شرح ابن میثم
۱۳۴- و قال علیه السّلام: لکمیل بن زید النخعی رحمه اللّه
قال کمیل: أخذ بیدى أمیر المؤمنین علیه السّلام فأخرجنى إلى الجبان فلما أصحر تنفس الصعداء، ثمّ قال: یَا کُمَیْلَ بْنَ زِیَادٍ- إِنَّ هَذِهِ الْقُلُوبَ أَوْعِیَهٌ فَخَیْرُهَا أَوْعَاهَا- فَاحْفَظْ عَنِّی مَا أَقُولُ لَکَ- النَّاسُ ثَلَاثَهٌ- فَعَالِمٌ رَبَّانِیٌّ وَ مُتَعَلِّمٌ عَلَى سَبِیلِ نَجَاهٍ- وَ هَمَجٌ رَعَاعٌ أَتْبَاعُ کُلِّ نَاعِقٍ یَمِیلُونَ مَعَ کُلِّ رِیحٍ- لَمْ یَسْتَضِیئُوا بِنُورِ الْعِلْمِ وَ لَمْ یَلْجَئُوا إِلَى رُکْنٍ وَثِیقٍ- یَا کُمَیْلُ الْعِلْمُ خَیْرٌ مِنَ الْمَالِ- الْعِلْمُ یَحْرُسُکَ وَ أَنْتَ تَحْرُسُ الْمَالَ- وَ الْمَالُ تَنْقُصُهُ النَّفَقَهُ وَ الْعِلْمُ یَزْکُوا عَلَى الْإِنْفَاقِ- وَ صَنِیعُ الْمَالِ یَزُولُ بِزَوَالِهِ- یَا کُمَیْلَ بْنَ زِیَادٍ مَعْرِفَهُ الْعِلْمِ دِینٌ یُدَانُ بِهِ- بِهِ یَکْسِبُ الْإِنْسَانُ الطَّاعَهَ فِی حَیَاتِهِ- وَ جَمِیلَ الْأُحْدُوثَهِ بَعْدَ وَفَاتِهِ- وَ الْعِلْمُ حَاکِمٌ وَ الْمَالُ مَحْکُومٌ عَلَیْهِ- یَا کُمَیْلُکُمَیْلَ بْنَ زِیَادٍهَلَکَ خُزَّانُ الْأَمْوَالِ وَ هُمْ أَحْیَاءٌ- وَ الْعُلَمَاءُ بَاقُونَ مَا بَقِیَ الدَّهْرُ أَعْیَانُهُمْ مَفْقُودَهٌ وَ أَمْثَالُهُمْ فِی الْقُلُوبِ مَوْجُودَهٌ- هَا إِنَّ هَاهُنَا لَعِلْماً جَمّاً وَ أَشَارَ ع بِیَدِهِ إِلَى صَدْرِهِ لَوْ أَصَبْتُ لَهُ حَمَلَهً- بَلَى أُصِیبُأَصَبْتُ لَقِناً غَیْرَ مَأْمُونٍ عَلَیْهِ- مُسْتَعْمِلًا آلَهَ الدِّینِ لِلدُّنْیَا- وَ مُسْتَظْهِراً بِنِعَمِ اللَّهِ عَلَى عِبَادِهِ وَ بِحُجَجِهِ عَلَى أَوْلِیَائِهِ- أَوْ مُنْقَاداً لِحَمَلَهِ الْحَقِّ لَا بَصِیرَهَ لَهُ فِی أَحْنَائِهِ- یَنْقَدِحُ الشَّکُّ فِی قَلْبِهِ لِأَوَّلِ عَارِضٍ مِنْ شُبْهَهٍ- أَلَا لَا ذَا وَ لَا ذَاکَ- أَوْ مَنْهُوماً