(خطبه۱۹۸صبحی صالح)
و من خطبه له ( علیه السلام ) ینبه على إحاطه علم اللّه بالجزئیات، ثم یحث على التقوى، و یبین فضل الإسلام و القرآن
یَعْلَمُ عَجِیجَ الْوُحُوشِ فِی الْفَلَوَاتِ- وَ مَعَاصِیَ الْعِبَادِ فِی الْخَلَوَاتِ- وَ اخْتِلَافَ النِّینَانِ فِی الْبِحَارِ الْغَامِرَاتِ- وَ تَلَاطُمَ الْمَاءِ بِالرِّیَاحِ الْعَاصِفَاتِ- وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً نَجِیبُ اللَّهِ- وَ سَفِیرُ وَحْیِهِ وَ رَسُولُ رَحْمَتِهِ-
أَمَّا بَعْدُ- فَإِنِّی أُوصِیکُمْ بِتَقْوَى اللَّهِ الَّذِی ابْتَدَأَ خَلْقَکُمْ- وَ إِلَیْهِ یَکُونُ مَعَادُکُمْ وَ بِهِ نَجَاحُ طَلِبَتِکُمْ- وَ إِلَیْهِ مُنْتَهَى رَغْبَتِکُمْ وَ نَحْوَهُ قَصْدُ سَبِیلِکُمْ- وَ إِلَیْهِ مَرَامِی مَفْزَعِکُمْ- فَإِنَّ تَقْوَى اللَّهِ دَوَاءُ دَاءِ قُلُوبِکُمْ- وَ بَصَرُ عَمَى أَفْئِدَتِکُمْ وَ شِفَاءُ مَرَضِ أَجْسَادِکُمْ- وَ صَلَاحُ فَسَادِ صُدُورِکُمْ- وَ طُهُورُ دَنَسِ أَنْفُسِکُمْ وَ جِلَاءُ غِشَاءِ أَبْصَارِکُمْ- وَ أَمْنُ فَزَعِ جَأْشِکُمْ وَ ضِیَاءُ سَوَادِ ظُلْمَتِکُمْ
فَاجْعَلُوا طَاعَهَ اللَّهِ شِعَاراً دُونَ دِثَارِکُمْ- وَ دَخِیلًا دُونَ شِعَارِکُمْ وَ لَطِیفاً بَیْنَ أَضْلَاعِکُمْ- وَ أَمِیراً فَوْقَ أُمُورِکُمْ وَ مَنْهَلًا لِحِینِ وُرُودِکُمْ- وَ شَفِیعاً لِدَرَکِ طَلِبَتِکُمْ وَ جُنَّهً لِیَوْمِ فَزَعِکُمْ- وَ مَصَابِیحَ لِبُطُونِ قُبُورِکُمْ- وَ سَکَناً لِطُولِ وَحْشَتِکُمْ وَ نَفَساً لِکَرْبِ مَوَاطِنِکُمْ- فَإِنَّ طَاعَهَ اللَّهِ حِرْزٌ مِنْ مَتَالِفَ مُکْتَنِفَهٍ- وَ مَخَاوِفَ مُتَوَقَّعَهٍ وَ أُوَارِ نِیرَانٍ مُوقَدَهٍ-
فَمَنْ أَخَذَ بِالتَّقْوَى عَزَبَتْ عَنْهُ الشَّدَائِدُ بَعْدَ دُنُوِّهَا- وَ احْلَوْلَتْ لَهُ الْأُمُورُ بَعْدَ مَرَارَتِهَا- وَ انْفَرَجَتْ عَنْهُ الْأَمْوَاجُ بَعْدَ تَرَاکُمِهَا- وَ أَسْهَلَتْ لَهُ الصِّعَابُ بَعْدَ إِنْصَابِهَا- وَ هَطَلَتْ عَلَیْهِ الْکَرَامَهُ بَعْدَ قُحُوطِهَا- . وَ تَحَدَّبَتْ عَلَیْهِ الرَّحْمَهُ بَعْدَ نُفُورِهَا- وَ تَفَجَّرَتْ عَلَیْهِ النِّعَمُ بَعْدَ نُضُوبِهَا- وَ وَبَلَتْ عَلَیْهِ الْبَرَکَهُ بَعْدَ إِرْذَاذِهَا-
فَاتَّقُوا اللَّهَ الَّذِی نَفَعَکُمْ بِمَوْعِظَتِهِ- وَ وَعَظَکُمْ بِرِسَالَتِهِ وَ امْتَنَّ عَلَیْکُمْ بِنِعْمَتِهِ- فَعَبِّدُوا أَنْفُسَکُمْ لِعِبَادَتِهِ- وَ اخْرُجُوا إِلَیْهِ مِنْ حَقِّ طَاعَتِهِ
ثُمَّ إِنَّ هَذَا الْإِسْلَامَ دِینُ اللَّهِ الَّذِی اصْطَفَاهُ لِنَفْسِهِ- وَ اصْطَنَعَهُ عَلَى عَیْنِهِ وَ أَصْفَاهُ خِیَرَهَخَلْقِهِ- وَ أَقَامَ دَعَائِمَهُ عَلَى مَحَبَّتِهِ- أَذَلَّ الْأَدْیَانَ بِعِزَّتِهِ وَ وَضَعَ الْمِلَلَ بِرَفْعِهِ- وَ أَهَانَ أَعْدَاءَهُ بِکَرَامَتِهِ وَ خَذَلَ مُحَادِّیهِ بِنَصْرِهِ- وَ هَدَمَ أَرْکَانَ الضَّلَالَهِ بِرُکْنِهِ- وَ سَقَى مَنْ عَطِشَ مِنْ حِیَاضِهِ- وَ أَتْأَقَ الْحِیَاضَ بِمَوَاتِحِهِ-
ثُمَّ جَعَلَهُ لَا انْفِصَامَ لِعُرْوَتِهِ وَ لَا فَکَّ لِحَلْقَتِهِ- وَ لَا انْهِدَامَ لِأَسَاسِهِ وَ لَا زَوَالَ لِدَعَائِمِهِ- وَ لَا انْقِلَاعَ لِشَجَرَتِهِ وَ لَا انْقِطَاعَ لِمُدَّتِهِ- وَ لَا عَفَاءَ لِشَرَائِعِهِ وَ لَا جَذَّ لِفُرُوعِهِ وَ لَا ضَنْکَ لِطُرُقِهِ- وَ لَا وُعُوثَهَ لِسُهُولَتِهِ وَ لَا سَوَادَ لِوَضَحِهِ- وَ لَا عِوَجَ لِانْتِصَابِهِ وَ لَا عَصَلَ فِی عُودِهِ- وَ لَا وَعَثَ لِفَجِّهِ وَ لَا انْطِفَاءَ لِمَصَابِیحِهِ- وَ لَا مَرَارَهَ لِحَلَاوَتِهِ
– فَهُوَ دَعَائِمُ أَسَاخَ فِی الْحَقِّ أَسْنَاخَهَا- وَ ثَبَّتَ لَهَا آسَاسَهَا وَ یَنَابِیعُ غَزُرَتْ عُیُونُهَا- وَ مَصَابِیحُ شَبَّتْ نِیرَانُهَا- وَ مَنَارٌ اقْتَدَى بِهَا سُفَّارُهَا وَ أَعْلَامٌ قُصِدَ بِهَا فِجَاجُهَا- وَ مَنَاهِلُ رَوِیَ بِهَا وُرَّادُهَا-
جَعَلَ اللَّهُ فِیهِ مُنْتَهَى رِضْوَانِهِ- وَ ذِرْوَهَ دَعَائِمِهِ وَ سَنَامَ طَاعَتِهِ- فَهُوَ عِنْدَ اللَّهِ وَثِیقُ الْأَرْکَانِ رَفِیعُ الْبُنْیَانِ- مُنِیرُ الْبُرْهَانِ مُضِیءُ النِّیرَانِ- عَزِیزُ السُّلْطَانِ مُشْرِفُ الْمَنَارِ مُعْوِذُ الْمَثَارِ- فَشَرِّفُوهُ وَ اتَّبِعُوهُ وَ أَدُّوا إِلَیْهِ حَقَّهُ وَ ضَعُوهُ مَوَاضِعَهُ
ثُمَّ إِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ بَعَثَ مُحَمَّداً ص بِالْحَقِّ- حِینَ دَنَا مِنَ الدُّنْیَا الِانْقِطَاعُ وَ أَقْبَلَ مِنَ الْآخِرَهِ الِاطِّلَاعُ- وَ أَظْلَمَتْ بَهْجَتُهَا بَعْدَ إِشْرَاقٍ وَ قَامَتْ بِأَهْلِهَا عَلَى سَاقٍ- وَ خَشُنَ مِنْهَا مِهَادٌ وَ أَزِفَ مِنْهَا قِیَادٌ- فِی انْقِطَاعٍ مِنْ مُدَّتِهَا وَ اقْتِرَابٍ مِنْ أَشْرَاطِهَا- وَ تَصَرُّمٍ مِنْ أَهْلِهَا وَ انْفِصَامٍ مِنْ حَلْقَتِهَا- وَ انْتِشَارٍ مِنْ سَبَبِهَا وَ عَفَاءٍ مِنْ أَعْلَامِهَا- وَ تَکَشُّفٍ مِنْ عَوْرَاتِهَا وَ قِصَرٍ مِنْ طُولِهَا-
جَعَلَهُ اللَّهُ بَلَاغاً لِرِسَالَتِهِ وَ کَرَامَهً لِأُمَّتِهِ- وَ رَبِیعاً لِأَهْلِ زَمَانِهِ وَ رِفْعَهً لِأَعْوَانِهِ وَ شَرَفاً لِأَنْصَارِهِ-
ثُمَّ أَنْزَلَ عَلَیْهِ الْکِتَابَ نُوراً لَا تُطْفَأُ مَصَابِیحُهُ- وَ سِرَاجاً لَا یَخْبُو تَوَقُّدُهُ وَ بَحْراً لَا یُدْرَکُ قَعْرُهُ- وَ مِنْهَاجاً لَا یُضِلُّ نَهْجُهُ وَ شُعَاعاً لَا یُظْلِمُ ضَوْءُهُ- وَ فُرْقَاناً لَا یُخْمَدُ بُرْهَانُهُ وَ تِبْیَاناً لَا تُهْدَمُ أَرْکَانُهُ- وَ شِفَاءً لَا تُخْشَى أَسْقَامُهُ- وَ عِزّاً لَا تُهْزَمُ أَنْصَارُهُ وَ حَقّاً لَا تُخْذَلُ أَعْوَانُهُ-
فَهُوَ مَعْدِنُ الْإِیمَانِ وَ بُحْبُوحَتُهُ وَ یَنَابِیعُ الْعِلْمِ وَ بُحُورُهُ- وَ رِیَاضُ الْعَدْلِ وَ غُدْرَانُهُ وَ أَثَافِیُّ الْإِسْلَامِ وَ بُنْیَانُهُ- وَ أَوْدِیَهُ الْحَقِّ وَ غِیطَانُهُ وَ بَحْرٌ لَا یَنْزِفُهُ الْمُسْتَنْزِفُونَ- وَ عُیُونٌ لَا یُنْضِبُهَا الْمَاتِحُونَ- وَ مَنَاهِلُ لَا یَغِیضُهَا الْوَارِدُونَ- وَ مَنَازِلُ لَا یَضِلُّ نَهْجَهَا الْمُسَافِرُونَ- وَ أَعْلَامٌ لَا یَعْمَى عَنْهَا السَّائِرُونَ- وَ آکَامٌ لَا یَجُوزُ عَنْهَا الْقَاصِدُونَ
