« قبیله ما ( قریش ) خواستند پیامبرمان را بکشند ، و ریشه ما را بر کنند ، غم و اندوه را به جانهاى ما ریختند ، و هر بدى که مى‏توانستند درباره ما انجام دادند ،گوارایى زندگى را از ما منع کردند ، ترس و بیم را همراه ما ساختند ، ما را به پناه بردن به کوه صعب العبور مجبور کردند ، براى ما آتش جنگ را بر افروختند ، پس خداوند اراده کرد که به وسیله ما ، دینش را نگهدارد و شرّ آنان را از حریم آن ، باز دارد ، مؤمنان ما ، در این راه خواهان ثواب بودند ، و کافران ما ، اصل و ریشه را حمایت مى‏کردند و هر کس از قریش که ایمان مى‏آورد از ناراحتیهایى که ما داشتیم در امان بود و این امر به خاطر هم پیمانها و عشیره‏ هایشان بود که مورد حمایت قرار مى‏گرفت و از خطر کشته شدن نیز بدور بود .

هر گاه آتش جنگ شعله مى‏ کشید و مردم هجوم مى‏آوردند ، پیامبر اکرم خاندان خود را در جلو لشکر قرار مى‏داد تا اصحابش از آتش شمشیر و نیزه مصون بمانند ، بدین سبب عبیده بن حارث در جنگ بدر و حمزه در روز احد به شهادت رسیدند ، و جعفر در موته شربت شهادت نوشید ، و کسان دیگرى هم هستند که اگر مى‏خواستم نامشان را مى‏بردم که دوست داشتند همانند ایشان به شهادت برسند ، اما قسمت چنان بود که زنده بمانند ، و مرگشان به تاخیر افتاد .

شگفتا از این روزگار مرا همسنگ کسى قرار داده است که نه چون من به اسلام خدمت کرده و نه سابقه‏اى در دین چون من دارد سابقه‏اى که هیچ کس مثل آن را ندارد ، من سراغ ندارم کسى را که چنین ادعایى بکند و گمان ندارم خدا هم چنین کسى را بشناسد و در هر حال خداى را مى‏ستایم .

و اما آنچه از من خواسته‏اى که قاتلان عثمان را به تو بسپارم ، پس در این باره اندیشیدم ، دیدم براى من روا نیست آنها را به تو ، یا به غیر تو بسپارم ، و به جان خودم سوگند ، اگر دست از اختلاف و گمراهیت برندارى ، بزودى خواهى یافت که همانها به پیکار و تعقیب تو برخواهند خاست ، و نوبت نمى‏دهند که براى دسترسى به آنان زحمت جستجو ، در خشکى و دریا ، و کوه و دشت را تحمل کنى ، ولى بدان ، این جستجویى است که یافتنش براى تو ناراحت کننده است و دیدارى است که ملاقات آن ، تو را خوشحال نخواهد کرد ، سلام بر آنان که شایسته سلام مى‏باشند . »

شرح

این نامه گزیده‏اى است از نامه‏اى که حضرت در پاسخ نامه معاویه مرقوم فرموده ‏اند .

نامه معاویه از این قرار بود :

از معاویه بن ابى سفیان به جانب على بن ابیطالب :