بِاللَّذَّهِ سَلِسَ الْقِیَادِ لِلشَّهْوَهِ- أَوْ مُغْرَماً بِالْجَمْعِ وَ الِادِّخَارِ- لَیْسَا مِنْ رُعَاهِ الدِّینِ فِی شَیْءٍ- أَقْرَبُ شَیْءٍ شَبَهاً بِهِمَا الْأَنْعَامُ السَّائِمَهُ- کَذَلِکَ یَمُوتُ الْعِلْمُ بِمَوْتِ حَامِلِیهِ- اللَّهُمَّ بَلَى لَا تَخْلُو الْأَرْضُ مِنْ قَائِمٍ لِلَّهِ بِحُجَّهٍ- إِمَّا ظَاهِراً مَشْهُوراً وَ إِمَّا خَائِفاً مَغْمُوراً- لِئَلَّا تَبْطُلَ حُجَجُ اللَّهِ وَ بَیِّنَاتُهُ- وَ کَمْ ذَا وَ أَیْنَ أُولَئِکَأُولَئِکَ وَ اللَّهِ الْأَقَلُّونَ عَدَداً- وَ الْأَعْظَمُونَ عِنْدَ اللَّهِ قَدْراً- یَحْفَظُ اللَّهُ بِهِمْ حُجَجَهُ وَ بَیِّنَاتِهِ حَتَّى یُودِعُوهَا نُظَرَاءَهُمْ- وَ یَزْرَعُوهَا فِی قُلُوبِ أَشْبَاهِهِمْ- هَجَمَ بِهِمُ الْعِلْمُ عَلَى حَقِیقَهِ الْبَصِیرَهِ- وَ بَاشَرُوا رُوحَ الْیَقِینِ وَ اسْتَلَانُوا مَا اسْتَوْعَرَهُ الْمُتْرَفُونَ- وَ أَنِسُوا بِمَا اسْتَوْحَشَ مِنْهُ الْجَاهِلُونَ- وَ صَحِبُوا الدُّنْیَا بِأَبْدَانٍ أَرْوَاحُهَا مُعَلَّقَهٌ بِالْمَحَلِّ الْأَعْلَى- أُولَئِکَ خُلَفَاءُ اللَّهِ فِی أَرْضِهِ وَ الدُّعَاهُ إِلَى دِینِهِ- آهِ آهِ شَوْقاً إِلَى رُؤْیَتِهِمْ- انْصَرِفْ یَا کُمَیْلُ إِذَا شِئْتَ
اللغه
أقول: الجبّان: الصحراء. و الصعداء: نوع من النفّس یصعده المتلهّف و الحزین. و الهمج: ذباب صغیره کالبعوض. و الرعاع: الأحداث و العوامّ. و اللقن: سریع الفهم. و الأحناء: الجوانب. و المنهوم باللذّه: الشره فیها الحریص علیها. و المغرم بالجمع: شدید المحبّه له. و هجم: دخل بغته.
مطابق با حکمت ۱۴۷ نسخه صبحی صالح
ترجمه فارسی شرح ابن میثم
۱۳۴- از سخنان امام (ع) به کمیل بن زیاد نخعى- خدایش او را بیامرزد- است.
کمیل مى گوید امیر مؤمنان (ع) دست مرا گرفت و به صحرا برد، هنگامى که به خارج شهر رسید، آهى کشید، همانند آه کشیدن شخص غم رسیده، آن گاه فرمود.
