خطبه ها خطبه شماره ۲ منهاج ‏الولایه فی ‏شرح‏ نهج‏ البلاغه به قلم ملا عبدالباقی صوفی تبریزی (تحقیق وتصحیح حبیب الله عظیمی)

خطبه ۲ صبحی صالح

وَ مِنْ خُطْبَهٍ لَهُ عَلَیْهِ السَّلامُ بَعْدَ انْصِرافِهِ مِن صِفِّینَ: 

اءَحْمَدُهُ اسْتِتْماما لِنِعْمَتِهِ، وَ اسْتِسْلاما لِعِزَّتِهِ، وَ اسْتِعْصاما مِنْ مَعْصِیَتِهِ، وَ اءَسْتَعِینُهُ فاقَهً الى کِفایَتِهِ انَّهُ لا یَضِلُّ مَنْ هَداهُ. وَ لا یَئِلُ مَنْ عاداهُ وَ لا یَفْتَقِرُ مَنْ کَفاهُ، فَانَّهُ اءَرْجَحُ ما وُزِنَ وَ اءَفْضَلُ ما خُزِنَ وَ اءَشْهَدُ اءَنْ لا الهَ الا اللّهُ وَحْدَهُ لا شَرِیکَ لَهُ، شَهادَهً مُمْتَحَنا اخْلاصُها، مُعْتَقَدا مُصاصُهِّا، نَتَمَسَّکُ بِها اءَبَدا ما اءبْقانا، وَ نَدَّخِرُها لاَهاوِیلِ ما یَلْقانا فِانَّها عَزِیمَهُ الایمانِ، وَ فاتِحَهُ الاحْسانِ وَ مَرْضاهُ الرّحمنِ، وَ مَدْحَرَهُ الشِّیْطانِ.

وَ اءَشْهَدُ اءَنَّ مُحَمَّدا عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ، اءَرْسَلَهُ بِالدِّینِ الْمَشْهُورِ، وَ الْعِلْمِ المَاءثُورِ وَ الْکِتابِ الْمَسْطُورِ، وَ النُّورِ السّاطِعِ، وَ الضِّیاءِ اللامِعِ، وَ الْاءَمْرِ الصّادِعِ. اِزاحَهً لِلشُّبُهاتِ، وَ احْتِجاجا بِالبَیِّناتِ، وَ تَحْذِیرا بِالْآیاتِ، وَ تَخْوِیفا بِالمُثلاتِ وَ النّاسُ فِى فِتَنٍ انْجَذَمَ فِیها حَبْلُ الدّینِ وَ تَزَعْزَعَتْ سَوارِى الْیَقینِ، وَ اخْتَلَفَ النَّجْرُ وَ تَشَتَّتَ الْاءَمْرُ، وَ ضاقَ الْمَخْرَجُ وَ عَمِىَ الْمَصْدَرُ فَالْهُدى خامِلٌ، وَ الْعَمى شامِلٌ. عُصِىَ الرَّحْمنُ، وَ نُصِرَ الشَّیْطانُ، وَ خُذِلَ الْإ یمانُ، فَانْهارَتْ دَعائِمُهُ، وَ تَنَکَّرَتْ مَعالِمُهُ، وَ دَرَسَتْ سُبُلُهُ، وَ عَفَتْ شُرُکُهُ.

اءَطاعُوا الشَّیْطانَ فسَلکَُوا مَسالِکَهُ، وَوَرَدُوا مَناهِلَهُ، بِهِمْ سارَتْ اءَعْلامُهُ، وَ قامَ لِواؤُهُ فِى فِتَنٍ داسَتْهُمْ بِاءَخْفافِها، وَ وَطِئَتْهُمْ بِاءَظْلافِها وَ قامَتْ عَلى سَنابِکِها، فَهُمْ فِیها تائِهُونَ حائِرونَ جاهِلُونَ مَفْتُونُونَ فِى خَیْرِ دارٍ وَ شَرِّ جِیرانٍ، نَوْمُهُمْ سُهُودٌ، وَ کُحْلُهُمْ دُمُوعٌ، بِاءَرْضٍ عالِمُها مُلْجَمٌ وَ جاهِلُها مُکْرَمٌ.