جَعَلَهُ اللَّهُ رِیّاً لِعَطَشِ الْعُلَمَاءِ وَ رَبِیعاًلِقُلُوبِ الْفُقَهَاءِ- وَ مَحَاجَّ لِطُرُقِ الصُّلَحَاءِ وَ دَوَاءً لَیْسَ بَعْدَهُ دَاءٌ- وَ نُوراً لَیْسَ مَعَهُ ظُلْمَهٌ وَ حَبْلًا وَثِیقاً عُرْوَتُهُ- وَ مَعْقِلًا مَنِیعاً ذِرْوَتُهُ وَ عِزّاً لِمَنْ تَوَلَّاهُ- وَ سِلْماً لِمَنْ دَخَلَهُ وَ هُدًى لِمَنِ ائْتَمَّ بِهِ- وَ عُذْراً لِمَنِ انْتَحَلَهُ وَ بُرْهَاناً لِمَنْ تَکَلَّمَ بِهِ- وَ شَاهِداً لِمَنْ خَاصَمَ بِهِ وَ فَلْجاً لِمَنْ حَاجَّ بِهِ- وَ حَامِلًا لِمَنْ حَمَلَهُ وَ مَطِیَّهً لِمَنْ أَعْمَلَهُ- وَ آیَهً لِمَنْ تَوَسَّمَ وَ جُنَّهً لِمَنِ اسْتَلْأَمَ- وَ عِلْماً لِمَنْ وَعَى وَ حَدِیثاً لِمَنْ رَوَى وَ حُکْماً لِمَنْ قَضَى
لغات
عجیج: فریاد
جأش: دل
الشّمس غربت: خورشید ناپدید شد
تحدّبت: مهربانى و محبّت کرد
عبّدوا: خوار کردند
أتاق الحیاض: حوضها را پر کرد
وعوثه: زمین هموار که راه رفتن در آن دشوار است مانند زمینهاى شنزار
وضح: سپیدى
عصل: کژى
سنخ: اصل، ریشه
بحبوحه الدّار: میان، وسط خانه
محاجّ: جمع محجّه، جادّه، میانه راه
فلج: پیروزى
استلأم: جامه جنگ یعنى زره پوشید.
نینان: جمع نون به معناى ماهى بزرگ
اوار: گرمى آتش
إنصابها: رنج دادن آن
رذاذ: باران ریز
محادّ: دشمن سر سخت
مواتح: آبکشها
عوج: با فتح عین هر چه داراى ساق باشد و مانند نخل بر پاى ایستد، و به کسر عین هر چه خلاف این باشد مانند راه
ساخ: فرو رفت
أزف: نزدیک شد
غیطان: زمینهاى هموار
معقل: پناهگاه
متوسّم: زیرک
ترجمه
«خداوند ناله و فریاد حیوانهاى وحشى را در بیابانها، و گناهان بندگان را در خلوتها، و آمد و رفت ماهیها را در ژرفاى دریاها، و تلاطم امواج آب را بر اثر تند بادها مى داند، و گواهى مى دهم که محمّد (ص) برگزیده خدا و آورندهوحى او، و پیک رحمت اوست.
أمّا بعد: من شما را به تقواى خداوندى سفارش مى کنم که آفرینش شما را آغاز کرد، و بازگشت شما به سوى او، و برآوردن خواستهاى شما به عنایت اوست، رغبت و آرزوى شما به او منتهى مىشود، و راه راست شما به او ختم مى گردد، و به هنگام ترس و بیم به او پناه مى برید.
همانا تقوا و پرهیزگارى داروى بیمارى دلهایتان، و بینایى براى کورى قلبهایتان، و بهبودى براى بیمارى بدنهایتان، و درمان تباهى سینه هایتان، و پاکیزه کننده آلودگى جانهایتان، و زداینده تاریکى چشمانتان و ایمنى براى ترس دلهایتان و روشنى در برابر سیاهى تیرگیهایتان مى باشد.
پس فرمانبردارى خداوند را پیراهن زیر قرار دهید نه جامه رو، بلکه آن را زیر پیراهن جزء بدنتان قرار دهید و میان دنده هایتان جا دهید، و بر کارهایتان فرمانروا گردانید و آن را براى ورود به آبشخورتان، و واسطه براى رسیدن به درخواستهایتان، و سپر براى ترس و بیمتان، و چراغ درون گورهایتان، و آرامش براى طول وحشت و هراستان، و گشایشى براى اندوه منازل سخت خویش قرار دهید، زیرا فرمانبردارى خداوند نگهدارنده از مهلکه هایى است که از هر سو احاطه دارد، و وسیله ایمنى از مواقف هراسناکى است که انتظار آنها مى رود، و گرمى آتش که زبانه مى کشد.
پس هر که تقوا را پیشه خود کند شداید و سختیها که در کنار او قرار دارد از او دور، و کارها پس از تلخکامى براى او شیرین و گوارا مى گردد، و امواج گرفتاریهاى پیاپى بر طرف و دشواریهاى جانفرسا برایش آسان مى شود، و کرامت و بزرگوارى پس از محرومیّت از آن، همچون باران دانه درشت بر او مى بارد، و رحمت و عطوفت خداوند که از او باز گرفته شده بود شامل حال او مى گردد، و چشمه هاى نعمت پس از فرو نشستن به جوشش در مى آید و برکت پس از قطع شدن آن، مانند باران به فراوانى بر او ببارد.
بنا بر این از نافرمانى خداوندى که شما را با پند خود سود بخشیده، و با فرستادن پیامبران اندرز داده، و با نعمتهاى خود بر شما منّت نهاده بترسید، وبراى پرستش و بندگى او نفس خویش را رام و فرمانبردار سازید و حقّ طاعت او را به جا آورید.
سپس (بدانید) این اسلام دین خداست که آن را براى خویش برگزیده، و زیر نظر عنایت خود آن را پرورش و گسترش داده، و براى تبلیغ آن بهترین آفریدگانش را انتخاب کرده، و پایه هاى آن را بر اساس محبّت خویش بر پا داشته است، همه دینها را با عزّت اسلام خوار ساخته، و ملّتها را با بلند داشتن آن پست گردانیده، و با اکرام آن دشمنانش را تحقیر کرده، و با یارى دادن به آن مخالفانش را مغلوب داشته و با بر پا داشتن ارکان آن پایه هاى ضلالت را ویران ساخته، و تشنگان (علم و معرفت را) از حوضهاى آن سیراب فرموده، و آبگیرهاى آن را براى آبکشها پر کرده است.
پس از آن خداوند اسلام را به گونه اى قرار داده است که دستاویزهاى آن گسسته نمى شود، و حلقه هایش باز نمى گردد و بنیانش ویرانى نمىپذیرد، و پایه هایش زوال نمى گیرد، و درخت هستى آن برکنده نمى شود، و مدّتش پایان نمى یابد، و احکام آن کهنه و شاخه هایش کنده نمى شود، و راههایش تنگ، و آسانیهایش دشوار و سپیدی هایش سیاه نمى گردد، آنچه را اسلام بر پا داشته کژى نمى پذیرد، چوب آن را پیچیدگى، و راه آن را دشوارى و چراغهاى آن را خاموشى، و شیرینى آن را تلخى نیست.
بنا بر این اسلام آیینى است که خداوند پایه هاى آن را در ژرفاى حقّ فرو برده، و اساس آن را استوار گردانیده، و چشمه جوشانى است که نهرهاى آن پر آب، و چراغهاى آن فروزان است، ستون نور بخشى است که رهروان طریق حقّ از آن پیروى مى کنند، و نشانه هایى است که بدان راه مى جویند، و آبشخورهایى است که وارد شوندگان از آن سیراب مى شوند. خداوند نهایت خشنودى، و والاترین قوانین اصلاحى و تربیتى، و برترین هدایت و ارشاد خود را در این دین قرار داده است، از این رو اسلام در نزد خداوند ارکانش مطمئنّ، و بنیانش بلند، و برهانش روشن و روشنیهایش تابان، و قدرتش ارجمند، و منار بلند پایه اى است که بر انداختن آن ممکن نیست، پس آن را گرامى بدارید وپیروى کنید، و حقّ او را به جا آورید، و جایگاه بلند آن را بشناسید.
سپس خداوند محمد (ص) را که درود خدا بر او و خاندانش باد در هنگامى به حقّ بر انگیخت که دنیا به پایان خود نزدیک شده، نشانه هاى آخرت رو آورده، رونق و شکوفایى آن پس از درخشندگى به تاریکى گراییده، مردم خود را دچار فتنه ها و سختیها ساخته، بسترش ناهموار گردیده، و مهارش به دست زوال سپرده شده بود، آرى در این موقع که عمر دنیا به سر مى رسید، و نشانه هاى روز واپسین، و نابودى خلایق، و جدا شدن حلقه زندگى، و پراکندگى اسباب، و محو شدن آثار، و آشکار شدن عیبها، و کوتاه شدن مدّت دراز آن نزدیک مى شد، خداوند او را تبلیغ کننده رسالت و مایه بزرگوارى امّت، و بهار جانفزاى اهل زمان، و باعث سربلندى پیروان، و موجب شرف یاران قرار داد.
