خطبه ۱۱۴ صبحی صالح
و من خطبه له ع و فیها مواعظ للناس
الْحَمْدُ لِلَّهِ الْواصِلِ الْحَمْدَ بِالنِّعَمِ، وَ النِّعَمَ بِالشُّکْرِ، نَحْمَدُهُ عَلى آلائِهِ، کَما نَحْمَدُهُ عَلى بَلاَئِهِ، وَ نَسْتَعِینُهُ عَلى هَذِهِ النُّفُوسِ الْبِطاءِ عَما اءُمِرَتْ بِهِ، السِّرَعِ إِلَى ما نُهِیَتْ عَنْهُ، وَ نَسْتَغْفِرُهُ ممّا اءَحاطَ بِهِ عِلْمُهُ، وَ اءَحْصاهُ کِتابُهُ، عِلْمٌ غَیْرُ قاصِرٍ، وَ کِتابٌ غَیْرُ مُغادِرٍ، وَ نُؤْمِنُ بِهِ إِیمانَ مَنْ عَایَنَ الْغُیُوبَ، وَ وَقَفَ عَلَى الْمَوْعُودِ، إِیمَانا نَفَى إِخْلاَصُهُ الشِّرْکَ، وَ یَقِینُهُ الشَّکَّ، وَ نَشْهَدُ اءَنْ لا إ لهَ إ لا اللَّهُ وَحْدَهُ لا شَرِیکَ لَهُ، وَ اءَنَّ مُحَمَّدا صَلّى اللّهُ عَلَیهِ وَ آلِه عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ، شَهادَتَیْنِ تُصْعِدانِ الْقَوْلَ، وَ تَرْفَعانِ الْعَمَلَ، لا یَخِفُّ مِیزانٌ تُوضَعانِ فِیهِ، وَ لا یَثْقُلُ مِیزَانٌ تُرْفَعانِ مِنْهُ.
اءُوصِیکُمْ عِبَادَ اللَّهِ بِتَقْوَى اللَّهِ الَّتِی هِیَ الزّادُ، وَ بِها الْمَعَاذُ، زادٌ مُبْلِغٌ، وَ مَعَاذٌ مُنْجِحٌ، دَعا إِلَیْها اءَسْمَعُ دَاعٍ، وَ وَعاها خَیْرُ واعٍ، فَاءَسْمَعَ دَاعِیها، وَ فازَ واعِیها.
عِبادَ اللَّهِ إِنَّ تَقْوَى اللَّهِ حَمَتْ اءَوْلِیَاءَ اللَّهِ مَحارِمَهُ، وَ اءَلْزَمَتْ قُلُوبَهُمْ مَخافَتَهُ حَتَّى اءَسْهَرَتْ لَیَالِیَهُمْ، وَ اءَظْمَاءَتْ هَواجِرَهُمْ، فَاءَخَذُوا الرَّاحَهَ بِالنَّصَبِ، وَ الرِّیَّ بِالظَّمَإِ، وَ اسْتَقْرَبُوا الْاءَجَلَ، فَبادَرُوا الْعَمَلَ، وَ کَذَّبُوا الْاءَمَلَ، فَلاَحَظُوا الْاءَجَلَ.
ثُمَّ إِنَّ الدُّنْیا دارُ فَناءٍ وَ غِیَرٍ وَ عِبَرٍ، فَمِنَ الْفَنَاءِ اءَنَّ الدَّهْرَ مُوتِرٌ قَوْسَهُ، لا تُخْطِئُ سِهامُهُ، وَ لا تُؤْسَى جِرَاحُهُ، یَرْمِی الْحَیَّ بِالْمَوْتِ، وَ الصَّحِیحَ بِالسَّقَمِ وَ النَّاجِیَ بِالْعَطَبِ، آکِلٌ لاَ یَشْبَعُ، وَ شارِبٌ لا یَنْقَعُ، وَ مِنَ الْعَناءِ اءَنَّ الْمَرْءَ یَجْمَعُ ما لا یَأْکُلُ، وَ یَبْنِی مَا لاَ یَسْکُنُ، ثُمَّ یَخْرُجُ إ لَى اللَّهِ تَعالى لا مالاً حَمَلَ، وَ لا بِنَاءً نَقَلَ.
وَ مِنْ غِیَرِها اءَنَّکَ تَرَى الْمَرْحُومَ مَغْبُوطا، وَ الْمَغْبُوطَ مَرْحُوما، لَیْسَ ذَلِکَ إ لا نَعِیما زَلَّ، وَ بُؤْسا نَزَلَ.وَ مِنْ عِبَرِها اءَنَّ الْمَرْءَ یُشْرِفُ عَلَى اءَمَلِهِ، فَیَقْتَطِعُهُ حُضُورُ اءَجَلِهِ، فَلا اءَمَلٌ یُدْرَکُ، وَ لا مُؤَمَّلٌ یُتْرَکُ، فَسُبْحانَ اللَّهِ ما اءَعَزَّ سُرُورَها، وَ اءَظْمَاءَ رِیَّها، وَ اءَضْحى فَیْئَها، لا جَاءٍ یُرَدُّ، وَ لا مَاضٍ یَرْتَدُّ، فَسُبْحَانَ اللَّهِ، ما اءَقْرَبَ الْحَیَّ مِنَ الْمَیِّتِ لِلَحاقِهِ بِهِ، وَ اءَبْعَدَ الْمَیِّتَ مِنَ الْحَیِّ لاِنْقِطَاعِهِ عَنْهُ.
إِنَّهُ لَیْسَ شَیْءٌ بِشَرٍّ مِنَ الشَّرِّ إِلا عِقَابُهُ، وَ لَیْسَ شَیْءٌ بِخَیْرٍ مِنَ الْخَیْرِ إِلا ثَوَابُهُ، وَ کُلُّ شَیْءٍ مِنَ الدُّنْیا سَماعُهُ اءَعْظَمُ مِنْ عِیانِهِ، وَ کُلُّ شَیْءٍ مِنَ الْآخِرَهِ عِیانُهُ اءَعْظَمُ مِنْ سَماعِهِ، فَلْیَکْفِکُمْ مِنَ الْعِیانِ السَّمَاعُ، وَ مِنَ الْغَیْبِ الْخَبَرُ، وَ اعْلَمُوا اءَنَّ ما نَقَصَ مِنَ الدُّنْیَا وَ زادَ فِی الْآخِرَهِ خَیْرٌ مِمَّا نَقَصَ مِنَ الْآخِرَهِ وَ زادَ فِی الدُّنْیا، فَکَمْ مِنْ مَنْقُوصٍ رابِحٍ، وَ مَزِیدٍ خاسِرٍ.
إِنَّ الَّذِی اءُمِرْتُمْ بِهِ اءَوْسَعُ مِنَ الَّذِی نُهِیتُمْ عَنْهُ، وَ ما اءُحِلَّ لَکُمْ اءَکْثَرُ مِمَّا حُرِّمَ عَلَیْکُمْ، فَذَرُوا ما قَلَّ لِما کَثُرَ، وَ ما ضاقَ لِمَا اتَّسَعَ، قَدْ تَکَفَّلَ لَکُمْ بِالرِّزْقِ، وَ اءُمِرْتُمْ بِالْعَمَلِ، فَلا یَکُونَنَّ الْمَضْمُونُ لَکُمْ طَلَبُهُ اءَوْلَى بِکُمْ مِنَ الْمَفْرُوضِ عَلَیْکُمْ عَمَلُهُ، مَعَ اءَنَّهُ وَ اللَّهِ لَقَدِ اعْتَرَضَ الشَّکُّ وَ دَخِلَ الْیَقِینُ، حَتَّى کَاءَنَّ الَّذِی ضُمِنَ لَکُمْ قَدْ فُرِضَ عَلَیْکُمْ، وَ کَاءَنَّ الَّذِی فُرِضَ عَلَیْکُمْ قَدْ وُضِعَ عَنْکُمْ، فَبادِرُوا الْعَمَلَ، وَ خافُوا بَغْتَهَ الْاءَجَلِ، فَإِنَّهُ لاَ یُرْجَى مِنْ رَجْعَهِ الْعُمْرِ ما یُرْجَى مِنْ رَجْعَهِ الرِّزْقِ.
