خطبه ۱۹۹ صبحی صالح
و من کلام له ع کانَ یُوصِی بِهِ اءصْحابَهُ:
تَعاهَدُوا اءَمْرَ الصَّلاهِ، وَ حافِظُوا عَلَیْها، وَاسْتَکْثِرُوا مِنْها، وَ تَقَرَّبُوا بِها، فَإِنَّها کانَتْ عَلَى الْمُؤْمِنِینَ کِتابا مَوْقُوتا، اءَلا تَسْمَعُونَ إِلَى جَوابِ اءَهْلِ النَّارِ حِینَ سُئِلُوا: ما سَلَکَکُمْ فِی سَقَرَ قالُوا لَمْ نَکُ مِنَ الْمُصَلِّینَ وَ إِنَّها لَتَحُتُّ الذُّنُوبَ حَتَّ الْوَرَقِ، وَ تُطْلِقُها إِطْلاقَ الرِّبَقِ، وَ شَبَّهَها رَسُولُ اللَّهِ ص بِالْحَمَّهِ تَکُونُ عَلَى بابِ الرَّجُلِ فَهُوَ یَغْتَسِلُ مِنْها فِی الْیَوْمِ وَاللَّیْلَهِ خَمْسَ مَرَّاتٍ.
فَما عَسى اءَنْ یَبْقَى عَلَیْهِ مِنَ الدَّرَنِ وَ قَدْ عَرَفَ حَقَّها رِجالٌ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ الَّذِینَ لا تَشْغَلُهُمْ عَنْها زِینَهُ مَتاعٍ، وَ لا قُرَّهُ عَیْنٍ مِنْ وَلَدٍ وَ لا مالٍ، یَقُولُ اللَّهُ سُبْحانَهُ: رِجالٌ لا تُلْهِیهِمْ تِجارَهٌ وَ لا بَیْعٌ عَنْ ذِکْرِ اللّهِ وَ إِقامِ الصَّلاهِ وَ إِیتاءِ الزَّکاهِ.
الزکاه
وَ کانَ رَسُولُ اللَّهِ ص نَصِبا بِالصَّلاهِ بَعْدَ التَّبْشِیرِ لَهُ بِالْجَنَّهِ، لِقَوْلِ اللَّهِ سُبْحانَهُ: وَ اءْمُرْ اءَهْلَکَ بِالصَّلاهِ وَاصْطَبِرْ عَلَیْها فَکانَ یَاءْمُرُ بِها اءَهْلَهُ، وَ یَصْبِرُ عَلَیْها نَفْسَهُ.
ثُمَّ إِنَّ الزَّکاهَ جُعِلَتْ مَعَ الصَّلاهِ قُرْبانا لِاءَهْلِ الْإِسْلامِ، فَمَنْ اءَعْطاها طَیِّبَ النَّفْسِ بِها، فَإِنَّها تُجْعَلُ لَهُ کَفَّارَهً، وَ مِنَ النَّارِ حِجازا وَ وِقایَهً، فَلا یُتْبِعَنَّها اءَحَدٌ نَفْسَهُ، وَ لا یُکْثِرَنَّ عَلَیْهَا لَهَفَهُ، فَإِنَّ مَنْ اءَعْطاها غَیْرَ طَیِّبِ النَّفْسِ بِها یَرْجُو بِها ما هُوَ اءَفْضَلُ مِنْها فَهُوَ جاهِلٌ بِالسُّنَّهِ، مَغْبُونُ الْاءَجْرِ، ضالُّ الْعَمَلِ، طَوِیلُ النَّدَمِ.
الأمانه
ثُمَّ اءَداءَ الْاءَمانَهِ، فَقَدْ خابَ مَنْ لَیْسَ مِنْ اءَهْلِها، إِنَّها عُرِضَتْ عَلَى السَّماواتِ الْمَبْنِیَّهِ، وَالْاءَرَضِینَ الْمَدْحُوَّهِ، وَالْجِبالِ ذاتِ الطُّولِ الْمَنْصُوبَهِ، فَلا اءَطْوَلَ وَ لا اءَعْرَضَ وَ لا اءَعْلَى وَ لا اءَعْظَمَ مِنْهَا، وَ لَوِ امْتَنَعَ شَیْءٌ بِطُولٍ اءَوْ عَرْضٍ اءَوْ قُوَّهٍ اءَوْ عِزِّ لامْتَنَعْنَ، وَ لَکِنْ اءَشْفَقْنَ مِنَ الْعُقُوبَهِ، وَ عَقَلْنَ ما جَهِلَ مَنْ هُوَ اءَضْعَفُ مِنْهُنَّ وَ هُوَ الْإِنْسانُ إِنَّهُ کانَ ظَلُوما جَهُولا.
علم اللّه تعالى
إِنَّ اللَّهَ سُبْحانَهُ وَ تَعالَى لا یَخْفَى عَلَیْهِ مَا الْعِبادُ مُقْتَرِفُونَ فِی لَیْلِهِمْ وَ نَهارِهِمْ، لَطُفَ بِهِ خُبْرا، وَ اءَحاطَ بِهِ عِلْما، اءَعْضاؤُکُمْ شُهُودُهُ، وَ جَوارِحُکُمْ جُنُودُهُ، وَ ضَمائِرُکُمْ عُیُونُهُ، وَ خَلَواتُکُمْ عِیانُهُ.
الباب السادس فی الوصایا و النصائح الشافیه و التذکیر و الزواجر البالغه
من کتاب منهاج الولایه فی نهج البلاغه فی الوصایا و النصائح الشافیه و التذکیر و الزواجر البالغه
خطبه ۱۹۹
و من کلام له- علیه الصّلوه و السّلام- کان یوصى به أصحابه: «تعاهدوا أمر الصّلاه، و حافظوا علیها،» تعهّد کنید امر نماز را و مداومت نمایید بر آن.
قال ابن عطا: «المحافظ على الصلاه هى حفظ السرّ فیها، و هو أن لا یختلج فیه شیئا سواه.» و فی تفسیر العرائس : «المحافظه علیها هى مراعاه الآداب ظاهرا و باطنا. أمّا الظاهر فبإقامه الحدود فی أرکانها، و أمّا الباطن فبدفع الخواطر المذمومه الشاغله عن رؤیه الآخره.
ثمّ الغیبه عن الأرکان و الرسوم برؤیه الحقّ- جلّ جلاله- فی صلاته، ثمّ الفناء فی حقائق المشاهده عن ملاحظه وجوده لغلبه سکر الوجود، و من هذا حاله فهو غائب فی سرّ الإصطلام، و لا یعلم کیفیه صلاته لغلبه الوقت، و لا عیب علیه لأنّه قد بلغ مقام المشاهده، و هذا مقصود الصلاه، و هو إشاره النبىّ- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- بقوله: «أن تعبد اللّه کأنّک تراه، فإن لم یکن تراه فإنّه یراک». لکن صوره الاحکام تجرى على العارف و یحفظها علیه، و إن یعلم شأنه فیها.
فهؤلاء القوم یغیبون عن الظاهر بشغل الباطن، و العامّه یغیبون عن الباطن شغلا بالظاهر. فشتّان ما بین الطائفتین فالعوامّ طاحوا فی أودیه الغفلات فیزیّنون أحکام الظاهر، و أهل المعرفه طاروا فی عالم المشاهدات، فهم فی غیبه عن رسوم الأحکام، استغراقا فی بحر أنوار مشاهدات ذى الجلال و الاکرام.»