سلام بر تو ، همانا من نزد تو ، سپاس و ستایش مى‏کنم خدایى را که جز او ، خدایى نیست ، پس از حمد خدا و نعت پیامبر ، خداوند محمد ( ص ) را به علم خویش مخصوص کرد و او را امین وحى خود قرار داد ، و به سوى خلق خود فرستاد و از میان مسلمانان برایش یارانى برگزید ، و او را به وجود آنان تایید فرمود ، مقام و منزلت آنها در نزد رسول خدا به اندازه فضیلت و برترى آنان در اسلام بود ، پس با فضیلت‏ترین ایشان در اسلام و خیرخواه‏ترینشان براى خدا و رسولش خلیفه بعد از او ، و جانشین خلیفه وى و سومین خلیفه عثمان مظلوم مى‏باشد ، و تو به همه آنها حسد بردى و بر تمامشان شورش کردى ، و تمام این مطالب از نگاههاى خشم آلود و گفتارهاى نامربوط و نفسهاى دردناک و کندى کردنت درباره خلفا ، شناخته مى‏شود و در تمام این مدّت با زور و اکراه کشانده مى‏شدى چنان که شتر مهار شده براى فروش کشانده مى‏شود ، از همه گذشته نسبت به هیچ کس حسد إعمال نکردى به اندازه آنچه نسبت به پسر عمویت عثمان به عمل آوردى ، در حالى که او ، به دلیل خویشاوندى و مصاهرتش با رسول خدا ، از دیگران به این که بر وى حسد نبرى سزاوارتر بود ، اما رحمش را قطع کردى و نیکیهایش را به زشتى مبدّل ساختى و مردم را بر او شوراندى در نهان و آشکار ، کارهایى انجام دادى تا شتر سواران از اطراف بر او حمله‏ور شدند ، و اسبهاى سوارى به سوى وى رانده شد و در حرم رسول خدا بر علیه او اسلحه جمع شده در حالى که با تو در یک محلّه بود به قتل رسید و تو از میان خانه او هیاهوى دشمنان را مى‏ شنیدى اما براى دور کردن آنان از او چه با گفتار و چه با کردار از خود اثرى نشان ندادى ، براستى سوگند یاد مى‏کنم که اگر تو ، در آن روز به دفاع از او مى‏ایستادى و مردم را از قتل او ، باز مى‏داشتى ، طرفداران عثمان هیچ فردى از انسانها را در خوبى با تو همسنگ نمى‏ کردند ، و این کار نیک تو از نزد آنها خاطره زشت دورى از عثمان و ستم بر او را که از تو مى‏شناختند ، بر طرف مى‏کرد ، مطلب دیگرى که باعث شده است ، یاران عثمان را بر تو بد گمان کند آن است که کشندگان وى را به خود پناه داده‏اى ، هم اکنون آنها بازوان و یاران و معاونان و دوستان نزدیک تو شده‏اند و به من چنین گفته شده است که تو خود را از خون عثمان تبرئه مى‏کنى ،پس اگر راست مى‏گویى کشندگان وى را به ما تسلیم کن تا آنان را به قتل رسانیم و در این صورت ما از همه مردم سریعتر به سوى تو مى‏آییم ، و اگر این کار را نکنى هیچ چیز در مقابل تو و اصحاب تو بجز شمشیر نخواهد بود ، سوگند به خدایى که جز او خدایى نیست ، در جستجوى کشندگان عثمان کوهها و ریگستانها و خشکى و دریا را مى‏گردیم تا این که یا خدا آنها را بکشد و یا ارواحمان را در این راه به خدا ملحق کنیم ، و السلام .

این نامه را به وسیله ابو مسلم خولانى براى حضرت امیر ( ع ) به کوفه فرستاد و سپس امام ( ع ) در پاسخش این نامه را ارسال فرمود :

از بنده خدا على امیر المؤمنین به معاویه بن ابى سفیان ، اما بعد ، برادر خولانى نامه ‏اى از تو براى من آورد که در آن از پیامبر خدا و هدایت وحى که به وى انعام فرموده یادآورى کرده بودى ، من نیز مى‏ ستایم خدایى را که به وعده خویش درباره او عمل کرد و او را به پیروزى نهایى رسانید ، و سرزمینها را در اختیار او گذاشت و بر دشمنان و بدگویان از قومش غلبه‏ اش داد ، آنان که با او خدعه کردند و به او بد گفتند ، و نسبت دروغگویى به او دادند و از روى دشمنى با او ستیزه کردند و براى بیرون راندن او ، و یارانش از وطن ، با هم همدست شدند و قوم عرب را بر جنگ با او گرد آوردند ، و بر او شوراندند ، و علیه او ، و یارانش ، کمال کوشش را به خرج دادند ، و تمام امور را برایش واژگونه کردند ، تا روزى که فرمان حق آشکار شد در حالى که دشمنان ناخشنود بودند ، و سختگیرترین اشخاص نسبت به او فامیلش بودند ، و هر که به او نزدیکتر ، شدیدتر بود مگر کسانى که خدا نگهداریشان کرد ، اى پسر هند ، روزگار ، عجایبى را در خود پنهان داشت که به وسیله تو آن را آشکار ساخت .