یَا کُمَیْلَ بْنَ زِیَادٍ- إِنَّ هَذِهِ الْقُلُوبَ أَوْعِیَهٌ فَخَیْرُهَا أَوْعَاهَا- فَاحْفَظْ عَنِّی مَا أَقُولُ لَکَ- النَّاسُ ثَلَاثَهٌ- فَعَالِمٌ رَبَّانِیٌّ وَ مُتَعَلِّمٌ عَلَى سَبِیلِ نَجَاهٍ- وَ هَمَجٌ رَعَاعٌ أَتْبَاعُ کُلِّ نَاعِقٍ یَمِیلُونَ مَعَ کُلِّ رِیحٍ- لَمْ یَسْتَضِیئُوا بِنُورِ الْعِلْمِ وَ لَمْ یَلْجَئُوا إِلَى رُکْنٍ وَثِیقٍ یَا کُمَیْلُ الْعِلْمُ خَیْرٌ مِنَ الْمَالِ- الْعِلْمُ یَحْرُسُکَ وَ أَنْتَ تَحْرُسُ الْمَالَ- وَ الْمَالُ تَنْقُصُهُ النَّفَقَهُ وَ الْعِلْمُ یَزْکُوا عَلَى الْإِنْفَاقِ- وَ صَنِیعُ الْمَالِ یَزُولُ بِزَوَالِهِ یَا کُمَیْلَ بْنَ زِیَادٍ مَعْرِفَهُ الْعِلْمِ دِینٌ یُدَانُ بِهِ- بِهِ یَکْسِبُ الْإِنْسَانُ الطَّاعَهَ فِی حَیَاتِهِ- وَ جَمِیلَ الْأُحْدُوثَهِ بَعْدَ وَفَاتِهِ- وَ الْعِلْمُ حَاکِمٌ وَ الْمَالُ مَحْکُومٌ عَلَیْهِ یَا کُمَیْلُ هَلَکَ خُزَّانُ الْأَمْوَالِ وَ هُمْ أَحْیَاءٌ- وَ الْعُلَمَاءُ بَاقُونَ مَا بَقِیَ الدَّهْرُ- أَعْیَانُهُمْ مَفْقُودَهٌ وَ أَمْثَالُهُمْ فِی الْقُلُوبِ مَوْجُودَهٌ- هَا إِنَّ هَاهُنَا لَعِلْماً جَمّاً وَ أَشَارَ بِیَدِهِ إِلَى صَدْرِهِ لَوْ أَصَبْتُ لَهُ حَمَلَهً- بَلَى أُصِیبُ أَصَبْتُ لَقِناً غَیْرَ مَأْمُونٍ عَلَیْهِ- مُسْتَعْمِلًا آلَهَ الدِّینِ لِلدُّنْیَا- وَ مُسْتَظْهِراً بِنِعَمِ اللَّهِ عَلَى عِبَادِهِ وَ بِحُجَجِهِ عَلَى أَوْلِیَائِهِ- أَوْ مُنْقَاداً لِحَمَلَهِ الْحَقِّ لَا بَصِیرَهَ لَهُ فِی أَحْنَائِهِ- یَنْقَدِحُ الشَّکُّ فِی قَلْبِهِ لِأَوَّلِ عَارِضٍ مِنْ شُبْهَهٍ- أَلَا لَا ذَا وَ لَا ذَاکَ- أَوْ مَنْهُوماً بِاللَّذَّهِ سَلِسَ الْقِیَادِ لِلشَّهْوَهِ- أَوْ مُغْرَماً بِالْجَمْعِ وَ الِادِّخَارِ- لَیْسَا مِنْ رُعَاهِ الدِّینِ فِی شَیْءٍ- أَقْرَبُ شَیْءٍ شَبَهاً بِهِمَا الْأَنْعَامُ السَّائِمَهُ- کَذَلِکَ یَمُوتُ الْعِلْمُ بِمَوْتِ حَامِلِیهِ- اللَّهُمَّ بَلَى لَا تَخْلُو الْأَرْضُ مِنْ قَائِمٍ لِلَّهِ بِحُجَّهٍ- إِمَّا ظَاهِراً مَشْهُوراً وَ إِمَّا خَائِفاً مَغْمُوراً- لِئَلَّا تَبْطُلَ حُجَجُ اللَّهِ وَ بَیِّنَاتُهُ- وَ کَمْ ذَا وَ أَیْنَ أُولَئِکَ أُولَئِکَ وَ اللَّهِ الْأَقَلُّونَ عَدَداً- وَ الْأَعْظَمُونَ قَدْراً- بِهِمْ یَحْفَظُ اللَّهُ حُجَجَهُ وَ بَیِّنَاتِهِ حَتَّى یُودِعُوهَا نُظَرَاءَهُمْ- وَ یَزْرَعُوهَا فِی قُلُوبِ أَشْبَاهِهِمْ- هَجَمَ بِهِمُ الْعِلْمُ عَلَى حَقِیقَهِ الْبَصِیرَهِ- وَ بَاشَرُوا رُوحَ الْیَقِینِ وَ اسْتَلَانُوا مَا اسْتَوْعَرَهُ الْمُتْرَفُونَ- وَ أَنِسُوا بِمَا اسْتَوْحَشَ مِنْهُ الْجَاهِلُونَ- وَ صَحِبُوا الدُّنْیَا بِأَبْدَانٍ أَرْوَاحُهَا مُعَلَّقَهٌ بِالْمَحَلِّ الْأَعْلَى- أُولَئِکَ خُلَفَاءُ اللَّهِ فِی أَرْضِهِ وَ الدُّعَاهُ إِلَى دِینِهِ- آهِ آهِ شَوْقاً إِلَى رُؤْیَتِهِمْ- انْصَرِفْ إِذَا شِئْتَ