«و استکثروا منها، و تقرّبوا بها،» و بسیار کنید نماز را، و تقرّب جویید به آن حقّ تعالى را.
فإنّ الصلاه صله بین العبد و الربّ. قال ابو الخیر الأقطع: رأیت رسول اللّه- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- فی المنام، فقلت: یا رسول اللّه أوصنى. فقال: «یا أبا الخیر علیک بالصّلاه. فإنّى استوصیت ربّى فأوصانى بالصّلاه، فقال: إنّ أقرب ما أکون منک و أنت تصلّى لى.» و قال رسول اللّه- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- : «الصّلاه معراج المؤمن» چون معراج مقام وصلت و مشاهده و رؤیت است مىفرماید: «قرّه عینى فی الصّلاه» .
حدیقه:
چون شدى تنگ دل ز اهل مجاز
به تماشا شدى به باغ نماز
قامتش چون خم رکوع آورد
عرش در پیش«» او سجود آورد
چون دم از حضرت سجود زدى
آتش اندر همه وجود زدى
رویت «أنّ رسول اللّه- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- کان یسمع من صدره أزیز کأزیز المرجل«» حتّى کان یسمع فی بعض سکک المدینه.»
عطّار:
چون دلش بیخود شدى در بحر راز
جوش او میلى برفتى در نماز
چون دل او بود دریاى شگرف
جوش بسیارى زند دریاى ژرف
و قال فی فصوص الحکم: «قال- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- : «جعلت قرّه عینى فی الصّلاه». و لیس الّا مشاهده المحبوب التی تقرّ بها عین المحبّ، فتستقرّ العین عند رؤیته فلا تنظر معه الى شیء غیره، و لذلک نهى عن الالتفات فی الصلاه، لأنّ الالتفات شیء یختلسه الشیطان من صلاه العبد فیحرّمه مشاهده محبوبه.»
رسالتین:
سدّ کثرت چون شدى از منزلش
ذوق و لذّت روى کردى در دلش
گشته از غوغاى زنبوران خلاص
ایستاده تا فرو زد بزم خاص
جمع کرده خویش با صد ولوله
زان گروه موذى بى حوصله
قیل: «إنّ إبراهیم الخلیل- علیه السلام- کان إذا قام إلى الصّلاه یسمع خفقان قلبه من میل.» و قیل: أوحى اللّه- تعالى- إلى بعض الانبیاء: «إذا دخلت الصّلاه فهب لى من قلبک الخشوع، و من بدنک الخضوع، و من عینک الدّموع، فإنّى قریب».
عطّار:
چنین باید نماز از اهل رازى
که تا نبود نمازت نا نمازى
نیایى در نماز الّا به صد کار
حساب ده کنى و کار بازار
چو گربه روى شویى همچنین زود
زنى بارى دو سه سر بر زمین زود
نظاره مىکنى از بیقرارى
زمانى دل به جاى خود ندارى
نمازى نغز نگزارى و تازه
سبکتر از نماز بر جنازه
چو نگزارى نماز خود به مردى
ندانى تا چه خواندى تا چه کردى
اگر اینت نماز است اى سبک دل
گران جانى مکن مرد خنک دل
تو دانى کین نماز نا نمازى
به ریشت در خور است تا کى ز بازى
قال رسول اللّه- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- : «ما من مصلّ إلّا و ملک عن یمینه و ملک عن یساره، فإن أتمّها عرجا بها، و إن لم یتمّها ضربا بها على وجهه.»«» و قال- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- : «لا ینظر اللّه- عزّ و جلّ- الى عبد لا یقیم صلبه«» فی رکوعه و سجوده» عن زید بن وهب قال: رأى حذیفه- رضى اللّه عنه- رجلا لا یتمّ الرکوع و السجود. فقال: منذکم صلّیت هذه الصلاه فقال: منذ أربعین سنه. قال: ما صلّیت، و لو متّ على غیر الفطره التی فطر اللّه علیها محمّدا- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- . و قال رسول اللّه- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- : «إنّ العبد إذا أحسن الوضوء، و صلّى الصّلاه لوقتها، و حافظ على رکوعها و سجودها و مواقیتها، قالت: حفظک اللّه کما حفظتنى، ثمّ صعدت و لها نور حتّى تنتهى إلى السّماء، و حتّى تصل إلى اللّه، فتشفع لصاحبها. و إذا أضاعها قالت: ضیّعک اللّه کما ضیّعتنى، ثمّ صعدت و لها ظلمه حتّى تنتهى أبواب السّماء فتعلّق دونها، ثمّ تلفّ کما یلفّ الثّوب الخلق فیضرب بها وجه صاحبها.» خداى تعالى در شبانه روزى پنج خلوت واجب کرده میانه خود و بندگان، هیچ کس متعرّض ایشان نمى توانند شد و ایشان متعرّض کس نمىتوانند شد در آن اوقات، و معذور نیستند که «المصلّى یناجى ربّه».شرمندگى بالاتر از این نمى باشد که در حال مجلس و صحبت و راز گفتن با ربّ العزّه، اندرون ملتفت و مشغول اغیار باشد.
روایت است که طلحه بن عبید اللّه در بوستان نماز مى کرد، بازى دید که قصد مرغى کرده بود، و آن مرغ در میان شاخه هاى درختان مى پرید و خلاصى مىجست. خاطرش بدان مشغول شد، ندانست که چند رکعت کرده است. به حضرت رسالت- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- آمد و از آن حالت شکایت کرد، و گفت: یا رسول اللّه من آن بوستان را در راه خدا صدقه کردم کفّاره آن نماز را. رسول اللّه- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- آن بوستان بفروخت و به مستحقّان صرف کرد.
گلشن:
موانع تا نگردانى ز خود دور
درون خانه دل نایدت نور
موانع چون در این عالم چهار است
طهارت کردن از وى هم چهار است
نخستین پاکى از احداث و انجاس
دوم از معصیت و ز شرّ وسواس
سیوم پاکى ز اخلاق ذمیمه است
که با او آدمى همچون بهیمه است
چهارم پاکى سرّ است از غیر
که آنجا منتهى مىگرددش سیر
هر آن کو کرد حاصل این طهارات
شود بى شک سزاوار مناجات
قال تعالى: قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ هُمْ فِی صَلاتِهِمْ خاشِعُونَ. قال ابن عبّاس: «مخبتون أذلّاء». و عن علىّ- علیه الصلاه و السّلام- : «هو أن لا یلتفت یمینا و لا شمالا.» عن ابى ذر«» عن النبىّ- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- قال: «لا یزال اللّه- عزّ و جلّ- مقبلا على العبد ما کان فی صلاته ما لم یلتفت، فإذا التفت أعرض عنه.» روى أنّ النبىّ- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- أبصر رجلا یعبث بلحیته فی الصلاه، قال: «لو خشع قلب هذا، لخشعت جوارحه». قیل: الخشوع فی الصلاه هو جمع الهمّه، و الإعراض عن سواها، و التدبّر فیما یجرى على لسانه من القرائه و الذکر، و قال بعضهم: خشعت جوارحهم و هممهم عن التدنّس بشیء من الأکوان لعلوّ هممهم. و أنشد فی معناه:
له همم لا منتهى لکبارها
و همّته الصغرى أجلّ من الدهر
نقل است که امام سجّاد زین العابدین- علیه سلام اللّه- چون طهارت نماز کردى، رخساره مبارکش زرد گشتى، و حال بر وى متغیّر شدى. گفتند: اى فرزند رسول خداى این چه حالت است گفت: هیچ مىدانید که در حضرت که ایستادهایم در خبر است که حقّ- جلّ و علا- وحى کرد به موسى که «یا موسى إذا ذکرتنى فاذکرنى و أنت تنتفض أعضاؤک، و کن عند ذکرى خاشعا مطمئنّا، و إذا ذکرتنى فاجعل لسانک وراء قلبک، و إذا قمت بین یدىّ فقم کالعبد الذّلیل.»«» یعنى اى موسى چون یاد مىکنى، مىباید که لرزان باشد اعضاى تو از هیبت جناب کبریایى من، و بیچارگى خود بین، و با یاد من آرام گیر. و در وقت یاد کردن من زبان را در پس دل دار، یعنى غفلت و پریشانى از خود دور دار، و اوّل به زبان سرّ سخن گوى، پس به زبان سر، و چون بر بساط بندگى خواهى ایستاد، چون بنده ذلیل ایستاده شو.