آنگاه که از ابتلاءات و آزمایشهاى خداوند نسبت به پیامبر و خانواده‏اش براى ما نوشتى ، اقدام به کار ناروایى کردى ، چرا که ما خود از همان اهل ابتلا بودیم ، بنابراین تو در این کار مانند کسى هستى که خرما را به سرزمین هجر [ ۱ ] ، که مرکز آن است ببرد ، و یا کسى که معلم تیراندازى خود را به مسابقه با خود دعوت کند ، و گفتى که خداوند براى پیامبرش یاورانى برگزید و او را با آنها تأیید کرد و مقام و منزلت آنان در نزد آن حضرت به اندازه فضیلتشان در اسلام بود ، و به گمان تو با فضیلت‏ترین آنان در اسلام و خیرخواه‏ترین آنها براى خدا و پیامبرش خلیفه ابو بکر صدیق و عمر فاروق بود ، به جانم سوگند موقعیت این دو نفر در اسلام عظیم است و مصایب آنها به سبب ناراحتیهایى که در اسلام متحمل شدند ، شدید است ، خدایشان رحمت کند و آنان را پاداشى نیکوتر از اعمالشان بدهد ، اما تو مطالبى در نامه‏ات نوشتى که اگر تمام و کامل باشد به تو ربطى ندارد و تو از آن برکنارى ، و اگر ناقص و ناتمام باشد به تو صدمه و ضررى ندارد بلکه زیانش بر همان کسانى وارد مى‏شود که در آن زمان بوده‏اند و تو را چه رابطه ‏اى است با صدیق ؟ زیرا صدیق کسى است که حق ما را تصدیق کند و بپذیرد ، و باطل دشمنان ما را باطل داند ، و تو را چه به فاروق ؟ زیرا فاروق کسى است که میان ما و دشمنانمان فرق و امتیازى قائل شود ، و نیز یادآور شدى که عثمان از حیث فضیلت در مرتبه سوم است ، عثمان اگر نیکوکار بوده است ، بزودى پروردگار بسیار آمرزنده‏اى را ملاقات مى‏ کند ، که گناه را بزرگ نمى ‏بیند و آن را مى‏ آمرزد ، به جان خودم سوگند از خدا امیدوارم روزى که هر کس را به اندازه فضیلتش در اسلام و خیرخواهیش نسبت به خدا و پیامبرش پاداش دهد ، بهره ما را از همه بیشتر عطا فرماید زیرا ، آنگاه که محمد ( ص ) مردم را به سوى ایمان به خدا و توحید فرا خواند ما اهلبیت ، نخستین کسانى بودیم که به او ایمان آوردیم و آنچه را گفت پذیرفتیم و سالها با محرومیت بسر بردیم و از میان عرب در روى زمین کسى غیر از ما خداى را عبادت نمى‏کرد .

دنباله این مطالب به این جمله آغاز مى‏شود :

فاراد قومنا . . . نار الحرب ،

و سپس این عبارات آمده است : و مخالفان در میان خود پیمان نامه‏اى علیه ما نوشتند که با ما غذا نخورند و آب نیاشامند و با ما ازدواج و هیچ داد و ستد نکنند . براى ما هیچ امنیّتى در میان آنان نبود مگر این که پیامبر به آنها تحویل داده شود تا او را به قتل رسانند و مثله‏اش کنند ، پس ما در امان نبودیم مگر در بعضى اوقات . سپس این جمله مى‏آید : فعزم اللَّه . . .

بمکان امن ، و بعد جملات دیگرى است از این قرار : این وضع تا وقتى که خدا خواست ادامه داشت ، و سپس خداوند پیامبرش را دستور به هجرت داد و پس از آن او را به کشتن مشرکان امر کرد ، و بعد ، این جمله مى‏آید : فکان ( ص ) اذا احمّر البأس . . . اخّرت ، و سپس به این مطالب مى‏پردازد : و خدا صاحب اختیار احسان به آنها و منت گذاردن بر آنان مى‏باشد به سبب آنچه از اعمال نیک که از خود باقى گذاشتند و تو غیر از آنها که نام بردى کسى را نشنیدى که خیر خواه‏تر براى خدا نسبت به اطاعت پیامبر و مطیع‏تر براى پیامبر در اطاعت از پروردگارش باشد ، و نیز صابرتر بر آزار و زیانهاى وارده در هنگام جنگ و ناملایمات با پیامبرش باشد ، اما بدان که در میان مهاجرین ، جز اینها نیز خیرخواهان بسیارى به چشم مى‏خورند که تو هم ایشان را مى‏شناسى ، خداى جزاى نیکوترین اعمالشان را به آنان بدهد ، علاوه بر این ، تو را چه رسد به این که میان مهاجران نخستین فرق بگذارى و براى آنها درجاتى قائل شوى و طبقات آنان را معرفى کنى ؟ هیهات این کار از لیاقت تو ، دور و از عهده تو خارج است مانند تیر نامناسبى که در میان بقیه تیرهاى قمار صداى مخالفى سر دهد [ ۲ ] و همچون محکومى که در محکمه حکمى صادر کند ، اى انسان از خود تجاوز مکن [ ۳ ] ،کم ارزشى و نقص و توانایى خود را بشناس ، تو که جایت آخر صف است چرا خود