وَ مِنْها وَ یَعْنِى آلَ النَّبِىَ صَلَّى اللّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّم :

هُمْ مَوْضِعُ سِرِّهِ وَ لَجَاءُ اءَمّرِهِ وَ عَیْبَهُ عِلْمِهِ وَ مَوئِلُ حُکْمِهِ وَ کُهُوفُ کُتُبِهِ، وَ جِبالُ دِینِه ، بِهِمْ اءَقامَ انْحِناءَ ظَهْرِهِ وَ اءَذْهَبَ ارْتِعادَ فَرائِصِهِ.

مِنْها فى الْمُنافِقین :

زَرَعُوا الْفُجُورَ، وَ سَقَوْهُ الْغُرُورَ، وَ حَصَدُوا الثُّبُورَ، لا یُقاسُ بِآلِ مُحَمَّدٍ صَلَّى اللّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مَنْ هذِهِ الامَّهِ اءَحَدٌ وَ لا یُسوَّى بِهِمْ مَنْ جَرَتْ نِعْمَتُهُمْ عَلَیْهِ اءَبَدا، هُمْ اءَساسُ الدِّینِ، وَ عِمادُ الْیَقینِ، إ لَیْهِمْ یَفِى ءُ الْغالِى ، وَ بِهِمْ یِلْحَقُ التّالِى وَ لَهُمْ خَصائِصُ حَقِّ الْوِلایَهِ، وَ فِیهِمْ الْوَصِیَّهُ وَ الْوِراثَهُ، الآنَ اذْ رَجَعَ الْحَقُّ الى اءهلِهِ وَ نُقِلَ الى مُنتَقَلِهِ.

الباب الثانی فى نعت رسول اللّه و خصائص آله

خطبه ۲

و من خطبه له-  علیه الصّلوه و السّلام- :-  بعد انصرافه من صفّین-  «أحمده استتماما لنعمته، و استسلاما لعزّته، و استعصاما من معصیته.» سپاس و ستایش مى‏ کنم او را از براى طلب تمامى و مزید نعمت او، و انقیاد کردن عزّت او، و از براى طلب عصمت از ورطات معصیت او.

«و استعینه فاقه إلى کفایته،» و طلب اعانت مى ‏کنم از جهت احتیاج به کفایت کردن و منع از دواعى مهلکه.

«فإنّه لا یضلّ من هداه، و لا یئل من عاداه، و لا یفتقر من کفاه،» پس بدرستى که گمراه نمى‏ شود آن کس که هدایت کرده است خداى تعالى او را، و نجات نمى‏ یابد آن کس که دشمن دارد حقّ تعالى او را، و محتاج نشود آن کس که کفایت کند حقّ-  جلّ و علا-  حاجت او را.

قوله: «فإنّه» تعلیل لاستعانته على تحصیل الکفایه بکونها مانعه من دواعى طرفى التفریط و الإفراط، فیستقیم العبد بها على سواء الصراط، و ذلک هدى اللّه الذى لا ضلال معه، و بکونها مانعه من الافتقار إلى غیره تعالى، و من معاداته المستلزمه لعدم النجاه من عقابه.

«فإنّه أرجح ما وزن، و أفضل ما خزن.» پس بدرستى که حمد او افزونتر است از هر موزون، و فاضل‏تر است از هر مخزون.

قوله: «فإنّه»، قیل: الضمیر راجع إلى ما دلّ علیه قوله: «أحمده»، على طریقه قولهم: «من کذب کان شرّا له»، و یحتمل أن یعود إلى اللّه.

و لفظ الخزن و الوزن مستعاران لعرفانه، و المعقول منه الراجح فى میزان العقل‏ على کلّ معلوم، و المخزون فى أسرار النفوس القدسیه.

«و أشهد أن لا إله إلّا اللّه وحده لا شریک له،» و گواهى مى‏دهم که نیست خدایى سزاى پرستش الّا خداى تنها، بى‏شریکى مر او را.