پس از آن قرآن مجید را بر او نازل فرمود، یعنى کتابى که انوار آن خاموشى نمى پذیرد، چراغ فروزانى که شعله اش فرو نمى نشیند، دریاى ژرفى که قعر آن دانسته نمى شود، شاهراهى که پوینده اش را گمراه نمى کند، شعاع تابانى که تاریک نمى گردد، فرقان یا جدا کننده حقّ از باطلى که برهانش از میان نمى رود، بنیان استوارى که پایه هایش ویران نمى شود، داروى شفابخشى که با آن بیمى از بیماریها نمى باشد، قدرتى که یاران آن دچار شکست نمى شوند و حقّى که پیروان آن به خذلان و درماندگى گرفتار نمى گردند.
آرى قرآن کان ایمان و کانون آن است، چشمه هاى دانش و دریاهاى آن است، گلزار عدل و آبگیرهاى آن است، پایه هاى اسلام و بنیاد آن است، نهرهاى زلال حقّ و سرزمینهاى مطمئنّ آن است، دریایى است که هر چه از آن، آب بردارند خالى نمىشود، چشمه هایى است که هر چه از آن آب کشند، خشک نمى گردد، آبشخورهایى است که هر چه از آن آب برگیرند نقصان نمى یابد، منزلگاههایى است که مسافران راه آن را گم نمى کنند، نشانه هایى است که از چشم پویندگان پنهان نیست، و تپّه هایى است که رو آورندگان نمى توانند از آنها بگذرند، خداوند قرآن را فرو نشاننده تشنگى دانشمندان، و بهار دلهاى دانایان و راه روشن نیکان قرار داده است،دارویى است که پس از آن دردى نیست و نورى است که با وجود آن ظلمتى نیست، ریسمانى است که دستاویز آن محکم است، و دژى است که قلّه اش بلند است، قدرتى است براى کسى که به آن دل بندد، و جایگاه امنى است براى کسى که به آن در آید، هدایت است براى کسى که به آن اقتدا کند، عذر است براى کسى که خود را به آن منسوب بدارد، حجّت است براى کسى که از آن سخن بگوید، گواه است براى کسى که به وسیله آن با دشمن در ستیز باشد، پیروزى است براى کسى که به آن استدلال کند، و نگهدارنده کسى است که به آن عمل کند، مرکب رهوارى است براى کسى که آن را به کار بندد، نشانه روشنى است براى کسى که علامت جوید و زیرک باشد و سپر است براى کسى که جامه رزم پوشد، و دانش است براى کسى که آن را به گوش بسپارد، و خبر است براى آن که روایت کند، و حکم است براى کسى که به داورى پردازد.»
شرح
آغاز این خطبه در بیان این است که علم خداوند به جزئیّات موجودات با همه کثرت و اختلافى که دارند احاطه دارد، و این که فرموده است: خداوند فریاد حیوانات وحشى را در بیابانها که بر اثر خشکسالى و بىگیاهى ناله، و گویى به درگاه او استغاثه مى کنند مى داند براى این است که گوشزد کند انسان سزاوارتر است به این که به درگاه او التجا کند، و به او پناه برد، همچنین ذکر این که خداوند بر گناهانى که بندگان در پنهانى انجام مىدهند، و آمد و شد ماهیها در پهنه و ژرفاى دریاها آگاه است، بدین منظور است که مردم از ارتکاب گناه در خلوت به گمان این که مکان امنى براى این کار است دورى جویند.
پس از این به رسالت پیامبر گرامى (ص) گواهى مى دهد، و سپس به تقوا و پرهیزگارى سفارش مىکند و در تأکید این مطلب به ذکر صفاتى از حقّ تعالى مىپردازد که توجّه به آنها باعث ترس و هراس از نافرمانى خداوند و موجب رو آوردن و پناه بردن به اوست، از جمله این که خداوند سبحان مبدأ آفرینش و مرجع بازگشت انسان در معاد حسّى و عقلى است چنان که فرموده است «وَ هُوَ خَلَقَکُمْ أَوَّلَ مَرَّهٍ وَ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ»«» و ما در باره این مطلب مکرّر توضیح داده ایم، دیگر این که خداوند است که خواسته اى شما را برآورده مى کند، و آرزوهاى شما به او باز مى گردد و رو به سوى او دارید زیرا حقّ تعالى منتها و مقصد همه موجودات است و همه به او بازگشت دارند، دیگر این که فرموده است: و إلیه مرامى مفزعکم یعنى در ترس و وحشتهاى خود به او پناه مىبرید، و این جمله مانند این است که گفته مىشود فلان مرمى قصدى یعنى در مشکلات پناه من به اوست، همچنان که خداوند متعال فرموده است: «إِذا مَسَّکُمُ الضُّرُّ فَإِلَیْهِ تَجْئَرُونَ»«».
پس از این امیر مؤمنان (ع) صفات و آثارى از تقوا به شرح زیر بیان مىکند که انسان وادار مىشود به این فضیلت رو آورد و آن را پناه خود گرداند:
۱- درمان درد دلهاى شماست، پیش از این شرح داده ایم که پرهیزگارى داروى دردهاى اخلاقى و صفات زشت نفسانى است که موجب هلاکت انسان است.
۲- بینایى براى کورى دلهاى شماست، مراد رهایى چشمهاى دل از کورى نادانى است.
۳- درمان بیمارى بدنهاى شماست، زیرا پرهیزگارى مستلزم کاستن در خوردن و آشامیدن، و بسنده کردن به اندازه نیاز است، چنان که آن حضرت در آن جا که ویژگیهاى پرهیزگاران را بر شمرده کم خوردن را یکى از صفات آنان ذکر فرموده است، و ما مىدانیم پرخورى چه بیماریهاى بسیارى که در بدن انسان به وجود مىآورد. از این رو آن بزرگوار فرموده است: المعده بیت الأدواء یعنى شکم خانه همه دردهاست.
۴- موجب اصلاح تباهى سینه هاى شماست، منظور زدودن زنگار کینه، حسد، پلیدى و نیّات بدى است که بر خلاف دستورهاى خداوند در دلها جاى دارد، و تقوا مستلزم نفى و ترک همه اینها و پاکیزه شدن دل از این صفات است، زیرا مبدأ اینها و همه بدیها دوستى دنیا و دلبستگى به لوازم پوچ آن است، و آن که تقوا را پیشه خود ساخته از اینها بر کنار مى باشد.
۵- پاک کننده آلودگى جانهاى شماست، یعنى تقوا جانهاى شما را از آلودگى و پلیدى صفات زشتى که مایه نابودى شماست پاکیزه مىکند، این سخن همانند گفتار پیش آن حضرت است که فرموده است تقوا داروى دلهاى شماست لیکن این دو تعبیر با یکدیگر فرق دارد، زیرا در آن جا که داروى دلها گفته شده به اعتبار این است که صفات زشت مانند بیماریهاى زیانبارى است که انسان را دچار نابودى مىسازد، و تعبیر دوّم از نظر این است که خویهاى ناپسندیده به منزله آلودگیها و پلیدیهایى است که مانع ورود انسان به بهشت قدس خداوند و جایگاه صدق مى گردد.
۶- زداینده تاریکى چشمهاى شماست، این معناى جمله: وجلاء عشاء أبصارکم مىباشد، واژه عشاء براى تاریکى که عارض دیده باطن مىشود، و صفات زشتى که مانع ادراک حقایق مىگردد استعاره شده است، این کلمه باغین نقطه دار نیز روایت شده و مراد از آن تاریکى اوهام ناشى از نادانى است که از آن به پرده غفلت تعبیر مىشود، بنا بر این تقوا که نفس را براى وصول به درجات کمال آمادگى و شایستگى مىدهد زداینده این تاریکى و روشنى بخش چشم باطن انسان است، این که امام (ع) تقوا را جلاى (روشنى) چشم خوانده از باب مجاز، و از قبیل اطلاق نام مسبّب بر سبب است.
۷- ایمنى براى ترس دلهاى شماست، زیرا مى دانیم که پرهیزگارى سبب ایمنى از عذاب آخرت است و ممکن است در برابر ترس و بیمهاى دنیا نیز مایه امنیّت و سلامت باشد، زیرا بزرگترین ترس و بیم انسان در دنیا مرگ و هر چیزىاست که موجبات آن را فراهم کند. در حالى که ارباب تقوا و معرفت از بیم مرگ فارغ بوده و بسا این که مردن و رهایى یافتن از قفس تن محبوب آنها نیز مىباشد، زیرا مرگ براى آنان وسیله خلاصى و وصول به لقاى برترین محبوبشان است، و خداوند متعال به همین مطلب اشاره کرده و فرموده است: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ هادُوا إِنْ زَعَمْتُمْ أَنَّکُمْ أَوْلِیاءُ لِلَّهِ مِنْ دُونِ النَّاسِ فَتَمَنَّوُا الْمَوْتَ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ»«» آیه شریفه دلالت دارد بر این که هر کس از روى صدق و راستى مدّعى دوستى خداوند است آرزوى مرگ دارد، و نیز فرموده است: قُلْ إِنْ کانَتْ لَکُمُ الدَّارُ الْآخِرَهُ عِنْدَ اللَّهِ خالِصَهً مِنْ دُونِ النَّاسِ فَتَمَنَّوُا الْمَوْتَ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ«».
۸- روشنى سیاهى تاریکیهاى شماست [این ظاهر معناى جمله و ضیاء سواد ظلمتکم مىباشد- مترجم] واژه ظلمت که بر تاریکى اطلاق مىشود براى نادانى و غفلت دل استعاره شده، و چون تاریکى سیاهى را به همراه دارد با ذکر آن استعاره مذکور ترشیح داده شده است، و این عبارت نظیر گفتار آن حضرت است که فرموده است: و جلاء عشاء أبصارکم، چنان که ملاحظه مىشود در تمامى جملات مذکور صنعت تضادّ موجود، و قرینهها با ضدّ آن ذکر شده است.
پس از این امیر مؤمنان (ع) سفارش خود را با ذکر شرایط و آدابى که باید در طریق طاعت و فرمانبردارى خداوند رعایت شود تأکید مى کند:
۱- طاعت و بندگى خداوند را شعار خود قرار دهید، شعار به معناى جامه زیرین، و در این جا کنایه از این است که همیشه ملازم طاعت خداوند بوده و مانند جامه زیر که با بدن ملازمت و پیوستگى دارد همواره فرمانبردار اوامر او باشید، و لحظهاى سر از فرمانش برنتابید، قید دون دثارکم اشاره به این است که طاعت خدارا جامه ظاهر خود قرار ندهید، بلکه آن را در جان خود جاى دهید، زیرا در غیر این صورت جز فایدهاى اندک چیزى عاید آنها نخواهد شد، دثار به جامه رویین گفته مىشود.