و امیر المؤمنین- علیه الصلاه و السلام- چون وقت نماز در آمدى مضطرب گشتى، و رخسار مبارکش متغیّر شدى، گفتند: یا امیر المؤمنین چه رسید تو را گفت: وقت اداى امانتى در آمد که آسمان و زمین طاقت آن نداشت.
فی الرساله الزینیّه الخوافیّه: لقد بلغ أنّ أمیر المؤمنین علىّ بن ابى طالب- علیه الصلاه و السلام- فی بعض الحروب الجهادیّه أصیب بسهم، ثمّ جذب السهم عن عضوه الشریف، و بقى النصل فیه. فقالوا: إذا لم یجرح العضو لم یمکن استخراجه، یخاف من ایذاء الأمیر و قطع عضوه الشریف. فقال- علیه السلام- :«» «إذا اشتغلت بالصّلاه فاستخرجوه». فافتتح الصلاه، و هم قطعوا و جرحوا العضو، و استخرجوا النصل، و هم لم یتغیّر فی صلاته، فلمّا فرغ قال: «لم لم تستخرجوه» فقالوا: «قد استخرجنا». فانظر الى اقباله على ربّه، و استغراقه فی عوالم الجمعیه علیه، حتّى لم یحسّ بجرح العضو و استخراج النصل من جوى اللحم. و نحن اذا غضّنا قمّله أو برغوثه، إذا وقع علینا ذباب نتشوّش لا یبقى لنا حضور، فأین نحن من تلک الحالات و المقامات قال اللّه تعالى فی وصفهم: تَراهُمْ رُکَّعاً سُجَّداً یَبْتَغُونَ فَضْلًا مِنَ اللَّهِ وَ رِضْواناً«» یعنى راکعین على بساط العبودیه من رؤیه انوار العظمه، ساجدین على بساط الحرمه من رؤیه الجلال و الجمال، یطلبون مزید کشف الذات و الدنوّ و الوصال مع بقائه بغیر العتاب و الحجاب، و هذا محلّ الرضوان الأکبر بقوله تعالى: یَبْتَغُونَ فَضْلًا مِنَ اللَّهِ وَ رِضْواناً.
فی الفتوحات المکّیه: «من الاولیاء «الساجدون»، تولّاهم اللّه بسجود القلوب فهم لا یرفعون رؤوسهم لا فی الدنیا و لا فی الآخره، و هو حال القربه و صفه المقرّبین العارفین الذین امر اللّه نبیّه- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- : فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ وَ کُنْ مِنَ السَّاجِدِینَ«» یرید الذین لا یرفعون رؤوسهم أبدا، و لا یکون ذلک الّا فی سجود القلب، و لهذا عقیب قوله: وَ کُنْ مِنَ السَّاجِدِینَ تمّم و قال: وَ اعْبُدْ رَبَّکَ حَتَّى یَأْتِیَکَ الْیَقِینُ. «فإنّها کانَتْ عَلَى الْمُؤْمِنِینَ کِتاباً مَوْقُوتاً.» پس بدرستى که نماز بر مؤمنان نبشتهاى است فرض کرده شده به اوقات خمسه.
«ألا تسمعون إلى جواب أهل النّار حین سئلوا: ما سَلَکَکُمْ فِی سَقَرَ قالُوا: لَمْ نَکُ مِنَ الْمُصَلِّینَ.» آیا نمىشنوید جواب اهل آتش در حین سؤال کردن از ایشان که چه چیز شما را کشید در دوزخ گفتند: نبودیم از نمازگزاران.
قال رسول اللّه- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- : «بین العبد و بین الکفر ترک الصّلاه.» «و إنّما لتحتّ الذّنوب حتّ الورق، و تطلقها إطلاق الرّیق،»«» و بدرستى که نماز هرآینه مى تراشد گناهها را تراشیدن برگ از درخت، و از بند رها مى کند رها کردن رسنها از گردن برّه و بزغاله.
قال تعالى:«» أَقِمِ الصَّلاهَ إِنَّ الصَّلاهَ تَنْهى عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْکَرِ. قال ابن عبّاس و ابن مسعود: فی الصّلاه منتهر و مزدجر عن معاصى اللّه، فمن لم تأمره صلاته بالمعروف و لم تنهه عن المنکر لم یزدد بصلاته من اللّه إلّا بعدا.» و روى عن أنس قال:«» «کان فتى من الأنصار یصلّى الصّلوات الخمس مع رسول اللّه- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- ، ثمّ لا یدع شیئا من الفواحش إلّا رکبه. فوصف لرسول اللّه- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- حاله، فقال: «إنّ صلاته تنهاه یوما.» فلم یلبث أن تاب و حسن حاله.»«» و روى أنّه قیل: یا رسول اللّه فلانا یصلّى بالنهار و یسرق باللیل. فقال: «إنّ صلاته لتردعه» أى تکفّه.«» «و شبّهها رسول اللّه- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- بالجمّه«» تکون على باب الرّجل، فهو یغتسل فی الیوم و اللیل خمس مرّات، فما عسى أن یبقى علیه من الدّرن» و تشبیه کرده است نماز را رسول اللّه- صلّى اللّه علیه و آله- به حوض آب که باشد بر باب خانه مرد، پس او غسل کند در روز و شب پنج نوبت، پس نزدیک نیست که بماند بر او هیچ چرکى، کما قال- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- لأصحابه: «أ یسرّ أحدکم أنّ على بابه جمّه یغتسل منها کلّ یوم و لیله خمس مرّات، فلا یبقى علیه من درنه شیء فقال: نعم. قال: فإنّها الصّلاه الخمس.»«» فی العوارف: «اشتقاق الصلاه قیل من الصلى و هو النار، و الخشبه المعوّجه إذا أرادوا تقویمها تعرض على النار ثمّ تقوم، و فی العبد اعوجاج لوجود نفس الأمّاره، و سبحات وجه اللّه الکریم التی لو کشف حجابها أحرقت من أدرکته: یصیب بها المصلّى من وهج السطوه الإلهیه و العظمه الربّانیه ما یزول به اعوجاجه، بل یتحقّق به معراجه، فالمصلّى کالمصطلى بالنار، و من اصطلى بنار الصلاه و زال بها اعوجاجه لا یعرض على نار جهنّم إلّا تحلّه القسم.» و قد ورد عن رسول اللّه- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- : «إذا قام العبد إلى الصّلاه المکتوبه مقبلا على اللّه بقلبه و سمعه و بصره انصرف من صلاته و قد خرج من ذنوبه کیوم ولدته امّه، و إنّ اللّه تعالى لیغفر بغسل الوجه خطیئه أصابته، و بغسل یدیه خطیئه أصابتهما، حتّى یدخل فی صلاته و لیس علیه وزر.» «و قد عرف حقّها رجال من المؤمنین الّذین لا تشغلهم عنها زینه متاع، و لا قرّه عین من ولد و لا مال. یقول اللّه- سبحانه و تعالى- : رِجالٌ لا تُلْهِیهِمْ تِجارَهٌ وَ لا بَیْعٌ عَنْ ذِکْرِ اللَّهِ وَ إِقامِ الصَّلاهِ وَ إِیتاءِ الزَّکاهِ.» و بدرستى که شناختهاند حقّ نماز را مردانى چند از مؤمنان که مشغول نمىسازد ایشان را از نماز متاع دنیا، و نه روشنى چشم از فرزند و نه از مال. مىگوید خداى- سبحانه و تعالى- در صفت ایشان که مردانى که باز نمىدارد ایشان را تجارت و نه بیع از ذکر خداى و از به پاى داشتن نماز و دادن زکات.