اما بعد فقد أتتنى . . . بسوء رأیک ،

معاویه پس از آن که پاسخ این نامه خود را از حضرت دریافت کرد و در مقابل استدلالهاى امام ، فروماند ، دوباره نامه‏اى پندآمیز به حضرت نوشت و به اصطلاح ، امام را موعظه و نصیحت کرد ، جمله بالا آغاز نامه‏اى است که حضرت در پاسخ نامه پندآمیز معاویه مرقوم فرموده است که چنین آغاز شده بود : « اما بعد ، اى على ، از خدا بپرهیز ، و حسد را از خود دور کن که اهل حسد سودى نمى‏برند ، و پیشینه نیک خود را با کارهاى ناپسند تازه‏ات فاسد و تباه مساز ، زیرا ارزش اعمال بسته به عواقب آن مى‏باشد ،

و خود را بیهوده بر آن مدار که از طریق باطل براى کسى که ذى حق نیست اثبات حق کنى ، زیرا اگر چنین کارى انجام دهى خود را گمراه و عملت را تباه کرده‏اى ، به جان خودم سوگند ، سزاوار است که سوابق نیک گذشته‏ات تو را مانع شود از آن که جرأت پیدا کنى تا خونهاى مردم را بناحق بریزى و آنان را از رعایت کردن حلال و حرام دور کنى ، پس سوره فلق را بخوان و به خدا پناه ببر از شرّ آنچه آفریده و از شرّ نفس حسودت آنگاه که به حسد خود عمل کند .

خدا دلت را مسدود کند و موى پیشانیت را بگیرد و در توفیق تو شتاب کند که من خوشبخت‏ترین مردم در این امور هستم . و السلام . » امیر المومنین در پاسخ این نامه معاویه ، نامه مورد شرح و تفسیر را با اضافاتى که نقل مى‏شود مرقوم فرمود : اما بعد فقد اتتنى منک موعظه . . . بسوء را یک ، و پس از این جمله‏ ها که در متن نهج البلاغه ذکر شده ، این عبارات بوده است که ترجمه آن ذکر مى‏شود ، و نامه‏اى از تو آمده است که بى‏شباهت به خودت نیست و همین امر تو را بر آن داشت که بر چیزى بتازى که سزاوار تو نیست و اگر نبود آگاهیم از حال تو ، و از آنچه رسول خدا درباره تو فرموده است ، که ناگزیر واقع شدنى است ، همانا تو را موعظه و نصیحت مى‏کردم ، اما مى‏دانم که موعظه‏ام در کسى که استحقاق کیفرش حتمى است و از عذاب الهى بیمى ندارد نه بزرگوارانه ، به خدا امیدوار و نه بطور جدّى از خدا بر حذر است ، تأثیرى ندارد ، پس تو را در همان گمراهى و سرگردانى و نادانیت رها مى‏کنم ، این تو و دنیاى درگذر ، با آرزوهاى بر باد رفته‏ات ، که خداوند عالم و قادر ، در کمین ستمکاران است ، بهوش باش که من ، از آنچه پیامبر خدا درباره تو ، و مادر و پدرت فرموده است ، آگاهم . و السلام دلیل بر آن که این نامه شماره ۷ ، پاسخ نامه نخستین معاویه نیست آن است که نامه اول معاویه مشتمل بر پند و موعظه نبود که حضرت در پاسخ از آن یاد کرده است ، اما مرحوم سید رضى چنان که عادتش بر رعایت نکردن این امور است قسمتى را که در پاسخ نامه اول است به این نامه افزوده است . اکنون به شرح مورد سخن مى‏پردازیم :

حضرت در این نامه گفته‏ هاى معاویه را مورد مذمت و انتقاد قرار داده است .