«شهاده ممتحنا إخلاصها، معتقدا مصاصها» گواهى آزموده شده اخلاص او، اعتقاد کرده شده خالص او از شبهه و شرک.

«نتمسّک بها أبدا ما أبقانا، و ندّخرها لأهاویل ما یلقانا،» دست مى ‏زنیم به آن شهادت دائما ما دام که باقى باشیم، و ذخیره مى ‏سازیم آن را از بر خوفها و ترسهاى آنچه ملاقى ما شود در حیات و در ممات.

«فإنّها عزیمه الإیمان، و فاتحه الإحسان،» پس بدرستى که آن قوّت ایمان است، و گشاینده باب احسان، أى هى مبدأ کلّ عمل صالح.

«و مرضاه الرّحمن، و مدحره الشّیطان.» و محلّ خشنودى خداى بخشاینده، و محلّ طرد و رانده شدن شیطان است.

«و أشهد أنّ محمّدا و رسوله، أرسله بالدّین المشهور،»-  یعنى الملّه الواضحه-  و گواهى مى ‏دهم که محمّد بنده او و فرستاده اوست، ارسال فرمود او را-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-  به دین واضح روشن.

شهره الشی‏ء وضوحه و بروزه من الخفاء، یقال: «شهرت السیف» إذا أبرزته من غمده الذى أخفاه، و کذا الدین أبرز بعون اللّه عن ممکن الخفاء. قال اللّه تعالى:«» لِیُظْهِرَهُ عَلَى الدِّینِ کُلِّهِ و کان خافیا. قال-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- : «بدأ الإسلام غریبا».

«و العلم المأثور،» و علم بر اثر او رفته اهل هدایت.

و هو العلم البیّن أثره الذى یبقى برکنه فیروى و یکتب. یقال: «أثرت عنه‏ الشی‏ء» أى رویته و کتبت. و کلّ ما کان له أثر حمید یروى و یثبت فهو مأثور. و یجوز أن یراد بالعلم المأثور المسنون الذى تتّضح فیه سنن المرسلین و خطواتهم، و الآثار الخطوات، قال اللّه تعالى:«» وَ نَکْتُبُ ما قَدَّمُوا وَ آثارَهُمْ، و قال:«» فَارْتَدَّا عَلى‏ آثارِهِما أى خطأهما.

«و الکتاب المسطور،» و کتاب محفوظ السطر.

حفظ النسق و الترتیب فى الکتابه، فمعناه: المحفوظ مراتب معانیه و نسق ألفاظه.

«و النّور السّاطع، و الضّیاء اللّامع،» و نور طالع شده، و ضیاء درخشنده.

الضیاء أخصّ من النور، کلّ ضیاء نور و لیس کلّ نور ضیاء، و أکثر ما یستعمل الضیاء فى شی‏ء ظاهر الوضائه بارز النور، و النور یستعمل فى شی‏ء له نور کامن وضوء خفىّ، و قد یستعمل أیضا فى أشیاء منیره الظاهر و الباطن.

قال اللّه-  عزّ و جلّ- :«» جَعَلَ الشَّمْسَ ضِیاءً وَ الْقَمَرَ نُوراً لظهور نور الشمس و تکوّن«» النور فى القمر، و أنّ جرم القمر فى قولهم مظلم و النور فیه مستعار من الشمس، و وصف النور بکونه ساطعا و الضیاء بکونه لامعا، لأنّه أراد بالنور الدین، و الضیاء العلم. و الدین ساطع لطول مدّه بقائه، و العلم لامع لرفعته لیتوصّل به إلى معرفته الشی‏ء بحقیقته. فذاک من السطع و هو طول العنق، و السطاع و هو العمود الممتدّ، و من سطح الغبار إذا طال و امتدّ.

«و الأمر الصّادع،» و امر شکافنده و حکم فاصل بین الحقّ و الباطل.