۲- جمله و دخیلا دون شعارکم،
در تأکید مطلب بالاست، و دستور مىدهد که طاعت خداوند را در زیر جامه زیرین خویش قرار دهید، بدیهى است این عمل در جامه غیر محسوس امکان پذیر است، سپس آن بزرگوار سخن مذکور را تفسیر، و فرموده است:… و لطیفا بین أضلاعکم یعنى آن را در میان پهلوهاى خود جاى دهید. واژه لطف اشاره به جنبه اعتقادى و عقلى طاعت، و تعبیر بین أضلاعکم کنایه از این است که آن را در دلهاى خود جایگزین سازید.
۳- طاعت خداوند را امیر و فرمانروا گردانید، واژه أمیر را از نظر حرمتى که طاعت خداوند دارد و لزوم مقدّم داشتن آن بر دیگر کارها براى آن استعاره فرموده است.
۴- آن را آبشخورى براى هنگام ورود خویش قرار دهید، منظور از هنگام ورود، روز رستاخیز است، واژه منهل (آبشخور) را براى طاعت الهى استعاره آورده است، زیرا انسان از طریق پرهیزگارى و فرمانبردارى خداوند مىتواند در روز رستاخیز از شرابى که ویژه پاکان و نیکوکاران است سیراب گردد.
۵- طاعت خداوند را در پیشگاه او شفیع، و براى رسیدن به مقاصد خویش وسیله قرار دهید، بدیهى است انسان با طاعت و بندگى، شایستگى مىیابد، که خداوند مطالب او را بر آورده سازد، واژه شفیع براى وسیله و آنچه مایه تقرّب به درگاه پروردگار مىگردد استعاره شده است.
۶- آن را سپرى براى روز وحشت و هراس خود قرار دهید، آشکار است که بندگى حقّ تعالى در روز قیامت که روز فزع اکبر و فرا رسیدن بزرگترین هول و وحشت است انسان را از عذاب خداوند مانع و نگه دار است.
۷- آن را چراغ اندرون گورهاى خویش گردانید، ما مىدانیم چگونه بندگىو فرمانبردارى خداوند انسان را براى پذیرش انوار علوى و اسرار الهى که موجب رهایى از تاریکى خانه گور و عذاب آخرت است مستعدّ و آماده مىگرداند، و در حدیث است که: کار نیک گور نیکوکار را مانند چراغى که در تاریکى بتابد روشن مىکند، واژه مصابیح (چراغها) را به مناسبت روشنى آنها براى طاعت و فرمانبردارى خداوند استعاره فرموده است.
۸- همچنین طاعت پروردگار براى وحشت طولانى قبر مایه سکون خاطر است که انسان به آن انس مىگیرد، چنان که روایت شده است: کار نیک و خلق نیکو دارنده آن را پس از مرگ به صورت جوانى زیبا روى و پاکیزه جامه و خوشبوى دیدار، و به او سلام مىکند، او مىگوید تو کیستى وى پاسخ مىدهد: من خلق نیکو و یا عمل نیک تو هستم. و حاصل روایت مذکور این است که طاعت حقّ تعالى سبب آرامش خاطر از وحشت و هراس آخرت مىگردد، زیرا ترس و وحشت در جایى به انسان دست مىدهد که او از آن غافل بوده، و انتظار آن را نداشته است، و براى انتقال به آن جا آماده نشده، و دلبسته وطن پیشین و کسان خود بوده، و همه انس خویش را به آنها منحصر کرده باشد، امّا اهل طاعت و فرمانبرداران اوامر حقّ پیوسته در اندیشه سراى آخرت و در یاد خانهاى هستند که بدان انتقال خواهند یافت، به انس با پروردگار اعتماد و اطمینان مىیابند، و به ذات او توجّه مىکنند، از این رو انس خود را همیشه به او منحصر ساخته و شادى آنها پیوسته براى وصول به لقاى اوست، و اعتقادشان در این دنیا این است که: فقط بدنهایشان با مردم دنیا همسایگى دارد، و برخى از اینان از مردم بریده دورى و گوشه نشینى اختیار مىکنند، بنا بر این سزاوار است که ترس و وحشت آخرت دامنگیر آنها نشود، و اعمال آنها هول و هراسى را که ممکن است عارض آنان گردد از میان ببرد، البتّه چون انسان در دنیا نمىتواند حقیقه چگونگى زندگى پس از مرگ را تصوّر کند و بشناسد ناگزیر از آن بیمى در دل خود احساس مىکند لیکن پرتو انوار قدسى و انس با پروردگار این بیم را از دل مىزداید.
۹- و نیز فرمانبردارى حقّ تعالى را وسیله رهایى از اندوههایى که در طول سفر آخرت دارید قرار دهید، یعنى طاعت خدا را از رنجها و اندوههاى منازل آخرت و هول و هراس آن مایه گشایش و آسایش خود گردانید.
۱۰- طاعت خداوند سبب محافظت از مهلکههایى است که احاطه دارد، این مهلکهها عبارت از صفات زشت و عادتهاى ناپسندى است که موجب نابودى انسان است، و مراد از اکتناف، احاطه این مخاطرات بر نفس آدمى است به گونهاى که جز طاعت خداوند و فرمانبردارى از اوامر او چیز دیگرى نمىتواند انسان را از این گرفتاریها برهاند، مقصود از جمله مخاوف متوقّعه (بیمهایى که مورد انتظار است) هول و هراس آخرت و گرمى آتش آن است.
۱۱- طاعت و پرهیزگارى باعث مىشود سختیها و گرفتاریهایى که به انسان نزدیک شده است از او دور گردد. و در بسیارى از جاها طاعت به تقوا تعبیر مىشود هر چند در برخى موارد طاعت اخصّ از تقوا مىباشد، در هر حال این که با فرمانبردارى از اوامر خداوند سختیهاى آخرت از انسان دور مىشود روشن است، امّا دور شدن آنها از انسان در ایّام زندگى دنیا به سبب این است که پرهیزگاران بیش از کسان دیگر از بدیها و شرور دیگران سالم و در امان مىمانند، براى این که آنان خود را از آمیختگى با مردم به دور داشته و به خاطر متاع دنیا با آنها کشمکش و نزاعى ندارند، و هم بدین سبب که دنیا را دشمن مىدارند، زیرا دوستى و حرص دنیا سرچشمه تمامى بدیها و سختیهاست.
۱۲- طاعت الهى امورى را که تلخ و رنجآور است شیرین و گوارا مىسازد، این امور یا مربوط به آخرت است مانند تکالیف عبادى و آشکار است که وظایف عبادى از نظر پرهیزگاران و اهل طاعت از هر چیز دیگر شیرینتر و لذّت بخشتر است، اگر چه اینها در ابتداى کار، و آغاز سلوک در راه حقّ در کام او تلخ، و تحمّل آنها بر او و همه نادانها سنگین و دشوار بوده و هست، و یا این که مربوط به امور دنیاست مانند تهیدستى و لختى و گرسنگى، و اینها چنان که مىدانیم نشانه و شعار پرهیزگاران بوده، و در کام آنان این ناکامیها از هر چیزى شیرینتر، و از هر شعارى برگزیدهتر است هر چند در آغاز سلوک و پیش از رسیدن به ثمرات تقوا، این محرومیّتها در مذاق آنان تلخ و ناگوار بوده است.
۱۳- فرمانبردارى از دستورهاى الهى موجب رهایى او از امواج ناملایماتى است که پیش از این پى در پى او را فرا گرفته بود، واژه امواج را براى وضع نامطلوب بدنى و ملکات زشت اخلاقى استعاره فرموده است، همان ملکات و صفات زشتى که اگر در نفس آدمى زیاد و انبوه شود، آن را در اقیانوس عذاب الهى غرق و نابود خواهد ساخت، و بدیهى است که رعایت تقوا باعث رهایى نفس از ناهنجارى و محو صفات زشت از صفحه ضمیر او مىگردد، هر چند این تیرگیها بسیار باشد.
۱۴- طاعت خداوند سبب آسانى امور دشوارى مىگردد که پیش از این آنان را رنج مىداده است، زیرا هنگامى که پرهیزگاران در باره هدف هستى خود مىاندیشند هر امر دشوارى از امور دنیا که بر دیگران سخت و مشکل است بر آنان آسان خواهد شد، مانند تنگدستى و بیمارى و شداید دیگر، همچنین هر امر سختى از امور آخرت که در آغاز تکلیف بر اثر نداشتن بینش لازم مایه رنج و تعب آنها بوده بر آنان سهل و گوارا خواهد گردید.
۱۵- فرمانبردارى از دستورهاى خداوند سبب مىشود که پروردگار باران بخشش و کرامت خود را به فراوانى بر آنان ببارد، منظور از بارش کرامت در جمله و هطلت علیه الکرامه کمالات نفسانى پایدارى است که انسان بدانها متمتّع و کامیاب مىگردد، و چون افاضه این کمالات شباهت به ریزش باران دارد، لذا واژه هطل (باران شدید دانه درشت) را براى افاضه آنها استعاره و به کرامت اسناد داده است، همچنین واژه قحوط (خشکسالى) براى نایابى و عدم افاضه کرامت الهى پیش از آن که از طریق تقوا شایستگى پیدا کنند استعاره گردیده است.
۱۶- طاعت الهى باعث مىشود تا خداوند کسانى را که پیش از این به سبب عدم تقوا شایستگى شمول رحمت او را نداشتهاند نیز با افاضه کمالات نفسانى و نعمات باطنى مورد رحمت و عطوفت خود قرار دهد، واژه تحدّب (مهربانى) براى اراده ترحّم و یا آثار آن، و نیز کلمه نفور (رمیدن) براى عدم وجود آثار مذکور پیش از آراستگى آنان به تقوا استعاره شده است.
۱۷- فرمانبردارى پروردگار سبب مىشود نعمتهاى خداوند که پیش از این از آنها محروم بوده به سوى او روان گردد، واژه تفجّر (جریان یافتن) براى پخش انواع نعمتهاى دنیوى و اخروى استعاره شده، و خداوند متعال در این باره فرموده است: «وَ مَنْ یَتَّقِ اللَّهَ یَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً وَ یَرْزُقْهُ مِنْ حَیْثُ لا یَحْتَسِبُ»«»، همچنین واژه نضوب (فرو رفتن آب در زمین) براى عدم وجود این نعمتها پیش از شایستگى و پرهیزگارى او استعاره گردیده، و وجه مناسبت در هر دو استعاره شبیه بودن نعمت به آب است.