ما فاتَ الْیَوْمَ مِنَ الرِّزْقِ رُجِیَ غَدا زِیَادَتُهُ، وَ ما فاتَ اءَمْسِ مِنَ الْعُمُرِ لَمْ یُرْجَ الْیَوْمَ رَجْعَتُهُ، الرَّجَاءُ مَعَ الْجَائِی ، وَ الْیَأْسُ مَعَ الْماضِی ، فَ (اتَّقُوا اللّ هَ حَقَّ تُق اتِهِ، وَ لا تَمُوتُنَّ إ لاّ وَ اءَنْتُمْ مُسْلِمُونَ).
جلد دوم
الباب الرابع فی التقوى و صفات المتّقین و شعار الأولیاء و الصالحین
من کتاب منهاج الولایه فی نهج البلاغه فی التقوى و صفات المتّقین و شعار الأولیاء و الصالحین- و فیه اشاره الى حلّ مغلقات خطبه البیان-
خطبه ۱۱۴
و من خطبه له- علیه الصّلوه و السّلام- : «الحمد للّه الواصل الحمد بالنّعم» حمد مر خداى رساننده حمد به نعمتها.
قال رسول اللّه- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- : «أوّل من یدعى إلى الجنّه یوم القیامه الحمّادون الّذین یحمدون اللّه فی السّرّاء و الضّرّاء.» «و النّعم بالشّکر.» و رساننده نعمتها را به شکر.
و فی اخبار داود- صلوات اللّه على نبیّنا و علیه- : «إلهى کیف أشکر و أنا لا أستطیع أشکرک إلّا بنعمه ثانیه من نعمک. فأوحى اللّه تعالى إلیه: إذا عرفت هذا فقد شکرتنى.» و من کلام امیر المؤمنین- علیه الصلاه و السلام- :«» «من شکر اللّه- سبحانه- وجب علیه شکر ثان، إذ وفّقه لشکره و هو شکر الشّکر.» فی الرساله القشیریه: «شکر العبد على الحقیقه إنّما هو نطق القلب و اقرار القلب بإنعام الربّ، و الشکر ینقسم الى شکر باللسان، و هو اعترافه بالنعمه بنعت الاستکانه، و شکر بالبدن و الارکان، و هو الاتّصاف بالوفاق و الخدمه، و شکربالقلب، و هو اعتکاف على بساط الشهود بإدامه حفظ الحرمه.» قال فی العوارف: «قال بعض العلماء فی قوله تعالى:«» وَ أَسْبَغَ عَلَیْکُمْ نِعَمَهُ ظاهِرَهً وَ باطِنَهً قال: الظاهره، العوافى و الغنى، و الباطنه، البلاوى و الفقر. فإنّ هذه نعم اخرویه لأجل ما یستوجب به من الجزاء. و حقیقه الشکر أن یرى جمیع المقضى له به نعما غیر ما یضرّه فی دینه. فإنّ اللّه لا یقضى للعبد المؤمن من شیء الّا و هو نعمه فی حقّه، فإمّا عاجله یعرفها و یفهمها، و إمّا آجله بما یقضى له من المکاره، فإمّا أن تکون درجه له أو تمحیصا أو تکفیرا، فإذا علم أنّ مولاه انصح له من نفسه و اعلم بمصالحه و أنّ کلّ ما منه نعمه فقد شکر.» یعنى إمّا أن یکون هذا المکروه درجه إن لم یکن له ذنب، و تمحیصا و تکفیرا للذنوب إن کان له ذنب.
عطّار:
چون ز دستت هر دمم گنجى رسد
کى به یک تلخى مرا رنجى رسد
چون شدم در زیر نعمت پست تو
کى رسد تلخى مرا از دست تو
گر تو را در راه هم رنجت بسى است
تو یقین مىدان که هم گنجت بسى است
کار تو پس پشت و رو افتاده است
چون کنى تو چون چنین افتاده است
پختگان چون سر به نان آوردهاند
لقمه بى خون دل کى خوردهاند
تا که بر نان و نمک بنشسته اند
بى جگر نان تهى نشکسته اند
قیل: الشاکر الذى یشکر على النفع، و الشکور الذى یشکر على المنع، و الشاکر الذى یشکر على العطاء، و الشکور الذى یشکر على البلاء.
قال المحقّق القونوى فی تفسیر الفاتحه:«» «اعلم أنّه لمّا کان ظهور الحمد من الحامدین«» إنّما یکون فی الغالب بعد الانعام و فی مقابله الاحسان، و أنهى ذلک الحمد الصادر من العارفین المخلصین لا فی معرض امر مخصوص، فإنّ نفس معرفتهم المستفاده من الحقّ- سبحانه- بأنّه یستحقّ الحمد لذاته، و ما هو علیه من الکمال من أجلّ النعم و أسناها، و لمّا لم نحل«» احد من أن یکون على إحدى حالتین: الراحه أو النّکد، و صحّ عند المحقّقین أنّ الحقّ اعرف بمصالح عباده و أرعاها لهم منهم، لا جرم جمع سیّد العارفین و المحقّقین- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- حکم الحمد فی قوله فی السرّاء : «الحمد للّه المنعم المفضل» و فی قوله فی الضرّاء: «الحمد للّه على کلّ حال» تنبیها على أنّ الحال الذى لا یوافق اغراضنا و طباعنا، لا یخلو عن مصلحه أو مصالح لا ندرکها یعود نفعها علینا، فتلک الاحوال و إن کرهناها فللّه فیها رحمه خفیّه و حکمه علیّه یستحقّ منّا الحمد علیها، و ذلک القدر من الکراهه هو حکم بعض احوالنا عاد علینا مع الالتجاء«» الإلهى عنّا فی امور کثیره، کما اخبر بقوله: وَ ما أَصابَکُمْ مِنْ مُصِیبَهٍ فَبِما کَسَبَتْ أَیْدِیکُمْ وَ یَعْفُوا عَنْ کَثِیرٍ و یقول نبیّه- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- فى آخر حدیث أبى ذر- رضى اللّه عنه- روایه عن اللّه- سبحانه و تعالى- : «فمن وجد خیرا فلیحمد اللّه، و من وجد غیر ذلک فلا یلومنّ إلّا نفسه، فما من حال یکون فیه أحد من العباد حتّى مکروهه إلّا و الحقّ یستحقّ منه الحمد على ذلک من حیث ما فی ضمنه من المصالح الّتى لا یشعر بها کلّ أحد.»
عطّار:
آنچه در صورت تو را رنجى نمود
در صفت بیننده را گنجى نمود
گر تو را رنجى رسد گر زاریى
آن ز عزّ توست نى از خواریى
صد عنایت مى رسد در هر دمت
هست از احسان او پر عالمت
مىنیارى یاد از احسان او
مىبینى اندکى رنج آن او
این کجا باشد نشان دوستى
تیزه مغزى پاى تا سر پوستى
ثمّ قال- علیه الصلاه و السلام- : «نحمده على آلائه، کما نحمده على بلائه.» ستایش مىکنیم او را بر آلاء و نعماى او، همچنان چه ستایش مى کنیم او را بر بلاى او.
عطّار:
رنج تو به صد گنج مسلّم ندهم
ملک غم تو به ملکت جم ندهم
چون درد تو درمان دلم خواهد بود
یک ساعت دردت به دو عالم ندهم
نوش دو جهان را همگى کرد فراموش
تا بر دل من لذّت آن نیش رسیده است
جعل الحمد على البلاء اصلا فی التشبیه، لأنّ الابتلاء نعمه عظیمه فی حقّ اولیاء اللّه اقوى من النعم المشهوره.