و ذلک أنّه-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-  صدع بأمر اللّه بیضه الشرک، و شقّ عصا المشرکین، و قطع ما اتّصل من کفرهم، و دام من عقائدهم الباطل یقال: «صدع‏ بالحقّ» إذا جهر به و أوضحه، تشبیها بالصدیع الذى یعبّر به عن الصبح، قال اللّه تعالى: فَاصْدَعْ بِما تُؤْمَرُ أى أجهر به.

ثمّ أشار إلى وجوه مقاصد البعثه بقوله-  علیه السلام- : «إزاحه للشّبهات، و احتجاجا بالبیّنات، و تحذیرا بالآیات، و تخویفا بالمثلات،» از براى رفع کردن شبهه‏ هاى در دین، و حجّت آوردن به معجزات واضحه، و حذر نمودن به آیات منذره، و ترسانیدن به عقوبتهاى امم سالفه.

«و النّاس فى فتن انجذم فیها حبل الدّین، و تزعزعت سوارى الیقین،» و مردم در فتنه‏ ها بودند که منقطع شده بود در آن دست زدن به حبل دین، و مضطرب شده بود ستونهاى یقین.

لعدم استقامته بهم و تخاذلهم عنه، أو لأهل الدین الذین بهم یقوم، و تزعزعها لموتهم أو لخمولهم خوفا من الظالمین.

«فاختلف النّجر، و تشتّت الأمر،» پس مختلف شد اصل فطرت مردم، و متفرّق شد امر دین.

إشاره إلى تفرّق الأهواء و تبدّد الآراء فى دین اللّه المتّحد الذى لا اختلاف فیه.

و النجر الأصل، و أراد به ما کان یجمع الناس من الدین الذى تفرّقوا عنه، أى أصل الفطره التی فطر الناس علیها، و هى خلق اللّه الخلق ممکّنین من الإیمان، فصاروا بسوء اختیارهم کافرین. و هو معنى قوله-  صلّى اللّه علیه و آله- «»: «کلّ مولود یولد على الفطره فأبواه یهوّدانه».

«فالهدى خامل، و العمى شامل.» پس هدایت، اسم او از میانه گم شد، و کورى ضلالت شایع و شامل مردم شد.

خمول الهدى سقوط أنوار الدین بینهم و عدم استضاءتهم بها. فهم مشمولون‏ بالعمى عنه، و غطت أعینهم ظلمات الشبهات علیه.

«و ضاق المخرج،» و تنگ شد راه بیرون شدن از ظلمات شبهات.

«و عمى المصدر،» و کور شد جاى بازگشتن به دین.

أى عموا عن المصدر، و أسنده إلى المفعول مجازا.

«عصى الرّحمن، و نصر الشّیطان، و خذل الإیمان،» نافرمانى کردند خداى بخشاینده را، و یارى دادند دیو فریبنده را، و فرو گذاشتند جانب ایمان را.

نصره الشیطان اتّباع رأیه، و بذلک یکون عصیان اللّه و خذلان الإیمان به.

«فانهارت دعائمه، و تنکّرت معالمه،» پس بیفتاد ستونهاى ایمان، و ناپیدا شد علامتها و نشانه‏ هاى آن، تنکّرها انمحاؤها من القلوب.

«و درست سبله، و عفت شرکه.» و مندرس شد راههاى آن، و ناپیدا شد جادّه‏هاى او.

الشرک جمع شرکه بفتح الشین و الراء-  و هى معظم الطریق، و أراد بها أدلّه الدین، و أراد بعفائها عدم الاثر بها لعدم سالکها.

«أطاعوا الشّیطان فسلکوا مسالکه، و وردوا مناهله،» فرمان بردند شیطان را، پس سلوک کردند در راههاى او، و فرو آمدند در آبشخورهاى او از ملاهى.

«بهم سارت أعلامه، و قام لواؤه،» به ایشان سیر کرده است علمهاى شیطان، و به ایشان قائم شده لواى او.

«فى فتن داستهم بأخفافها، و وطئتهم بأظلافها،» در فتنه‏اى چند که کوفت ایشان را به پایهاى خویش، و در زیر پاى آورد ایشان را به سمهاى شکافته خویش.