۱۸- فرمانبردارى و پرهیزگارى موجب باریدن برکت پس از کمیابى آن است، واژه و بل (بارش شدید) براى بسیارى ریزش برکت پس از به دست آوردن شایستگى و پرهیزگارى استعاره شده، و واژه رذاذ (نم نم باریدن) براى کمى برکت پیش از اختیار طاعت و تقوا استعاره گردیده است، مناسبت استعاره مذکور در این جا نیز به سبب مشابهت برکت به باران است. این که پرهیزگارى سبب مزید افاضات ربّانى به کسانى است که داراى یکى از کمالات نفسانى باشند روشن است، چنان که اگر کسى خویشتن را به علم و دانش آراسته کرده ولى زهد و عبادت را پیشه نساخته اگر راه پرهیزگارى و فرمانبردارى خدا را در پیش گیرد به زهد و عبادت نیز دست مىیابد.
امیر مؤمنان (ع) پس از بیان فضیلتهاى طاعت و تقوا و ترغیب مردم در رو آوردن به آنها همچنان به ادامه این مطلب پرداخته، و از نظر نعمتهاى دیگرى که خداوند بخشایشگر بر بندگان ارزانى داشته است، آنان را به فرمانبردارى و پرهیزگارى تشویق مىکند، از جمله این که خداوند با پند و اندرزهاى خود بندگانش را بهرهمند مىسازد، یعنى آنها را به سوى بهشت خویش مىکشاند، و به عطا و بخشش خود ترغیب مىکند، و با فرستادن پیامبر به سوى بندگان آنان را اندرز مىدهد و با نعمتهاى خویش به آنان احسان و انعام مىفرماید، چنان که خداوند متعال در چندین جاى کتاب خود فرموده است: «وَ اذْکُرُوا نِعْمَهَ اللَّهِ عَلَیْکُمْ»«».
امام (ع) پس از این دستور مىدهد که نفس خود را براى عبادت و بندگى خداوند رام و خوار سازید و حقّ خدا را ادا کنید همان حقّى که آن را از بندگان مىخواهد و عبارت از طاعت و فرمانبردارى خداست، سپس از اسلام سخن مىگوید و فضیلتهاى آن را بیان مىکند و به آن ترغیب مى فرماید، و در حقیقت، این سخنان تفسیرى در باره چگونگى طاعت و عبادت خداوند است، و مانند این است که فرموده باشد: حقّ طاعت او را که همان اسلام است ادا کنید، و براى آن فضیلتهایى به شرح زیر ذکر فرموده است:
۱- خداوند اسلام را براى خویش برگزیده است. یعنى آن را راه شناخت خود و وسیله رسیدن به پاداشهاى خویش قرار داده است.
۲- خداوند اسلام را زیر نظر خود پرورش و گسترش داده است، واژه على عینه هنگامى به کار برده مىشود که نسبت به چیزى عنایت و اهتمام خاصّ وجود داشته باشد، و مانند این است که اسلام کار یا صنعتى است که آن کسى که این صنعت براى او ساخته و پرداخته شده آن را برگزیده و زیر نظر خویش قرار داده است، واژه عین مجازا براى علم و آگاهى به کار رفته و على براى حال است، یعنى با علم او به شرف و فضیلت و حکمتى که در وجود اسلام است، و این مانند قول خداوند متعال مىباشد، که به موسى علیه السّلام فرموده است: «أَنِ اقْذِفِیهِ فِی التَّابُوتِ»«».
۳- خداوند بهترین آفریدگانش را براى آن برگزیده است، یعنى بهترین خلق خود محمّد (ص) و ائمّه (ع) را براى تبلیغ اسلام بر انگیخته و انتخاب کرده است.
۴- خداوند پایه هاى دین اسلام را بر اساس محبّت خویش بر پا داشته است، واژه دعائم براى اهل اسلام یا براى ارکان آن استعاره شده، و وجه مشابهت در استعاره مذکور این است که اسلام مانند سقفى که بر روى ستونهایش بر پاست بر ارکان خود قیام و قرار دارد، واژه على در جمله على محبّته براى حال است و ضمیرها، به اسلام برگشت دارد، یعنى: خداوند پایه هاى اسلام را در حالى که آن را دوست مىدارد برپا داشته است، و گفته شده که ضمیر مذکور به اللّه برگشت دارد، و مانند این است که گفته شود: طبع اللّه قلبی على محبّته یعنى خداوند دل مرا بر محبّتش مهر زنده است.
۵- خداوند با عزّت اسلام ادیان دیگر را خوار کرده است، منظور از ذلّت ادیان، عدم توجّه و التفات خداوند به آنهاست که در این صورت واژه ذلّت مجاز، و اطلاق آن از باب گذاشتن نام سبب بر مسبّب است، و یا این که مقصود خوارى مردم کیشهاى دیگر است، و مضاف که واژه أهل باشد حذف شده است و روشن است که عزّت اسلام سبب هر دو امر مىباشد.
۶- جمله وضع الملل برفعه
نیز نظیر معناى جمله پیش است یعنى با بلند گردانیدن اسلام، کیشهاى دیگر را پست گردانیده است.
۷- جمله و أهان أعداءه بکرامته
نیز در همین زمینه است، یعنى خداوند با گرامى داشتن اسلام دشمنان آن را تحقیر کرده است، مراد از دشمنان اسلام، مشرکان و تکذیب کنندگان از ادیان دیگر است، و مقصود از اهانت آنها کشتار وگرفتن جزیه و تحقیر آنان است، و تکریم اسلام عبارت از گرامیداشت آن و مردمش مىباشد و این که مسلمانان را در نفوس دیگران ارجمند و بزرگ داشته است.
۸- در جمله و خذل محادّیه بنصره
مراد یارى اهل اسلام است، یعنى خداوند با یارى اهل اسلام دشمنان آن را دچار خذلان و شکست کرده است.
در جملات چهارگانه پیش صنعت تضادّ موجود است، زیرا قرینه ها در عزّت و ذلّت، بلندى و پستى، کرامت و اهانت، و یارى و خذلان ضدّ یکدیگر است.
۹- خداوند با استوار گردانیدن ارکان اسلام و نیرومند ساختن آن پایه هاى گمراهى را ویران کرده است، منظور از پایه هاى ضلالت، اعتقادات گمراه کننده، و مردمان گمراه است، و واژه ارکان استعاره است، زیرا همان گونه که وجود ساختمان بستگى به ستونها و پایه هاى آن دارد، گمراهى نیز به عقاید فاسد و مردمى که داراى آن تباهیها و گمراهیها هستند وابسته است، واژه هدم نیز براى از میان رفتن این گمراهیها بر اثر نیرومندى اسلام و مسلمانان استعاره شده است.
۱۰- خداوند تشنگان وادى معرفت را از چشمه هاى زلال آن سیراب کرده است، واژه سقى (آب دادن) را براى افاضه علوم دین و کمالات نفسانى به آنها استعاره فرموده است، واژه عطش (تشنگى) براى آنانى که گرفتارى خود را به جهل و نادانى دانسته و از دانش بى بهره اند، و واژه حیاض (آبگیرها) را براى دانشمندان اسلام که حوضهاى علوم و حکمت دین مىباشند و این تشنگان از آنان کسب فیض مى کنند استعاره آورده است.
۱۱- خداوند آبگاههاى آن را به وسیله آب کشندگان آن پر کرده است، واژه مواتح (آب کشندگان) را یا براى سران و بزرگان دین در قرن اوّل هجرى که اسلام را از سرچشمه زلال آن یعنى پیامبر اکرم (ص) فرا گرفتند استعاره فرموده و یا براى اندیشه ها و پرسشها و بررسیهاى دانشمندان اسلام در باره دین و احکام آن و فوایدى که به دست آورده اند، استعاره قرار داده است، و در هر دو صورت وجه مناسبت استعاره این است که آنان مانند کسى که آب را از چاه بیرون مىکشد دین و دانش را از سرچشمه حقیقى آن کسب و استخراج کردهاند، واژه حیاض براى آنانى که از علوم و معارف دین استفاده مىبرند استعاره شده است.
۱۲- خداوند اسلام را به گونهاى قرار داده که دستاویزهاى آن کنده و گسسته نمىشود، واژه عروه (دستگیره) براى آنچه انسان به وسیله آن به اسلام متمسّک مىشود استعاره شده و با ذکر واژه انفصام ترشیح داده شده است، و چون کسى که به اسلام چنگ زند از هلاکت اخروى رهایى، و از عذابهایى که دامنگیر پیروان ادیان گذشته شده ایمنى مىیابد، لذا با ذکر این که دستاویز اسلام کنده و گسسته نمىشود به امنیّت و دوام سلامت کسى که به آن متمسّک مىشود اشاره فرموده است، زیرا گسسته نشدن دستاویز موجب بقاى سلامت کسى است که به آن چنگ زده است.
۱۳- حلقه آن گسسته نمىشود، و این سخن کنایه از این است که پیروان اسلام و اجتماع آنان مقهور نمى شوند.
۱۴- بنیاد اسلام ویران نمىگردد، واژه أساس براى کتاب خدا و سنّت پیامبر اکرم (ص) که اساس دینند و واژه انهدام را براى نابودى آنها استعاره فرموده است.
۱۵- پایه هاى اسلام از میان نمىرود، واژه دعائم را براى دانشمندان اسلام یا براى کتاب و سنّت و قوانین و احکام آن استعاره آورده است، و مراد از عدم زوال آنها عدم انقراض علما و دانشمندان اسلام و یا شریعت و احکام آن است.
۱۶- درخت اسلام ریشه کن نمىشود، واژه شجره (درخت) را براى اساس و ارکان اسلام استعاره فرموده است و معناى سخن پیش را دارد که فرموده است: و لا انهدام لأساسه.
۱۷- دوران آن را پایانى نیست: این سخن اشاره به این است که دین اسلام تا قیامت پایدار است.
۱۸- شرایع آن را کهنگى نیست، منظور از شرایع، قوانین و اصول آن است، و این سخن نیز نظیر معناى جمله لا انقلاع لشجرته (درخت آن ریشه کن نمىشود) مىباشد.