لغات
جبّان: صحرا صعداء: نوعى از نفس کشیدن است که شخص مصیبت دیده، و غم رسیده، نفس مىکشد همج: مگس کوچکى همچون پشه رعاع: نوجوانان و ساده لوحان، افراد تازهکار لقن: تیزهوش احناء: اطراف و جوانب منهوم باللذّه: آزمند در کارى و حریص به لذت مغرم بالجمع: کسى که علاقه زیادى به جمع آوردن ثروت دارد هجم: ناگهانى وارد شد
ترجمه
«یا کمیل این دلها همچون ظرفهایى هستند که بهترین آنها نگهدارنده ترین آنهاست، پس تو از من آنچه را مى گویم، به خاطر داشته باش: مردم سه دسته اند: عالم ربانى، دانش پژوه راه رستگارى و مگسان خرد و ناتوان که به دنبال هر آواز کننده اى کشانده مى شوند، و با هر بادى روانند، از پرتو دانش، روشنى نجسته و به پایه محکمى پناه نبرده اند.
اى کمیل: دانش بهتر از ثروت است، دانش نگهبان تو و تو پاسدار ثروتى، مال و ثروت با بخشش کم شود، امّا دانش در اثر بخشش فزونى گیرد. پرورده ثروت با از بین رفتن مال و ثروت از بین مى رود.
اى کمیل: آشنایى با دانش، خود، دیانت است، بدان وسیله پاداش داده مى شود، و بدان وسیله اطاعت خدا در زندگى این دنیا و خوش نامى پس از مرگ نصیب انسان مى گردد، دانش فرمانروا و ثروت فرمانبر و مغلوب است.
یا کمیل اندوخته کنندگان ثروت نابود شدند با این که زنده اند اما دانشمندان پایدارند تا وقتى که روزگار پایدار است، بدنهایشان از میان رفته امّا سیمایشان در دلها برقرار است. بدان که در اینجا (به دست مبارکش به طرف سینه خود اشاره فرمود) دانش فراوان است، اگر فراگیرندگانى مى یافتم، بلى مى یابم، تیز فهم نامطمئنى را که ابزار دین را براى دنیا به کار مىبرد، و به وسیله نعمتهاى الهى بر بندگانش، و با حجتهاى خدا بر دوستانش برترى مى جوید. یا کسى که اطاعت از دانشمندان کرده بدون هیچ گونه بینشى در اطراف حقّ و پیرامون حقیقت با نخستین شبهه اى که روبرو مى شود، آتش شک و تردید در دل او زبانه مى کشد، بدان که نه این شایسته است و نه آن، یا کسى را مى یابم که غرق در خوشگذرانى است و به سادگى از خواسته هاى نفس پیروى مى کند، و یا کسى که شیفته جمع آورى و اندوختن مال و ثروت است، و اینان هم، در هیچ موردى از نگهبانان دین نمى باشند، نزدیکترین چیزى که بدانها شباهت دارد، چهارپاى علفخوار است در چنین روزگارى دانش با مرگ دانشمندان، نابود مى شود بار خدایا آرى زمین از کسى که دین خدا را با برهان و حجت نگه دارد خالى نیست: آشکار و مشهور و یا بیمناک و پنهان تا حجتها و دلایل روشن الهى از بین نرود، آنان چند تناند و در کجایند.