و واژه موصّله یعنى سخنى که از حرفهاى مردم گرفته شده و با انشایى زیبا نوشته باشند و امام ( ع ) آرایشى را که معاویه به سخنان خود داده بود از گمراهى وى دانسته است ، زیرا رنجهایى را که در مرتّب ساختن نوشته خود به منظور اندرز دادن به امام تحمل کرده بود به این دلیل بود که اعتقاد داشت ،

خودش بر حق و امام ( ع ) بر خطاست ، و روشن است که این عقیده ، گمراهى و انحراف از مسیر الهى مى‏باشد و نیز چون از روش نامه‏نگارى بیگانه بوده و نمى‏توانسته کلمات بجا ، به کاربرد ، سخنش با وصله‏هاى نامناسب و آرایش جاهلانه تنظیم یافته بود ، و به این علت اثر تکلّف در به کار بردن کلمات وى مشاهده مى‏شد ، به این دلیل حضرت نامه وى را برخاسته از گمراهیش دانسته است .

امام ( ع ) در این نامه ، لفظ بصر ، را براى عقل استعاره آورده است ، زیرا براى عقل نورى است که به آن وسیله صور معقولات را درک مى‏کند چنان که دیده آدمى با نور خود صور محسوسات را درک مى‏کند و سپس این دیده مستعار را که هدایت کننده او در راه حق مى‏باشد ، از وى سلب کرده است ، به این دلیل که خردش از درک حقایق دین و مقاصد آن و وجوه مصلحتهاى کلى که مطلوب شارع است ، کوتاه بوده است ، بنابراین براى عقل او ، نه ، دیده‏اى است که او را در این امور راهنمایى کند ، و نه پیشواى بر حق و یا اندیشمند صالحى که وى را به سوى طریق حق ارشاد کند ، و به این سبب ناچار هر گاه هواى نفسش وى را به خود دعوت کند پاسخ مثبت مى‏دهد ، و اندیشه‏هاى ظالمانه و گمراه کننده نفس را که بر خلاف فرمان الهى است مشتاقانه مى‏پذیرد و پیروى مى‏کند و لازمه این امر آن است که به ژاژخایى و یاوه‏گویى بپردازد ، پس با سر و صدا و هیاهو ، حرفهاى ناشایسته‏اى از وى صادر مى‏شود و از راه خدا منحرف ، و کورکورانه در کویر ضلالت ، سرگردان و در دین خدا به بى‏تقوایى دچار و با ذلّت و خوارى به هلاکت مى‏رسد .

دو کلمه لاغطا و خالطا ، حال مى‏باشند .

لانها بیعه ، ضمیر براى قبل از ذکر است و مرجعش بیعه مى‏باشد مثل آیه قرآن : « فانها لا تعمى الابصار [ ۱ ] » که به ابصار برمى‏گردد ، احتمال دیگر آن است که این ضمیر به مطلبى برمى‏گردد که از موقعیت بیعت در سخن امام به دست مى‏آید ، آن جا که فرموده است : به جانم سوگند حقیقت امر در مورد بیعت جز نیکى چیزى نیست ، یعنى وظیفه اهل بصره و شام ، و طلحه و زبیر نسبت به بیعت من یکى است ، خلاصه مطلب : همان طور که بیعت من ، براى آنان الزام آور است ، براى تو نیز مسؤولیت آفرین مى‏باشد ، و سپس با یک قیاس مضمر از شکل اول ، حجت و دلیل مطلب مذکور را بیان فرموده و صغراى آن این است که این بیعت یکپارچه‏اى است که به اتفاق اهل حل و عقد از امت محمد ( ص ) یعنى مهاجرین و انصار تحقق یافته است ، و کبراى آن مقدّر است یعنى هر بیعتى که به این نحو ، واقع شود ، مورد تجدید نظر قرار نمى‏گیرد و کسى را یاراى تردید در آن نیست ، و این الزام آورى کبرى ، از مطالب راجع به بیعت با خلفاى سه‏گانه معلوم مى‏شود که هیچکس نمى‏توانست در آن تجدید نظر و اظهار عقیده کند ،

زیرا مهاجرین و انصار در آن شرکت داشتند .