۱۹- شاخههایش بریدنى نیست، یعنى پیوسته از درخت اسلام شاخههاى نو روییده مىشود، و این رویش پایان یافتنى نیست، چنان که هر ذهن صحیحى در باره اصول آن که کتاب و سنت است اندیشه و بررسى کند مىتواند به چیزهایى دست یابد که دیگران پیش از او به آن نرسیده اند.
۲۰- راههاى اسلام را تنگى و دشوارى نیست، این سخن اشاره دارد به این که قوانین و تکالیف اسلام براى مکلّفان دشوار نیست، و یا مراد این است که اسلام با سختى ملازمه ندارد و براى کسانى که به آن متعهّد مىشوند مایه رنج و زحمت نیست، چنان که پیامبر اکرم (ص) فرموده است: من به دین حنیف ساده و آسانى برگزیده شدم«».
۲۱- راه صاف آن را ناهموارى نیست، این گفتار کنایه از این است که اسلام آیینى است در نهایت اعتدال و در حدّ متوسّط میان صعوبت و سهولت زیاد چنان که بیشتر کیشها و آیینهاى پیشین که بر اساس تشبیه و تجسیم بنا شده است چنین بود، یعنى گام برداشتن در آن راهها و تصور آن عقاید آسان بود لیکن طریقه آنان از مقصد اصلى و مطلوب حقیقى دور، و رسیدن به توحید خالص از راه آنها ناممکن بود، بنا بر این راه ظاهرا صاف آنها ناهموار و بر خلاف اسلام داراى سختیها و دشواریها بوده است.
۲۲- صفا و پاکیزگى آن را تیرگى نیست. واژه وضح (سپیدى) را براى پاکیزگى اسلام از تیرگیهاى باطل و آنچه صفحه دل کافران و منافقان را سیاه و تیره ساخته، استعاره فرموده است.
۲۳- راه مستقیم آن را کژى نیست، واژه انتصاب را که ضدّ اعوجاج و کژى است براى مستقیم بودن راه اسلام در رسانیدن انسان به سر منزل حقّ استعاره آورده، زیرا در دنیا تنها راه راست و صراط مستقیم اسلام است.
۲۴- این که فرموده است در چوب اسلام پیچ و تابى نیست نیز به همین معناست.
۲۵- جمله و لا وعث لفجّه
نیز به معناى سخن پیش و در تأکید آن است.
۲۶- چراغهایش خاموشى ندارد، منظور از چراغهاى اسلام دانشمندان، و مقصود از خاموشى آنها خالى شدن زمین از آنان است که در هر دو مورد به طریق استعاره ذکر شده است.
۲۷- شیرینى آن را هیچ تلخى نیست، زیرا پرهیزگاران به سبب توجّهى که به هدف بلند و مقصد عالى خود دارند اسلام در کام آنها آن چنان شیرین است که هرگز بر اثر رنج اداى تکالیف احساس تلخى نمىکنند.
۲۸- فرموده است: او پایه هایى است، یعنى اسلام متشکّل از ارکانى است، و این سخن اشاره است به این که اسلام مجموعهاى از اجزا مىباشد، مانند شهادتین، و نمازهاى پنجگانه، چنان که در حدیث آمده که اسلام بر پنج پایه بنا شده است«».
فرموده است: أساخ فی الحقّ أسناخها
این گفتار اشاره است بر این که پروردگار پایه هایى را که اسلام بدانها استوار است بر اساس حقّ و اسرارى ژرف بنا کرده که جز اندکى از مردم بر این رازها آگاه نیستند، و مقصود از اینها اسراى است که در عبادات موجود است.
۲۹- خداوند اسلام را همچون منبعى قرار داده که چشمه هایش سرشار است، سخن مزبور در بیان معرّفى مادّه و محتواى اسلام است که عبارت از کتاب و سنّت پیامبر اکرم (ص) مىباشد، و چون دانشهاى اسلامى اعمّ از عقلى و نقلى، مانند آب که از چشمه جوشان و سرازیر مىشود، از کتاب و سنّت ریزش و تراوش مىکند، لذا واژه ینابیع را براى آنها استعاره فرموده است، و واژه عیون را براى آنچه محتواى کتاب الهى و سنّت نبوى به آن برگشت دارد استعاره آورده است، و این علم بارى تعالى و فرشتگان و پیامبر (ص) اوست، این که علوم مزبور زیاد و سرشار است روشن است و نیازمند توضیح نیست.
۳۰- اسلام چراغى است که شعلههاى آن فروزان است، این جمله به مادّه و حقیقت اسلام اشاره دارد به این لحاظ که ادلّه و براهین احکام اسلام در کتاب و سنّت موجود است، واژه مصابیح (چراغها) را براى ادلّه مذکور، از نظر این که روشنگر کسانى است که بیراهه به سوى خدا گام بر مىدارند استعاره فرموده، و افروختگى و اشتعال، ترشیح آن و بیانگر نهایت فروزش و تابش این چراغها و روشنى کامل این دلائل و براهین است.
۳۱- اسلام منار یا ستون نوربخشى است که راهیان راه خدا از آن پیروى مىکنند، و نشانههایى است که براى پویندگان طریق حقّ نصب گردیده است، این گفتار نیز به کتاب و سنّت که مادّه و اساس اسلام است اشاره مىکند، زیرا در آنها دلایلى از احکام ظنّى وجود دارد که رهروان راه حقّ از آنها پیروى مىکنند، و طالبان حقیقت به وسیله نشانه هایى که در طول راه آنها نصب شده به مقصد خود راه مى یابند.
۳۲- اسلام آبشخورهایى است که وارد شوندگان از آنها سیراب مىشوند، واژه مناهل (آبشخورها) را نیز براى کتاب و سنّت استعاره فرموده است، زیرا همان گونه که تشنگان از آب چشمه ها و آبشخورها سیراب مى شوند، آنهایى که به این سرچشمه هاى دین رو آورند از انوار علوم بهرهمند مى گردند.
۳۳- خداوند منتهاى خشنودى خود را در دین اسلام قرار داده است، چنان که فرموده است: «وَ أَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتِی وَ رَضِیتُ لَکُمُ الْإِسْلامَ دِیناً»«»، همچنین فرموده است: «إِنَّ الدِّینَ عِنْدَ اللَّهِ الْإِسْلامُ»«» زیرا کاملترین اسبابى که انسان را به منتهاى کمالات انسانى مىرساند در این دین قرار دارد، همان کمالاتى که خداوند آنها را براى بندگانش پسندیده و منتهاى خشنودى خود را در تحصیل آنها قرار داده است.
۳۴- اسلام عالیترین قانون هدایت الهى است، ضمیر متّصلها در دعائمه به اللّه برگشت دارد، یعنى خداوند اسلام را بر تمامى اصول و ارکانى که براى اصلاح و تربیت خلق خود مقرّر داشته برتر قرار داده است، مراد از دعائم شرایع و قوانین الهى است، و آشکار است انوار هدایت و قانونهاى حیاتبخشى که اسلام براى بشریّت آورده از دیگر شرایع و ادیان برتر و والاتر است، و نقطه اعلاى همه نظامات، و اوج کمال دیگر ادیان و شرایع به شمار است.
۳۵- اسلام قلّه بلند طاعت خداوند است، واژه سنام (کوهان) براى آنچه مشتمل بر هدایت و ارشاد خلق است استعاره شده، وجه مشابهت این است که همان گونه کوهان شتر بر دیگر اعضاى آن بلندى و برترى دارد طاعتها و عبادتهایى که در دین مقدّس اسلام تشریع شده، نیز بر آنچه در ادیان پیشین بوده است داراى شرف و رجحان است.
۳۶- ارکان اسلام در پیشگاه خداوند محکم و استوار است، مراد از ارکان اجزاى آن است، و منظور از وثاقت و استحکام این است که خداوند پایههاى دین اسلام را با کمال دانشى که به کیفیّت برقرارى و منتهاى سود رسانى آنها داشته بر اسرارى حقیقى استوار فرموده است، به گونهاى که شکستن و از میان بردن آنها ممکن نیست.
۳۷- اسلام بلند بنیان است، منظور مراتب بلند بزرگى و فضیلت است که مسلمانان در پرتو اسلام بدان دست مىیابند، و بلندى قدر اسلام و مسلمانان و احترامى که در نفوس پیروان ادیان دیگر دارند آشکار است.
۳۸- برهان اسلام تابناک است، منظور از برهان، دلیل و حجّتى است که اسلام مردم را به سوى آن دعوت مىکند، و آن قرآن و دیگر معجزات پیامبر اکرم (ص) است، و در این که برهان مذکور در اطراف و اکناف جهان تابان، و سبب هدایت مردم است شکّى وجود ندارد.
۳۹- انوار اسلام روشنى بخش است، واژه نیران (جمع نور است) براى انوار علوم و اخلاق فاضله اسلام که بر دانشمندان و پیشوایان آن تابیده و بدانها آراسته شده اند استعاره گردیده است.
۴۰- قدرت اسلام غالب است، منظور از این گفتار، نیرومندى و عزّت و شوکت مسلمانان و دولت آنان و همچنین کسانى است که به آنها پناه برده اند.
۴۱- اسلام منادى بلند پایه است، و این کنایه از بلندى مقام دانشمندان و پیشوایان آن است، و این که فضایل آنان در جهان پخش خواهد شد و مردم به وسیله آنان هدایت خواهند یافت.
۴۲- اسلام را نمىتوان زیر و زبر کرد، یعنى مردم نمىتوانند آنچه را اسلام در درون خود دارد بیرون آورند، و گنجهاى حکمت آن را استخراج کنند و به ژرفاى دانش آن برسند«»، به جاى واژه مثار، منال نیز روایت شده است، در این صورت معنا این است که مردم نمىتوانند دینى مانند اسلام بیاورند، یا این که به کمال حکمت و منتهاى فواید و آثار آن دست یابند، و نیز به جاى مثار، مثال هم ذکر شده که معناى آن روشن است.
امیر مؤمنان (ع) پس از بیان برتریهاى اسلام، به لزوم بزرگداشت و پیروى، و همچنین به اداى حقوق آن سفارش مىکند، و اداى حقوق اسلام بدین صورت میسّر است که با اعتقاد به شرف و منزلت آن، و این که اسلام انسان را به بهشت خداوند مىرساند به احکام آن عمل شود، و جایگاه آن حفظ گردد، جایگاه اسلام بدون شکّ دل است نه تنها زبان و شعارهاى ظاهرى.