«و قامت على سنابکها،» و ایستاد بر کناره‏هاى سم خود.

هذه من غرائب الکلمات و عجائبها، فانظر إلى حسن التدرّج فى مراتب قوّه الفتن، فبدؤها ضعیف. فاستعار لفظ الأخفاف للینها، ثمّ ازدادت شدّه فشبهت بالأظلاف، لأنّ الظلف أصلب من الخفّ، ثمّ إذا اشتدّت و بلغت نهایه القوّه و الصلابه استعار لها لفظه السّنابک، لأنّها أصلب آله لمشى الحیوان. ثمّ بیّن حیاه الناس فى مراتب قوّه الفتن بقوله«»-  علیه السلام- : «فهم فیها تائهون حائرون جاهلون مفتونون،» پس ایشان در آن فتن مبتلایان متحیّران جاهلان به فتنه افتادگان‏اند.

«فى خیر دار-  أى مکّه-  و شرّ جیران.»-  أى صنادید قریش-  در بهترین خانه و بدترین همسایه‏ها.«» قیل: أراد بخیر دار الشام، لأنّها الأرض المقدّسه، و «شرّ جیران» یعنى القاسطین.

«نومهم سهود، و کحلهم دموع، بأرض عالمها ملجم، و جاهلها مکرم.» خواب ایشان بیدارى است و کحل  ایشان گریه‏هاست، در زمینى که عالم خوار و بى‏مقدار است و جاهل گرامى و بزرگوار.

و منها، و یعنى به آل النّبىّ-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- : و از این خطبه است، و مى‏ خواهد به آن آل نبىّ-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم: «هم موضع سرّه، و لجأ أمره،» ایشانند محلّ سرّ ولایت او، و ایشانند ملجأ امر نبوّت او به امداد کردن و نصرت او.

«و عیبه علمه،» و ایشانند وعاى علم او، به اعتبار حفظ ایشان اسرار و علوم او. العیبه ما یعبّى الرجل متاعه فیه حین یستره عن الغیر و یخفیه.

«و موئل حکمه،» و ایشانند مرجع حکمت او، یعنى إذا حکمته ضلّت عنها الخلق فمنهم تطلب.

«و کهوف کتبه و جبال دینه،» و ایشانند غارهاى کتب او، و کوههاى راسخ دین او.

استعار لفظ الکهوف و الجبال باعتبار عصمه الدین بهم من الإضمحلال.

«بهم أقام انحناء ظهره،» به ایشان اقامه کرد خداى تعالى انحنا و دو تا شدن پشت او، کنایه است از اعانت و نصرت کردن ایشان در اوّل امر و ضعف اسلام.

«و أذهب ارتعاد فرائصه.» و به ایشان زایل گردانید لرزیدن گوشتهاى زیر شانه او. کنایه است از خوف آن حضرت-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-  در وقایع مخوفه.

«لا یقاس بآل محمّد-  صلّى اللّه علیه«»-  من هذه الامّه أحد،» قیاس نکنند به آل محمّد-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-  از این امّت هیچ یکى را.

روى فى شهاب الأخبار أنّه قال-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- :«» «احفظونى فى أصحابى فإنّهم خیار امّتى، احفظونى فى عترتى فإنّهم خیار أصحابى.» اعلم-  ضاعف اللّه لبّى و لبّک و زاد فى حبیبه صلّى اللّه علیه و آله و سلّم حبّى و حبّک-  که محبّت هر محبوبى اقتضا کند محبّت با هر کسى که نسبتى به قرب یا قرابت با وى دارد، کما لا یخفى على أهل المحبّه و الوداد. پس محبّت رسول اللّه-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-  اقتضا کند محبّت اهل بیت و اصحاب او. و چگونه باشد دلى که در او ایمان و محبّت آن حضرت باشد، و در محبّت اهل بیت او ممتلى و غالى نبود که ثمره شجره طیّبه نبویه محمّدیه و انوار و ازهار گلشن ولایت احمدیه‏اند، و منشور این دودمان شرف به طغراى قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلَّا ذلِکَ الَّذِی یُبَشِّرُ«» موشّح گشته، و کسوت طهارت این خاندان-  عزّ و علا-  به طراز لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ مطرّز و مطرّا شده«». لا ینتظم عقد جواهر الإیمان إلّا بمودّتهم، و لا یتبرّم عقد معاقد الإیمان إلّا بإجلالهم و محبّتهم، و هم الأسوه بعد رسول اللّه-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-  حیث قال: «إنّى ترکت فیکم الثّقلین«»: کتاب اللّه و عترتى» و فیه إشاره إلى أنّ کتاب اللّه لا یعلمه إلّا العتره.

