن مرد تمیمى هم همان کار را کرد و گفت: من پسر حاجب بن زرارهام و از حرب پیشى گرفت و از گردنه عبور کرد. حرب گفت: خداوند هرگز چنین نخواهد، دیگر تا من زنده باشم نباید و نمىتوانى وارد مکه شوى، آن مرد تمیمى مدتى درنگ کرد و به مکه نیامد ولى چون مکه محل بازرگانى او بود مشورت کرد که از شر حرب به چه کسى پناه برد. گفته شد به عبد المطلّب یا پسرش زبیر پناهنده شو. او سوار بر ناقه خود شد و شبانه به مکه آمد و شتر خود را بر در خانه زبیر بن عبد المطلّب خواباند.
ناقه بانگ برداشت و زبیر بیرون آمد و پرسید آیا پناه آوردهاى که پناه داده شوى یا خواهان میهمانى هستى که از تو پذیرایى شود و او این ابیات را سرود که- خلاصهاش- چنین است: بر گردنه با حرب رویاروى شدم… او را پشت سر نهادم و پیش از او از گردنه گذشتم و من همواره در سفرها چنین بودهام… او را واگذاشتم که چون سگ به تنهایى عوعو کند و خود را پیش سرور و سالار مکارم اخلاقى و افتخار رساندم… آرى زبیر با شمشیرى که آهن آب داده و تیز و کشنده است از من دفاع خواهد کرد.
زبیر به او گفت به خانه وارد شو- به خانهات برو- که ترا پناه دادم و چون صبح شد زبیر برادر خود غیداق را فراخواند و هر دو در حالى که شمشیر بر دوش آویخته بودند بیرون آمدند و آن مرد تمیمى هم همراه ایشان بیرون آمد. زبیر و غیداق گفتند ما به هر کس پناه دهیم پیشاپیش او حرکت نمىکنیم، تو پیشاپیش ما حرکت کن تا چشمهاى ما ترا ببیند و مراقب باشد که مبادا از پشت سر مورد حمله قرار گیرى و آن مرد تمیمى همچنان کوچههاى مکه را مىپیمود تا وارد مسجد الحرام شد. حرب همینکه او را دید، گفت عجب که تو اینجایى و پیش آمد و سیلى بر چهره او زد. زبیر فریاد کشید، مادرت بر سوگت بگرید در حالى که او را پناه دادهام سیلى بر او مىزنى حرب خم شد و سیلى دیگرى بر چهره آن مرد تمیمى زد، زبیر شمشیرش را کشید و بر حرب که پیش او بودحمله کرد.
حرب گریخت و زبیر هم دوان دوان از پى او مىرفت و برنمىگشت تا آنکه حرب ناچار خود را به خانه عبد المطلّب افکند. عبد المطلّب پرسید: چه پیش آمده است گفت: زبیر. عبد المطلّب گفت: بنشین و ظرفى را که هاشم در آن ترید مىساخت کنار او باژگونه نهاد. مردم جمع شدند. دیگر پسران عبد المطلّب هم در حالى که شمشیر در دست داشتند به زبیر پیوستند و کنار خانه پدرشان ایستادند. در این هنگام عبد المطلّب ازار و رداى خویش را که داراى دو حاشیه بود بر حرب پوشاند و او را پیش ایشان فرستاد و دانستند که پدرشان او را جوار و پناه داده است.
اما معنى و مقصود عبد الله بن جعفر از این سخن که گفته است «یا به امیه که مالک او شدیم» این است که عبد المطلّب با امیه بن عبد شمس در مورد دو اسب شرط بندى کردند و قرار نهادند که اسب هر یکى برنده شد دیگرى صد شتر و ده برده و ده کنیز بپردازد و یک سال خدمتکار باشد و موهاى جلو پیشانى او زده شود. اسب عبد المطلّب مسابقه را برد، عبد المطلّب صد شتر و ده برده و ده کنیز را گرفت و میان قریشیان تقسیم کرد و چون خواست موهاى جلو پیشانى او را قطع کند حرب گفت: به جاى این کار ده سال خدمتکار تو باشم. عبد المطلّب پذیرفت و امیه پس از آن ده سال از حشم و خدمتکاران عبد المطلّب بود که در قبال خوراک خود او را خدمت مىکرد.
اما معنى این گفتار او که گفته است «یا به عبد شمس که او را تحت تکفل داشتیم» این است که عبد شمس تهیدست و بدون مال بود و برادرش هاشم او را تحت تکفل داشت و به او کمک مىکرد و این موضوع تا هنگام مرگ هاشم ادامه داشت.
و در کتاب الاغانى ابو الفرج آمده است که معاویه به دغفل نسب شناس گفت: آیا عبد المطلّب را دیدهاى گفت: آرى. گفت: او را چگونه دیدى گفت: مردى تیز هوش و گرامى و زیبا و رخشان که گویى بر چهرهاش پرتو پیامبرى بود. معاویه پرسید: آیا امیه بن عبد شمس را دیدهاى گفت: آرى. پرسید: او را چگونه دیدى گفت: مردى نزار وگوژ پشت و کور که بردهاش ذکوان عصا کش او بود. معاویه گفت: او پسرش ابو عمرو بوده است. دغفل گفت: شما چنین مىگویید ولى قریش را عقیده بر آن بود که او برده اوست.
این موضوع را از کتاب هاشم و عبد شمس تألیف ابن ابى رؤبه دباس نقل مىکنم، او مىگوید: هشام بن کلبى از قول پدرش نقل مىکند که نوفل بن عبد مناف در مورد زمینهایى که به صورت چند میدان بود به عبد المطلّب ستم روا داشت و عبد المطلّب با همه بنى هاشم همدست بود و از گروهى از قوم خویش یارى خواست که در آن مورد کوتاهى کردند.
عبد المطلّب از داییهاى خود که افراد خاندان نجار مدینه بودند یارى خواست هفتاد سوار با او از مدینه آمدند و به نوفل گفتند: اى ابا عدى به خدا سوگند که جوانمردى تا این اندازه خوش چهره و تنومند و خوش نفس و پاک سرشت و به دور از همه بدیها ندیدهایم و مقصودشان عبد المطلّب بود و خویشاوندى نزدیک او را نسبت به ما مىدانى و زمینهایى از او را گرفتهاى. دوست داریم حق او را پس دهى. نوفل پس داد و عبد المطلّب چنین سرود: خاندانهاى مازن و بنى عدى و ذبیان بن تیم اللات از پذیرش ستم بر من خود دارى کردند…
و گوید: همین موضوع سبب هم پیمانى و هم سوگندى قبیله خزاعه با عبد المطلّب شد. ابو الیقظان سحیم بن حفص نقل مىکند که عبد المطلّب به هنگام مرگ خود پسرانش را که ده پسر بودند جمع کرد. ایشان را امر به معروف و نهى از منکر کرد و پندشان داد و گفت: هان که از سرکشى و ستم بر حذر باشید و به خدا سوگند که خداوند هیچ چیزى را شتابانتر براى عقوبت و عذاب از سرکشى و ستم نیافریده است و من هیچکس را که با سرکشى و ستم و بر آن باقى مانده باشد جز این برادران شما از خاندان عبد شمس ندیده ام.
ولید بن هشام بن محذم روایت مىکند که روزى عثمان بن عفان گفت: دوست مىدارم مردى را ببینم که پادشاهان را دیده باشد و براى من از گذشته سخن بگوید. براى او نام مردى را که در حضر موت بود بردند. عثمان او را احضار کرد و سخنان مفصلى با اوگفت که آوردن آن را رها مىکنیم، تا آنکه عثمان از او پرسید: آیا عبد المطلّب بن هاشم را دیدهاى گفت: آرى، مردى دیدم با ظاهرى پسندیده و قامتى کشیده و سپید چهره که داراى ابروان پیوسته به یکدیگر بود، میان دو چشمش سپیدى رخشانى به نظر مىرسید، گفته مىشد در او فرخندگى و برکت است و همان گونه بود. عثمان پرسید: آیا امیه بن عبد شمس را هم دیدهاى گفت: آرى، مردى دیدم سیه چرده و زشت و کوتاه قامت و کور و گفته مىشد که شوم و نافرخنده است و همان گونه هم بود. عثمان گفت: در مورد تو باید گفت: «آواز دهل شنیدن از دور خوش است» و دستور داد بیرونش کردند.
هشام بن کلبى مىگوید: امیه بن عبد شمس به هنگام نوجوانى اموال حاجیان را مىدزدید و او را نگهبان و پاسدار نام نهادند- از باب تمسخر و بر عکس نهند نام زنگى کافور- ابن ابى رؤبه در این کتاب خود مىگوید: نخستین کشته از بنى عبد شمس که به دست بنى هاشم کشته شد، عفیف بن ابى العاص بن امیه است که او را حمزه بن عبد المطلّب کشت و من- ابن ابى الحدید- بر این خبر در همین کتاب دست نیافتم.
گوید: و از چیزهایى که مؤید این است که امیه بن عبد شمس همچون برده و خدمتکار عبد المطلّب بوده است شعرى است که ابو طالب به هنگام محاصره در شعب و هم پشتى خاندانهاى عبد شمس و نوفل بر ضد او و رسول خدا (ص) سروده و ضمن آن چنین گفته است: پدرشان از دیر باز برده پدر ما بود، فرزندان کنیزک درشت چشمى- کبود چشمى- که سحر و جادو بر آن چیره است… اینک به دنباله نقل سخنان ابو عثمان جاحظ برمىگردیم و گاهى آن را با توضیحات خود یا دیگران که مناسب آن باشد مىآمیزیم.
ابو عثمان جاحظ مىگوید: اگر بنى امیه بگویند ولید بن یزید بن عبد الملک بنمروان بن حکم بن ابى العاص بن امیه بن عبد شمس بن عبد مناف بن قصى از خاندان ماست و یزید خلیفهاى است که نسل چهارم است و پدر و پدر بزرگ و جدش مروان هم خلیفه بودهاند، در پاسخ ایشان مىگوییم که بنى هاشم، واثق پسر معتصم پسر هارون پسر مهدى پسر منصور را دارند- پنج پشت- و منصور پسر محمد کامل و او پسر على سجّاد است که در هر شبانه روز هزار رکعت نماز مىگزارد و به سبب عبادت و فضیلت به سجاد مشهور شد و او زیباترین فرد قریش و خوش چهره ترین آنان بود. او شبى که على بن ابى طالب (ع) کشته شد متولد شد و نام و کنیه آن حضرت را بر او نهادند و بعدها عبد الملک مروان به او گفت: نه، به خدا سوگند که این نام و کنیه را براى تو تحمل نمىکنم، باید یکى را تغییر دهى. او کنیه خود را به ابو محمد تغییر داد و او فرزند عبد الله است که دریاى علم و دانشمند قریش و فقیه در دین و معلم تأویل بوده است و او پسر عباس است که خردمند و بردبار قریش بوده است و او پسر شیبه الحمد است که همان عبد المطلّب و سرور همه ساکنان وادى است و او پسر عمرو است که همان هاشمى است که براى مردم ترید فراهم مىکرد و هموست که از شدت زیبایى به قمر معروف بوده است و همگان به او اقتدا مىکردهاند و از رأى او هدایت مىشدهاند، و او پسر مغیره است که همان عبد مناف است و او پسر زید است که بیشتر به قصّى و مجمّع معروف بوده است، سیزده پشت که همگى سرور و سالار بوده اند.