عطّار:
جهانى خاک بر فرق کسى باد
که او نبود به اندوه تو دل شاد
جوى غم از تو کوه شادمانى است
که گر مرگ است از تو زندگانى است
اللّه المحمود فی کلّ فعاله.
مصرع:
که هر چه دوست کند همچو دوست محبوب است
قال ذو النّون «الرضا سرور القلب بمرّ القضاء.» و قال سفین«» عند رابعه: «اللّهمّ ارض عنّا. فقالت له: أما تستحیى أن تطلب رضى من لست عنه راض.» فسألها بعض الحاضرین: «متى یکون العبد راضیا عن اللّه» فقالت: «اذا کان سروره بالمصیبه کسروره بالنعمه.» و قال رسول اللّه- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- : «إنّ اللّه تعالى بحکمته جعل الرّوح و الفرح فی الرّضا و الیقین، و جعل الغلّ و الحزن فی الشّک و السّخط.» درویشى را دیدند که غرق مىشد، گفتند: خواهى که برآیى و نجات یابى گفت: نه. گفتند: مىخواهى که غرق شوى گفت: نه. گفتند: پس چه خواهى گفت: مراد من در مراد او پوشیده است، آن خواهم که او خواهد. و العاشق الصادق من جعل مراده فداء مراد مراده.
رباعى:
پیوسته ز عشق در کشاکش باشم
و ز غایت بیخودى در آتش باشم
از من تو مراد من اگر بستانى
و آن گاه مراد من شوى خوش باشم
قال الشبلى بین یدی الجنید: لا حول و لا قوّه الّا باللّه. فقال الجنید: قولک ذا ضیق صدر. فقال الشبلى: صدقت. فقال الجنید: فضیق الصدر ترک الرضا بالقضاء.
فی العوارف: «و هذا ما قاله الجنید- رحمه اللّه علیه- تنبیها منه على اصل الرضا، و ذلک أنّ الرضا یحصل لانشراح القلب و انفساحه، و انشراح القلب من نور الیقین.
قال اللّه- سبحانه و تعالى- :«» أَ فَمَنْ شَرَحَ اللَّهُ صَدْرَهُ لِلْإِسْلامِ. فاذا تمکّن النور من الباطن اتّسع الصدر، و انفتحت عین البصیره، و عاین حسن تدبیر اللّه تعالى، فینتزع السخط و التضجّر، لأنّ انشراح الصدر یتضمّن حلاوه الحبّ، و فعل المحبوب بموقع الرضا عند المحبّ الصادق، لأنّ المحبّ یرى أنّ الفعل من المحبوب مراده و اختیاره، فیفنى فی لذّه رؤیته اختیار المحبوب عن اختیار نفسه، کما قیل: و کلّما یفعل المحبوب محبوب.»
تلخ و شیرین چو هر دو زو باشد
زشت نبود همه نکو باشد
آنکه از هر ضرب شمشیرش دمادم مىرسد
عاشقان را صد حیات جاودان پیداست کیست
آنکه مشکلهاى رمز عشق را بر عاشقان
مى کند روشن به صد لطف بیان پیداست کیست
قال فی الفتوحات فی باب الخامس و العشرین و مائه:«» «اعلم- ایّدک اللّه- أنّ الشکر هو الثناء على اللّه بما یکون منه خاصّه، بصفه هو علیها من حیث ما هو مشکور، و من اسمائه «الشکور» و «الشاکر» و قد قال:«» لَئِنْ شَکَرْتُمْ لَأَزِیدَنَّکُمْ.
فهى صفه یقتضى الزیاده من المشکور للشاکر، و هى واجبه بالاتّفاق عقلا عند طائفه، و شرعا عند طائفه، فإنّ شکر النعم«» یجب عقلا و شرعا، و ما یسمّى اللّه تعالى بشاکر لنا الّا لمزید«» عن العمل الذى عن العمل الذى اعطاه أن یشکرنا علیه، لنزیده منه کما یزیدنا نعمه اذا شکرنا على نعمه و آلائه، و لا یصحّ الشکر الّا على النعم. فتفطّن لنسبه الشکر الیه تعالى بنسبه المبالغه فی حقّ من اعطاه من العمل ما تعیّن على جمیع اعضائه و قواه الظاهره و الباطنه، فی کلّ حال بما یلیق به، و فی کلّ زمان بما یلیق به. فیشکره الحقّ على کلّ ذلک بالاسم «الشکور»، و هذا من خصوص اهل اللّه.
و أمّا العامّه فدون هذه الرتبه فی اعمال الحال و الزمان و جمع الکلّ. فاذا اتوا بالعمل على هذا الحدّ من النقص بلقاهم«» الاسم «الشاکر» لا «الشکور». فهم على کلّ حال مشکورون. و لکن قال: یَعْمَلُونَ لَهُ ما یَشاءُ مِنْ«» فهم خاصّه اللّه الذین یرون جمیع ما یکون من اللّه فی حقّهم و حقّ عباده، نعمه الهیه، سواء سرّهم ذلک أم سائهم، فهم یشکرون على کلّ حال، و هذا الصنف قلیل بالوجود و بتعریف اللّه إیّانا بقلّتهم.
و أمّا الشاکرون من العباد فهم الذین یشکرون على المسمّى نعمه فی العرف خاصّه، و الشکر نعت الهى و لفظى و علمى.«» و اللفظى الثناء على اللّه بما یکون منه على حدّ ممّا یقدم.
و العملى قوله: یَعْمَلُونَ لَهُ ما یَشاءُ مِنْ مَحارِیبَ وَ تَماثِیلَ وَ جِفانٍ کَالْجَوابِ وَ قُدُورٍ راسِیاتٍ اعْمَلُوا«» فهذا هو الشکر العملى. و قوله:«» وَ أَمَّا بِنِعْمَهِ رَبِّکَ فَحَدِّثْ فهو موجّه، له وجه الى اللفظ، و هو الذکر بما انعم اللّه به علیه. فاذا ذکر ما انعم اللّه به علیه من النعم المعلومه فی العرف من المال و العلم، فقد عرّض نفسه لیقصد«» فی ذلک، فیجوز«» به على القاصدین. فیدخلک فی الشکر العلمى لأنّ من النعم ما یکون مستورا لا یعرفها صاحبها أنّه صاحب نعمه، فلا یقصد، فاذا حدّث بما اعطاه اللّه و انعم علیه به، قصد فی ذلک، فلهذا امر بالحدیث بالنعم، و التحدّث بالنعم شکر، و الإعطاء منها شکر على شکر، فجمع بین الذکر و العمل، فیقول: «الحمد للّه المنعم و المتفضّل» و أمّا الشکر العلمى- و هو حقّ الشکر- فهو أن یرى النعمه من اللّه، فاذا رأیتها من اللّه فقد شکرته حقّ الشکر.
و روى عن رسول اللّه- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- : إنّ اللّه اوحى الى موسى: «یا موسى اشکرنى حقّ الشّکر» قال موسى: «و من یقدر على ذلک» قال: «یا موسى إذا رأیت النّعمه منّى فقد شکرتنى حقّ الشّکر» هذا حال من یرى النعمه، و من نعمته على عبده أن یوفّقه لبذل ما عنده من النعم على المحتاجین من عباده، فیعطیهم بید حقّ، لا بیده. فهم ناظرون فی هذه النعمه، و هى رؤیتهم ذلک التصریف من عند اللّه من مرضات اللّه، فیدخلون فی حزب من شکره حقّ الشکر، و هذا هو اعلى الشکر فی الشاکرین، و هو هیّن على العارفین المتجرّدین على اوصافهم، بردّ الامور الى اللّه، و لیس لهذا المقام نسبه الّا لعالم البرزخ- و هو الجبروت- لیعلم«» الطرفین. فإنّ البرازخ اتمّ المقامات علما بالامور، و هو مقام الاسماء الإلهیه فإنّها برزخ بیننا و بین المسمّى، فلها نظر الیه مع کونها اسما له، و لها نظر الینا من حیث ما تعطى فینا من الآثار المنسوبه للمسمّى، فتعرف المسمّى و یعرفنا.