روایت کرده صاحب کشّاف که «روزى در مجمع مشرکان مى‏ گفتند که آیا مى ‏بینید که محمّد بر این پیغام‏ گزارى مزد مى‏ طلبد پس نازل شد آیه ذلِکَ الَّذِی یُبَشِّرُ اللَّهُ عِبادَهُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا . اصحاب گفتند: یا رسول اللّه کیانند اقرباى تو که بر ما دوستى ایشان واجب است در جواب فرمود که: «علىّ و فاطمه و ابناهما.» و همچنین روایت کرده از [امیر المؤمنین على بن ابی طالب‏] علىّ مرتضى که گفت: شکایت کردم به رسول اللّه-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-  از حسد مردم بر من. پس فرمود: «أما ترضى أن تکون رابع أربعه أوّل من یدخل الجنّه: أنا و أنت و الحسن و الحسین، و أزواجنا عن أیماننا و شمائلنا، و ذرّیاتنا خلف أزواجنا.» آیا راضى نیستى که یکى از چهار کس باشى اوّل کسى که به بهشت رود: من باشم و تو و حسن و حسین، و همسران ما از راست و چپ ما باشند، و فرزندان ما پس پشت ازواج ما باشند.

و همچنین روایت کرده است از حضرت رسالت-  علیه و آله الصلاه و التحیّه-  که «حرمت الجنّه على من ظلم أهل بیتى، و آذانى فى عترتى، و من اصطنع‏ ضیعه إلى أحد من ولد عبد المطّلب، و لم یجازه علیها، فأنا اجازیه غدا إذا لقینى یوم القیامه.» حرام است بهشت بر کسى که ظلم کند بر اهل بیت من، و ایذا به من رساند به جهت آنکه اذیّت به عترت من رسانیده باشد، و هر کس که نیکویى کند با یکى از فرزندان عبد المطّلب، و آن فرزند عوض آن نیکوکننده ندهد، پس من جزاى آن نیکى به او دهم فرداى قیامت چون آن کس به من رسد.»

سعدى:

سعدى اگر عاشقى کنى و جوانى
حبّ محمّد بس است و آل محمّد

اللّهمّ صلّ على محمّد و آل محمّد روایت است از هلال بن حمامه که گفت: روزى بر ما طالع شد رسول اللّه-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-  متبسّم و خندان، و روى او مشرق و تابنده بود همچون دایره قمر. پس برخاست یکى از اصحاب و گفت: یا رسول اللّه این چه نور است فرمود-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- : «بشاره أتتنى من ربّى فى أخى و ابن عمّى و ابنتى.» یعنى بشارتى است که آمده است مرا از پروردگار من در شأن برادر و پسر عمّ من و در شأن دختر من. «فإنّ اللّه زوّج علیّا من فاطمه، و أمر رضوان خازن الجنان، فهزّ شجره طوبى، فحملت رقاقا-  یعنى صکاکا-  بعدد محبّى أهل البیت، و أنشأ تحتها ملائکه من نور، و دفع إلى کلّ ملک صکّا. فإذا استوت القیامه بأهلها، نادت الملائکه فى الخلائق، فلا یبقى محبّ لأهل البیت إلّا دفعت إلیه صکّا فیه فکاکه من النّار، فصار أخى و ابن عمّى و ابنتى فکاک رقاب و رجال و نساء من امّتى من النّار.» یعنى بدرستى که خداى تعالى به زنى داد على را فاطمه، و امر کرد رضوان را که خازن بهشت است، پس جنبانید درخت طوبى را، پس بار گرفت به نامه‏ ها و صحیفه ‏ها به عدد دوستداران اهل بیت، و آفریده است در تحت شجره طوبى ملایکه از نور، و هر ملکى را صحیفه ‏اى داده است از آن صحایف. پس هرگاه که قیامت قائم شود، ندا کنند آن ملایک در میان خلایق، پس نماند هیچ محبّ اهل بیت الّا که بدهند به او یکى از آن نامه ‏ها که در آن خلاصى از آتش است. پس باشند برادر و ابن عمّ من و دختر من خلاصى و آزادى رقاب مردان و زنان امّت من از آتش.