هیچ یک از آنان از سرورى محروم نشدهاند و از رسیدن به غایت و نهایت بزرگى باز نماندهاند، و هیچ یک از ایشان نیست مگر اینکه ملقب به لقبى است که از کردار پسندیده یا سرشت پاک او مشتق است و کسى از این سیزده نسل نیست مگر آنکه خلیفه یا از لحاظ مقام همچون خلیفه است و در روزگاران گذشته سرور و سالار و زاهد نامدار و فقیه گرانقدر و خردمند باوقار بوده است و این موضوع براى هیچ کس جز ایشان فراهم نیست. وانگهى پنج پشت خلیفهاند و این بیشتر از چیزى است که بنى امیه بر شمرده اند، لذا مروان کجا قابل مقایسه با منصور است که منصور همه سرزمینها و اقطار را به تصرف خویش درآورد و بیست و دو سال همه اطراف را در اختیار داشت و حال آنکه خلافت مروان آنچنان نبوده است.
فقط نه ماه خلافت کرد و سپس همسرش عاتکه دختر یزید بن معاویه از این جهت که به خالدپسرش که از شوهر اول او بود دشنام داده و گفته بود اى پسر زنى که نشیمنگاهش تر است، او را کشت. اگر مروان را با مدت کم خلافت و اختلاف بسیارى که وجود داشته است و آشوبى که در شهرها دیده مىشده است، صرف نظر از گرفتاریهاى اطراف، بتوان خلیفه دانست، ابن زبیر براى اطلاق نام خلیفه از او شایستهتر است که همه نقاط اسلامى جز بخشى از اردن را به تصرف آورد، و چون پادشاهى عبد الملک مروان به پادشاهى مروان متصل شد در نظر مردم پیوسته به نظر آمد و سستى حکومت مروان از دیدگاه کسانى که علم نداشتند پوشیده ماند.
وانگهى سالهاى حکومت مهدى عباسى سالهاى خوشى و سلامت بود و حال آنکه سالهاى حکومت عبد الملک همه در کشش و کوشش گذشت و پادشاهى یزید بن عبد الملک هم هرگز چون پادشاهى هارون نبوده و پادشاهى ولید چون پادشاهى معتصم نبوده است.
مىگوید [ابن ابى الحدید]: خداوند جاحظ را رحمت فرماید که اگر امروز زنده مىبود نه پشت از خلفاى بنى هاشم را پشت در پشت مىشمرد که بدین گونه است، مستعصم پسر مستنصر پسر طاهر پسر مستضىء پسر مستنجد پسر مقتفى پسر مستظهر پسر مقتدر. و از این گذشته، خلفاى طالب مصر امروز ده پشت شمرده مىشوند، آمر پسر مستعلى پسر مستنصر پسر طاهر پسر حاکم پسر عزیز پسر معتز پسر منصور پسر قائم پسر مهدى.
ابو عثمان جاحظ مىگوید: بنى هاشم بر آنان افتخار مىکنند که سالهاى پادشاهى ایشان بیشتر و مدتش طولانىتر است و تا امروز- روزگار جاحظ- مدت پادشاهى آنان به نود و چهار سال رسیده است. همچنین بنى هاشم بر بنى امیه افتخار مىکنند که پادشاهى را از طریق میراث و اینکه اقوام و خویشاوندان رسول خدایند به ارث برده اند و پادشاهى ایشان در رستنگاه پیامبرى است و اسباب و وسایل حکومت ایشان غیر از اسباب بنى مروان است، بلکه بنى مروان را هیچ خویشى سببى و نسبى با پیامبر (ص) نبوده است مگر اینکه بگویند ما هم قرشى هستیم و در این اسم در ظاهر با قریش مساوى هستند و روایتى که نقل شده است «ائمه از قریش هستند» بر هر قرشى اطلاق دارد، و حال آنکهاسباب خلافت معروف است و آنچه هر گروه ادعا مىکنند معلوم است، و هر یک از گروهها راهى را پذیرفتهاند. گروهى از مردم آن را به دلیل آنکه همه اسباب قرابت و سابقه و وصیت در على (ع) جمع است خلافت را براى او مىدانند. و اگر این صحیح باشد، اصولا خاندان ابو سفیان و خاندان مروان را نرسد که در آن مورد ادعایى داشته باشند و اگر خلافت بر مبناى وراثت و استحقاق عباس از لحاظ عمو بودن و حق خویشاوندى باشد، باز هم براى آل ابو سفیان و مروان ادعایى باقى نمىماند. اگر جز به سوابق و اعمال و جهاد به چیز دیگرى بستگى نداشته باشد در ان صورت براى ایشان هیچ قدم مؤثر و عمل ارزنده مشهودى وجود ندارد و هیچ سابقهاى براى آنان نیست و هیچ چیزى که بدان سبب مستحق خلافت باشند، ندارند و اگر آنچه آنان را از رسیدن به خلافت به شدت ممنوع و محروم ساخته است نمىبود، شاید کار براى آنان آسانتر بود.
و به خوبى دانستیم که ابو سفیان در دشمنى نسبت به پیامبر (ص) و جنگ و ستیز کردن با آن حضرت و جمع کردن سپاه بر ضد ایشان چگونه سر سخت بوده است و چگونگى اسلام او را به هنگامى که براى رهایى از شمشیر اسلام آورد مىدانیم و معنى سخن او به هنگام فتح مکه که لشکرهاى مسلمانان را دید و گفتار او در جنگ حنین و سخن او به هنگامى که بلال بر فراز کعبه اذان گفت همگى روشن است. وانگهى باید دانست که ابو سفیان به دست عباس، که خدایش رحمت کناد، مسلمان شد و ابن عباس بود که مردم را از کشتن او بازداشت و او را پشت سر خود سوار کرد و به حضور رسول خدا (ص) آورد و از ایشان مسألت کرد که او را شریف و گرامى و بلند آوازه فرماید.
این نعمتى بزرگ و محبتى گران و مقامى بلند بود که عباس معمول داشت و داستان جنگ حنین هم غیر قابل انکار است. در قبال اینهمه احسان، پاداش بنى هاشم از سوى فرزندان ابو سفیان این چنین بود که با على (ع) جنگ و حسن (ع) را مسموم کردند و حسین (ع) را کشتند و زنان او را سر برهنه بر شتران چموش سوار کردند و چون نتوانستند تشخیص دهند که على بن حسین به حد بلوغ رسیده یا نرسیده است کشف عورتش کردند. همچنان که این کار را نسبت بهذریه مشرکان که با جنگ به خانه هایشان رفته باشند انجام مىدهند. و معاویه پسر بن ارطاه را به یمن فرستاد و او دو پسر کوچک عبید الله بن عباس را که هنوز به حد بلوغ نرسیده بودند کشت و عبید الله بن زیاد در جنگ طف- عاشورا- نه تن از صلب على (ع) و هفت تن از صلب عقیل را کشت و به همین جهت مرثیه سراى ایشان چنین سروده است: اى چشم با اندوه اشک بریز و اگر مویه مىکنى بر آل پیامبر (ص) مویه کن، نه تن از صلب على و نه تن از صلب عقیل کشته شدند.
وانگهى بنى امیه چنین پنداشتهاند که عقیل معاویه را بر ضد على (ع) یارى داده است. اگر در این سخن خود دروغگویند که دروغ خود چه کژى و کاستى بزرگى است، و اگر راستگو باشند، چه پاداشى به عقیل درباره آنچه کرده است دادهاند که پس از امان دادن به مسلم بن عقیل با مکر و فریب گردنش را زدند و هانى بن عروه را هم به جرم اینکه او را پناه و یارى داده است با او کشتند و به همین سبب شاعر چنین سروده است: اگر تاکنون نفهمیدهاى که مرگ چیست، در بازار به پیکر هانى و پسر عقیل بنگر، دلاورى را مىبینى که شمشیر چهرهاش را دریده است و دیگرى را کشته از فراز بام بر زمین افتاده. و هند- مادر معاویه- کبد حمزه را خورد.
بنابراین زن جگر خواره و همچنین پناهگاه و مرکز اصلى نفاق از ایشان است، و آن کس که با چوبدستى بر لب و دندانهاى حسین (ع) کوبید از ایشان است. قاتل ابو بکر بن عبد الله بن جعفر به روز عاشورا و قاتل عون بن عبد الله بن جعفر به روز حره از ایشان است، روز حره همچنین از بنى هاشم فضل بن عباس بن ربیعه بن حارث بن عبد المطلّب و عباس بن عتبه بن ابى لهب بن عبد المطلّب و عبد الرحمان بن عباس بن ربیعه بن حارث بن عبد المطلّب کشته شدند.
مىگوید [ابن ابى الحدید]: ابو عثمان جاحظ به روزگار واثق میان مدت پادشاهى بنى امیه و بنى هاشم مقایسه کرده و گفته است بنى هاشم بر آنان برترى دارند، زیرا مدت پادشاهى ایشان دو سال بیشتر از بنى امیه است. اگر امروز جاحظ زنده مىبود چه مىگفت که پادشاهى بنى هاشم پانصد و شانزده سال طول کشیده است و این مدت حدود سى سال از مدت پادشاهى سومین خاندان پادشاهان ایران بیشتر است. همچنین اگر طول مدت پادشاهى مایه افتخار باشد، براى بنى هاشم حدود دویست و هفتاد سال در مصر پادشاهى بوده است، و علاوه بر آن پیش از آنکه به مصر منتقل شوند در مغرب هم پادشاهى داشته اند.
ابو عثمان جاحظ مىگوید: بنى هاشم به بنى امیه مىگویند، مردم مىدانند که شما در مورد ما چه کشتار و تار و مارى کردید. آن هم نه به سبب گناهى که نسبت به شما انجام داده باشیم، على بن عبد الله بن عباس را دو بار تازیانه زدید، یک بار به بهانه اینکه چرا با دختر عمه خود جعفریه، که قبلا همسر عبد الملک بوده است، ازدواج کرده است و بار دیگر به تهمتى که در مورد قتل سلیط به او زدید. ابو هاشم عبد الله بن محمد بن على بن ابى طالب (ع) را مسموم کردید، و گور زید را شکافتید و پیکرش را بر دار کشیدید و سر بریدهاش را در صحن خانه افکندید که آن را لگدکوب کنند و مرغهاى خانگى بر مغزش منقار زدند تا آنجا که شاعرى چنین سروده است: خروس را باید از شقیقه زید برانم چه مدت درازى که مرغان بر آن پا ننهادهاند همچنین شاعر شما چنین سروده است: براى شما پیکر زید را بر تنه خرما بنى بر دار کشیدیم و هرگز مهدىاى ندیدهایم که بر چوبهاى بر دار شود، شما از سفلگى على را با عثمان مقایسه کردید و حال آنکه عثمان از على بهتر و پاکیزهتر است.