در آخر امر ، به بیان حکم آنان که در بیعت با او احساس وظیفه نمى‏کنند پرداخته و آنها را دو گروه مى‏داند : گروهى که بطور کلى از بیعت خارج شده و در حقانیت آن ، طعن و تهمت روا مى‏دارند ، که واجب است با آنان مبارزه و جنگ کرد ، تا به آن گردن نهند و به اطاعت امام در آیند زیرا مومنان و اهل حل و عقد آن راه را انتخاب کرده‏اند ، گروه دیگر آنان که توقف کرده و در صحت آن شک و تردید دارند ، اینها اهل مداهنه‏اند که نوعى از نفاق است و لازمه آن ، شک در وجوب پیروى مسیر اهل ایمان و راه خدا مى‏باشد . توفیق دهنده خداست .

____________________

[ ۱ ] سوره حج ( ۲۲ ) قسمتى از آیه ( ۴۵ ) یعنى : گر چه چشم سر این کافران کور نیست .

و انما . . . تولّى ،

این عبارت کبراى قیاس را تقریر کرده و حق شورا و اجماع را در انحصار مهاجران و انصار قرار داده است به دلیل این که ایشان اهل حلّ و عقد امت محمد ( ص ) مى‏باشند ، پس اگر بر مسأله‏اى از احکام الهى اتفاق کلمه داشته باشند ، چنان که بر بیعت با آن حضرت متحد شدند و او را امام نامیدند ، چنین اتحادى اجماع بر حق و مرضىّ خداوند و راه مومنان است که پیروى از آن ، واجب مى‏باشد ، بنابراین اگر کسى به مخالفت با آنان برخیزد ، و با متهم کردن ایشان یا تهمت زدن به کسانى که با او بیعت کرده ‏اند ، و یا با ایجاد بدعت در دین ، از مسیر مسلمانان خارج شود ، مردم مسلمان او را به راه حق باز مى‏گردانند ، و اگر ازاین امر سرپیچى کند ، و راه غیر مؤمنان را ادامه دهد ، با وى به جنگ پردازند ، تا به راه حق بازگردد ، و گرنه خداوند ، او را به خود واگذارد و بالاخره آتش دوزخ را به وى بچشاند ، و چه بد سرانجامى است جهنم ، ( نمونه کامل معاویه است که از مسیر مسلمانان خارج شد و امام على ( ع ) را به دست داشتن در قتل عثمان و نسبتهاى نارواى دیگر متهم کرد ، و دیگر مخالفت اصحاب جنگ جمل و بدعتى که در نقض بیعت با آن حضرت به وجود آوردند . ) سرانجام معاویه را سوگند مى‏دهد که اگر با دیده عقل بنگرد و از هوا و هوس چشم بپوشد او را بى‏ گناهترین فرد در قتل عثمان خواهد یافت ، زیرا آن حضرت هنگام کشته شدن عثمان در خانه خود قرار داشت و از واقعه بر کنار بود ، البته این کناره‏گیرى امام ( ع ) پس از آن بود که مدت مدیدى با دست و زبان از او دفاع مى‏کرد ، و هم عثمان را نصیحت مى‏کرد و هم از مردم مى‏خواست دست از آزار وى بردارند و چون دیگر سعى و کوشش خود را بى‏نتیجه دید ،دست برداشت و به خانه خود پناه برد .

انّ عملک . . . بوثیقه ،

این جمله اشاره به قیاس مضمر از شکل اول است که در این استدلال ، حضرت بیان فرموده است که اشعث حق ندارد رعیت خود را با زور به کارى وادار سازد ، بر خلاف کسى که او را مسؤول قرار داده است و نمى‏تواند به کار خطیرى از امور مالى و غیر آن اقدام کند مگر با دلیل از طرف کسى که وى را بر بندگان ، رئیس و بر سرزمینها امین قرار داده است ، و جمله و انّ عملک تا من فوقک مقدمه اول و صغراى قیاس را تشکیل مى‏دهد و تقدیر کبراى آن از این قرار است ، هر کس چنین ویژگیهایى داشته باشد حق ندارد بر خلاف مافوق خود در امرى استبداد به خرج دهد و جز با اطمینان کامل از طرف وى دست به امر با اهمیت و خطرناکى بزند و سپس برخى از امورى را که استبداد و مخاطره در آن روا نیست که عبارت از ثروت و اموال بلاد اسلام است ، شرح داده و بر وجوب حفظ آن به دو امر استدلال فرموده است یکى این که مال خداست که به بندگان با ایمانش عطا فرموده است و دوم آن که او از طرف امام خزانه‏دار است تا وقتى که اموال را پیش او ببرد ، و کار خزانه‏دار هم حفظ و نگهدارى مال است ، و این که در آن تصرفى نکند مگر با اجازه و دلیل مورد اطمینان ، که در پیشگاه خدا به آن استدلال کند .