فی الفتوحات:«» «اعلم أنّ العارف ینظر إلى تفاصیل عوالمه، و أنّ الصّلاه قد عمّ حکمها جمیع حالاته ظاهرا و باطنا، لم یتفرّد«» بذلک جزء عن جزء آخر، فإنّه یقف بکلّه، و یرکع کذلک، و یسجد کذلک، و یجلس کذلک. فجاء عالمه على عباده ربّه، و طلب المعونه منه على عبادته. فجاء بنون الجمع فی قوله: نَعْبُدُ و نَسْتَعِینُ.
فعلم من الحقّ- لمّا قیّده بالنون- : أنّه یرید منه أن نعبد بکلّیّته، و نستعین به بکلّیّته«»، و متى لم یکن المصلّى بهذه المثابه، من جمع عالمه على عباده ربّه، کان کاذبا فی قراءته. فإنّ اللّه ینظر الیه، فیراه ملتفتا فی صلاته أو مشغولا بخاطره و قلبه فی دکّانه و تجارته، و هو مع هذا یقول: نَعْبُدُ یقول اللّه: کذبت فی کفایتک«» بجمعیّتک على عبادتى، ألم تلتفت ببصرک الى غیر قبلتک ألم تصنع بسمعک الى حدیث الحاضرین تسمع ما یقولون ألم تمش بقلبک و فکرک فی شوقک فأین صدقک فی قولک: نَعْبُدُ محضر«» العارف هذا کلّه فی خاطره. فیستحیى أن یقول: إِیَّاکَ نَعْبُدُ، لئلّا یقال له: «کذبت» فلا بدّ أن یجتمع من هذه تلاوته على عباده ربّه حتّى یقول الحقّ له: صدقت فی جمعیّتک علىّ فی عبادتک و طلب معونتى.» گلشن:
تو تا خود را به کلّى در نبازى
نمازت کى شود هرگز نمازى
چو ذاتت پاک گردد از همه شین
نمازت گردد آنگه قرّه العین
و فی کتاب العوارف:«» «قال رسول اللّه- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- «» «إذا صلّیت صلاه فصلّ صلاه مودّع». فالمصلّى سائر إلى اللّه تعالى بقلبه یودّع هواه و دنیاه و کلّ شیء سواه، و الصلاه فی اللغه الدعاء، فکان المصلّى یدعو اللّه بجمیع جوارحه، فصارت أعضاؤه کلّها ألسنه تدعوا بها ظاهرا و باطنا، و تشارک الظاهر و الباطن بالتضرّع و التقلّب فی الهیئات تملّقات متفرّع«» سائل محتاج، فاذا دعا بکلّیته أجابه مولاه لأنّه وعد و قال: وَ قالَ رَبُّکُمُ.«» و لیعلم العبد أنّ تلاوته نطق باللسان، و معناها نطق القلب، و کلّ مخاطب لشخص یتکلّم بلسانه یعبّر ما فی قلبه.
و لو أمکن المتکلّم إفهام من یکلّمه من غیر لسان فعل، و لکن حیث تعذّر الإفهام إلّا بالکلام جعل اللسان ترجمانا. فإذا قال باللسان من غیر مواطاه القلب فما اللسان ترجمان، و لا القارى متکلّم قاصد اسماع اللّه حاجته، و لا مستمع إلى اللّه فاهم عنه سبحانه ما یخاطبه، و ما عنده غیر حرکه اللسان بقلب غاب عن قصد ما یقول، فلا یکون متکلّما مناجیا، و لا مستمعا واعیا. فأقلّ مراتب أهل الخصوص فی الصلاه الجمع بین القلب و اللسان.» «و أحسن آداب المصلّى:«» أن لا یکون مشغول القلب بشیء قلّ أو کثر، لأنّ الأکیاس لم یرفضوا الدنیا إلّا لیقیموا الصلاه کما أمروا، لأنّ الدنیا و أشغالها لمّا کانت شاغله للقلب رفضوها غیره على محلّ المناجاه، و رغبه فی أوطان القربات، و إذعانا بالباطل لربّ البریّات، لأنّ حضور الصلاه بالظاهر إذعان للظاهر، و فراغ القلب فی الصلاه عمّا سوى اللّه تعالى إذعان الباطن. فلم یروا حضور الظاهر و تخلّف الباطن حتّى لا یختلّ إذعانهم فتنخرم عبودیّتهم، فیجتنب أن یکون باطنه مرتهنا بشیء و یدخل فی الصلاه. فلا ینبغی للعبد أن یتلبّس بالصلاه إلّا و هو على أتمّ الهیئات. فما أحسنها من هیئه عبد ذلیل واقف بین یدی ملک عزیز، و فی تفسیر قوله تعالى:«» الَّذِینَ هُمْ عَلى صَلاتِهِمْ دائِمُونَ قیل: هو سکون الأطراف و الطمأنینه، و قد حرّکت یدىّ فی الصلاه و عندى شخص من الصالحین، فلمّا انصرفت من الصلاه أنکر علىّ و قال: عندنا أنّ العبد إذا وقف فی الصلاه ینبغی أن یبقى جمادا مجمّدا لا یتحرّک منه شیء، و قد جاء فی الخبر: «سبعه أشیاء فی الصّلاه من الشّیطان: الرّعاف و النّعاس و الوسوسه و التّثاوب و الحکاک و الالتفات و العبث بالشّىء»«» و قیل: السهو و الشکّ.
قال بعضهم: إذا کبّرت التکبیره الأولى فاعلم أنّ اللّه ناظر الى شخصک عالم بما فی ضمیرک، مثّل فی صلاتک الجنّه و النار، لأنّ القلب إذا شغل بذکر الآخره تنقطع عنه الوساوس، فیکون هذا التمثیل تداویا للقلب لدفع الوسوسه.» حکى عن الجنید أنّه قال:«» «لکلّ شیء صفوه، و صفوه الصلاه التکبیره الأولى، و إنّما کانت التکبیره الأولى صفوه لأنّها موضوع النیّه و أوّل الصلاه.