و روایت شده است که یکى از صلحاى اهل بیت، علیهم السلام، به پیشگاه خداوند عرضه داشت بار خدایا اگر این شاعر دروغگوست، سگى از سگهاى خود را بر او چیره گردان. روزى که او به سفرى مىرفت در راه شیرى او را شکار کرد و درید.
و شما امام جعفر صادق (ع) و یحیى بن زید را کشتید و قاتل یحیى را خونخواه مروان و ناصر دین نام نهادید و افزون بر این سلیمان بن حبیب بن مهلب به گفته و فرمان شما نسبت به عبد الله ابو جعفر منصور پیش از آنکه به خلافت رسد، چنان کرد که کرد و مروان بن محمد نسبت به ابراهیم امام چنان کارى کرد که سرش را در جوال آهک فرو کرد تا مرد. و اگر شما براى ما این شعر را بخوانید که:
کشته شدگان در کدى و کشته شدگان در کثوه- نام دو محل است- که هنوز دفن نشدهاند اشک دیدگان را فرو ریختند و چه بسیار کسانى که کنار دو رودخانه زاب و کنار رودخانه ابى فطرس کشته شدند. ما به شما پاسخ مىدهیم که «کشتارگاه حسین و زید و آن را که کنار مهراس کشته شد- یعنى حمزه- و آن دیگرى را که در حران در غربت و فراموشى به خاک سپرده شد- یعنى ابراهیم امام- را به یاد آورید. وانگهى شما خود احوال پدرتان مروان و ناتوانى او را مىدانید، او مردى بود که نه فقه مىدانست و نه به زهد و صلاح و روایت اخبار شناخته شده بود و نه افتخار مصاحبت داشته است و نه همتى بلند، و جز این نیست که نخست سرپرستى امور روستایى از روستاهاى داربجرد را از سوى ابن عامر عهده دار شد و سپس هم از سوى معاویه والى بحرین شد.
وانگهى مروان همه یاران و پیروان خود را جمع کرده بود که با عبد الله بن زبیر بیعت کند و عبید الله بن زیاد او را از آن کار باز داشت. مروان در جنگ مرج راهط که در اطاعت از او سرهاى مردم از دوش جدا مىشد و فرو مىافتاد چنین مىگفت: آنان را زیانى جز کشته شدن افراد نیست و هر کدام از دو امیر قریش پیروز شود مهم نیست.
این سخن، سخن کسى است که شایستگى حکومت بر یک چهارم منطقه و یک پنجم جایى را ندارد. مروان یکى از کسانى است که به سبب سخن ناهنجارى جان باخته و به دست زنان کشته شده است.
اما پدر مروان، حکم بن عاص، کسى است که چگونگى راه رفتن پیامبر (ص) را تقلید مىکرد و در ساعات خلوت پیامبر (ص) سخنان آن حضرت را دزدانه گوش مىداد و پیامبر (ص) او را تبعید و نفرین فرمود و او در راه رفتن خود مىلرزید. ابو بکر و عمر هم همچنان او را در حال تبعید باقى گذاشتند و از برگرداندن او به مدینه خوددارى کردند و شفاعت عثمان را در آن باره نپذیرفتند. چون عثمان خلیفه شد، او را به مدینه برگرداند که از همگان بر او نافرخندهتر بود و پدر مروان بزرگترین بهانه براى کشته شدن و خلع عثمان از خلافت شد. اما عبد الملک بن مروان پدر خلیفگان مروانى که بنى امیه بر آنان افتخار مىکنند و مىبالند از همه مردم در کفر ریشهدارتر بود که یکى از نیاکانش- جد پدرى او- همین حکم بن عاص بوده است و نیاى مادرى او معاویه بن مغیره بن ابى العاص است که او را هم پیامبر (ص) از مدینه تبعید فرمود و فقط سه روز به او مهلت داد و خداوند او را سرگردان فرمود که متردد در حومه مدینه ماند و نمىتوانست راه خود را تعیین کند و سرانجام على (ع) و عمار را به جستجوى او گسیل فرمود و آن دو او را کشتند. بنابراین شما ریشهدارترین مردم در کفر و ما- بنى هاشم- ریشهدارترین مردم در ایمان هستیم و امیر المؤمنین على (ع) از همگان به ایمان سزاوارتر و قدیمىتر است.
ابو عثمان جاحظ مىگوید: دیگر از چیزهایى که بنى هاشم به آن افتخار مىکنند، این است که مىگویند هیچ کس به خاطر ندارد که مدت نود سال طاعون دیده نشده باشد مگر در نود سالى که از خلافت ایشان گذشته است. و مىگویند اگر دعوت و حکومت ما هیچ برکتى جز اینکه امیران ولایات از شکنجه کارگزاران خراج به آویختن و برهنه کردن و از میان بردن آنان و عذاب دادن با بیدار نگاه داشتن و آهک و فلک کردن چوب زدن با ابزار آهنى و غل جامعه و بریدن پوست به اقرار واداشتن خوددارى کردهاند، این خود خیر و برکت بسیار است. در مورد طاعون که از میان رفته است و عرب از طاعون به «نیزه جن» تعبیر کردهاند عمانى راجز چنین سروده است: همانا خداوند نیزههاى جن- طاعون- را از میان برداشته و شکنجه تهمت زدن و مال اندوزى را نابود کرده است.
ابو عثمان جاحظ مىگوید: بنى هاشم همچنین بر بنى امیه افتخار مىکنند که کعبه را ویران نکردهاند و قبله را تغییر ندادهاند و پیامبر (ص) و رسول پروردگان را فروتر از خلیفه ندانستهاند و بر گردن اصحاب پیامبر (ص) داغ بردگى نزدهاند و اوقات نماز را دگرگون نکردهاند و بر کف دست مسلمانان مهر نزدهاند، و روى منبر رسول خدا (ص) چیزى نخورده و نیاشامیدهاند و حرم را تاراج نکردهاند و زنان مسلمان را در شهرهاى اسلامى بهاسارت نگرفته اند.
مىگوید [ابن ابى الحدید]: از کتاب افتراق هاشم و عبد شمس تألیف ابو الحسین محمد بن على بن نصر معروف به ابن ابى رؤبه دباس نقل مىکنم که گفته است: بنى امیه به روزگار پادشاهى خود براى نماز عید اذان و اقامه مىگفتند و پس از نماز خطبه مىخواندند و در نمازهاى خود در رکوع و سجود تکبیر را بلند نمىگفتند. هشام بن عبد الملک برده خایه کشیدهاى داشت که هرگاه هشام که در مقصوره- محل داراى نرده- نماز مىگزارد به سجده مىرفت، لا اله الا الله مىگفت و مردم آن را مىشنیدند و به سجده مىرفتند، و در یکى از خطبههاى نماز جمعه و عید مىنشستند و در دیگرى برمىخاستند. کعب مروان بن حکم را دید که نشسته خطبه مىخواند، گفت: به این بنگرید که نشسته خطبه مىخواند و حال آنکه خداوند متعال به پیامبرش مىفرماید «و ترا ایستاده رها مىکنند» همو مىگوید: نخستین کس که به هنگام خطبه خواندن نشست معاویه بود و نخستین کس که در نماز عید اذان و اقامه گفت بشر بن مروان بود.
کارگزاران بنى امیه از اهل ذمهاى که مسلمان مىشدند همچنان جزیه مىگرفتند و مىگفتند اینها براى فرار از جزیه مسلمان شدهاند. و از اسب زکات مىگرفتند چه بسا که وارد خانه کسى مىشدند که اسبش مرده یا آن را فروخته بود ولى همینکه چشم ایشان به ریسمان و افسار مىافتاد مىگفتند: اینجا اسبى بوده است، زکاتش را بده. و چنان سرگرم خطبه نماز جمعه مىشدند که وقت فضیلت نماز را به تأخیر مىانداختند و چندان خطبه را طول مىدادند که وقت نماز عصر هم سپرى و نزدیک آفتاب زردى مىشد، این کار را ولید و یزید پسران عبد الملک و حجاج کارگزار بنى مروان انجام مىدادند.
حجاج گروهى سلاح شمشیر به دست بر سر مردم گماشته بود که نمىتوانستند نماز جمعه را در وقت آن بجا آورند. حسن بصرى مىگفته است شگفتا که آن مرد ریز چشم شبکور به ولایت ما آمد و ما را از دین خودمان بازداشت، بر منبر ما مىرفت و خطبه را چنان طولانى مىخواند که مردم به خورشید مىنگریستند و او مىگفت شما را چه مىشود که به خورشید مىنگرید، به خدا سوگند ما براى خورشید نماز نمىگزاریم، براى خداى خورشید نماز مىگزاریم، مگر نمىتوانید بهاو بگویید اى دشمن خدا، خداوند را حقوقى در شب است که در روز آن را نمىپذیرد و حقوقى در روز است که در شب آن را نمىپذیرد. حسن بصرى سپس مىگفت: چگونه مىتوانستند چنین بگویند که بالاى سر هر یک گبرک تنومندى با شمشیر ایستاده بود.
گوید: خلیفگان اموى و مروانى زن و فرزند خوارج عرب و غیر عرب را به اسیرى مىگرفتند و هنگامى که قریب و زحاف، که دو تن از سران خوارج بودند، کشته شدند، زیاد زن و فرزندشان را به اسیرى گرفت و یکى از دختران ایشان را به شقیق بن ثور سدوسى داد و دختر دیگرى را به عباد بن حصین داد. دخترى از عبیده بن هلال یشکرى و دخترى از قطرى بن فجاءه مازنى اسیر شدند. دختر قطرى در سهم عباس بن ولید بن عبد الملک قرار گرفت، نام آن دختر ام سلمه بود. عباس به اعتقاد خودش با او معامله کنیز زر خرید مىکرد و با او هم بستر شد و آن زن مومل و محمد و ابراهیم و احمد و حصین پسران عباس را براى او زایید. و اصل بن عمرو القنا اسیر شد، او را به بردگى گرفتند.
سعید صغیر حرورى هم اسیر شد، او را هم به بردگى گرفتند. مادر یزید بن عمر بن هبیره هم از زنان اسیر شده عمان بود که مجاعه آنان را به اسیرى گرفته بود. بنى امیه هرگاه مردى وام دار مىشد، او را مىفروختند و معتقد بودند که او برده مىشود. معن پدر عمیر بن معن کاتب آزاد و وابسته خاندان بنى عنبر بود و او را در قبال وامى که داشت فروختند و ابو سعید بن زیاد بن عمرو عتکى او را خرید. حجاج على بن بشیر بن ماحور را هم به سبب اینکه فرستاده مهلب را کشته بود به بردگى به مردى از قبیله ازد فروخت.