به خدا قسم از نظر شمار اندکند امّا از جهت مقام و مرتبه در نزد خدا بسیار با عظمتند. به وسیله آنها خداوند حجتها و دلایل خود را حفظ مىکند تا آنها را به امثال خود به امانت بسپارند و در دلهاى نظایرشان بکارند. علم و دانش با بصیرت، یکباره رو به ایشان آورده و آنان با آسودگى و یقین آن را به کار بسته اند و آنچه را که ناز و نعمت پروردهها دشوار دیدهاند، سهل انگاشته اند و به آنچه نادانان از آن مىگریزند ایشان دل بسته اند، و با بدنهایى در دنیا زندگى مىکنند که ارواحشان به جایگاه والایى آویخته است.
آنان در روى زمین جانشینان خدا و دعوت کنندگان به راه دین اویند. آه آه چه مشتاقم که آنها را ببینم». آن گاه فرمود: «یا کمیل اگر مى خواهى برگردى برگرد».
شرح
در این بخش از سخنان امام (ع) نکته هایى است:
نکته اول– امام (ع) زمینه سازى کرده و براى درک مطلب کمیل را به این عبارت خود: انّ هذه القلون… لک توجه داده است.
نکته دوم- مردم را به سه دسته تقسیم کرده است و جهت تقسیم آن است که مردم یا عالمند و یا عالم نیستند. دسته دوم یا دانشجویند و یا در پى دانش نیستند. آن گاه هر قسمى از اقسام سه گانه را به صفتى وابسته ساخته است.
دسته اول- عالم، را به صفت ربّانى- منسوب به پروردگار متعال، بر خلاف قاعده و بر غیر قیاس، نسبت به رب، ربانى- وصف نموده است، یعنى عالمى که با پروردگارى خدا آشنا و عارف به خداى تعالى است، الف و نون را براى مبالغه در نسبت زیاد کرده اند. خداوند مىفرماید کُونُوا رَبَّانِیِّینَ«». بعضى گفتهاند: از آن جهت به این نام نامیده شده اند که دانشهاى کوچک را پیش از علوم سطح بالا به دانش آموزان، تعلیم مىدهند و نیز گفته شده است که چون آنان علم را اصلاح مىکنند و از خطا و اشتباه مبرّا مى سازند.
دسته دوم: دانشجو که امام (ع) او را به صفت در راه نجات بودن وصف کرده است. چون علم وسیله نجات و رستگارى در عالم آخرت است و دانشجو در راه تحصیل علم، در حقیقت در راه نجات حرکت مىکند تا به وسیله دانش بدان هدف نهایى برسد.
دسته سوم- عوام و ساده لوحانند که امام (ع) آنان را با چند صفت تعریف کرده است:
۱- کلمه همج، مگس خرد را به جهت حقارت و بىارزشى براى آنان استعاره آورده است.
۲- آنان را به ساده لوح بودن و تازهکارى، معرفى کرده است. زیرا این دو صفت ممکن است از نادانى سرچشمه گرفته باشد.
۳- پیرو هر صدایى بودن، به ملاحظه شباهت داشتن به گوسفندان در غفلت و نادانى.