پس از این به ذکر فضایل پیامبر (ص) که به این دین الهى برانگیخته شده مىپردازد، تا یکایک نعمتهاى خداوند را به آنها یادآورى فرماید، و براى این که شرف و برترى پیامبر (ص) را به آنها گوشزد سازد، نخست اوضاع و احوال دنیا را در هنگام بعثت بیان مىکند و مىفرماید:
۱- انقطاع دنیا نزدیک شده و آخرت و نشانههاى آن رو آورده بود.
ما این گفتار امام (ع) را در آن جا که فرموده بود: ألا و إنّ الدّنیا قد أدبرت و آذنت بوداع (آگاه باشید دنیا پشت کرده، و بدرود را گوشزد مىکند) توضیح داده ایم، و خلاصه این است که احتمال دارد مراد به پایان رسیدن دنیا و از میان رفتن آن بطور کلّى باشد و هم ممکن است مقصود خاتمه یافتن دنیاى هر یک از امّتها و فرا رسیدن آخرت آنها به سبب مرگ و انقراض آنهاست، واژه إطّلاع چنان که پیش از این گفته شده استعاره است.
۲- خرّمى و شکوه دنیا پس از درخشندگى تاریک شده بود، منظور از این سخن تابش انوار پیامبران پیشین و روشنى شرایع و احکام آنهاست، و مراد از تاریکى آن در هنگام بعثت پیامبر (ص) کهنگى و تباهى آثار این پیامبران است.
۳- دنیا مردم خود را دچار سختى ساخته بود، جمله قامت بأهلها على ساق کنایه از این است که دنیا سختیهایش را پدیدار ساخته، و فتنهها را میان مردم آن برانگیخته بود، و اشاره به گسیختگى نظام اجتماع عرب و جنگها و غارتگریهایى است که در میان آنان متداول و آنها را در آستانه نابودى قرار داده بود.
۴- بستر دنیا خشن و ناهموار شده بود، این سخن اشاره به عدم آرامش وآسایش زندگى در آن دوران دارد زیرا اینها جز در سایه نظام ادیان الهى و شرایع آسمانى به دست نمىآید.
۵- سپرى شدن دنیا نزدیک شده بود، یعنى نشانه هاى این که دنیا خود را تسلیم نابودى کند و دورانش به سر رسد نزدیک شده بود. منظور از نشانه هاى پایان گرفتن دنیا نشانه هاى روز رستاخیز یا اشراط السّاعه است، جمله هاى تصرّم من أهلها (نابودى مردمش) و انفصام من حلقتها (و بریدن حلقه زندگى آن) به همان معنایى است که گفته شد، واژه حلقه کنایه از نظام دنیا و مردم آن به وسیله قوانین الهى و ادیان آسمانى است، و کلمه انفصام (بریدن) اشاره به تباهى این نظام است، و مراد آن حضرت از جمله و انتشار من سببها رواج اسباب فساد این نظامهاى الهى است، زیرا زندگى درست و سودمند در دنیا زمانى تحقّق مىیابد که بر اساس قوانین شرعى و احکام آسمانى باشد. واژه أعلام در عبارت و عفاء من أعلامها را براى دانشمندان و نیکان دنیا که در هنگام بعثت پیامبر اکرم (ص) متروک و از میان رفته بودند استعاره فرموده است و نیز عورات در جمله بعد استعاره براى تباهیهاى گوناگونى است که در دنیا شیوع یافته بود، و غرض از آن تکشّف عورات نمایان شدن آنها پس از پوشیدگى است، و مقصود از کوتاه شدن دنیا پس از طولانى بودنش نیز همین است، زیرا دنیا تنها زمانى طولانى و پایدار و از صلاح برخوردار است که قوانین الهى در آن حکمفرما باشد، بنا بر این کوتاهى و ناپایدارى آن هنگامى است که نظام شرعى بر آن حکومت نداشته و تباهى آن را فرا گرفته باشد.
پس از این امیر مؤمنان (ع) فواید و آثار عظیم بعثت پیامبر اکرم (ص) را بر مىشمارد، و مى فرماید:
۱- خداوند متعال او را وسیله تبلیغ رسالت خویش قرار داد، چنان که در قرآن فرموده است: «یا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ»«».
۲- او را سبب بزرگوارى امّت خود گردانید، زیرا پیامبر اکرم (ص) مردم خود را براى به دست آوردن عزّت کامل و کرامت پایدار دعوت مىکرد و مایه ارجمندى آنان گردید.
۳- او را بهار مردم زمان خویش قرار داد، واژه ربیع (بهار) براى رسول اکرم (ص) استعاره شده، زیرا همان گونه که فرا رسیدن فصل بهار به سبب سر سبز شدن زمین و رویش چراگاهها مایه خوشحالى چهار پایان و چاقى و فربهى آنهاست، پیامبر اکرم (ص) نیز براى مسلمانان و دانشمندان موجب بهجت و سرور، و سبب برخوردارى و کامیابى هر چه بیشتر آنها از دانش و حکمت بوده است.
۴- خداوند او را سبب رفعت یاوران خود قرار داد، ضمیر متّصل أعوانه به خداوند برگشت دارد، یعنى یاوران و انصار خداوند، و مراد از اینها مسلمانانند، و این که پیامبر گرامى (ص) مایه شرف و بلندى مرتبه مسلمانان شده، روشن است.
سپس امام (ع) به ذکر انوار تابانى که پیامبر اکرم (ص) براى رسانیدن آن به جهانیان مبعوث شده و عبارت از قرآن مجید است مىپردازد، و فضایل آن را به شرح زیر بر مىشمارد:
۱- قرآن نورى است که چراغهایش خاموش نمىشود، مراد آن حضرت نور علم و اخلاق است که قرآن مشتمل بر آنهاست، واژه مصابیح را یا براى دانشها و حکمتهایى که قرآن پخش کرده و مردم از آنها پیروى کردهاند، و یا براى دانشمندان و آنانى که احکام قرآن را به کار بسته و به آن آراستگى یافتهاند استعاره فرموده است.
۲- چراغى است که فروغش قطع نمىشود، یعنى به سبب تابش انوار قرآن، هدایت و راهنمایى مردم پایان نمىیابد، و این معناى جمله نخست را دارد.
۳- دریایى است که ژرفاى آن را نمىتوان یافت، واژه بحر از دو نظر براى قرآن استعاره شده است، یکى از نظر عمق اسرار آن است و همان گونه که با فرو رفتن در دریاى ژرف به قعر آن نمىتوان رسید، خردها و اندیشه ها نیز از این که براسرار قرآن احاطه پیدا کنند و به عمق معانى و مقاصد آن برسند ناتوانند، دیگر به ملاحظه این است که قرآن معدن نفایس علوم و فضایل است، همان گونه که دریا محلّ گوهرهاى گرانبهاست.
۴- راهى است که در آن گمراهى نیست، آشکار است که قرآن براى کسى که بخواهد در پرتو آن به سوى خدا گام بردارد راهى روشن است، و کسى که مقاصد آن را درک کند دچار گمراهى نمى شود.
۵- شعاع تابانى است که تاریک نمىشود، یعنى تاریکیهاى شبهه و نفاق نمىتواند حقّى را که قرآن گویاى آن است بپوشاند، واژههاى شعاع، ضوء و ظلمت بر سبیل استعاره به کار رفته است.
۶- فرقانى است که تابش برهانش فرو نمى نشیند، یعنى قرآن مشتمل بر دلایلى است استوار و پایدار که حقّ و باطل را از یکدیگر جدا و آشکار مىسازد، واژه خمود (فرو نشستن آتش) استعاره است، زیرا ادلّه و براهین قرآنى از لحاظ تابندگى و روشنگرى به آتش فروزانى شبیه است که شعله هاى روشنى بخش آن فرو نمى نشیند و امام (ع) این صفت آتش را که خمودى نمىپذیرد به قرآن نسبت داده است.
۷- بنیانى است که ارکانش ویران نمىگردد، واژه بنیان را براى آنچه قرآن بر آن مشتمل و در دلها رسوخ یافته استعاره آورده و با ذکر ارکان که لازمه هر بنایى است این استعاره را ترشیح داده است.
۸- شفایى است که بیم بیمارى در آن نیست، چنان که خداوند متعال فرموده است: «وَ نُنَزِّلُ مِنَ الْقُرْآنِ ما هُوَ شِفاءٌ وَ رَحْمَهٌ لِلْمُؤْمِنِینَ»«» و آشکار است که تدبّر در قرآن و اسرار آن موجب بهبود نفوس بشرى از بیمارى نادانى و عوارض خویهاى زشت و اخلاق ناپسندیده است، و این شفایى است که در پى آن بیم بیمارى نیست، زیرا فضیلتهاى نفسانى اگر ملکه شود بیم زوال آنها وجود ندارد، و صفات زشتى که ضدّ آنهاست نمىتواند آن ملکات را دگرگون کند، علاوه بر این چنان که پیش از این گفته شده قرآن براى بدنها نیز مایه شفا و بهبودى است.
۹- عزّتى است که یاوران آن دچار شکست نمى شوند.
۱۰- حقّى است که یار و یاوران آن درمانده نمىگردند، مراد از یاران قرآن مسلمانانند که آن را تصدیق کرده و به آن عزّت یافته، و به آن پناه جسته، و بر طبق آن راه خدا را مىپویند، آشکار است که این یار و یاوران را کسى نمىتواند شکست دهد، و خداوند هرگز آنان را بىکس و درمانده نخواهد گذاشت.
۱۱- قرآن معدن و مرکز ایمان است، همان معدنى که ایمان کامل به خدا و پیامبرش (ص) و به همه آنچه آن حضرت از جانب خداوند آورده از آن به دست مىآید، و روشن است که اعتقاد به حقانیّت قرآن و فهم مقاصد آن، و عمل به احکام و دستورهاى آن سبب انعقاد ایمان در دل و رسوخ آن مىگردد.
۱۲- چشمه ها و دریاهاى دانش است، واژههاى ینابیع (سرچشمه ها) و بحور (دریاها) هر دو براى قرآن استعاره شدهاند، زیرا قرآن محلّ افاضه نفایس علوم و کانون به دست آوردن دانشهاى ارزشمند است.
۱۳- بستانهاى عدل و آبگیرهاى آن است، واژه هاى ریاض (بستانها) و غدران (برکه ها) نیز هر دو استعارهاند، زیرا قرآن منبع سرشار عدل است، و کلّى و جزیى آن از این منبع جوشان به دست مىآید و بىشکّ رهنمونى است که از راه حقّ منحرف نمىشود تا این که انسانى را که در پى آن گام بر مىدارد به درگاه قرب خداوند وارد گرداند.