اما در مورد کعبه چنین بود که حجاج به روزگار حکومت عبد الملک آن را ویران کرد. ولید بن یزید هرگاه که از مستى به هوش مىآمد، نماز به سوى غیر قبله مىگزارد و چون تذکرش دادند این آیه را خواند: «به هر کجا روى کنید همانجا روى خداوند است.» حجاج در کوفه ضمن خطبه از کسانى که در مدینه مرقد رسول خدا (ص) را زیارت مىکنند سخن گفت و افزود مرگ بر ایشان باد که بر چوبهاى پوسیده ویران طواف مىکنند، کاش بر گرد کاخ امیر المؤمنین عبد الملک طواف کنند، مگر نمىدانند که خلیفه شخص بهتر از رسول اوست گوید: بنى امیه بر گردن مسلمانان داغ بردگى مىزدند، همان گونه که بر اسب داغ مىنهند. مسلم بن عقبه با همه مردم مدینه که میان ایشان باقیماندگان صحابه و فرزندان ایشان و صالحان تابعان بودند با این شرط بیعت کرد که همگان برده خانه زاد امیر المؤمنین () یزید بن معاویه باشند غیر از على بن حسین (ع) که از او به عنوان برادر و پسر عموى یزید () بیعت گرفت. گوید: همچنین بر کف دست مسلمانان داغى مىنهادند که نشان بردگى ایشان باشد همان گونه که بر اسیران جنگى رومى و حبشهاى داغ مىنهادند.
خطباى بنى امیه به سبب آنکه خطبه نماز جمعه را به درازا مىکشاندند روى منبر چیزى مىخوردند و مىآشامیدند و مسلمانان هم زیر منبر مىخوردند و مىآشامیدند. دنباله این افتخار کردن بنى هاشم و بنى امیه که پنجاه صفحه دیگر شرح این خطبه را در بر دارد گاه موضوعاتى خارج از بحث تاریخى است و به جدل و مناظره بیشتر شبیه است، به این جهت براى خوانندگان گرامى گزینهاى از بقیه بحث که به نظر قاصر این بنده بیشتر جنبه تاریخى دارد، ترجمه مىشود و به لطایف آن قناعت خواهد شد.
جاحظ مىگوید: اگر افتخار به درست اندیشى و سخن پسندیده باشد، چه کسى مثل عباس بن عبد المطلب و پسرش عبد الله بن عباس است و اگر در سرورى و اصالت رأى و حکمت و ارزش گران باشد، چه کسى همچون عبد المطلب است و اگر افتخار به فقه و علم و شناخت تأویل و قیاس استوار و زبان آورى و ایراد خطبههاى طولانى باشد چه کسى همتاى على بن ابى طالب (ع) و عبد الله بن عباس است.
گفتهاند، عبد الله بن عباس به هنگامى که عثمان در محاصره بود در مکه خطبهاى ایراد کرد که اگر ترکان و دیلمان آن را مىشنیدند بدون تردید مسلمان مىشدند. در مورد ابن عباس، حسان بن ثابت چنین سروده است: هرگاه با سخنان گزیدهاى که هیچ حشوى در آن نمىبینى سخن گوید، جاى هیچسخنى براى سخنگو باقى نمىگذارد. سخن او هر چه را در دلهاست بسنده و کافى است و براى هیچ نیازمندى هیچ جد و هزلى در گفتار باقى نمىگذارد. او دریا و دانشمند راستین است و عمر به روزگار جوانى ابن عباس به هنگام اظهار رأى کردن مىگفت: اى در هم شکننده در دریاى اندیشه فرو شو و گهر بیرون آور و او را بر همه پیشینیان مقدم مىدانست.
مىگوید [ابن ابى الحدید]: جاحظ فقط مىخواهد از على (ع) روى گردان باشد، مگر نمىتوانست آنچه را درباره عبد الله بن عباس گفته است در مورد على بگوید و به جان خودم سوگند که اگر مىخواست بگوید مىتوانست گفتارى فراختر بگوید، مگر غیر این است که مردم آداب خطبه خواندن و فصاحت را از على (ع) آموختهاند و مگر عبد الله بن عباس، که خدایش رحمت کناد، فقه و تفسیر قرآن را از غیر على آموخته است. چه مىتوان کرد، خدا جاحظ را رحمت کناد که بصره و محیط آن بر دانش و اندیشه او چیرگى یافته است.
جاحظ مىگوید: و اگر افتخار در دلیرى و بىباکى و کشتن هماوردان و از پاى درآوردن سواران باشد چه کسى همچون حمزه بن عبد المطلب و على بن ابى طالب است.احنف هرگاه از حمزه نام مىبرد، لقب اکیس به او مىداد و راضى نمىشد که فقط کلمه شجاع را براى او به کار برد. عرب براى بیان دلیرى چهار لغت داشت که به ترتیب نشان دهنده چهار مرتبه شجاعت بود، نخست کلمه شجاع را به کار مىبرد و اگر فراتر بود کلمه بطل و اگر فراتر بود کلمه بهمه و اگر از آن فراتر بود کلمه اکیس را به کار مىبرد.
عجاج هم گفته است: «او اکیسى است که در بذل جان و تن سخاوتمند است.» وانگهى بیشتر زخمیها و کشته شدگان به دست آن دو سران و بزرگان شما- بنى امیه- هستند. آن چنان که حمزه و على (ع) عتبه و ولید و شیبه را کشتند و در کشتن شیبه با عبیده بن حارث شرکت کردند. على (ع) حنظله پسر ابو سفیان را هم کشته است. اما نیاکان و پادشاهان مروانى شما همگان گونهاند که عبد الله بن زبیر هنگامى که خبر کشته شدن برادرش مصعب به او رسید گفت: که به خدا سوگند ما چون خاندان ابو العاص از شکم بارگى نمىمیریم و بهخدا سوگند هیچ کس از آنان در دوره جاهلى و اسلام کشته نشده است، و ما فقط با ضربههاى نیزه و زیر سایه هاى شمشیر با کشته شدن، مىمیریم.
جاحظ مىگوید: گویا عبد الله بن زبیر کشته شدن معاویه بن مغیره بن ابى العاص را از این جهت که در غیر میدان جنگ کشته شد به حساب نیاورده است. همچنین کشته شدن عثمان بن عفّان را که در محاصره کشته شده است و کشته شدن مروان بن حکم را که به صورت خفه شدن به دست زنان صورت گرفته به حساب نیاورده است. جاحظ مىگوید: عبد الله بن زبیر به کشته شدگان خاندان اسد بن عبد العزى افتخار کرده است، زیرا شأن عرب چنین بوده است که به کشته شدگان خود چه قاتل باشند و چه مقتول افتخار کنند. مگر نمىبینى که بسیارى کشته شدگان فقط میان خاندانهایى است که معروف به دلیرى و نیرومندى و فراوانى رویارویى با دشمن و شرکت در جنگها باشند، همچون خاندانهاى ابو طالب و زبیر و مهلب.
جاحظ مىافزاید: مخصوصا در خاندان زبیر هفت پشت کشته شدهاند که در خانوادههاى دیگر چنین چیزى مشاهده نمىشود. عماره و حمزه دو پسر عبد الله بن زبیر در جنگ قدید به دست خوارج کشته شدند. عبد الله بن زبیر در جنگ با حجاج کشته شد.
برادرش مصعب بن زبیر در جنگ دیر جاثلیق به شرافتمندانهترین صورت در رویارویى با عبد الملک بن مروان کشته شد. زبیر در وادى السباع در حالى که از جنگ جمل روى گردان شده بود، کشته شد و پدرش عوّام بن خویلد در جنگ فجار کشته شد و پدرش خویلد بن اسد بن عبد العزى در جنگ خزاعه کشته شد که هفت تن پشت در پشت هستند.
جاحظ مىگوید: میان بنى اسد بن عبد العزى کشتگان فراوان دیگرى غیر از اینان هستند. منذر بن زبیر در مکه به دست شامیان در جنگ حجاج کشته شد.
او سوار بر استرى سرخ به کوه مىگریخت و در همان حال کشته شد و یزید بن مفرغ حمیرى در هجویهاى که عبید الله بن زیاد را به سبب فرار در جنگ بصره مورد نکوهش قرار داده است، به کشته شدن منذر اشاره کرده است. عمرو بن زبیر را هم برادرش عبد الله بن زبیر کشته است، با آنکه در پناه و جوار برادر دیگرش عبیده بن زبیر بوده است و عبیده براى او کارى انجام نداد و شاعرى عبیده را مورد نکوهش قرار داده و او را به کشتن برادرش عبد الله بن زبیر برانگیخته و ضمن سرودن ابیاتى خطاب به او چنین گفته است: با شمشیر خود ضربتى بزن که شهره شود و امانت و وفادارى خود را انجام بده.
بجیر بن عوام برادر زبیر بن عوام هم به دست سعد بن صفح دوسى جدّ مادرى ابو هریره در ناحیه یمامه همراه دو برادرش اصرم و بعلک پسران عوام کشته شدند.
گروهى از نام آوران خاندان اسد در جنگ با پیامبر (ص) به روز بدر کشته شدهاند، از جمله ایشان زمعه بن اسود بن مطلب بن اسد بن عبد العزى است که از اشراف مکه بود و روز بدر کشته شد. پدرش اسود چنان بود که به قدرت و شوکت او در مکه مثل مىزدند و پیامبر (ص) هم ضمن بیان احوال کسى که ناقه صالح (ع) را کشته است فرمودهاند: «مردى پر شوکت و قدرت همچون ابو زمعه بود.» کنیه زمعه بن اسود ابو حکیمه بود.
حارث بن اسود بن مطلب- برادر زمعه- هم در جنگ بدر کشته شد. عبد الله بن حمید بن زهیر بن حارث بن اسود بن مطلب بن اسد هم به روز بدر کشته شد. نوفل بن خویلد هم در جنگ بدر به دست على (ع) کشته شد. یزید بن عبد الله بن زمعه در جنگ حره به دست مسرف بن عقبه گردن زده شد. مسرف به او گفت: باید با امیر المؤمنین یزید با شرط بندگى و اینکه غلام زر خرید او خواهى بود بیعت کنى. او گفت: با او بیعت مىکنم به اینکه برادر و پسر عموى او باشم و مسرف گردنش را زد. اسماعیل بن هبار بن اسود هم شبانه کشته شد.او که براى پاسخ دادن به کسى که از او فریاد رسى مىکرد بیرون آمده بود، کشته شد.
مصعب بن عبد الله بن عبد الرحمان متهم به کشتن او شد، معاویه او را پنجاه بار سوگند داد و رهایش ساخت و شاعرى در این باره چنین سروده است: هرگز در شب پاسخ فرا خوانندهاى را نخواهم داد که از غافلگیر شدن مىترسم همان گونه که ابن هبار غافلگیر شد… عبد الرحمان بن عوّام بن خویلد هم به روزگار خلافت عمر بن خطاب در یکى از جنگها کشته شد. پسرش عبد الله روز جنگ خانه عثمان همراه عثمان کشته شد.
بنابراین عبد الله بن عبد الرحمان بن عوّام بن خویلد کشته پسر کشته پسر کشته پسر کشته است یعنى نسل چهارمى که هر چهار پشت کشته شدهاند. دیگر از کشته شدگان ایشان عیسى پسر مصعب بن زبیر است که در ناحیه مسکن در جنگ با عبد الملک بن مروان مقابل دیدگان پدر خویش کشته شد. کنیه مصعب ابو عیسى و ابو عبد الله بوده است و شاعر در آن مورد چنین سروده است: آرى که باید بر ابو عیسى و بر خود عیسى همه وابستگان قریش از هر طبقه بگریند.