و اختلف اصحابنا فی الزیاده التی یعطیها الشکر، هل هى من جنس ما وقع الشکر علیه، أو لا یکون الّا من نعم آخر، أو منهما فالمحقّقون یجعلونها من الجنس المشکور من أجله، و ما لم یکن من جنسه فما هو من الزیاده التی أوجبها الشکر، بل یکون تلک النعم من باب المنّه ابتداء، لا من باب الجزاء.
و منهم من قال: أىّ نعمه وقعت بعد الشکر فهى جزاء، و هی الزیاده، و ما لم یقع عقب الشکر من النعم فهو من عین المنّه، و انّما قالوا ذلک لعدم معرفتهم بالمناسبه بین الاشیاء التی اختارها الحکیم سبحانه، و قصد القائلون بهذا تنزیه الحقّ عن التقیید، بل یعطى ممّا شاء من غیر تقیید. فالمحقّقون اکثر علما منهم، و هؤلاء فی الظاهر أنزه، و فی المعنى، الکلّ سواء فی تنزیه الحقّ، و اللّه الموفّق» «و نستعینه على هذه النّفوس البطاء عمّا امرت به، السّراع إلى ما نهیت عنه.» و طلب یارى مىکنیم او را بر این نفسهاى درنگ کننده از آنچه مأمور شده به آن، شتابنده به سوى آنچه منهى شده از آن.
شعر:
نفس تو هم احول و هم اعور است«
هم سگ و هم کاهل و هم کافر است
در حساب یک جوى ذرّ حرام
موى بشکافى به طرّارى«» مدام
لیک در دین، چون خر لنگ آمدى
خاک بر فرقت که بس تنگ آمدى
و فی الحدیث القدسى: «یا داود تقرّب إلىّ بعداوه نفسک.» «و نستغفره ممّا أحاط به علمه، و أحصاه کتابه:» و طلب مغفرت مىکنم او را ازآنچه احاطه کرده به آن علم او، و شمرده آن را کتاب او.
«علم غیر قاصر، و کتاب غیر مغادر.» علم تمام بىقصور، و کتابى وافى غیر تارک. لا یُغادِرُ صَغِیرَهً وَ لا کَبِیرَهً إِلَّا أَحْصاها.«» «و نؤمن به إیمان من عاین الغیوب، و وقف على الموعود،» و ایمان مىآوریم به او ایمان کسى که به معاینه بیند مغیّبات را، و مطّلع باشد بر موعود خداى تعالى از احوال آخرت.
قال الامام الصادق- علیه و على آبائه الصلاه و السلام- فی قوله تعالى«»: هُوَ الَّذِی أَنْزَلَ السَّکِینَهَ فِی قُلُوبِ الْمُؤْمِنِینَ لِیَزْدادُوا إِیماناً مَعَ إِیمانِهِمْ سمعت الجدّ: «لیصلوا إلى الإیقان و إلى مشاهدته بعین القلب. فکانت هذه المعرفه زیاده على المعرفه الأوّله، ما غاب عن العیان بمشاهده القلوب بالإیقان.» یعنى اوّل ایمان علم الیقین است، و به سکینه زیاده مىشود معرفت، پس علم الیقین عین الیقین مىگردد به مشاهده قلوب، چنانچه شیخ الطائفه گوید: «حقّ الیقین آن است که متحقّق شود عبد به آن، و این به آن است که مشاهده کند غیوب را همچنان چه مشاهده کند مرئیّات را مشاهده عیان، پس حکم کند بر غیب و خبر دهد از غیب.» و قیل: الیقین رؤیه العیان بقوّه الإیمان. و قال- علیه الصلاه و السلام- لدعلب الیمانى، و قد سأله هل رأیت ربّک فقال- علیه السلام- :«» «لا تراه العیون بمشاهده العیان، و لکن تدرکه القلوب بحقائق الإیمان.» پس نور ایمانى است که قوّت مىگیرد به تصفیه اندرون و رفع حجب تا به صرافت حقیقت خود مىرسد از علم الیقین به عین الیقین و از عین الیقین به حقّ الیقین که کمال خلوص و صرافت حقیقت ایمان است، و لذا قال- علیه الصلاه و السلام- : «إیمانا نفى إخلاصه الشّرک، و یقینه الشّکّ.» ایمانى که نیست کند خلوص و صرافت او شائبه شرک را، و کمال یقین او شبهه و شکّ را.
«و أنّ محمّدا«»- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- عبده و رسوله،» و آنکه محمّد بنده اوست و فرستاده او.
«شهادتین تعضدان«» القول، و ترفعان العمل.» دو گواهى که اعانت مىکنند قول را، و بلند مىگردانند عمل را تا به محلّ قبول مىرسد.
«لا یخفّ میزان توضعان فیه، و لا یثقل میزان ترفعان منه.»«» سبک نمىشود ترازویى که بنهند آن دو گواهى در او، و گران نگردد میزانى که بردارند این دو از او.
«اوصیکم عباد اللّه بتقوى اللّه الّتى هى الزّاد و بها المعاد: زاد مبلّغ، و معاد منجّح.»«» وصیّت مىکنم شما را اى بندگان خدا، به ترس از خداى آن ترسى که توشه است و به آن است بازگشت: توشه رساننده به مقصد، و بازگشتى حاجت برآرنده.
«دعا إلیها أسمع داع،- أى أشدّهم اسماعا للخلق و تبلیغا، و هو رسول اللّه- صلى اللّه علیه و آله- و وعاها خیر واع.» دعوت کرد خلایق را به تقوا شنوانندهتر خواننده، و محافظت کرد آن را بهترین محافظت کننده، یعنى رسول اللّه- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- .
«فأسمع داعیها، و فاز واعیها.» پس شنوانید خلایق را داعى به تقوا، و فایز شد نگاه دارنده تقوا.
«عباد اللّه إنّ تقوى اللّه حمت أولیاء اللّه محارمه، و ألزمت قلوبهم مخافته،» اى بندگان خداى بدرستى که ترس از خداى نگاه داشته است دوستان خدا را از محرّمات او، و لازم گردانیده است دلهاى ایشان را خوف او.
«حتّى أسهرت لیالیهم، و أظمأت هواجرهم،» تا بىخواب گردانیده است شبهاى ایشان در قیام به صلاه، و تشنه گردانیده است گرماهاى روز در صیام.
و نسبه السهر الى اللیالى و الظماء الى الهواجر مجاز، إقامه الظرف مقامالمظروف المفعول به مبالغه، کقولهم: «نهاره صائم و لیله قائم».
«فأخذوا الرّاحه بالنّصب، و الرّىّ بالظّماء،» پس فراگرفتند راحت آخرت را به تعب دنیا، و سیرابى رحیق آخرت به تشنگى در دنیا. امام به حقّ ناطق، جعفر صادق- علیه الصلاه و السلام- بیمار بود مىفرمود: «اللّهمّ اجعل لى أدبا، و لا تجعل لى غضبا»«». گفتند: شفا نمىخواهى گفت: «نه، اللّحوق بمن یرجى خیره أولى من البقاء مع من لا یؤمن شرّه».
«و استقربوا الأجل فبادروا العمل،» نزدیک شمردند اجل را، پس پیشى گرفتند به عمل.
«و کذّبوا الأمل فلاحظوا الأجل.» و تکذیب کردند امل را، پس ملاحظه کردند اجل را.
روى «فلاحظوا» بالفاء، و الأشبه الواو، لترتّب تکذیب على ملاحظه الاجل دون العکس، و یحتمل الفاء، لإفاده الملازمه من تکذیب الامل و ملاحظه الاجل، و ترتّب تصوّر کلّ منها على تصوّر السابق منهما فی الذهن.
«ثمّ إنّ الدّنیا دار فناء و عناء، و غیر و عبر،» باز بدان که دنیا خانه فنا شدن و عنا و مشقّت کشیدن، و تغیّرات احوال و اوضاع و پندها گرفتن است.