۱۴- پایه هاى اسلام و بنیاد آن است، واژه أثافیّ (پایه ها) و بنیان (بنیاد) هر دو براى قرآن استعاره شده است، زیرا مانند پایههاى دیگ، ساختمان اسلام بر اساس آن بر پا و استوار است.
۱۵- وادیهاى حقّ و سرزمینهاى هموار آن است، واژه أودیه (درّهها) غیطان (زمینهاى هموار) استعاره براى قرآن است، بدین مناسبت که معدن حقّ و محلّ دسترسى به آن است همچنان که درّهها وزمینهاى هموار جایگاه آب و گیاه است.
۱۶- دریایى است که آبکشان، آب آن را نتوانند کشید.
۱۷- چشمههایى است که آبکشان، آب آن را نمىخشکانند. استعاره بحر و عیون براى قرآن در این جا بدین مناسبت تکرار شده که فواید و مقاصد حاصله از این کتاب الهى پایان ناپذیر است.
۱۸- جمله و مناهل لا یغیضها الواردون
نیز به همین معناست، این که واژه نضوب (ته نشین شدن آب) تنها به چشمهها نسبت داده شده براى این است که ته نشینى آب در چشمهها محتمل است نه دریاها، همچنین نسبت دادن ورود به مناهل (آبشخورها) بدین مناسبت است که نهل به معناى سیراب شدن است و غرض کسى که وارد آب مىشود نیز همین است.
۱۹- منزلگاههایى است که مسافران راه آن را گم نمىکنند، یعنى قرآن مشتمل بر مراتب و مقاماتى از علوم است که چون خردهاى پویاى راه خدا به آن در آیند گم نمىشوند، زیرا راه قرآن روشن و بسیار تابان است.
۲۰- جمله و أعلام لا یعمى عنها السّائرون
نیز معناى جمله پیش را دارد.
۲۱- جمله و آکام لا یجوز عنها القاصدون
نیز شبیه معانى جملات پیش است لفظ اعلام «نشانهها» و آکام (تپّه ها) را براى دلایل و اماراتى که در طریق شناخت قرآن و احکام آن وجود دارد استعاره فرموده، زیرا همچنان که نشانهها و کوهها رهروان را در راهها رهنمایند این ادلّه و امارات نیز بیانگر احکام و راهنماى مقاصد قرآن مىباشند.
۲۲- خداوند قرآن را فرو نشاننده تشنگى دانشمندان قرار داده است، واژه رىّ (سیراب شدن) را استعاره براى قرآن قرار داده، زیرا همان گونه که آب رنج تشنگى را بر طرف مىکند، قرآن درد نادانى را از نفوس بشرى مىزداید، و واژه عطش را براى جهل بسیط، و یا براى آمادگى و اشتیاق کسانى که جویاى علم و استفاده از آنند استعاره فرموده است، این که به جاى سیراب کننده سیراب شدن به کار رفته بر سبیل مجاز و از باب اطلاق نام لازم بر ملزوم آن است.
۲۳- خداوند قرآن را بهار دلهاى دانایان گردانیده است، واژه ربیع (بهار) براى قرآن استعاره شده است، چه این که قرآن مرغزار دلهاى دانشمندان است، و همان گونه که بهار مایه خوشحالى چهار پایان است، قرآن سبب بهجت و سرور دلهاى آنان است و احکام الهى را از آن به دست مىآورند.
۲۴- خداوند قرآن را شاهراهى براى نیکان قرار داده است، آشکار است که قرآن براى نیکان و صالحان راهى روشن به سوى خداست.
۲۵- دارویى است که پس از آن دردى نیست، این سخن نظیر گفتار آن حضرت است که فرموده است: شفایى است که بیمارى در آن نیست.
۲۶- روشنى است که با آن تاریکى نیست، یعنى با راه یافتن به سوى قرآن و به کار بستن احکام آن، هیچ تاریکى در برابر دیده باطن باقى نمىماند، و معناى جمله و شعاعا لا یظلم ضوءه را دارد که پیش از این ذکر شد.
۲۷- ریسمانى است که دستاویز آن محکم است، حبل (ریسمان) را براى قرآن و عروه (دستگیره) را براى آنچه بدان به قرآن تمسّک مىجویند، استعاره فرموده است، و استحکام این دستاویز کنایه از این است که قرآن نجات دهنده و مایه رستگارى کسى است که به آن چنگ زند.
۲۸- پناهگاهى است که قلّهاش بلند و استوار است، واژه معقل (پناهگاه) را به این لحاظ که قرآن محلّ امنى از آسیب جهل و عواقب آن که عذاب خداوند مىباشد استعاره آورده است، واژه ذروه (قلّه یا ستیغ) براى ترشیح، و ذکر منیع (استوار) اشاره است به این که قرآن دژ محکم و نیرومندى است که هر کس بدان پناه برد مصون مىماند.
۲۹- عزّتى است براى کسى که قرآن را به دوستى گیرد، یعنى آن را دوست خود قرار دهد، و امور خود را به او واگذارد و مخالفت آن نکند، و روشن است که قرآن سبب عزّت و شرف انسان در هر دو جهان است.
۳۰- سلامتى است براى کسى که به آن در آید، یعنى ایمنى است، و منظور از در آمدن و وارد شدن به آن، تدبّر هر چه بیشتر در مقاصد قرآن و بهره گرفتن از انوار آن است، از این رو قرآن مایه ایمنى از عذاب خداوند و در افتادن در شبهاتى است که پرتگاه هلاکت به شمار مىآیند.
۳۱- هدایت است براى کسى که به آن اقتدا کند، معناى این سخن روشن است.
۳۲- عذرى است براى کسى که خود را بدان منسوب بدارد، یعنى هر کس قرآن را عذر خود قرار دهد، و مدّعى شود که دست اندر کار حفظ و تفسیر آن و یا کارى نظیر اینهاست و بدین وسیله از قبول تکالیف دیگرى که در خور او نیست و یا براى او رنجآور است سرباز زند، عذرش مقبول و موجب رهایى اوست، سخن مذکور مانند این است که: به کسى که در صدد آزار دیگرى است گفته شود: سزاوار تو نیست او با بیازارى زیرا او از حافظان قرآن کریم و از دانایان علوم آن است، و این گفتار سبب ترک آزار او گردد.
۳۳- حجّت است براى کسى که از آن سخن بگوید.
۳۴- گواه حقّ است براى کسى که به وسیله آن با دشمن ستیزه کند.
۳۵- پیروزى است براى کسى که به آن استدلال کند، معناى سه جمله مذکور نزدیک به یکدیگر است، اطلاق واژه فلج (پیروزى) بر قرآن از نظر استدلال به آن، از باب اطلاق نام غایت (نتیجه) بر ذى الغایه (نتیجه دهنده) است، زیرا پیروزى نتیجه استدلال به قرآن است، واژههاى شاهد و حجّه اعمّ از برهان است.
۳۶- نگهدارنده کسى است که به آن عمل کند، یعنى کسانى که در دنیا حامل معارف قرآن و حافظ آیات آنند، قرآن در قیامت حامل و نگهبان آنهاست، امام (ع) این معنا را که قرآن در روز رستاخیز این گونه کسان را از عذاب روزرستاخیز نجات مىدهد به این که قرآن آنها را حمل خواهد کرد بیان و تعبیر فرموده، و این از باب اطلاق اسم سبب بر مسبّب است.
۳۷- مرکبى است براى کسى که آن را به کار بندد، واژه مطیّه (مرکب سوارى) را براى قرآن از نظر این که نجات دهنده است استعاره فرموده است و نظیر جمله حاملا مىباشد، واژه إعمال (به کارگیرى) را نیز براى پیروى از قوانین و احکام قرآن و مواظبت بر اجراى اوامر آن که موجب رستگارى از عذاب آخرت است استعاره آورده است، همچنان که به کارگیرى مرکب سوارى در راههاى دور و دراز موجب رهایى از خطر مىباشد.
۳۸- نشانه روشنى است براى کسى که پیگیرى و هشیارى داشته باشد. این سخن از نظر تدبّر و اندیشیدن در مثلها و داستانها و آیات قرآن است، زیرا در اینها نشانهها و عبرتهاست، چنان که خداوند متعال فرموده است: «إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِلْمُتَوَسِّمِینَ»«».
۳۹- سپر است براى کسى که جامه رزم پوشد، یعنى قرآن براى کسى که آن را مانند زره به تن کند و وسیله دفاع خود سازد سپر و نگهبان است، واژه سپر را براى قرآن استعاره قرار داده است، زیرا قرآن کسى را که به دانش آن مجهّز گردیده حفاظت مىکند، واژه استلآم (زره پوشیدن) کنایه از مجهّز شدن به سلاح قرآن است.
۴۰- دانش است براى کسى که فرا گیرد، یعنى کسى که قرآن را به دل بسپارد، و مقاصد آن را درک کند.
۴۱- خبر است براى کسى که روایت کند، این سخن به مناسبت این است که در قرآن داستانها و سرگذشتهاى امّتهاى پیشین ذکر شده، و راستترین چیزى که مىتوان در این باره نقل کرد اخبارى است که قرآن مشتمل بر آنهاست، وشاید هم مراد از این که قرآن حدیث و خبر است این باشد که آن قول و گفتار گویندهاى که به نقل آن مىپردازد نیست چنان که خداوند متعال فرموده است: اللَّهُ نَزَّلَ أَحْسَنَ الْحَدِیثِ کِتاباً مُتَشابِهاً مَثانِیَ…«» فایده ویژگى مذکور این است که انسان را بىنیاز مىکند از این که بخواهد از چیزى غیر از قرآن که داراى فایده و ثواب آن نیست سخن گوید بلکه شایسته است زبان از آن ببندد و به تلاوت قرآن و گفتگو از آن بپردازد.
۴۲- حکم حقّ است براى کسى که داورى کند، یعنى احکامى که قاضیان در داوریهاى خود بدان نیاز دارند در قرآن است، به جاى واژه حکما، حکما نیز روایت شده، و در این صورت معنا این است که قرآن داورى است که قاضیان بدان رجوع مىکنند، و نمىتوانند پا از حکم او بیرون گذارند. و توفیق از خداوند است.
ترجمه شرح نهج البلاغه ابن میثم بحرانی ج ۳ ، صفحه ى ۸۳۷-۸۰۴
بازدیدها: ۲۱