دیگر از کشته شدگان ایشان مصعب بن عکاشه بن مصعب بن زبیر است که در جنگ قدید با خوارج کشته شد و شاعر از او یاد کرده و چنین سروده است: اى زنان مویه گر برخیزید و بر مردانى که در قدید کشته شدهاند و بر کاسته شدن شمار ایشان بگریید و هیچ کس را با مصعب همسنگ مدانید… دیگر از ایشان خالد بن عثمان بن خالد بن زبیر است که همراه محمد بن عبد الله بن حسن بن حسن خروج کرد و ابو جعفر منصور او را کشت و پیکرش را بر دار کشید. عتیق بن عامر بن عبد الله بن زبیر که به نام جد مادرى خود ابو بکر عتیق نام داشت نیز در جنگ قدید کشته شد.
مىگوید [ابن ابى الحدید]: این هم از کارهاى نارواى جاحظ است که چیزى را به زور به دیگران مىبندد. اى کاش کشته شدگان کربلا را نام مىبرد که بیست سرور از یک خاندان بودند که در یک ساعت کشته شدند و این چیزى است که نظیرش در جهان و میان عرب و عجم اتفاق نیفتاده است. چون حذیفه بن بدر در جنگ هباءه همراه سه یا چهار تن از افراد خانوادهاش کشته شد اعراب او را بسیار بزرگ شمردند و مثلها در آن مورد زده شد، و چون موضوع کربلا پیش آمد، چنان سیلى بود که همه چشمه سارها را در خود فرو برد.
و اى کاش جاحظ کشته شدگان از خاندان ابو طالب را مىشمرد که به روزگار او شمار ایشان چندین برابر کشته شدگان خاندان اسد که او نام برده است، بودهاند.
ابو عثمان جاحظ مىگوید: و اگر فخر و فضیلت در بخشش و سخاوت باشد چه کسى همتاى عبد الله بن جعفر بن ابى طالب و عبید الله بن عباس بن عبد المطلب است.
بنى امیه در این مورد ممکن است اعتراض کنند و بگویند عبد الله بن جعفر چیزهایى را مىبخشیده است که معاویه و یزید به او مىبخشیدهاند، بنابراین، او از بخشش ما بخشنده شده است. بنى امیه گفتهاند، معاویه نخستین کس بر روى زمین است که یک میلیون درهم بخشیده است و پسرش یزید نخستین کسى است که آن را چند برابر کرده است.
آنان مىگویند معاویه به حسن و حسین پسران على (ع) در هر سال به هر یک هزار هزار درهم جایزه مىداده است و به عبد الله بن عباس و عبد الله بن جعفر هم همان گونه مىپرداخته است. و چون معاویه مرد و یزید بر جاى او نشست عبد الله بن جعفر پیش او رفت و گفت: امیر المؤمنین معاویه براى رعایت پیوند خویشاوندى من هر سال هزار هزار درهم مىپرداخت. یزید گفت: اینک براى تو دو هزار هزار درهم خواهد بود. عبد الله بن جعفر به یزید گفت: پدر و مادرم فدایت باد. و سپس گفت: همانا که من این سخن را براى هیچ کس پیش از تو نگفتهام، و یزید گفت: بنابراین براى تو چهار هزار هزار درهم خواهد بود.
این اعتراض بىارزش است که، بر فرض صحت سخنان آنان، این گونه بخششها، جود و سخاوت و رعایت پیوند خویشاوندى نیست، زیرا این اشخاص که معاویه بر آنان بذل و بخشش مىکرده است از آن طبقه بودهاند که از ایشان بر پادشاهى خویش بیم داشته است و از موقعیت آنان در دلهاى مردم و حق ایشان بر خلافت آگاه بوده است و در این مورد چاره اندیشى مىکرده و افزونیهایى را براى حفظ دولت و پادشاهى خود معمول مىداشته است، آنچنان که ما آنچه را که خلفاى بنى هاشم- عباسیان- به فرمانروایان و دبیروان و پسر عموهاى خود مىپرداختهاند، هرگز جود و سخاوت نمىشمریم. مأمون به حسن بن سهل ده هزار هزار درهم از درآمد غله را اختصاص داد و آن را از کرامت او نمىشمردند.
همچنین هر چیزى که در باب دلجویى و معامله سیاسى و به منظور تدبیر کار حکومت پرداخت شود، جود و سخاوت نیست، بلکه جود و سخاوت چیزى است که پادشاهان به نمایندگان و شاعران و سخنوران و ادیبان و افسانه سرایان و نظایر ایشان پرداخت مىکنند و اگر چنین نباشد باید آنچه را که خلیفه به عنوان حقوق به سپاهیان خود پرداخت مىکند در زمره جود او به حساب آورد.
پرداختهایى که در قبال عمل و به صورت مزد و براى دفع امور ناخوش صورت مىگیرد چیزى است و جود و بخشش چیز دیگرى است. وانگهى عطایى که معاویه و یزید بر آن گروه مىدادهاند بخشى اندک از حقوق ایشان بوده است که بخش بیشترى از حق آنان را ضایع کردهاند. اگر بخواهم عطاهاى پادشاهان بنى عباس و پادشاهان بنى امیه را مقایسه کنم بنى امیه و یاران ایشان سخت رسوا خواهند شد که زنان خلیفگان عباسى از مردان اموى بیشتر اموال مىبخشیدهاند، آنچنان که اگر بذل و بخشش ام جعفر را به تنهایى در نظر بگیریم، بیشتر از همه بذل و بخشش بنى مروان است و این موضوع معروف است.
اگرخیرات و بخشش زنان دیگرى چون خیزران و سلسبیل برشمرده شود، طومارهاى بسیارى آکنده خواهد شد. خالصه کنیز عباسیان را در جود و بخشش فراتر از همه بخشندگان بنى امیه مىپنداریم و اگر مىخواهى وابستگان و دبیران ایشان را نام ببرى، عیسى بن ماهان و پسرش على و خالد بن برمک و پسرش یحیى و پسران او جعفر و فضل و دبیر ایشان منصور بن زیاد و محمد بن منصور و فتى العسکر را نام ببر که براى هر یک از ایشان بذل و بخششى مىیابى که بر همه بذل و بخشش خاندان عبد شمس فزونى دارد.
اما پادشاهان اموى برخى چنان بودهاند که بر غذا دادن هم بخل مىورزیدهاند و جعفر بن سلیمان همواره این موضوع را مىگفته است. معاویه افراد پرخور را اگر بر سفرهاش مىنشستند خوش نمىداشت. منصور دوانیقى هرگاه از خلیفگان اموى نام مىبرد، مىگفت: عبد الملک ستمگرى بود که هیچ اهمیتى نمىداد که چه مىکند، ولید دیوانهاى بود، همت سلیمان فقط در شکم و فرجش بود، عمر بن عبد العزیز یک چشمى میان کوران بود، مرد آن قوم فقط هشام بود.
منصور از پسر عاتکه- یزید بن عبد الملک- نام نمىبرد، در مورد هشام هم با آنکه او را استثنا مىکرد، مىگفت او لوچ و دزد بود، همواره پرداخت شهریه سپاهیان را از این ماه به آن ماه و ماه بعد موکول مىکرد تا جایى که حقوق یک سال آنان را براى خود تصرف کرد. ابو النجم عجلى براى او ارجوزهاى سرود و مطلع آن چنین بود «سپاس خداوند بخشنده بسیار عطا کننده را» و هشام براى تحسین او همواره کف مىزد، همینکه به وصف خورشید رسید و گفت «خورشید در افق همچون چشم لوچ است»، دستور داد پس گردن او زدند و او را بیرون انداختند و این نشانه ناتوانى و نادانى است.
ابراهیم بن هشام مخزومى دایى هشام بن عبد الملک مىگفته است از او جز دو بار خطا ندیدم یکى این بود که سرایندهاى خطاب بهشترى که هشام بر آن سوار بود، چنین سرود: «اى شتر تنومند همانا سوار تو گرامىترین سوارى است که شتران بر خود بردهاند» و هشام گفت: آرى راست گفتى و دیگر آنکه گفت: به خدا سوگند روز قیامت از دست سلیمان- برادرش- به امیر المؤمنین عبد الملک شکایت خواهم برد، و این نشان ناتوانى و نادانى بسیار است.
جاحظ مىگوید: هشام مىگفته است، به خدا سوگند من آزرم مىکنم که به کسى بیش از چهار هزار درهم بدهم و سپس به عبد الله بن حسن چهار هزار دینار پرداخت و آن را به حساب جود و بخشش خود گذاشت و حال آنکه با آن کار پادشاهى و جان خود و آنچه را در دست داشت حفظ کرد. برادرش مسلمه بن عبد الملک به هشام گفت: آیا با آنکه بخیل و ترسویى طمع دارى به خلافت برسى گفت: در عوض بردبار و عفیف هستم. و مىبینید که خودش اعتراف به بخل و ترسو بودن کرده است و آیا خلافت با یکى از این دو عیب استقامت مىیابد و بر فرض که بر پا بماند جز با خطر بزرگ و گرفتارى نخواهد بود و اگر از فساد و انقراض سالم بماند از عیب مصون نخواهد بود.
منصور هم که در سخن خود عمر بن عبد العزیز را بر دیگر خلیفگان اموى برترى داده است از او به یک چشم میان کوران تعبیر کرده است، و شما امویان چنین مىپندارید که او زاهد و پارسا و پرهیزکار بوده است. عمر بن عبد العزیز چگونه این چنین بوده است و حال آنکه خبیب بن عبد الله بن زبیر را صد تازیانه زد و در روزى سرد و زمستانى مشک آب سردى بر سرش ریخت و گرفتار کزاز و فلج شد و مرد. عمر بن عبد العزیز نه اقرار به خون او کرد و نه حق اولیاى او را پرداخت و نه دادخواهى کرد. خبیب از کسانى نبوده است که حدود شرعى و احکام آن و قصاص بر او لازم شده باشد و گفته مىشود که براى اجراى آن مطیع بوده است و همان تازیانه زدن جان او را مىگرفته است و بر فرض که بگویید تازیانه زدن او براى تعزیر و ادب کردنش لازم بوده است، دیگر چه بهانه و دلیلى براى ریختن آب سرد در روز زمستانى آن هم پس از صد تازیانه وجود دارد.
و چون به عمر بن عبد العزیز خبر رسید که سلیمان بن عبد الملک مىخواهد کسى را به جانشینى خود معرفى کند، آمد و در جایى که آمد و شد پیش سلیمان بود نشست و به رجاء بن حبوه گفت: ترا به خدا سوگند مىدهم که در مورد خلافت و فرمانروایى از مننام نبرى و به من اشاره نکنى که به خدا سوگند مرا بر این کار تاب و توان نیست. رجاء گفت: خدا ترا بکشد که چه قدر بر آن حریصى.