۴- با این توصیف که آنان با هر بادى روانند، از ناتوانى ایشان در ثبات و پایبندى به یک مذهب و مرام کنایه آورده است.
۵- آنان از پرتو دانش روشنى نمىگیرند، یعنى ایشان در تاریکى جهل به سر مىبرند.
۶- و آنان به پایه استوارى پناه نجستهاند، پایه استوار، کنایه از عقاید بر حق و یا دلیل و برهانى است که در دفع گرفتاریهاى آخرت بشود بر آنها تکیه کرد.
نکته سوّم- در ستایش دانش و برترى آن بر ثروت از چند جهت:
۱- دانش صاحب خود را از گرفتاریهاى دنیا و آخرت نگهدارى مىکند، امّا مال را صاحبش حفظ مىکند، و امتیاز روشنى در فضیلت و منفعت است بین آنچه پاسدار صاحب خود باشد و بین آنچه به پاسدارى صاحبش نیازمند است.
۲- دانش با خرج و صرف و فایده رساندن به علاقمندانش فزونى مىیابد و رشد مىکند، چون عالم، خود نیز ضمن تعلیم و مذاکره، متذکّر شده و فراموش نمىکند، و آنچه را نمىداند استنباط مىکند، امّا مال با خرج و صرف و انفاق به دیگران کاهش مىیابد.
۳- بخشش مال یعنى نیکى کردن به وسیله مال و دارایى با از بین رفتن ثروت از بین مىرود اما احسان به علم به خاطر بقاى علم، باقى و جاوید است. صنیع بر وزن فعیل به معنى مفعول است.
۴- آشنایى با دانش، خود دیانت است. یعنى تحصیل دانش خود روش دیندارى است. و قبلا هم روشن شد که علم اصل و ریشه دیانت است.
۵- انسان به وسیله علم در زندگى دنیا مردم را تحت فرمان آورده و نام نیک پس از مرگ را کسب مىکند که این دو از جمله فضایل خارجى علمند.
۶- حاکم بودن دانش، نسبت به ثروت، و مغلوب و محکوم بودن ثروت نسبت به آن، یعنى دخل و تصرّف علم در راه به دست آوردن مال و انفاق آن، تنهامطابق علم و آگاهى به راههاى کسب و مصرف مال وابسته است.
۷- از دلایل برترى علم بر ثروت آن است که اندوخته کنندگان ثروت در آخرت در هلاکتند و در دنیا نیز مغلوب و محکومند، گر چه بر زنده بودن آنان گواهى دهند. چنان که خداوند متعال مىفرماید: وَ الَّذِینَ یَکْنِزُونَ الذَّهَبَ وَ الْفِضَّهَ«». اما دانشمندان همیشه زندهاند، هر چند که بدنهاى آنها از دنیا مىرود. اما سیمایشان در دلها زنده و ماندنى است.
نکته چهارم: امام (ع) پس از این که کمال فضیلت علم را ثابت کرد به دانش وافرى که در سینه مبارک اوست اشاره مىفرماید و این که مانع اظهار آن نیافتن کسى است که قابلیت حمل آن را داشته باشد. ها، براى تنبیه، و جواب او محذوف است و تقدیر: لأظهرته (یعنى اگر فرد مستعدى بود من آن را ظاهر مى کردم)
نکته پنجم: امام (ع) در صدد آن برآمده که ثابت کند کسانى داراى علم یافت مىشوند، اما توجه داده است که آنان صلاحیت حمل دانشى را که نزد آن بزرگوار است ندارند، و به چهار دسته از آن افراد اشاره فرموده است و جهت تقسیم به این اقسام آن است که مردم غیر اهل دانش یا طالب دانشاند و یا طالب نیستند، و طالبان دانش هم یا توانایى استدلال در دین را دارند یا ندارند، امّا آنان که طالب دانش نیستند به چیزهاى دیگر سرگرمند و سرگرمى آنها یا به سبب فرو رفتن در لذات و اطاعت بى چون و چرا از شهوات است و یا به سبب دلبستگى به جمع آورى ثروت و اندوختن مال مى باشد.