«فمن الفناء أنّ الدّهر موتر قوسه، لا تخطىء سهامه، و لا تؤسى جراحه.» پس، از فنا است که دهر زه بر کمان خود کرده، خطا نمىکند تیرهاى او، و روى بهبود ندارد جراحتهاى او.
«یرمى الحىّ بالموت، و الصّحیح بالسّقم، و النّاجى بالعطب.» مىاندازد زنده را به مرگ، و تندرست را به بیمارى [، و نجات یافته را در ناتوانى و درماندگى دارد.] «آکل لا یشبع، شارب لا ینقع.» خورندهاى است که سیر نمى شود، و آشامندهاى است که سیراب نمى شود.
«و من العناء أنّ المرء یجمع ما لا یأکل و یبنى ما لا یسکن،» و از عنا و مشقّت دنیا آن است که شخص جمع مى کند آنچه نمى خورد، و بنا مى کند آنچه ساکن نمىشود در آن.
«ثمّ یخرج إلى اللّه لا مالا حمل، و لا بناء نقل» باز بیرون مىرود از دنیا به سوى خداى تعالى و حال آنکه نه مالى حمل کرده، و نه بنایى نقل کرده.
عطّار:
پاک دینى گفت: این نیکو مثل
کان که دنیا جمع کرد او شد جعل
جمع مىآرد نجاست را مدام
گرد مىگرداند آن را بر دوام
در زحیران«» بود پیوسته او
دل بدان سرگین به صد جان بسته او
چون بگرداند گه از پس گه ز پیش
تا در آرد بر در سوراخ خویش
آن متاع او اگر بیند کسى
مهتر از سوراخ او باشد بسى
چون در آن روزن نگنجد آن متاع
بر در روزن کند آن را وداع
آن همه جان کنده بگذارد برون
پس شود او اندر آن روزن درون
هر چه گرد آورده باشد چند گاه
جمله بگذارد شود در خاک راه
این مثال آدمىّ و مال او
روشنت گردد از اینجا حال او
آنکه عمرى سیم و زر آرد به چنگ
جمله بگذارد رود در گور تنگ
اى به همّت از جعل کم آمده
نام جسته ننگ عالم آمده
ترک دنیا گیر و کار مرگ ساز
راه بس دور است ره را برگ ساز
ز آنکه گر دنیا همه بر هم نهى
باز مانى عاقبت دست تهى
«و من غیرها أنّک ترى المرحوم مغبوطا، و المغبوط مرحوما،» و از تغیّرات او آنکه مىبینى تو فقیر ذلیل مرحوم را غنىّ عزیز مغبوط«»، و بالعکس بینى غنىّ عزیز مغبوط را فقیر ذلیل مرحوم.
«لیس ذلک إلّا نعیما زلّ- أى عن المغبوط- أو بؤسا نزل.- بالمغبوط- » نیست آن الّا نعمتى که زایل شده از مغبوط یا فقرى که به او نازل شده.
«و من عبرها أن المرء یشرف على أمله فیقتطعه حضور أجله.» و از عبرتهاى او آن است که شخص مشرف شود بر آرزو و امل او، پس ببرّد او را از آن رسیدن اجل او.
«فلا أمل یدرک، و لا مؤمّل یترک. فسبحان اللّه ما أعزّ سرورها و أظمأ ریّها و أضحى فیئها» [نه آنچه آرزو داشت به دست آمده، و نه آن که مرگ چشم بدو دوخته واگذارده است.] پس سبحان اللّه، چه فریبنده است شادمانیهاى او و چه تشنگى آور است سیرابى او و چه گرم است سایه او «لا جاء یردّ، و لا ماض یرتدّ.» نه آیندهاى است که باز پس مىرود، و نه روندهاى است که باز پس مىآید.
«فسبحان اللّه، ما أقرب الحىّ من المیّت للحاقه، و أبعد المیّت من الحىّ لانقطاعه عنه» پس سبحان اللّه، چه نزدیک است حىّ به میّت از براى رفتن از پى او، و چه دور است میّت از حىّ از براى منقطع شدن از او «و إنّه لیس شیء بشرّ من الشّرّ إلّا عقابه، و لیس شیء بخیر من الخیر إلّا ثوابه.» و نیست هیچ چیزى بدترین بدها الّا عقاب و عذاب او، و نیست چیزى نیکترین نیکها الّا ثواب او.
یرید الخیر و الشرّ المتصوّرین بالقیاس الى شرور الدنیا و خیراتها، و یحتمل أن یرید الشرّ و الخیر المطلقتین للمبالغه، اذ یقال: «هذا أشدّ من الشّدید».
«و کلّ شیء من الدّنیا سماعه أعظم من عیانه، و کلّ شیء من الآخره عیانه أعظم من سماعه.» و هر چیز از دنیا شنیدن آن عظیمتر است از دیدن او به معاینه، و هر چیز از آخرت معاینه او عظیمتر است از شنیدن او.
«فلیکفکم من العیان السّماع، و من الغیب الخبر.» پس باید که کفایت کنند شما را از عیان امور آخرت شنیدن، و از غیب امور آخرت خبر از آن.
«و اعلموا أنّ ما نقص فی الدّنیا و زاد فی الآخره خیر ممّا نقص من الآخره و زاد فی الدّنیا» و بدانید که آنچه کم شد در دنیا و افزود در آخرت- مثل زکات و جهاد- بهتر است از آنچه کم شد از آخرت و افزود در دنیا.
«فکم من منقوص رابح و مزید خاسر» چه بسیارى از نقصان زده سود کننده است، و زیادتى رسیده زیان کننده «إنّ الّذى امرتم به أوسع من الّذى نهیتم عنه.» بدرستى که آنچه امر کردهاند شما را به آن وسیعتر است از آنچه نهى کردهاند شما را از آن.
«و ما احلّ لکم أکثر ممّا حرّم علیکم.» و آنچه حلال کردهاند بر شما [بیشتر است از آنچه که بر شما حرام کردهاند.] «فذروا ما قلّ لما کثر و ما ضاق لما اتّسع.» پس رها کنید آنچه کم است از براى آنچه بسیار است، و آنچه مضیّق است از براى آنچه متّسع است.
«قد تکفّل بالرّزق و امرتم بالعمل،» بدرستى که ضمان شما شدهاند به روزى و امر کردهاند شما را به عمل.
«فلا یکوننّ المضمون لکم طلبه أولى بکم من المفروض علیکم عمله،» پس باید که نباشد آنچه ضمان شما شدهاند طلب آن که اولى باشد به شما از آنچه فرض کردهاند بر شما عمل آن.
و عن رسول اللّه- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- :«» «من توکّل و قنع و رضى اتاه اللّه الرّزق بلا طلب».
«و کأنّ الّذى فرض علیکم قد وضع عنکم.» و گویا آنچه فرض کردهاند بر شما بتحقیق وضع کردهاند از شما.
«فبادروا العمل، و خافوا بغته الأجل،» پس مبادرت کنید و پیشى جویید به عمل، و بترسید از ناگاه در آمدن اجل.
«فإنّه لا یرجى من رجعه العمر ما یرجى من رجعه الرّزق.» پس بدرستى که امید نیست از بازگشتن عمر آنچه امید است از بازگشتن رزق.
«ما فات الیوم من الرّزق یرجى«» غدا زیادته، و ما فات أمس من العمر لم ترج الیوم رجعته.» آنچه فوت شد امروز از رزق امید هست به زیادت آن در فردا، و آنچه فوت شد دى از عمر امید نیست به بازگشتن آن امروز.
«الرّجاء مع الجائى، و الیأس مع الماضى.» امید با آینده است، یعنى رزق، و ناامیدى با گذشته است، یعنى از عمر.
«ف اتَّقُوا اللَّهَ حَقَّ تُقاتِهِ، وَ لا تَمُوتُنَّ إِلَّا وَ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ.» یعنى بترسید از خداى چنان چه حقّ ترسیدن اوست، و ممیرید مگر در آن حال که شما مسلمان باشید.