و هنگامى که ولید بن عبد الملک خبر مرگ حجاج را آورد و به عمر بن عبد العزیز گفت: اى ابو حفص حجاج مرد. عمر گفت: مگر نه این است که حجاج یکى از افراد خاندان ما بود و هنگام خلافت خود گفت: اگر نه این است که بیعت یزید بن عاتکه بر گردن مردم است، خلافت پس از خود را در شورایى مرکب از اسماعیل بن امیه بن عمر بن سعید اشدق، و قاسم بن محمد بن ابى بکر که متدین و دلیر قریش است و سالم بن عبد الله بن عمر قرار مىدادم.
براى عمر بن عبد العزیز هیچ زیان و گناهى نبود و هیچ کاستى نداشت که على بن عبد الله بن عباس و على بن حسین را هم در آن شورا قرار دهد، و بدیهى است که او نمىخواسته است کسى از قبیله تمیم و عدى را در آن راهى باشد بلکه کار را براى امویان تدبیر مىکرده است، ولى اشکال در این است که گویا در نظرش هیچ کس از بنى هاشم شایستگى عضویت آن شورا را نداشته است. از این گذشته او کار را بدان گونه مىخواسته است که با برادرش ابو بکر بن عبد العزیز بیعت شود و چنان شد که او را مسموم کردند و کشته شد. و چون عبد الله بن حسن بن حسن پیش او آمد و عمر بن عبد العزیز کمال و سخن آورى و نسب و موقعیت و احترام او را در دل مسلمانان و سینه مؤمنان مىدانست اجازه نداد حتى یک شب در شام بماند و به او گفت: پیش خاندان خودت برگرد که بهترین چیزى که براى آنان مىبرى سلامت و برگشت خود تو پیش ایشان است و من از طاعونهاى شام بر تو بیمناکم، و به زودى نیازهاى ترا همان گونه که مىخواهى و دوست مىدارى بر مىآوریم و برایت مىفرستیم.
عمر بن عبد العزیز خوش نمىداشت مردم شام عبد الله بن حسن بن حسن را ببینند یا سخن او را بشنوند که مبادا تخم دوستى در سینههاى آنان بیفشاند یا نهال دوستى در دلشان بنشاند.
وانگهى عمر بن عبد العزیز به جبر از همه خلق خدا معتقدتر بوده است تا آنجا که در آن مورد از جهمیه هم جلوتر و از هر غایتى پیشتر افتاده و صاحب ننگ و عار شده است و با آنکه به علم کلام نادان بوده است و با اهل نظر کم آمیزش داشته است و در آن بارهکتابها مىنوشته است.
شوذب خارجى از او پرسید اگر پدر و خویشاوندانت در نظرت تبهکارند، آنان را لعن نمىکنى بلکه از پدرت به نیکى یاد مىکنى عمر به او گفت: تو چه هنگامى فرعون را لعن کردهاى گفت: به خاطر ندارم که او را لعن کرده باشم. عمر بن عبد العزیز گفت: چگونه براى تو رواست که از لعن فرعون خود دارى کنى و براى من روا نیست که از لعن پدر و نیاکان خویش خود دارى کنم و بدین گونه پنداشت که بر او پیروز شده است و برهان او را باطل کرده است، و افراد متوسطى هم که از عالم فروتر و از جاهل فراترند، چنین پنداشتهاند.
حال آنکه چه شباهتى میان خاندان مروان و ابو سفیان با فرعون است و اینان قومى هستند که گروهى پیرو و شیعه ایشان بودهاند و گروه بسیارى معتقد به فضیلت آنان بودهاند و کارشان مورد شبهه بوده است، در صورتى که فرعون بر خلاف آنان شیعه و پیرو و نسل و دوستدارانى در آن روزگار نداشته و گمراهى او مورد شبهه نبوده است. وانگهى عمر بن عبد العزیز در مورد خویشاوندان خویش متهم بوده است و مىبایست آن اتهام را با تبرى جستن از ایشان از خود بزداید و حال آنکه شوذب خارجى متهم به طرفدارى از فرعون نبوده است و امساک از لعن و تبرى جستن از فرعون در برنامه خوارج شناخته شده نبوده است و چگونه این دو موضوع در نظر عمر بن عبد العزیز یکسان آمده است.
مردى از خویشاوندان عمر بن عبد العزیز پیش او از وام سنگین و عائلهمندى خود شکوه کرد، عمر براى او بهانه آورد. آن مرد گفت: اى کاش در مورد عبد الله بن حسن هم بهانه مىآوردى. عمر بن عبد العزیز گفت: مگر لازم بوده است در کار خود با تو مشورت کنم. او گفت: مگر مرا مشیر خود مىبینى. عمر بن عبد العزیز گفت: مگر آنچه به او پرداختهام برخى از حق او نبوده است او گفت: چرا از پرداخت همه حقوق او خوددارى کردى عمر بن عبد العزیز دستور داد او را بیرون کردند و او بر همان گرفتارى بود و محروم از عطاى عمر ماند تا درگذشت.
وانگهى همان کارگزاران خویشاوندانش، کارگزاران و امیران او بر شهرها بودند، آنچه موجب حسن شهرت نسبى او شده است و کارش را بر اشخاص کم اطلاع مشتبه ساخته، این است که او پس از قومى که عموم شرایع دین و سنّتهاى پیامبر (ص) را دگرگونساخته بودند به حکومت رسیده است و مردم پیش از او چنان ستم و جور و بىاعتنایى به اسلام و خوار و سبک شمردن احکام را دیده بودند که آنچه از او مىدیدند در مقایسه با قبل اندک و کوچک به نظر مىرسید. چون عمر بن عبد العزیز پارهاى از آن کارهاى زشت را کاست او را در شمار خلفا و رهبران شایسته و رو به راه شمردند. در این باره همین موضوع کافى است که خلیفگان اموى و مروانى، على (ع) را بر منابر خود لعن مىکردند و همینکه عمر بن عبد العزیز از این کار جلوگیرى کرد و او را نیکوکار دانستند، و سخن کثیّر شاهد بر این مورد است که خطاب به او چنین سروده است: به ولایت رسیدى و بدون اینکه از مردم بترسى و از سخن گنهکار پیروى کنى از دشنام دادن به على خود دارى کردى.
این شعر دلیل بر آن است که دشنام دادن به على (ع) چنان عادت زشتى بوده است که او را به سبب خود دارى از آن ستودهاند. هنگامى که خالد بن عبد الله قسرى حاکم مکه شد هرگاه خطبه مىخواند على و حسن و حسین، علیهم السلام، را لعن مىکرد.
عبید الله بن کثیر سهمى چنین سرود: خداى لعنت کناد هر کس از پیشوایان و رعیت را که بر على و حسین دشنام مىدهد، آیا باید بر آنان که نیاکان و عموهایشان همگى گرامى و پاکیزه بودهاند دشنام داد… عبد الله بن ولید بن عثمان بن عفان که از دشنام دهندگان بود هنگامى که هشام بن عبد الملک بر منبر عرفات و روز عرفه خطبه مىخواند، برخاست و گفت: اى امیر المؤمنین امروز روزى است که خلفا لعن کردن ابو تراب را مستحب مىدانستند. هشام گفت: ما براى این کار نیامدهایم. بنابراین مىبینى که لعن کردن على (ع) میان آنان آشکارا و معمول بوده است، و همین عبد الله بن ولید بن عثمان بن عفان ضمن دشنام دادن به على (ع) مىگفت: او هر دو نیاى پدرى و مادرى من، یعنى عثمان و زبیر را کشته است.
مغیره که کارگزار معاویه بود، روزى به صعصعه بن صوحان گفت: برخیز و على را لعنت کن. او برخاست و گفت: اى مردم این امیر شما به من فرمان مىدهد که على را لعن کنم، او را لعنت کنید که خدایش لعنت کناد و از ضمیر او مغیره را در نظر داشت.
اما در مورد عبد الملک و نادانى او همین بس که شرایع دین و اسلام را دگرگون ساخت و در عین حال مىخواست در پناه نام همین دین کار مردم و یاران خویش را بر عهده بگیرد. درباره نادانى او همین بس که مىپنداشت بهترین تدبیر در منع بنى هاشم از خلافت این است که بر منابر او على (ع) را لعن کنند و در مجالس او آن حضرت را متهم به تبهکارى سازند و این مسأله موجب روشنى چشم دشمن و کاستى و سرزنش دوست او خواهد بود. و همین بس که عبد الملک بر منبر خلافت ایستاد و گفت: اى مردم به خدا سوگند که من خلیفه ناتوان و خلیفه چرب زبان و خلیفه درمانده نیستم و این کسانى که او از آنان چنین یاد مىکند خلیفگان پیش از او و پیشوایان اویند که به پایمردى ایشان به این مقام رسیدهاند و به سبب پیش افتادن آنان و اینکه چنین حکومتى را تأسیس کرده اند به ریاست دست یافته اند و اگر سپاهیان مرتب و کارهاى استوار و عادت مردم به چنین حکومتى نمىبود، هر آینه عبد الملک از همگان به این مقام دورتر و براى رسیدن به چنین شرفى به هلاکت مىافتاد. منظور عبد الملک از خلیفه ناتوان عثمان و از خلیفه چرب زبان معاویه و از خلیفه درمانده یزید بن معاویه است و گفتن چنین سخنى مایه در هم شکستن سلطنت او و نشانه دشمنى او با خاندان خود و تباه ساختن دلهاى پیروان اوست. و اگر او هیچ بى خردى دیگر نمىداشت جز همینکه براى اظهار قدرت خود چارهاى جز اظهار ناتوانى رهبران خود نداشته باشد، براى اثبات ناشایستگى او کافى است.
اینها که برشمردیم مطالبى است که بنى هاشم در مورد افتخارات خود گفتهاند.ابن ابى الحدید سپس مطالبى را که بنى امیه در مورد افتخارات خود برشمردهاند در سیزده صفحه- در چاپ محمد ابو الفضل ابراهیم، مصر- آورده است و سپس در بیست و پنج صفحه پاسخهایى را که جاحظ داده است و مواردى را هم که خود افزوده، بیان کرده که در واقع خارج از موضوع تاریخ است و باید آن را در موضوع جدل و مناظره به حساب آورد و چون در عین حال حاوى نکاتى ظریف در مورد ائمه بزرگوار شیعه آن هم از زبان جاحظ و ابن ابى الحدید است و بیان فضایل آل ابى طالب و علویان به هنگام تسلط بنى عباس است به ترجمه همان نکات قناعت مىشود که مشت نمونه خروار است.
پاسخ به افتخاراتى که بنى امیه براى خود برشمردهاندبنى هاشم در پاسخ بنى امیه گفتهاند: آنچه درباره زیرکى و مکر برشمردهاید، از صفات افراد تبهکار است و از صفات خردمندان نکوکار و پسندیده نیست. آنچنان که ابو بکر و عمر در کمال تدبیر و درست اندیشى بودهاند و هیچ کس به آن دو صفت مکّار و زیرک نمىدهد و هر مکر و حیلهاى که معاویه و عمرو عاص نسبت به على (ع) کردند، على از آن دو بر آن داناتر و آگاهتر بود و بدیهى است جنگجویى که جز کارهاى درست و حلال را براى خود جایز نمىداند هرگز در حیلهگرى به پاى کسى که مقید به حلال و حرام نیست نمىرسد. شما چهار تن را از حیلهگران و سیاستمداران شمردهاید- معاویه و زیاد و عمرو عاص و مغیره بن شعبه را- و هیچ یک از ایشان در نظر مسلمانان در زمره پرهیزکاران شمرده نمىشوند و حیلهگرى و مکر هرگز از صفات اشخاص صالح نیست.مگر نمىبینید با آنکه پیامبر (ص) به هر مکر و خدعه و مکیدت و سیاست محیط است ولى هرگز جایز نیست که گفته شود آن حضرت مکارتر و زیرکتر مردم بوده است.