اما دسته اول: شامل همان انسان ناپاکى است که داراى صفت فرومایگى است و به همین اشاره فرموده است، در عبارت: بلى اصیب لقنا، یعنى آرى مىیابم تیز فهم نامطمئن را… و به دلایل شایستگى نداشتن چنان کسى براى فراگیرى دانش به قرار زیر اشاره فرموده است:
۱- او مورد اطمینان نیست، یعنى آمادگى دارد که دانش را به نااهلش منتقل کند و آن را در جاى نامناسب به کار برد، و ضمیر در علیه به علم برمى گردد.
۲- او ابزار دین، یعنى دانش را براى دنیا به کار مىبندد، مانند کسى که علم را وسیله کسب قرار مىدهد، و با نعمتهاى الهى، یعنى علم و دانش بر بندگان خدا برترى مىجوید، مانند آن که به آنها فخر فروشى و بر آنها سیطره جویى مى کند، و با حجتهاى خدا، و آنچه که مى داند، در برابر اولیاى خدا مى ایستد و حق را با باطل آمیخته مى سازد.
امّا دسته دوم از کسانى که شایستگى فراگرفتن دانش را ندارند، اشخاصىاند که پیرو دیگرانند و به این گروه اشاره فرموده است در عبارت: و منقادا… شبهه، و منقادا عطف بر لقنا است، و مقصود امام (ع) از انقیاد به حق، باور داشتن و تسلیم شدن به نحو اجمال است. و با دو دلیل بر ناشایستگى اینان اشاره نموده است:
۱- نداشتن آگاهى نسبت به همه جوانب و جزئیات دانش.
۲- آتش شکّ و تردید، در دلش با اوّلین شبه هاى که روبرو مىشود، شعله مىکشد، و این، به دلیل ناآگاهى، و ثابت نشدن ایمان در باطن او، با دلیل و برهان روشن است.
عبارت: لا ذا و لا ذاک یعنى از حاملان دانش، نه این دسته شایستگى دارند و نه آن دسته.
امّا دسته سوّم، افرادى هستند که با عبارت: أو منهوما… للشّهوه یعنى: غرق در شهوت و…) اشاره فرموده است.
دسته چهارم، آن گروهى است که با جمله: «او مغرما بالجمع و الادّخار یاشیفته جمع آورى و اندوختن ثروتند» اشاره فرموده و به دنبال آن، امام (ع) با دو ویژگى از آنان نکوهش کرده است:
۱- این دو گروه هرگز از پاسداران دین نیستند، یعنى: هیچ دلبستگى به دین و دینداران ندارند.
۲- نزدیکترین چیزى که به اینان شباهت دارد، چهارپاى علفخواره است به جهت ناآگاهیشان از دین و نتیجه آن در آخرت. و این سخن امام: کذلک، یعنى با فراهم شدن چنین شرایطى که یا کسى نیست که شایستگى حمل دانش را داشته باشد، و یا کسانى هستند که شایستگى ندارند، زمان نابودى دانش با نابودى حاملان واقعى دانش فرا مىرسد، زیرا تشبیه (کذلک) این حالات را مىرساند. و مقصود امام (ع) از حامل دانش، خود او، و کسانىاند که در آن روزگار امید مىرفت از شایستگان باشند.
آن گاه امام (ع) خواسته است تا به وسیله این عبارت: اللّهم بلى (بار خدایا، آرى) مطالب گذشته را جبران کند. زمین خالى نیست از کسى که دین خدا را با حجّت و دلیل نگه دارد، یا آن شخص آشکار است و یا پنهان و بیمناک در بین مردم. و مقصود از آشکار، آن کسى است که از اولیاى خدا و جانشینانشان در نقطهاى از زمین، شاید قادر بر اظهار علم و عمل بدان، بوده باشند، و مقصود از خائف و بیمناک، کسى است که چنان توانایى را ندارد.