قال ابن سالم: النیّه باللّه و للّه و من اللّه،«» و الآفات التی تدخل فی صلاه العبد بعد النیّه من العدوّ، و نصیب العدوّ و إن کثر لا یوازن بالنیّه التی هى للّه و باللّه و إن قلّ.» و ینبغی للعبد أن یستقبل القبله بظاهره و الحضره الإلهیه بباطنه، و لا یبتدئ بالتکبیر إلّا إذا سکن القلب، فتشکّلت به الجوارح، و تأیّدت بالأولى و الأصواب، و یجمع بین نیّه الصلاه و التکبیر بحیث لا یغیب عن قلبه حاله التکبیر أنّه یصلّى الصلاه بعینها، و قد شهد القرآن المجید بالفلاح للمصلّین«» حیث قال: قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ هُمْ فِی صَلاتِهِمْ خاشِعُونَ،«» و قال النبىّ- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- :«» قال اللّه تعالى: «قسمت الصّلاه بینى و بین عبدى نصفین».
فالصلاه«» صله بین العبد و بین الربّ، و ما کان صله بینه و بین اللّه، فحقّ العبد أن یکون خاشعا لصوله الربوبیه على العبودیه. و قد ورد أنّ اللّه تعالى إذا تجلّى لشیء خضع له، و من یتحقّق بالصله فی الصلاه تلمع له طوالع التجلّى فیخشع، و الفلاح للذین هم فی صلاتهم خاشعون، و بانتفاء الخشوع ینتفی الفلاح.
سئل ابو سعید الخرّاز:«» کیف الدخول فی الصلاه فقال: «هو أن یقبل على اللّه إقبالک علیه یوم القیامه، و وقوفک بین یدی اللّه تعالى لیس بینک و بینه ترجمان و هو مقبل علیک و أنت تناجیه، و تعلم بین یدی من أنت واقف، فإنّه الملک العظیم.» «و اعلم أنّ من الناس من إذا قال: «اللّه أکبر» غاب فی مطالعه العظمه و الکبریاء، و امتلأ باطنه نورا، و صار الکون بأسره فی فضاء شرح صدره کخردله.«» و من الناس من إذا أقبل على اللّه فی صلاته یتحقّق بمعنى الإنابه، لأنّ اللّه تعالى قدّم الإنابه و قال: مُنِیبِینَ إِلَیْهِ وَ اتَّقُوهُ وَ أَقِیمُوا الصَّلاهَ.«» فینیب إلى اللّه تعالى، و یتّقى اللّه بالتبرّى عمّا سواه، یقیم الصلاه بصدر منشرح بالاسلام و قلب منفسخ بنور الأنام، فیخرج الکلمه من القرآن من لسانه و یسمعها بقلبه، فتقع الکلمه فی فضاء قلب لیس فیه غیرها، فتملّکها القلب بحسن الفهم و لذاذه الإصغاء، و یتشرّبها بحلاوه الاستماع.»«» فی کتاب ذیل العوارف: روى عن أمیر المؤمنین و إمام المتّقین علىّ بن ابى طالب- علیه الصلاه و السلام- أنّه کان یتکلّم للناس بمنى، فقال فی تضاعیف کلامه:«» «من لم یعرف تأویل صلاته فصلاته خداج«» مرّتین. فقال له رجل: و هل للصلاه تأویل غیر التعبّد فقال: أجل، إنّ اللّه- عزّ و جلّ- ما بعث محمّدا بأمر من الامور إلّا و له مشابه و تأویل و تنزیل، و کلّ ذلک یدلّ على التّوحید. فقال الرجل: فما معنى رفع یدیک إلى اذنیک فی الصلاه قال: تأویله اللّه أکبر من أن یحسّ أو یمسّ بالأخماس. قال: فما معنى مدّ عنقک فی الرکوع قال: آمنت بک و لو ضرب عنقى. قال: فما معنى سجودک الأوّل قال: اللّهمّ منها خلقتنى- یعنى من الارض- . قال: فما معنى السجده الثانیه قال: و فیها تعیدنى. قال: فما معنى الجلسه بین السجدتین قال: و منها تخرجنى تاره اخرى. قال: فما معنى إقامه الرّجل الیمنى و طرح الیسرى فی التشهّد قال: تأویله، اللّهمّ أمت الباطل و أقم الحقّ. قال: فما معنى قول الإمام: السلام علیکم و رحمه اللّه قال: یترحّم عن اللّه یقول، و بسلامته أمان لکم من عذاب اللّه یوم القیامه، و برحمته تدخلون الجنّه إن شاء اللّه.»
معنى تکبیر این است اى امیم
کاى خدا پیش تو قربانى شدیم
وقت ذبح اللّه اکبر مىکنى
همچنین در ذبح نفس کشتنى
گشت کشته تن ز شهوتها و آز
شد به بسم اللّه بسمل«» در نماز
چون قیامت پیش حق صفها زده
در حساب و در مناجات آمده
ایستاده پیش یزدان اشک ریز
بر مثال راست روز رستخیز
حق همین گوید چه آوردى مرا
اندر این مهلت که دادم من تو را
عمر خود را در چه پایان بردهاى
قوت و قوّت در چه فانى کردهاى
گوهر دیده کجا فرسودهاى
پنج حس را در کجا پالودهاى«»
چشم و گوش و جمله گوهرهاى عرش
خرج کردى، چه خریدى تو ز فرش
همچنین پیغامهاى درد گین
صد هزاران آید از حضرت چنین
در قیام این گفتهها آرد رجوع
در خجالت شد دو تا اندر رکوع
باز فرمان مىرسد بردار سر
از رکوع و پاسخ حق را شمر
سر بر آرد از رکوع او شرمسار
اندر افتد باز در رو همچو مار
باز گوید سر بر آور بازگو
که بخواهم جست از تو مو به مو
قوّت پا ایستادن نبودش
که خطاب هیبتى بر جان زدش
پس نشیند عقده زان بار گران
حضرتش گوید سخن گو با بیان
نعمتت دادم بگو شکرت چه بود
دادمت سرمایه هین بنماى سود
رو به دست راست آرد در سلام
سوى جان انبیا و آن کرام
یعنى اى شاهان شفاعت، کین لئیم
سخت در گل ماندش پاى و گلیم
انبیا گویند روز چاره رفت
چاره آنجا بود و دست افزار زفت«»
رو بگرداند به سوى دست چپ
در تبار و خویش گویندش که خب
هین جواب خویش گو با کردگار
ما کهایم اى خواجه دست از ما بدار
نى از این سو نى از آن سو چاره شد
جان آن بیچاره در صد پاره شد
از همه نومید شد مسکین کیا«»
پس بر آرد هر دو دست اندر دعا
کز همه نومید گشتم اى خدا
اوّل و آخر تویى و منتهى
در نماز این خوش اشارتها ببین
تا بدانى کین بخواهد شد یقین
پس پیمبر گفت بهر این طریق
با وفاتر از عمل نبود رفیق
گر بود نیکو ابد یارت شود
ور بود بد در لحد مارت شود