اما آنچه درباره پادشاهان دادگر و زاهد خود- عمر بن عبد العزیز- گفته اید، مىدانید که على بن ابى طالب (ع) از خاندان ماست و به زهد و دیندارى او مثل زده مىشود و اگر پارسایان و زاهدانى را که پادشاه نبودهاند و از خلیفگان شمرده نمىشوند برشمرید، شما کجا کسانى همچون على بن حسین، زین العابدین، و على بن عبد الله بن عباس دارید، بخصوص على بن حسین بن على بن ابى طالب (ع) که به او على سراپا خیر و سپید روى و عابد گفته مىشد و به هیچ چیز خداوند را سوگند نداد مگر آنکه حق تعالى سوگند او را برآورد و شما کجا همچون موسى بن جعفر دارید و کجا همچون على بن محمد الرضا- حضرت هادى- دارید که در تمام مدت عمر خود با آنکه اموال و املاک فراوان داشت، پشمینه پوشید.
اما اگر بخواهید در فقه و علم و تفسیر و تأویل سخنى بگویید، شما یک تن هم ندارید و حال آنکه براى ما کسى همچون على بن ابى طالب (ع) و دیگرانى چون عبد الله بن عباس و زید و محمد- حضرت باقر- پسران على بن حسین بن على و جعفر بن محمد هستند که علم و فقه جعفر بن محمد دنیا را انباشته کرده است و گویند ابو حنیفه و سفیان ثورى هر دو از شاگردان او بودهاند و در اینباره شاگردى همین دو نفر کافى است تا آنجا که گفتهاند ابو حنیفه و سفیان، زیدى مذهب بوده اند.
و چه کسى همچون على بن حسین، زین العابدین، است که شافعى در رساله اثباتخبر واحد مىگوید: على بن حسین را که افقه اهل مدینه است چنین یافتم که به اخبار واحد استناد فرموده است. و چه کسى همچون محمد بن حنفیه و پسرش ابو هاشم است که همه مبانى علوم مربوط به توحید و عدل را تقریر کردهاند و معتزله مىگویند ما بر همه مردم در پناه دانش ابو هاشم اول و ابو هاشم دوم برترى جستیم و پیروز شدیم.
و اگر دلیرى و شجاعت و دلاورى را بگویید، چه کسى همچون على بن ابى طالب (ع) است که دوستان و دشمنانش اتفاق نظر دارند که او دلیرترین انسان است، و چه کسى همچون حمزه بن عبد المطلب است که شیر خدا و رسول خدا (ص) بوده است، و چه کسى همچون حسین بن على (ع) است که درباره جنگ او در عاشورا گفته شده است هرگز کسى را در قبال لشکر بىشمار و در حالى که از میان همه برادران و خویشاوندان و یاران خود تنها مانده باشد به شجاعت او ندیدهایم که همچون شیر ژیان بود و سواران را در هم مىشکست.
و گمان تو در مورد بزرگ مردى که از ظلم پذیرى و تسلیم شدن خود دارى کرد چیست ابر مردى که خود و پسران و برادران و عمو زادگانش با آنکه به ایشان امان داده شد و سوگندهاى استوار براى آنان خوردند که در امان خواهند بود، چندان جنگ کردند که کشته شدند. حسین (ع) است که براى عرب سنّت خود دارى از تسلیم و زبونى را معمول فرمود و چنان شد که پس از او پسران زبیر و خاندان مهلب و کسان دیگرى جز ایشان از او پیروى کردند. و کجا شما را کسانى چون محمد و ابراهیم پسران عبد الله و چون زید بن على است و شما سخنى را که زید به هنگام بیرون شدن از مجلس هشام گفت به یاد دارید که گفت: زندگى را کسى دوست مىدارد که زبون باشد. چون این سخن او به اطلاع هشام رسید گفت: سوگند به پروردگار کعبه که خروج خواهد کرد.
زید قیام به شمشیر و نهى از منکر کرد و براى بر پا داشتن شعایر خدا دعوت کرد و شکیبا و در راه خدا کشته شد.
بنى هاشم مىگویند: سه پسر عمو از خاندان ما معاصر یکدیگر بودهاند که نام هر سه على بوده است و هر سه از لحاظ فقه و پارسایى و خرد و تجربه و رفعت مقام میان مردم شایسته خلافت بودند و ایشان على بن حسین و على بن عبد الله بن عباس و على بن عبد الله بن جعفراند، و هر سه کامل و تمام و جامع خصال پسندیده و برتر بودهاند. لبابه دختر عبد الله بن عباس که همسر على بن عبد الله بن جعفر بوده است مىگوید: هرگز او را خندان و ترشروى ندیدم و هیچگاه سخنى نمىگفت که نیازمند پوزش خواهى شود و هرگز بردهاى را نزد و هیچ گاه بیش از یک سال بردهاى را نگه نمىداشت- آزادش مىکرد.
و گویند: پس از این سه پسر عمو سه پسر ایشان هم که نام هر سه محمد بود، همان گونه که نام پدران ایشان على بود، و هر یک با توجه به خصال پسندیده و گهر نسب و تبار خود شایسته خلافت بودهاند و ایشان محمد بن على بن حسین بن على- حضرت باقر- و محمد بن على بن عبد الله بن عباس و محمد بن على بن عبد الله بن جعفر بودهاند.
گویند: محمد بن على بن حسین هیچ گاه به هیچ گرفتار و بیمارى کلمه «اعوذ بالله» را نمىشنواند- این کلام را به زبان نمىآورد یا چنان نمىگفت که شخص گرفتار بشنود- و همواره غلام و کنیز خود را از اینکه به شخص فقیر کلمه سائل را بگویند، منع مىفرمود. او سرور همه فقیهان حجاز است، و مردم فقه را از او و پسرش جعفر آموختهاند، و هموست که ملقب به باقر یعنى شکافنده علم است و هنگامى که هنوز آفریده نشده بود، پیامبر (ص) به وجودش مژده داد و او را به این لقب ملقب فرمود و به جابر بن عبد الله وعده دیدار او را داد و فرمود اى جابر او را در کودکیش خواهى دید و چون او را دیدى سلام مرا به او ابلاغ کن. جابر چندان زنده ماند که او را دید و آنچه را که به آن سفارش شده بود، ابلاغ کرد.
بنى هاشم به بنى امیه مىگویند اینکه شما از عاتکه دختر یزید بن معاویه نام مىبرید و به او مىبالید، ما فاطمه دختر رسول خدا (ص) را نام مىبریم که خود بانوى بانوان جهانیان است و مادرش خدیجه نیز سرور زنان جهانیان است و شوهرش على بن ابى طالب سرور همه مسلمانان است و پسر عموى دیگرش جعفر است که داراى دو بال و دو هجرت است و دو پسرش حسن و حسین سرور جوانان بهشتاند و جد پدرى آن دوابو طالب بن عبد المطلب است که از همگان دادرستر و خردمندتر و خوش نفستر و حمایت کنندهتر است.
پیامبر (ص) را در قبال تمام قریش حمایت کرد و سپس بنى هاشم و بنى مطلب و برادر زادگان خود را از خواهر زادگان خویش یعنى بنى مخزوم حفظ کرد و او یکى از کسانى است که در عین تنگدستى و بینوایى سیادت و سالارى کردهاند. ابو طالب در عین حال شاعرى توانا و خطیبى سخن آور است. و چه کسى مىتواند با فرزندان ابو طالب مفاخره کند که مادرشان فاطمه دختر اسد بن هاشم است و او نخستین زن هاشمى است که براى شوهرى هاشمى فرزند آورده است و آن بانو کسى است که پیامبر (ص) در دامنش پرورش یافته است و آن حضرت او را مادر صدا مىکرد و خود براى خاک سپردنش در گور او رفت و حقوق او را همچون حقوق مادر رعایت مىفرمود، چه کسى مىتواند در شرف همتاى مردانى شود که از سوى پدر و مادر به هاشم نسب مىرسانند.
گویند، و از شگفتیها این است، که او چهار پسر آورده است که هر یک از دیگرى ده سال بزرگتر بوده است، طالب و عقیل و جعفر و على. و چه کسى از قریش و غیر قریش مىتواند همچون بنى طالب ده پشت پیاپى را بشمرد که هر یک عالم و زاهد و پارسا و شجاع و بخشنده و پاک سرشت و پاکیزه باشند. برخى از ایشان خلیفه و برخى شایسته آن مقام بودهاند و ایشان عبارتند از حسن بن على بن محمد بن على بن موسى بن جعفر بن محمد بن على بن حسین بن على، علیهم السلام، و چنین فضیلتى براى هیچ خاندانى از عرب و عجم فراهم نمىشود.
بنى هاشم به بنى امیه مىگویند و اگر شما به این موضوع مباهات مىکنید که عبد الله بن یزید از شماست، در پاسخ مىگوییم حسین بن على، که سرور جوانان بهشت است، از ماست، که از همه مردم گرامىتر و پاکیزهتر است. علاوه بر آن دلیرى و بینش و فقه و صبر و حلم و عزّت نفس را داراست و برادرش حسن نیز سرور جوانان بهشت و از همه مردم بلند مرتبهتر و از نظر خلق و خوى و شکل ظاهرى شبیهترین افراد به رسول خداوند است و پدرشان على بن ابى طالب (ع) است.
شیخ ما ابو عثمان جاحظ مىگوید: على چنان کسى است که ترک مدح و وصف او رساتر از توصیف اوست و این کتاب را گنجایش آن نیست و نیاز به تألیف کتابى مخصوص دارد. عموى حسن و حسین جعفر ذو الجناحین و مادرشان فاطمه و مادر بزرگ ایشان خدیجه و داییهاى ایشان قاسم و عبد الله و ابراهیم و خالههاى ایشان زینب و رقیه و ام کلثوم و مادر بزرگهاى دیگرشان آمنه دختر وهب یعنى مادر پیامبر (ص)و فاطمه دختر اسد بن هاشم هستند، و جدّ ایشان رسول خدا، صلوات الله علیه، است و زبان هر کس را که بخواهد افتخار کند بند مىآورد و بر همه چیره است. هر فضیلتى را که مىخواهى بگو و هر چه را مىخواهى مطرح کن که آنان را داراى آن فضیلت خواهى دید.