فی الرساله القشیریه«» جاء فی تفسیر قوله تعالى:«» یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا: «أن یطاع فلا یعصى و یذکر فلا ینسى و یشکر فلا یکفر. قال ذو النون: التّقىّ من لا یدنّس ظاهره بالمعارضات و لا باطنه بالعلاقات، و یکون واقفا مع اللّه موقف الاتّفاق. و قال الحریرى: من لم یحکم بینه و بین اللّه التقوى و المراقبه لم یصل الى الکشف و المشاهده.» مروى است که بعضى از اصحاب به نزد رسول اللّه آمدند و گفتند: یا رسول اللّه من أعلم النّاس فقال- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- : «العاقل». پس گفتند: من أعبد النّاس قال- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- : «العاقل». باز گفتند: من أفضل النّاس قال: «العاقل». پس گفتند: أ لیس العاقل من تمّت مروّته و ظهرت فصاحته و جادت کفّه و عظمت منزلته فقال- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- : « وَ إِنْ کُلُّ ذلِکَ لَمَّا مَتاعُ الْحَیاهِ الدُّنْیا وَ الْآخِرَهُ عِنْدَ رَبِّکَ لِلْمُتَّقِینَ«»: إنّ العاقل هو المتّقى.»
مولانا:
چون که تقوا بست دو دست هوا
حق گشاید هر دو دست عقل را
صیقل عقلت بدان دادست حق
که بر او روشن شود دل را ورق
گر تن خاکى غلیظ و تیره است
صیقلى کن ز آنکه صیقل گیره است
تا در او اشکال غیبى رو دهد
عکس حورىّ و ملک در وى جهد
صیقلى را بستهاى اى بىنماز
و آن هوا را کردهاى دو دست باز
گر هوا را بند بنهاده شود
صیقلى را دست بگشاده شود
پس چو آهن گر چه تیره هیکلى
صیقلى کن صیقلى کن صیقلى
کى سیه گردد ز تقوا روى خوب
کو نهد گلگونه تقوى القلوب
فی العوارف«»- قال اللّه تعالى:«» وَ اتَّقُوا اللَّهَ وَ یُعَلِّمُکُمُ اللَّهُ- : «متّقى به حقّ تقوا و زاهد به حقّ زهادت در دنیا چون باطن او صافى گشت و آینه دل او منجلى شد، او را با چیزى از لوح محفوظ مقابلتى در افتد، و به صفاى باطن امّهات و جملى علوم و اصول آن از آن دریابد، پس منتهى اقدام علما در علوم ایشان و فایده هر علمى بداند، امّا علوم جزئى در نفوس متجزّى است و به تعلّم و تعلیم و ممارست آن را توان یافت.»
شعر:
خردهکاریهاى علم هندسه
با نجوم علم طبّ و فلسفه
که تعلّق با همین دنیاستش
ره به هفتم آسمان بر نیستش
این همه علم بناى آخر است
که عماد بود گاو و اشتر است
بهر استیفاى حیوان چند روز
نام او کردند آن گیجان رموز
قیل: «التقوى على وجوه: للعامّه تقوى الشرک، و للخواصّ تقوى المعاصى، و للاولیاء تقوى التوسّل بالافعال، و للانبیاء تقواهم منه الیه.» و هر مرتبه از مراتب تقوا را فرقانى است. قال اللّه تعالى«»: إِنْ تَتَّقُوا اللَّهَ یَجْعَلْ لَکُمْ فُرْقاناً. قال سهل: «نورا فی القلب یفرق بین الحقّ و الباطل». و قال الجنید: «فی هذه الآیه اذا اتّقى العبد ربّه جعل له تبیانا یتبیّن به الحقّ من الباطل و هذه نتیجه التقوى»، أى اکتسب بتقواه معرفه التفرقه بین الحقّ و الباطل.
بدان که تقوا، عامّ آن اتّقا و احتراز از نواهى الهى است، و تقوا، خاصّ آن اتّقا و احتراز است از اسناد کمالات و افعال و صفات به نفس خویش، و تقوا، اخصّ خواصّ از کمّل اتّقاء از اثبات وجود غیر است با وجود حقّ تعالى فعلا و صفه و ذاتا.
و این مراتب تقواى للّه اوست. امّا تقواى باللّه و فی اللّه نمىباشد الّا به ابقاى بعد از فنا. و هر مرتبه از مراتب تقوا را فرقانى است که لازم اوست، و اعظم فرقانات آن است که باشد در مقام فرق ثانى.
و لا یعرف هذا الفرقان الّا من کان قرآنا فی نفسه، کذا فی الفتوحات.
مولانا:
معنى قرآن ز قرآن پرس و بس
و ز کسى کاتش ز دست اندر هوس
پیش قرآن گشت قربانى و پست
تا که عین روح او قرآن شدست
روغنى کو شد فداى گل به کل
خواه روغن بوى کن تو خواه گل
و لذا قال- علیه الصلاه و السلام- : «أنا کلام اللّه النّاطق، أنا ترجمان وحى اللّه، أنا خازن علم اللّه.» و فی الحدیث القدسى: «سمّاه اللّه تعالى بالکلمه الّتى ألزمها المتّقین» کما روى الحافظ ابو نعیم فی کتاب حلیه الاولیاء عن ابى برزه الاسلمى قال: «قال رسول اللّه- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- :«» إنّ اللّه- عزّ و جلّ- عهد إلىّ فی علىّ عهدا. فقلت: یا ربّ بیّنه. فقال: اسمع. فقلت: سمعت. فقال: إنّ علیّا رایه الهدى، و إمام أولیائى، و نور من أطاعنى و هو الکلمه الّتى ألزمتها المتّقین. من أحبّه أحبّنى، و من أبغضه أبغضنى، فبشّره بذلک. فجاء علىّ فبشّرته.
فقال: یا رسول اللّه أنا عبد اللّه و فی قبضته، فإن یعذّبنى فبذنبى، و إن یتمّ الّذى بشّرتنى به فاللّه أولى بى. قال- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- قلت: اللّهمّ اجمل قلبه، و اجعل ربیعه الإیمان. فقال اللّه تعالى: قد فعلت به ذلک. ثمّ إنّه رفع إلىّ، أنّه سیخصّه من البلاء بشیء لم یخصّ به أحدا من أصحابى. فقلت: یا ربّ، أخى و صاحبى قال: إنّ هذا شیء قد سبق أنّه مبتلى و مبتلى به.» فاعلم- علّمک اللّه- أنّ قوله تعالى لحبیبه- علیه الصلاه و السلام- مشافها لشأن حبیب حبیبه علىّ- علیه الصلاه و السلام- و هو «الکلمه الّتى ألزمتها المتّقین» و قوله تعالى: وَ أَلْزَمَهُمْ کَلِمَهَ التَّقْوى یدلّ على أنّ حقیقه التقوى له- علیه السلام- و منه یصل الى کلّ من ألزمهم اللّه تعالى، و أثبتهم کلمه التقوى فی هذه الآیه، و هم خواصّ اصحاب رسول اللّه- صلّى اللّه علیه و آله و اصحابه و سلّم- منهم: سلمان الفارسى و ابو ذر الغفارى- رضى اللّه عنهما- . قال سهل: خیر الناس المسلمون، و خیر المسلمین المؤمنون، و خیر المؤمنین العلماء، و خیر العلماء الخائفون، و خیر الخائفین المخلصون، و خیر المخلصین المتّقون الذین وصلوا إخلاصهم و تقویهم بالموت و هم اصحاب المصطفى- علیه و علیهم صلوات اللّه و سلامه- لقول اللّه تعالى:«» وَ أَلْزَمَهُمْ کَلِمَهَ التَّقْوى.