شیعه معتقد است که این سخن تصریحى است از طرف آن بزرگوار، بر لزوم امامت میان مردم در تمام زمانها تا وقتى که تکلیفى وجود دارد، و امام با حجّت و برهان الهى بر امور مردم رسیدگى مىکند و بر طبق حکمت الهى وجود او ضرورت دارد. امام یا آشکار و شناخته شده است مانند آنانى که با نیکوکارى درگذشتند و به ملأ اعلى پیوستند- از یازده فرزندان امام على (ع)- و یا بیمناک و پنهان از انظار است، چون دشمنان زیادى دارد، و دوستان مخلصش اندکاند، همچون حجّت منتظر (ع) تا این که پس از پیامبران، مردم بر خدا حجّتى و عذرى نداشته باشند.
جمله: و کم ذا اظهار ناراحتى از طول مدّت غیبت صاحب الامر و بیزارى از ادامه دولت دشمنان اوست.
و عبارت: این هم اظهار اندک بودن شمار امامان دین است و بدان جهت توجّه داده است با این عبارت: آنان به خدا قسم از نظر شمار اندکاند و در بیان ستایش از آنها ویژگیهایى را یادآور شده است:
۱- از نظر شمار اندک و از جهت مرتبه و مقام در نزد خدا بزرگند.
۲- به وسیله آنان خداوند حجتها و دلیلهاى روشنش را که در دین موجود است، حفظ مىکند تا به امثال ایشان باز دهد و پس از آنها در دلهاى نظایر ایشان کشت کند.
۳- علم و دانش و بصیرت و بینش یکباره رو به ایشان مىآورد، یعنى یکباره روآورده و یکجا وارد عقل و اندیشه آنان مىگردد، زیرا علوم ایشان اکتسابى نیست. بعضى گفته اند، این مطلب از باب مقلوب و به عکس است، یعنى عقول آنان یکباره بر حقیقت دانش روى مى آورد.
۴- آنان با روح ایمان و یقین، آن را به کار بسته اند، یعنى لذت دانش را دریافته اند.
۵- سختى ناز و نعمت پروردهها را سهل انگاشتهاند، یعنى امور دشوارى مانند خوراک ناگوار، و بستر و لباس خشن، و ایستادگى و پایدارى در روزهدارى و بیدار خوابى و اینها در برابر لذت یقین و شیرینى عرفان که آنان دریافته بودند برایشان سهل و آسان بود.
۶- بر آنچه نادانان از آن مى ترسیدند، ایشان دل بستند. یعنى به آن حالاتى که یاد کردیم، آنان انس و الفت گرفته بودند، زیرا نادان به دلیل ناآگاهى از نتیجه آنها، فاصله مى گیرد و از اهل آنها مىترسد و کناره گیرى مى کند.
۷- آنان در دنیا با بدنهایشان زندگى مى کنند، اما روانشان آویخته به جایگاه والایى است و شیفته مشاهدات خود از جمال حضرت حق و همراهى با ساکنان عالم بالا و فرشتگان مى باشند. و چون آنان را با ویژگیهاى یاد شده معرّفى کرد، در مقام ستایش ایشان نیز به این مطلب اشاره فرمود که اینان به دلیل داشتن این ویژگیها، جانشینان خدا در زمین و داعیان به دین خدایند. آن گاه، آه آه گفت و حسرت برد بر شوق دیدارشان. آه کلمه اى است براى اظهار درد. اصل آن أوه بوده است. و این بخش از سخنان امام (ع) از فصیحترین عباراتى است که از آن بزرگوار نقل کرده اند.
ترجمه شرح نهج البلاغه(ابن میثم)، ج۵ // قربانعلی محمدی مقدم-علی اصغرنوایی یحیی زاده
بازدیدها: ۸۳