بنى هاشم مىگویند و اگر افتخار به نیرو و قوت و در هم شکستن پهلوانان و فرو گرفتن دلیران باشد، شما کجا همچون محمد بن حنفیه دارید و خود اخبار او را شنیدهاید که دامن زرهى را که بلند بود جمع کرد و با یک حرکت و کشش آنرا قطع کرد، و خودتان داستان پهلوانى را که پادشاه روم براى افتخار کردن به اعراب پیش معاویه فرستاده بود شنیدهاید و اینکه محمد بن حنفیه نشست و قرار شد که آن پهلوان او را از زمین بلند کند و او نتوانست، گویى کوهى را مىخواست تکان دهد، سپس پهلوان رومى بر زمین نشست تا محمد او را از جاى بردارد و محمد او را بلند کرد و بالاى سر خود برد و بر زمین کوبید. این نیرو همراه با شجاعت مشهور و فقه در دین و بردبارى و صبر و سخن آورى و علم به جنگها و خون ریزیهاى آینده و خبر دادن از امور پوشیده بود، تا آنجا که مدعى شدند او مهدى است.
بنى هاشم مىگویند: وانگهى میان قبیله و خاندان ما مردان دیگرى هستند که شما امثال ایشان را هرگز ندارید، که از جمله ایشان امیران ناحیه دیلم و طبرستان هستند یعنى ناصر کبیر، حسن اطروش بن على بن حسن بن عمر بن على بن عمر اشرف بن زین العابدین، و او کسى است که دیلم و طبرستان به دست او اسلام آورد. و ناصر صغیر که احمد بن یحیى بن حسن بن قاسم بن ابراهیم بن طباطبا است و برادرش محمد بن یحیى که ملقب به مرتضى است و پدرشان یحیى بن حسین ملقب به هادى است.
از اعقاب ناصر کبیر باید از جعفر بن محمد بن حسن ناصر کبیر نام برد که ملقب به ثائر بوده است. ایشان امیران نواحى طبرستان و گیلان و گرگان و مازندران و نواحى دیگر بودهاند و مدت یکصد و سى سال بر آن مناطق حکومت کردند و به نام خود درهم و دینار زدند و به نام ایشان بر منبرها خطبه خوانده شد و با پادشاهان سامانى جنگ کردند و لشکرهاى آنان را در هم شکستند و فرماندهان سامانى را کشتند. هر یک از این افراد به مراتب مهمتر و دادگرتر و با انصافتر و پارساتر و سختگیرتر در امر به معروف و نهى از منکر از بنى امیه است، دیگر از افرادى که همچون ایشان شمرده مىشوند، داعى کبیر و داعى صغیر، دو امیر ناحیه دیلم هستند که لشکرها کشیدند و افرادى را براى خود برکشیدند.
بنى هاشم مىگویند: همچنین پادشاهان مصر و افریقا که دویست و هفتاد سال حکومت کردند، از ما هستند که بسیارى از زمینها را گشودند و آنچه را که رومیان پس گرفته بودند از آنان باز پس گرفتند و کارهاى پسندیده بزرگ انجام دادند. و میان ایشان دبیران و شاعران و امیران فرماندهان بودهاند، نخستین ایشان عبید الله بن میمون بن محمد بن اسماعیل بن جعفر بن محمد بن على بن حسین بن على بن ابى طالب (ع) معروف به مهدى و آخرین ایشان عبد الله بن ابى القاسم بن ابى میمون بن مستعلى بن مستنصر بن طاهر بن حاکم بن عبد العزیز بن معزّ بن منصور بن قائم بن مهدى است که به عاضد مشهور بوده است.
و اگر بنى امیه بخواهند به پادشاهان اموى اندلس که از اعقاب هشام بن عبد الملک بودهاند افتخار کنند، مىگوییم این ما بودیم که پادشاهى شما را در اندلس منقرض ساختیم همان گونه که پادشاهى شما را در شام و تمام مشرق زمین منقرض ساختیم و چنان بود که هنگام پادشاهى سلیمان بن حکم بن سلیمان بن عبد الرحمان بر قرطبه، على بن حمید بن میمون بن احمد بن على بن عبد الله بن عمر بن ادریس بن عبد الله بن حسن بن حسن بن على بن ابى طالب (ع) بر سلیمان که ملقب به الظّافر بود خروج کرد و او را کشت و پادشاهى او را نابود کرد و قرطبه را که پایتخت امویان بود به تصرف خود درآورد.
این على بن حمید که ملقب به ناصر شد و پس از او برادرش قاسم که ملقب به معتلى بود به حکومت قیام کرد. بنابراین ما در مشرق و مغرب شما را کشتهایم و پادشاهى شما را از میان بردهایم، و هر کجا باشید در کمین شما هستیم و شما را تعقیب کرده و کشته و پراکنده ساختهایم و افتخار به حکم همه ملتها از آن غالب بر مغلوب است وانگهى افراد دیگرى داشتهایم که براى شما نظیر آن نیست و نبوده است… و از جمله مردان ما محمد بن ابراهیم طباطبا دوست و همدم ابو السرایا است که مردى سخت پارسا و عابد و فقیه بود و در نظر افراد خاندان خود و زیدیه منزلتى بزرگ داشت… و از جمله مردان ما نقیب ابو احمد حسین بن موسى است- پدر سید رضى و سید مرتضى- که به روزگار خویش شیخ خاندان ابى طالب و بنى عباس بود و پادشاهان و خلفا در همه سرزمینها سخن او را مىپذیرفتند و از او اطاعت مىکردند و دو پسرش على و محمد که همان مرتضى و رضى هستند و هر دو در ادب و شعر و فقه و کلام یگانه روزگار بودهاند، علاوه بر آنکه رضى ادیبى دلیر و سخت با عزت نفس بوده است…
و از مردان ما قاسم بن ابراهیم طباطبا است که سخت پارسا و فراخواننده به سوى خدا و صاحب مصنفات است و از داعیان به توحید و عدل و ستیز با ستمگران است و امیران یمن از اعقاب اویند… و از مردان ما محمد بن محمد بن زید بن على بن حسین دوست و همدم ابو السرایا است که شاعرى ادیب و فقیه بود و در جوانى به سرورى رسید، امر به معروف و نهى از منکر مىکرد و چون اسیر شد و او را پیش مأمون بردند او را گرامى داشت و فضل و نسب او را رعایت کرد. و از مردان ما عبد الله بن حسن بن حسن بن على بن ابى طالب (ع) است که معروف به عبد الله محض بوده است و پدرش حسن بن حسن و مادرش فاطمه دختر حسین بن على است. هرگاه گفته مىشد زیباترین مردم کیست مىگفتند: عبد الله بن حسن، و چون مىگفتند گرامىترین مردم کیست گفته مىشد: عبد الله بن حسن، و چون پرسیده مىشد شریفترین مردم کیست مىگفتند: عبد الله بن حسن.
دیگر از مردان ما برادر عبد الله، حسن بن حسن و عمویش زید بن حسن و پسرانش محمد و ابراهیم و موسى و یحیى هستند. کار محمد و ابراهیم معروف و فضیلت آن دو غیر قابل انکار است که در فقه و ادب و پارسایى و شجاعت و سرورى نام آور بودند. یحیى هم که سالار دیلم است، نیکو مذهب و میان خاندان خود مقدم و از هر عیبى که بر امثال او گرفته مىشده است، دور بوده است او از راویان حدیث است که از محدثان بزرگ و بیش از همه از جعفر بن محمد (ع) روایت کرده است و چون مرگ حضرت صادق فرا رسید، او را هم از جمله اوصیاى خود، همراه فرزند بزرگوارش موسى بن جعفر، قرار داد.موسى بن عبد الله بن حسن هم جوانمردى نجیب و شکیبا و دلیر و بخشنده و شاعر بود.
دیگر از مردان ما حسن مثلث است، یعنى حسن بن حسن بن حسن بن على بن ابى طالب، علیه السّلام. که مردى عابد و فاضل و پارسا بود و در امر به معروف و نهى از منکر همان روش اهل بیت را داشت. ابراهیم بن حسن بن حسن بن على بن ابى طالب (ع) که از سران و روى شناسان اهل بیت بوده است و گفته شده است شبیهترین مرد روزگار خویش به پیامبر (ص) بوده است.دیگر از مردان ما عیسى و یحیى پسران زید هستند که از لحاظ دلیرى و زهد و فقه و پارسایى از گزیدهتر مردم روزگار خویش بودند.
دیگر از مردان ما یحیى بن عمرو بن یحیى بن حسین بن زید شهید و صاحب دعوت است که فقیهى فاضل و دلیرى سخن آور و شاعر بوده است و گفته مىشود مردم هیچ گاه هیچ یک از طالبیان را که مردم را به بیعت با خویش فرا مىخواندهاند به اندازه یحیى دوست نمىداشتهاند و براى هیچ یک از ایشان به مانند او مرثیه سروده نشده است. و از مردان ما محمد بن قاسم بن على بن عمر بن على بن حسین بن على بن ابى طالب (ع) است که در طالقان خروج کرد و از این جهت که جز جامه پشمینه سپید نمىپوشید به صوفى مشهور شد. او عالمى فقیه و زاهدى متدین و نیکو مذهب و معتقد به عدل و توحید بود.
و از مردان ما محمد بن صالح بن عبد الله بن موسى بن حسن بن حسن بن على بن ابى طالب (ع) است که از جوانمردان و دلیران بىباک و شاعران ظریف خاندان ابو طالب است، و اشعارى لطیف از او باقى مانده است. دیگر از مردان ما احمد بن عیسى بن زید است که مردى فاضل و عالم و میان عشیره خود محترم و معروف به فضل بوده است او از محدثانى است که از قول او هم حدیث نقل کرده اند.
و از مردان ما موسى بن جعفر بن محمد (ع) است که معروف به «العبد الصالح» است که جامع فقه و دین و پارسایى و بردبارى و شکیبایى است و فرزند برومندش على بن موسى (ع) است که شایسته خلافت بوده و خطبه ولیعهدى به نامش خوانده شده است، او عالمتر و سخاوتمندتر و گرامىتر مردم از لحاظ اخلاق بوده است.
سپاس فراوان خداوند متعال را که توفیق ترجمه تا پایان این جلد را که جلد پانزدهم از شرح نهج البلاغه است به این ذره ارزانى فرمود و سپاس دیگر آن است که پایان این جلد به نام نامى و شرف سامى سلطان سریر ارتضاء حضرت امام على بن موسى الرضا، صلوات الله علیه و على آبائه المعصومین و ابنائه المنتجبین، شایسته عنوان «خِتامُهُ مِسْکٌ» گردید.
امیدوارم عنایت آن حضرت که «امام رؤف» و «غوث الامه و غیاثها» است شامل حال همه مسلمانان واقعى و شیعیان مخلص گردد و به پایمردى آن امام معصوم رحمت خداوند این بنده ناتوان و پدر و مادر و وابستگانش را فرا گیرد. بمنه و کرمه.
محمود مهدوى دامغانى مشهد، سحرگاه جمعه نوزدهم رمضان المبارک ۱۴۱۱ ق، شانزدهم فروردین ۱۳۷۰ و پنجم آوریل ۱۹۹۱
جلوه تاریخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحدید، ج ۶ //ترجمه دکتر محمود مهدوى دامغانى
بازدیدها: ۱۹۹