روى عن الشعبى فی الکتاب المذکور، أنّه قال: «قال رسول اللّه- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- : مرحبا بسیّد المرسلین و إمام المتقین. فقیل لعلیّ: فأىّ شیء کان من شکرک قال: حمدت اللّه- عزّ و جلّ- على ما آتانى، و سألته الشّکر على ما أولانى، و أن یزیدنی ممّا أعطانى. فهو- علیه السلام و التحیّه و الإکرام- على ما قال اللّه تعالى: إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقاکُمْ یکون حقیقه الکرامه له- کرّم اللّه وجهه- کما انّ حقیقه التقوى له، و بهذا یستحقّ سیاده المسلمین و امامه المتّقین.» فی فصوص الحکم«» «یقول ابو یزید- رحمه اللّه- فى هذا المقام: لو أنّ العرش و ما حواه مأئه الف الف مرّه فی زاویه من زاویا قلب العارف ما احسّ بها، و هذا وسع ابى یزید فی عالم الاجسام.» یعنى او خبر از وسع قلب خود مىدهد نه وسع مرتبه قلب.
«بل اقول: لو أنّ ما لا یتناهى وجوده یقدّر انتهاء وجوده مع العین الموجده له فی زاویه من زوایا قلب العارف ما احسّ بذلک فی علمه.» از براى آنکه قلب عارف مجلى اسم الواسع است، و عدم احساس از براى اشتغال قلب است به حقّ تعالى، و عدم احساس نه از براى فناى قلب است. از براى آنکه تجلّى به وحدت و قهر موجب آن مىشود نه به واسع علیم، و ایضا این سعه قلب بعد از فناى در حقّ است و بقاى به او مرّه اخرى، فلا یطرأ علیه الفناء حینئذ.
«فإنّه قد ثبت أنّ القلب وسع الحقّ و مع ذلک ما اتّصف بالرىّ، فلو امتلأ ارتوى.» و چرا مرتوى نمىشود قلب عارف با آنکه حقّ تعالى در اوست، دیگر چه مىخواهد سیرابى از براى آنکه حقّ تعالى تجلّى نمىفرماید دفعه به جمیع اسمائه و صفاته به قلب کامل، بلکه در هر آنى از آنات به اسمى از اسما و صفتى از صفات.
و هر یک از این تجلّیات معدّ قلب است به تجلّى دیگر. پس قلب، طلب آن تجلّى مىکند از حقّ تعالى به استعدادى که از این تجلّى مسبوق به تجلّى آتى کسب کرده، فلا یرتوى ابدا.
گفتم ببینمت مگرم درد اشتیاق
ساکن شود، بدیدم و مشتاقتر شدم
شربت الحبّ کأسا بعد کأس
فما نفد الشّراب و لا رویت
«بالوهم یخلق کلّ انسان ما لا وجود له الّا فیها، و هذا هو الامر العامّ.» همچنان چه کسى تخیّل کند صورت محبوب غایب از او تخیّلى قوى، و ظاهر شود صورت محبوب در خیال او و مشاهده کند. «و العارف یخلق بهمّه ما یکون له وجود من خارج محلّ الهمّه و لکن لا تزال الهمّه تحفظه.» أى ذلک المخلوق «و لا یؤدّها» أى لا یثقل الهمّه «حفظه أى حفظ ما خلقته. فمتى طرأ على العارف غفله عن حفظ ما خلق عدم ذلک المخلوق،» از براى انعدام معلول به انعدام علّت. «الّا أن یکون العارف قد ضبط جمیع الحضرات و هو لا یغفل مطلقا، بل لا بدّ له من حضره یشهدها. فاذا خلق العارف بهمّته ما خلق و له هذه الاحاطه ظهر ذلک الخلق» أى المخلوق «بصورته، و صارت الصور یحفظ بعضها بعضا.
فاذا غفل العارف عن حضره مّا أو حضرات و هو شاهد حضره مّا من الحضرات، حافظ لما فیها من صور خلقه، انحفظت جمیع الصور بحفظه تلک الصوره الواحده فی الحضره التی ما غفل عنها،» از براى آنکه هر موجود خارجى لا بدّ است که او را صورتى باشد، اوّلا در حضرت علمیه و ثانیا در حضرت عقلیه قلمیه و همچنین در نفسیه لوحیه و سماویه و عنصریه. پس اگر همه عارف حافظ صورت است در حضرتى از حضرات علویه، محفوظ مىماند آن صورت در حضرات سفلیه، از براى آنکه روح صور سفلیه است، و اگر همه عارف حافظ صورت است در حضرات سفلیه، محفوظ ماند در حضرات علویه و اگر چه همّت او غافل باشد از آن، از براى آنکه وجود معلول، مستلزم وجود علّت است.
امّا اگر غافل شود از جمیع حضرات به اشتغال به غیر آن صورت، هر آینه منعدم مىشد فی الحال. امّا غفلت از جمیع حضرات، ممکن نیست احدى را کامل و غیر کامل. «لأنّ الغفله ما تعمّ قطّ لا فی العموم و لا فی الخصوص.» از براى آنکه لا بدّ است همّت را از اشتغال به امرى از امور که آن مظهر اسماى الهیه است، غایت آن است که عارف مىداند که جمیع آن امور مجالى و مظاهر حقّ تعالى است و دیگران این نمىدانند.
«و قد اوضحت هنا سرّا لم یزل اهل اللّه یغارون على مثل هذا أن یظهر» یعنى ایجاد عبد امرى از امور به همّت و حفظ او عند عدم الغفله «لما فیه» أى فی ذلک السرّ «من ردّ دعواهم أنّهم الحقّ، فإنّ الحقّ لا یفعل، و العبد له«» أن یغفل عن شیء دون شیء. فمن حیث الحفظ لما خلق له أن یقول: أنا الحقّ.» از براى آنکه خالق و حافظ حقّ تعالى است. «و لکن ما حفظه لها حفظ الحقّ، و قد بیّنا الفرق.» یعنى بیان فرق حفظ عبد که لابدّ است او را از غفله مّا به خلاف حقّ تعالى که حضور او دائمى است.
«و من حیث ما غفل عن صوره مّا و حضرتها.» «ما» مصدرى است، یعنى از حیثیت غفلت عبد از صورتى از صور ثابته در حضرتى از حضرات و غفلت از آن حضرت.
«فقد تمیّز العبد من الحقّ. و لا بدّ أن یتمیّز مع بقاء الحفظ لجمیع الصور بحفظه صوره واحده منها فی الحضره التی ما غفل عنها. فهذا حفظ بالتضمّن.» از براى آنکه حفظ صورت واحده متضمّن حفظ سایر صور شده.
«و حفظ الحقّ ما خلق» أى للّذى خلق «لیس کذلک بل حفظه لکلّ صوره على التعیین.» از براى آنکه حقّ تعالى غافل نمىشود از هیچ شیء از اشیاى ابدا.
«و هذه مسئله اخبرت» یعنى در کشف «أنّه ما سطرها أحد فی کتاب لا أنا و لا غیرى الّا فی هذه الکتاب، فهى یتیمه الوقت و فریدته. فإیّاک أن تغفل عنها فإنّ تلک الحضرات التی تبقى لک الحضور فیها مع الصور، مثلها» أى مثل تلک الحضره «مثل الکتاب الذى قال اللّه تعالى فیه: وَ ما مِنْ دَابَّهٍ فِی الْأَرْضِ»«» تعلیل وصیّت است و تشبیه آن حضرت به کتاب جامع الهى که وارد است در شأن او که وَ عِنْدَهُ مَفاتِحُ الْغَیْبِ لا یَعْلَمُها إِلَّا هُوَ وَ«» و آن لوح محفوظ است. زیرا که عارف چون اعطا کند حقّ حضرتى از حضرات، و متوجّه شود سرّ او به معرفت اسرار آن حضرت، لایح گردد از آن اسرار باقى حضرات، پس آن حضرت نسبت با او همچون کتابى است جامع جمیع اشیا.