روى عن رسول اللّه-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-  أنّه قال: «حبّ آل محمّد یوما واحدا خیر من عباده سنه، و من مات علیه دخل الجنّه.» و فى کتاب الشفاء للقاضى عیاض روى عن علىّ بن أبى طالب-  علیه الصلاه و السلام- : إنّ النبىّ-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-  أخذ بید الحسن و الحسین فقال: «من أحبّنى و أحبّ هذین و أباهما و امّهما کان معى فى درجتى یوم القیامه.»

شعر:

آن را که بر سر افسر اقبال سرمد است
سر در ره محمّد و آل محمّد است‏

هم القوم من أصفاهم الودّ مخلصا
تمسّک فى أخراه بالسبب الأقوى‏

هم القوم فاقوا العالمین مناقبا
محاسنها تجلى و آیاتها تروى‏

موالاتهم فرض و حبّهم هدى
و طاعتهم ودّ و ودّهم تقوى‏

و روایت است از ابن عبّاس-  رضى اللّه عنه-  در معنى قوله تعالى: مَرَجَ الْبَحْرَیْنِ یَلْتَقِیانِ یعنى: علىّ و فاطمه، بَیْنَهُما بَرْزَخٌ لا یَبْغِیانِ یعنى: النبىّ-  علیه الصلاه و السلام-  یَخْرُجُ مِنْهُمَا اللُّؤْلُؤُ وَ الْمَرْجانُ یعنى: حسن و حسین.

عن أبى هارون العبدى قال: أتیت أبا سعید فقلت له: هل شهدت بدرا قال: نعم، فقال: ألا تحدّثنى بشى‏ء ممّا سمعته من رسول اللّه-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-  فى علىّ و فضله فقال: بلى، أخبرک أنّ رسول اللّه-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-  مرض مرضه نقه منها. فدخلت علیه فاطمه تعوده، و أنا جالس عن یمین‏ رسول اللّه-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- . فلمّا رأت ما برسول اللّه-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-  من الضعف خنقتها العبره حتّى بدت دموعها على خدّها. فقال لها رسول اللّه-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- : «ما یبکیک یا فاطمه» قالت: «أخشى الضّیعه، یا رسول اللّه» فقال: «یا فاطمه أما علمت أنّ اللّه اطّلع على الأرض اطّلاعه، فاختار منهم أباک فبعثه نبیّا. ثمّ اطّلع ثانیه، فاختار منهم بعلک، فأوحى إلىّ فانکحتکه، و أخذته وصیّا. أما علمت أنّک بکرامه اللّه إیّاک زوّجک، أغزرهم علما و أکثرهم حلما و أقدمهم سلما، فاستبشرت» فأراد رسول اللّه-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-  أن یزیدها مزید الخیر کلّه الذى قسمه اللّه لمحمّد و آل محمّد، فقال لها: «یا فاطمه و لعلىّ ثمانیه أضراس-  یعنى مناقب-  إیمان باللّه و رسوله و حکمته و زوجته و سبطاه الحسن و الحسین و أمره بالمعروف و نهیه عن المنکر. یا فاطمه إنّا أهل بیت اعطینا ستّ خصال لم یعطها أحد من الأوّلین و لم یدرکها أحد من الآخرین غیرنا: نبیّنا خیر الأنبیاء و هو أبوک، و وصیّنا خیر الأوصیاء و هو بعلک، و شهیدنا خیر الشّهداء و هو حمزه عمّ أبیک، و منّا سبطا هذه الأمّه و هما ابناک، و منّا مهدىّ الامّه الّذى یصلّى عیسى خلفه.