و روى عمّار بن یاسر عن رسول اللّه- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- أنّه قال:«» «لا یکتب للعبد من صلاته إلّا ما یعقل». و قد ورد فی لفظ آخر:«» «ما منکم من یصلّى الصّلاه کامله، و منکم من یصلّى النّصف و الثّلث و الرّبع و الخمس حتّى یبلغ العشر.» و قال تعالى:«» لا تَقْرَبُوا الصَّلاهَ وَ أَنْتُمْ سُکارى. قیل: من حبّ الدنیا، و قیل: من الاهتمام بامور الدنیا، و قال- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- :«» «من صلّى رکعتین و لم تحدّث نفسه بشیء من الدّنیا غفر له ما تقدّم من ذنبه.» و قال ایضا- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- :«» «إنّما الصّلاه تمسّک و تواضع و تضرّع و تنادم. و ترفع یدیک و تقول: اللّهمّ، اللّهمّ، فمن لم یفعل فهى خداج- أى ناقصه- .» و قد ورد: انّ المؤمن إذا توضّأ للصلاه تباعدت عنه الشیطان فی أقطار الأرض خوفا منه، لأنّه یتأهّب للدخول على الملک. فإذا کبّر حجب عنه إبلیس و یضرب بینه و بینه سرادق لا ینظر إلیه، و واجهه الملک الجبّار بوجهه، و إذا قال: «اللّه اکبر» اطّلع الملک فی قلبه، فإذا رآه لیس فی قلبه اکبر من اللّه- عزّ و جلّ- فیقول: صدقت اللّه تعالى فی قلبک کما تقول«»، و یتشعشع من قلبه نور یلحق بملوک العرش، و یکشف له بذلک النور ملکوت السماوات و الارض، و یکتب له حشو ذلک النور حسنات، و إنّ الغافل الجاهل إذا قام إلى الصلاه احتوشته«» الشیاطین، کما یحتوش الذباب على نقطه العسل. فاذا کبّر اطّلع الملک على قلبه، فإذا کان فی قلبه شیء أعظم من اللّه تعالى عنده فیقول له: کذبت لیس اللّه تعالى أکبر فی قلبک کما تقول، فیثور من قلبه دخان یلتحق بعنان السماء، فیکون حجابا لقلبه عن الملکوت، و یزداد ذلک الحجاب صلابه، و یلتقم الشیطان قلبه، فلا یزال ینفخ فیه، و ینفث، و یوسوس الیه، و یزیّن حتّى ینصرف من صلاته، و لا یعقل ما کان فیه. و فی الخبر:«» «لو لا أنّ الشّیاطین یحومون حول قلوب بنى آدم لنظروا إلى ملکوت السّماء» حدیقه:
هر نمازى که با خلل باشد
دان که در حشر بى محل باشد
از خشوع دل است مغز نماز
ور نباشد خشوع نیست نیاز
مرد باید که در نماز آید
خسته با درد و با نیاز آید
ور نباشد خشوع و دمسازى
دیو بر سبلتش«» کند بازى
و قیل لموسى بن جعفر- علیهما السلام- : إنّ الناس أفسدوا علیک الصلاه بممرّهم بین یدیک. قال:«» «إنّ الّذى اصلّى له أقرب من الّذى یمشى بین یدىّ.» «و کان رسول اللّه- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- نصبا- أى تاعبا- بالصّلاه بعد التّبشیر له بالجنّه لقول اللّه سبحانه: وَ أْمُرْ أَهْلَکَ بِالصَّلاهِ وَ اصْطَبِرْ عَلَیْها«»، و کان یأمر بها أهله و یصبر علیها نفسه.» و بود رسول اللّه- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- تعب کشنده به کثرت نماز بعد از بشارت دادن او به بهشت، به گفتن خداى تعالى که «امر کن اهل خود را به نماز و مصابرت کن بر نماز»، پس امر مىکرد به نماز اهل خود را و صبر مىفرمود نفس نفس خویش را بر آن.
از جابر بن عبد اللّه انصارى مروى است که گفت که کعب الاحبار از على بن ابى طالب- علیه الصلاه و السلام- پرسید که آنچه رسول اللّه- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- در آخر حیات به آن تکلّم فرموده چه بود گفت: «آن حضرت را بر سینه خود مستند ساخته بودم، سر را بر دوش من نهاد و گفت: الصّلاه الصّلاه.» کعب گفت: آخر عهد وصیّت انبیا این باشد، و به این مأمورند و به این مبعوث شوند.
«ثمّ إنّ الزّکاه جعلت مع الصّلاه قربانا لأهل الإسلام،» باز بدرستى که زکات گردانیده شد مقارن با نماز از براى [تقرّب] اهل اسلام.
عن أبى درداء- رضى اللّه عنه- أنّه قال: قال رسول اللّه- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- «» «الزّکاه قنطره الإسلام». و مقارنه «زکاه» با «صلاه» در قرآن بسیار است کقوله تعالى: الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاهَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکاهَ و وَ جَعَلَنِی مُبارَکاً أَیْنَ و أَقِیمُوا الصَّلاهَ وَ آتُوا الزَّکاهَ«» فی مواضع کثیره أى جعل الزکاه تلى الصلاه، لأنّ الزکاه التطهیر. قال تعالى: قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَکَّاها«» أى طرّها بالطاعات. و لمّا کانت الصلاه من شرطها الطهاره جعلت الزکاه إلى جانبها لکونها طهاره الأموال، کما کان فی الصلاه طهاره الثیاب و الأبدان و المساجد، بل طهاره الأنفس من الذنوب کما شبّه رسول اللّه- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- أیّا بالجمّه تکون على باب الرجل.
عن معاذ [بن] جبل قال: قلت: یا رسول اللّه أخبرنى بعمل یدخلنی الجنّه. قال: «بخّ بخّ، سألت عن عظیم و أنّه لیسیر على من یسّره اللّه علیه، صلّ الصّلاه المکتوبه، و أدّ الزّکاه المفروضه.»«» روى أنّ رجلا أتى النبىّ- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- من بنى تمیم، فقال: یا رسول اللّه إنّى رجل ذو مال کثیر و ذو أهل و ولد حاضره، أخبرنى کیف أصنع و کیف أتصدّق فقال رسول اللّه- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- «أخرج الزّکاه من مالک، فإنّها یطهّرک.» و روى عن رسول اللّه- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- : «عرض علىّ أوّل ثلاثه یدخلون الجنّه و أوّل ثلاثه یدخلون النّار. فأمّا أوّل ثلاثه یدخلون الجنّه: فالشّهید، و عبد مملوک أحسن عباده ربّه و نصح لسیّده، و عفیف متعفّف ذو عیال. و أمّا أوّل ثلاثه یدخلون النّار: فأمیر مسلّط، و ذو ثروه من مال لا یؤدّى حقّ اللّه فی ماله، و فقیر فخور.» قال تعالى: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنَّ کَثِیراً مِنَ الْأَحْبارِ وَ الرُّهْبانِ لَیَأْکُلُونَ أَمْوالَ النَّاسِ بِالْباطِلِ وَ یَصُدُّونَ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ وَ الَّذِینَ یَکْنِزُونَ الذَّهَبَ وَ الْفِضَّهَ وَ لا یُنْفِقُونَها فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذابٍ أَلِیمٍ یَوْمَ یُحْمى و آنان که گنج مى نهند زر را و سیم را، و نفقه نمىکنند آن را به دادن زکات در راه دین خداى، پس مژده ده ایشان را به عذابى دردناک در آن روز که گرم کرده شود آن زر و سیم، و برافروزند آتش را بر آن اموال در آتش دوزخ، پس داغ نهند بدان پیشانیهاى ایشان و پهلوهاى ایشان و پشتهاى ایشان، گویندشان: این آن است که گنج نهادید خویشتن را، پس بچشید وبال آنچه بودید که گنج مىنهادیت آن، و نمىدادید حقوق اللّه- تعالى- به مساکین.