و اشعث هنگامى که امیر المؤمنین حکومت را به دست گرفت از آن حضرت مى‏ترسید و یقین داشت که وى را از فرماندارى بر کنار خواهد کرد ،زیرا سابقه سوئى در دین داشت و کردارهاى ناپسندى در دین و حرفهاى توهین‏آمیزى در حق حضرت از او صادر شده بود که در گذشته ، ذیل سخن امام : و ما یدریک ما علىّ ممالى ۱ ، به برخى از آنها اشاره کرده‏ایم .

امام پس از بیان وظیفه و تکلیف او ، به منظور آرامش خاطرش فرمود :امیدوارم که بدترین فرمانروا براى تو نباشم و این کلام را با لفظ امیدوارى آغاز کرد تا وى را میان خوف و رجا نگه دارد ، و اشعث چون مى‏دانست که اگرمخالفت دین کند امام ( ع ) بدترین فرمانرواى او خواهد بود و کمال عقوبت را درباره وى انجام خواهد داد ، از این رو این سخن حضرت او را به طرف دین و عمل بر طبق آن وادار مى‏کرد .

نقل شده است که وقتى نامه حضرت به او رسید ، برخى از دوستانش را خواست و گفت : على بن ابى طالب مرا به وحشت انداخت و به هر حال مرا ، در مورد ثروت آذربایجان مؤاخذه خواهد کرد ، بنابراین ، نزد معاویه مى‏روم و به او مى‏پیوندم ، دوستانش گفتند : در این صورت مرگ براى تو از این کار بهتر است زیرا شهر و دیار و خویشان خود را رها کرده و دنباله رو اهل شام شده‏اى ، او از این امر خجالت زده شد ، ولى این گفته او به کوفه رسید و میان مردم پخش شد ،حضرت نامه‏اى براى او نوشت و ، وى را از این مطلب توبیخ و سرزنش فرمود و امر کرد که خدمتش بیاید و نامه را همراه حجر بن عدىّ کندى فرستاد ، حجر نامه را پیش او آورد و او را به باد ملامت گرفت و سوگند به خدا داد که آیا براستى آشنایان خود و اهل شهرت و امیر المؤمنین را ترک مى‏کنى و به اهل شام ملحق مى‏شوى ؟ سر به سرش گذاشت تا بالاخره او را با خود به کوفه برد در نخیله که نزدیک کوفه است مال و ثروت خود را خدمت حضرت عرضه کرد ، قیمتش به صد هزار درهم ، به روایت دیگر چهار صد هزار ، رسید ، امام ( ع ) تمامش را گرفت ، اشعث ، امام حسن و امام حسین و عبد اللَّه جعفر را واسطه قرار داد که حضرت مالها را به وى بازگرداند ، امام ( ع ) سى هزار درهم را به او پس داد ، اشعث گفت این مبلغ مرا ، کم است ، حضرت فرمود حتى یک درهم زیادتر از این به تو نمى‏دهم ، به خدا سوگند اگر تمامش را واگذار کنى از همه چیز برایت بهتر است هیچ گمان ندارم که بر تو حلال باشد و اگر به این مطلب یقین مى‏داشتم همین را هم به تو نمى‏دادم ، اشعث با خود گفت : تو که از راه نیرنگ در آمدى هر چه دادند بگیر . توفیق از خداست .

_____________________
( ۱ ) خ ۱۸ ، ج ۱ ، صفحه ۳۲۲ .

و ان توافت الامور بالقوم ،

یعنى اگر پیش آمدها و اسباب اختلاف و گناه ،اهل جنگ جمل را به این دو امر وادار کند .

اما بعد . . . عیانه ،

در این جا ، امام شبهه قتل عثمان را که اصحاب جمل و اهل شام و بطور کلى ، کسانى که مى‏خواهند فساد به وجود آورند ، بر سر زبانها انداخته بودند ، و حتى مایه تمام آشوبها در اسلام قرار گرفته بود ، ذکر کرده و پاسخ آن را نیز داده است :