«فهو الجامع للواقع و غیر الواقع.» یعنى جامع هر چه واقع شده از ازل و آنچه واقع خواهد شد الى الابد. از آنجا مىفرماید امام اهل عرفان- علیه سلام الرحمن- : «أنا الّذى أعلم عدد النّمل و وزنها و خفّتها، و مقدار الجبال و وزنها، و عدد قطرات الأمطار، أنا الّذى أعلم عدد خطرات القلوب و لمح العیون و ما تخفى الصّدور، أنا الّذى عندى علم الکتاب ما کان و ما یکون، أنا اللّوح المحفوظ، أنا ذلک الکتاب الّذى لا ریب فیه.»«» «و لا یعرف ما قلناه الّا من کان قرآنا فی نفسه» یعنى کسى که فی نفسه کتاب جامع حقایق باشد. چه هر کس که شناخت جمعیت خویش و قرائت کرد از کتاب حقیقت خود که نسخه عالم کبیر است جمیع کلمات اللّه که حقایق عالم است مفصّلا و دانست جمعیت هر یک از حضرات، پس او فی نفسه قرآن مبین است، کما قال- علیه السلام- «أنا کلام اللّه النّاطق» و أنشد:
و أنا الکتاب المبین الّذى
بأحرفه یظهر المضمر
«فإنّ المتّقى، اللّه یجعل له فرقانا» این تعلیل است مشتمل بر تعلیم، یعنى هر کس که متّقى باشد و اثبات نکند وجودى غیر وجود حقّ تعالى، پس بگرداند حقّ تعالى از براى او فرقانى، یعنى نورى از باطن او که فارق باشد میان حقّ و باطل، و بشناسد حقّ تعالى را و مراتب و احکام او در جمیع مواطن و مقامات، و هو اشاره الى قوله تعالى:«» إِنْ تَتَّقُوا اللَّهَ یَجْعَلْ لَکُمْ فُرْقاناً. «و هو مثل ما ذکرنا فی هذه المسأله فیما یتمیّز به العبد من الربّ، و هذا الفرقان ارفع فرقان.» یعنى این فرقان حاصل از تقواى باللّه و فی اللّه، هر آینه مثل فرقانى است که ذکر کردیم آن را در این مسئله از تمیّز خلق و حفظ عبد و خلق و حفظ حقّ تعالى. و این فرقان ارفع فرقانى است، از براى آنکه خالق حقّ تعالى است که ظاهر است به صورت عبد، و اظهار خالقیت در او کرده، پس موجب اشتباه شده بر خلق که خالق عبد است یا حقّ.
شعر: [مصراع اوّل]:
«فوقتا یکون العبد ربّا بلا شکّ»
از براى آنکه ظاهر مىشود به صفات الهیه و ربوبیت و اگر چه عرضى است نسبت با او. ففى هذا المقام قال امام الانام- علیه اکمل التحیّه و السلام- : «أنا أمیت و أنا احیى، أنا أخلق و أرزق، أنا ابدئ و أنا اعید.»
[مصراع دوم]:
«وقتا یکون العبد عبدا بلا إفک»
از براى آنکه ظاهر مىشود به صفت عجز و قصور و عبودیت که ذاتى عبد است، بخلاف صفات ربوبیت که عارضى است. از این جهت مى گوید- رضى اللّه عنه- که «وقتا یکون العبد در صورتین، از براى آنکه عارف کامل در هر ساعتى در شأنى است: گاه وقت او تقاضاى سیر در شئون کونیه مىکند، و گاه تقاضاى سیر در قضاى شئون الهیه دارد، و آن کس که جامع این دو مقام است ارفع و اعلاست، چه صاحب جمعیه ختمیه محمّدیه است. و در این مقام مىفرماید- علیه تحیّه اللّه و سلامه- که: «أنا عبد اللّه، أنا محمّد المصطفى و علىّ المرتضى»«» صلوات اللّه و سلامه علیهما و على آلهما و اصحابهما و احبّائهما و احبابهما.
«فإن کان عبدا کان بالحقّ واسعا»
گاهى که ظاهر مىشود عبد به صفت عبودیت، پس واسع مى شود به حقّ تعالى و قادر بر اشیا به حول و قوّه حقّ تعالى، و هیچ کس طلب صفات کمالیه که خاصّه حقّ تعالى است از او نمى کند.
«و إن کان ربّا کان فی عیشه ضنک»
یعنى و اگر عبد به صورت ربوبیت برآمد، یعنى خلیفه اللّه شد، پس حظّ هر کس به حسب استعداد رسانیدن مقام او شد، نیابه عن من اعطى کلّ شیء خلقه.
خلافت آن بود کز یار در یار
پدید آید صفات و فعل و آثار
پس تمام عوالم ملک و ملکوت مطالبه از او مى کنند ارزاق و حظوظ صورى و معنوى، و او عاجز مىشود از اتیان به جمیع آن.
«فمن کونه عبدا یرى عین نفسه
و یتّسع الآمال منه بلا شکّ»
یعنى نفس خود را عاجز مىبیند و متّسع شود آمال او به حقّ تعالى.
«و من کونه ربّا یرى الخلق کلّه
یطالبه من حضره الملک و الملک»
یعنى از حضرت عالم ملک- به ضمّ میم- و ملک- به فتح- یعنى ملکوت، مطالبه اهل ملک و ملکوت از او، بنا بر آن است که خلیفه است از جانب حقّ تعالى بر ایشان، و واجب است بر او ایصال حقوق رعایا، و اعطاى آنچه ایشان از او مطالبه مى کنند به حسب استعداد ایشان.
«و یعجز عمّا طالبوه بذاته
لذا تر بعض العارفین به بکى»
کلمه «تر» محذوف اللام است از براى ضرورت شعر.
«فکن عبد ربّ لا تکن ربّ عبده
فیذهب بالتعلیق فی النار و السبک»
یعنى ظاهر مشو الّا به مقام عبودیت، فإنّه اشرف المقامات و اسلمها من الآفات، و ظاهر مشو به مقام ربوبیت، فإنّ الربّ غیور. فنجعلک من اهل الویل و الثبور. قال تعالى:«» وَ اعْبُدْ رَبَّکَ حَتَّى یَأْتِیَکَ الْیَقِینُ.
قال الشیخ فی الفتوحات: «فاذا أتاک الیقین علمت من العابد و المعبود و من العامل و المعمول به، و عملت ما اثّر الظاهر فی المظاهر و ما اعظت المظاهر فی الظاهر.» یعنى عبادت کن پروردگار خود را تا بیاید به تو یقین. پس آن گاه که صاحب کمال یقین شدى به عبادت، بدانى که عابد کیست و معبود کیست، و عامل کیست و معمول به کیست، و بدانى که چه چیز تأثیر کرده حقّ ظاهر در اعیان مظاهر، و چه اعطا کرده مظاهر در ظاهر. و این اعظم فرقانات است شطّاح عاشقان گوید: شاهد عین کلّ- کرّم اللّه وجهه و علیه الصلاه و السلام- چون از پرده یقین گذشت، عیان عیان او را عیان شد. زیرا گفت: «لو کشف الغطاء ما ازددت یقینا». و آنچه منقول است از امام به حقّ ناطق، جعفر بن محمّد الصادق- علیهما الصلاه و السلام- که «لنا مع اللّه حالتان: حاله هو فیها نحن، و حاله نحن فیها هو، و مع ذلک هو هو و نحن نحن» تصریح است در اعظم فرقانات مترتّبه بر قرب فرایض حاصل از تقواى فی اللّه بقوله- علیه السلام- : «و مع ذلک هو هو و نحن نحن» کما لا یخفى على المتفطّن و الحمد للّه حقّ حمده.
تمّ باب التقوى بحمد اللّه العلىّ الأعلى، و الصلاه و السلام على محمّد خیر الورى و آله النقباء.
منهاج الولایه فی شرح نهج البلاغه، ج ۱ عبدالباقی صوفی تبریزی (تحقیق وتصیحیح حبیب الله عظیمی) صفحه ۶۹۵-۷۲۳
بازدیدها: ۱۱۳