روایت است از ابن مسعود که «ننهند دینارى و نه درهمى بر روى درهمى،بلکه وسیع کنند پوست بدن او تا بنهند هر درهمى و دینارى در موضع على حدّه به داغ کردن».
پرسیدند از یکى علما که چرا تخصیص کرده داغ کردن پیشانى و پشت و پهلوى جواب گفته: از براى آنکه توانگر صاحب کنز مال هر گاه که دید فقیرى پیشانى درهم مىکشد، و پشت به جانب او مىکند، و پهلو از او خالى مىکند، پس بدان مستوجب داغ پیشانى و پشت و پهلو مىگردد. قال رسول اللّه- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- :«» «ما من صاحب ذهب و لا فضّه لا یؤدّى منها حقّا إلّا إذا کان یوم القیامه صفّحت له صفائح من نار، و احمى علیها فی نار جهنّم، فتکوى بها جبهته و جنبه و ظهره، کلّما بردت اعیدت له فی یوم کان مقداره خمسین ألف سنه حتّى یقضى بین العباد، فیرى سبیله إمّا إلى الجنّه و إمّا إلى النّار.» یعنى نیست هیچ صاحب طلا و نه صاحب نقره که ادا نکرده از آن حقّ اللّه الّا که باشد روز قیامت که صفیحهها«» سازند از آتش، و تافته کنند آن را در آتش دوزخ، پس داغ کنند به آن پیشانى او و پهلوى او و پشت او، هر گاه که سرد شود آن صفیحهها باز گرم و تافته کنند از براى او در روزى که باشد مقدار او پنجاه هزار سال تا قضا کرده شود میان بندگان، پس نموده شود سبیل او یا به بهشت یا به دوزخ.
«فمن أعطاها طیّب النّفس بها، فإنّها تجعل له کفّاره، و من النّار حجابا«» و وقایه.» پس آن کس که بدهد زکات را به طیب نفس و خوش دلى به آن دادن، پس بدرستى آن را بگردانند از براى او کفّاره گناهان، و بگردانند آن را حجاب از آتش و وقایه و حفظ از ورود عذاب. قال ابن عمر: «ما ابالى لو کان لى مثل أحد ذهبا أعلم عدده ازکیّه، و أعمل بطاعه اللّه عزّ و جلّ.» «فلا یبیعنّها«» أحد نفسه، و لا یکثرنّ لهفه،» پس باید که نفروشند براى دادن زکات، هیچ کس نفس خود را، و بسیار نگرداند بر آن حزن خود را.
عن عباده بن الصامت- رضى اللّه عنه- : إنّ رسول اللّه- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- قیل له و هو قاعد فی الحطیم بمکّه: یا رسول اللّه اتى على مال فلان. فقال رسول اللّه- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- :«» «ما تلف مال فی برّ و لا بحر إلّا بمنع الزّکاه، فاحرزوا أموالکم بالزّکاه.» یعنى کسى گفت رسول اللّه را- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- که آمده شد بر مال فلان نقصان و تلف. پس گفت رسول اللّه- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- که تلف نشود هیچ مالى در برّ و در بحر الّا به منع و ندادن زکات.
پس حرز نمایید و محافظت کنید اموال خود را به زکات.
«فإنّ من أعطاها غیر طیّب النّفس بها، یرجو بها ما هو أفضل منها، فهو جاهل بالسّنّه، مغبون الأجر، ضالّ العمل، طویل النّدم.» پس بدرستى که آن کس که بدهد زکات را نه به طیب نفس و دل خوش، که خواهد به آن مال زکات افضل از آن مال که ثواب است، پس او جاهل است به سنّت، از براى آنکه قصد نکرده به آن وجه اللّه را و مهتدى نشده به غایت وضع آن در سنّت، و مغبون و زیان زده باشد در اجر، و گمراه باشد در عمل، و بسیار ندامت باشد در قیامت.
عن ابى ذر- رضى اللّه عنه- قال: «انتهیت إلى النّبىّ- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- و هو جالس فی ظلّ الکعبه، فلمّا رءانى قال: هم الأخسرون و ربّ الکعبه. قال: فجئت حتّى جلست، فقلت: یا رسول اللّه فداک أبى و أمّى من هم قال: هم الأکثرون أموالا إلّا من قال هکذا و هکذا و هکذا من بین یدیه و من خلفه و عن یمینه و عن شماله، و قلیل ما هم.»«» ابو ذر- رضى اللّه عنه- گوید: رسیدم به رسول اللّه- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- و او نشسته بود در سایه کعبه. پس چون دید مرا گفت: ایشان زیانکارترینند، به پروردگار کعبه سوگند گفت: پس آمدم تا نشستم، پس گفتم: یا رسول اللّه فداى تو باد پدرم و مادرم کیستند ایشان فرمود: ایشان بسیارتر اموالند، إلّا آن کس که مال را گوید که همچنین و همچنین و همچنین، از برابر روى او و از پس پشت او و از راست او و از چپ او عطا کند به هر کس، و اندکىاند آنان که چنین باشند.
لب ببند و کفّ پر زر بر گشا
بخل را بگذار و پیش آور سخا
مال در ایثار اگر گردد تلف
در درون، صد زندگى آید خلف
گر نگردد زرع جان یک دانه صد
صحن ارض اللّه واسع کى بود
گفت پیغمبر که دائم بهر پند
دو فرشته خوش منادى مىکنند
کاى خدایا منفقان را سیر دار
هر درمشان را عوض ده صد هزار
وى خدایا ممسکان را در جهان
تو مده الّا زیان اندر زیان
گر نماند از جود در دست تو مال
کى کند لطف الهت پایمال
هر که کارد گردد انبارش تهى
لیک اندر مزرعه باشد بهى
و آنکه در انبار ماند و صرفه کرد
اشپش و موش حوادث پاک خورد
این سخا شاخى است از شاخ بهشت
واى کو کز کفّ چنین شاخى بهشت«»
تا برد شاخ سخاى خوب کیش
مر تو را بالا کشان با اصل خویش
گفت پیغمبر که هر که از یقین
داند او پاداش خود در یوم دین
که یکى را ده عوض مىآیدش
هر زمان جود دگرگون زایدش
منّت آن کس راست کونان مىگزد
گو بکش منّت که نانى مىپزد
نان دهى و جان ستانى اى فلان
پس چرا منّت نهى بر این و آن
«ثمّ أداء الأمانه، فقد خاب من لیس من أهلها.» باز اداى امانت، پس بدرستى که نومید شد آن کس که نیست از اهل امانت.
«إنّها عرضت على السّماوات المبنیّه، و الأرضین المدحوّه، و الجبال ذات الطّول المنصوبه، فلا أطول و لا أعرض، و لا أعلى و لا أعظم منها، و لو امتنع شیء بطول أو عرض أو قوّه أو عزّ لامتنعن، و لکن أشفقن من العقوبه،» بدرستى که امانت عرض کرده شد بر آسمانهاى بنا کرده شده، و بر زمینهاى گسترده شده، و بر کوههاى صاحب طول بر پاى کرده شده، پس نیست چیزى درازتر و نه پهنتر و نه بلندتر و نه بزرگتر از آنها، و اگر امتناع نمودى از قبول امانت چیزى به درازى یا پهنایى یا قوّت یا عزّت، هر آینه امتناع نمودندى و ابا کردندى حمل آن را، و لکن ترسیدند از عقوبت که اگر ادا نکنند لاحق گردد به ایشان عقاب.
عن ابن عبّاس: هى أمانات الناس و الوفاء بالعهود، فحقّ على کلّ مؤمن أن لا یغشّ مؤمنا و لا معاهدا فی شیء قلیل و لا کثیر، فعرض اللّه هذه الأمانه على أعیان السماوات و الأرض و الجبال، فقال لهنّ: أ تحملن هذه الأمانه بما فیها قلن: و ما فیها قال: إن أحسنتنّ جوزیتنّ، و إن عصیتنّ عوقبتنّ. فقلن: لا، یا ربّ نحن مسخّرات لأمرک لا یزید ثوابا و لا عقابا، و قلن ذلک خوفا و خشیه و تعظیما لدین اللّه أن لا تقوموا بها لا معصیه و لا مخالفه، و کان العرض علیهنّ تخییرا لا إلزاما، و لو ألزمهنّ لم یمتنعن من حملها، و الجمادات کلّها خاضعه للّه- عزّ و جلّ- مطیعه ساجده له، کما قال تعالى للسّموات و الأرض: ائْتِیا طَوْعاً أَوْ کَرْهاً قالَتا أَتَیْنا طائِعِینَ«» و قال للحجاره: وَ إِنَّ مِنْها لَما یَهْبِطُ مِنْ خَشْیَهِ اللَّهِ«» و قال: أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ یَسْجُدُ لَهُ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ مَنْ فِی الْأَرْضِ وَ الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ وَ النُّجُومُ وَ الْجِبالُ وَ الشَّجَرُ وَ الدَّوَابُّ«»، الآیه.
و قال بعض اهل العلم: خلق اللّه تعالى فیهنّ العقل و الفهم حین عرض الأمانه علیهنّ، حتّى عقلن الخطاب و أجبن.
قال فی الفتوحات المکّیه:«» «فأمّا حدیث اللّه فی الصوامت، فهو عند العامّه من علماء الرسوم حدیث حال، أى یفهم من حاله کذا، حتّى أنّه لو نطق نطق بما فهم«» هذا الفهم منه، قال القوم فی مثل هذا: قالت الأرض للوتد لم تشقّنى قال لها الوتد: «سل من یدقّنى» فهذا عندهم حدیث حال، و علیه خرّجوا قوله تعالى:«» تُسَبِّحُ لَهُ السَّماواتُ السَّبْعُ وَ الْأَرْضُ وَ و قوله:«» إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمانَهَ عَلَى السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ الْجِبالِ فَأَبَیْنَ أَنْ یَحْمِلْنَها إبایه حال.
و أمّا عند أهل الکشف: فیستمعون نطق کلّ شیء من جماد و نبات و حیوان، بسمعه المقیّد باذنه بمرقى عالم الحسّ لا فی الخیال، کما سمع«» نطق المتکلّم من الناس و الصوت من أصحاب الأصوات. فما عندنا فی الوجود صامت أصلا، بل الکلّ ناطق بالثناء على اللّه تعالى، کما أنّه لیس عندنا فی الوجود ناطق أصلا من حیث عینه، بل کلّ عین سوى اللّه صامته لا نطق لها إلّا أنّها کانت مظاهر کان النطق للظاهر. قالت الجلود: وَ قالُوا لِجُلُودِهِمْ لِمَ شَهِدْتُمْ عَلَیْنا.«» فالکلام فی المظاهر هو الاصل، و الصمت فیها عرض یعرض فی حقّ المحجوب، فلأصحاب الحرف و الصوت عذر عند هؤلاء، و لمنکرى الصوت و الحروف عذر ایضا عندهم.»
نگه کن ذرّه ذرّه گشته پویان
به حمدش خطبه توحید گویان
زهى انعام و لطف کار سازى
که هر یک ذرّه را با اوست رازى
«و عقلن ما جهل من هو أضعف منهنّ، و هو الإنسان، إِنَّهُ کانَ ظَلُوماً جَهُولًا.» و دانستند سماوات و ارضین و جبال با آن قوّت آنچه ندانست آن کس که او ضعیفتر بود از ایشان، و او آدمى است، بدرستى که او بود ظلم کننده بر نفس خود و نادان به امر خدا و احتمال امانت.
عن ابن مسعود أنّه قال: مثلت الأمانه کصخره ملقاه و دعیت السماوات و الارض و الجبال إلیها، فلم یقربوا منها و قالوا: لا نطیق حملها، و جاء آدم من غیر أن دعى و حرّک الصخره و قال: لو امرت بحملها لحملتها، فقلن له: احمل. فحملها إلى رکبتیه، ثمّ وضعها و قال: و اللّه، لو أردت أن ازداد ازدتّ.«» قلن له: احمل. فحملها إلى حقوه، ثمّ وضعها و قال: لو أردت أن ازداد لزدتّ.«» فقلن له: احمل. فحملها حتّى وضعها على عاتقه، فأراد أن یضعها، فقال اللّه تعالى مکانک: فإنّها فی عنقک و عنق ذریّتک إلى یوم القیامه.» قال محمّد بن فضل: «جوارحک کلّها أمانات عندک، امرت فی کلّ واحد منها بأدائها: فأمانه العین الغضّ عن المحارم و النظر بالاعتبار، و أمانه السمع صیانتها عن اللغو و الرفث و إحضارها مجالس الذکر، و أمانه اللسان اجتناب الغیبه و البهتان و مداومه الذکر، و أمانه الرجل المشى إلى الطاعات و التباعد عن المعاصى، و أمانه الفم أن لا یتناول بها الّا حلالا، و أمانه الید أن لا یعدها إلى حرام و لا تمسکها عن الامر بالمعروف، و أمانه القلب مراعاه الحقّ على دوام الاوقات حتّى لا یطالع سواه و لا یشهد غیره و لا یسکن إلّا الیه. هذا تفسیر قوله تعالى: وَ الَّذِینَ هُمْ لِأَماناتِهِمْ وَ عَهْدِهِمْ راعُونَ«».
«إنّ اللّه سبحانه لا یخفى علیه ما العباد مقترفون فی لیلهم و نهارهم. لطف به خبرا، و أحاط به علما.» بدرستى که خداى تعالى مخفى نیست بر او آنچه بندگان کسب مىکنند در شب ایشان و روزیشان. لطف شده به آن از روى خبرت و احاطه دارد به آن از روى دانش.
«أعضاؤکم شهوده، و جوارحکم جنوده، و ضمائرکم عیونه، و خلواتکم عیانه.» عضوهاى شما گواهان اوست، و دستهاى شما لشکران اویند، و ضمیرهاى شما چشمهاى اوست، و خلوتهاى شما معاینه اوست.
نبینم در جهان مقدار مویى
که آن را نیست با روى تو رویى
همه جانها ز تو حیران بمانده
تو با ما در میان جان نمانده
تو را بر ذرّه ذرّه راه بینم
دو عالم ثمّ وجه اللّه بینم
منهاج الولایه فی شرح نهج البلاغه، ج ۲ عبدالباقی صوفی تبریزی (تحقیق وتصیحیح حبیب الله عظیمی)صفحه ۸۲۸-۸۵۳
بازدیدها: ۱۳۷