ثمّ ضرب على منکب الحسین فقال: من هذا مهدىّ الامّه.» هکذا أخرجه الدارقطنى.«» و عن أبى الحمراء قال: خدمت النبىّ-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-  نحوا من تسعه أشهر أو عشره، عند کلّ فجر لا یخرج من بیته حتّى یأخذ بعضادتى باب علىّ-  علیه السلام-  فیقول: «السّلام علیکم و رحمه اللّه و برکاته» فیقول فاطمه و علىّ و الحسن و الحسین-  علیهم السلام- : «و علیک السّلام یا نبىّ اللّه و رحمه اللّه و برکاته». ثمّ یقول-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- : «الصّلاه رحمکم اللّه، إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً«». ثمّ ینصرف إلى مصلّاه.

از أبى حمراء مروى است که گفت: خدمت کردم نبىّ را-  علیه الصلاه و السلام-  قریب نه ماه یا ده ما. نزد هر صبح بیرون نمى ‏آمد از خانه خود تا اخذ مى ‏کرد هر دو بازوى در خانه على-  علیه السلام-  پس مى ‏فرمود: «السلام علیکم و رحمه اللّه و برکاته». پس جواب مى‏ دادند فاطمه و حسن و حسین-  علیهم السلام-  که «و علیک السلام یا نبىّ اللّه و رحمه اللّه و برکاته». باز مى ‏فرمود رسول اللّه-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-  که ملازم نماز باشید، رحم کند بر شما خدا. بدرستى که مى‏ خواهد خدا که ببرد از شما رجس اى اهل بیت محمّد و پاک کند شما را پاکى بر کمال.

قال فى الباب التاسع و العشرین فى الفتوحات المکّیه: «لمّا کان رسول اللّه-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-  عبدا محضا قد طهّره اللّه و أهل بیته تطهیرا، و أذهب عنهم الرجس-  و هو کلّ ما یشینهم-  فإنّ الرجس هو القذر عند العرب، هکذا حکى الفرّاء. قال تعالى إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً فلا یضاف إلیهم إلّا مطهّر و لا بدّ. فإنّ المضاف إلیهم الذى لا یشینهم . فما یضیفون لأنفسهم إلّا من له حکم الطهاره و التقدیس.

فهذه شهاده من النبىّ-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-  لسلمان الفارسى-  رضى اللّه عنه-  بالطهاره و الحفظ الإلهى و العصمه، حیث قال فیه رسول اللّه-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- :«سلمان منّا أهل البیت». و شهد اللّه لهم بالتطهیر و ذهاب الرجس عنهم. و إذا کان لا ینضاف إلیهم إلّا مطهّر مقدّس-  و حصلت له العنایه الإلهیه بمجرّد الإضافه-  فما ظنّک بأهل البیت فى نفوسهم فهم المطهّرون. بل هم عین الطهاره فهذه الآیه تدلّ على أنّ اللّه قد شرّک أهل البیت مع رسول اللّه-  صلّى اللّه‏ علیه و آله و سلّم-  فى قوله تعالى: لِیَغْفِرَ لَکَ اللَّهُ ما تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِکَ وَ ما تَأَخَّرَ و أىّ وسخ و قذر أقذر من الذنوب و أوسخ فطهّر اللّه سبحانه نبیّه-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-  بالمغفره. فما هو ذنب بالنسبه إلینا، لو وقع منه-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-  لکان ذنبا فى الصوره، لا فى المعنى. لأنّ الذمّ لا یلحق به، على ذلک من اللّه و لا منّا شرعا. فلو کان حکمه على حکم الذنب، یصحبه«» ما یصحب الذنب من المذمّه، و لم یصدق قوله: لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً.

فدخل الشرف ، أولاد فاطمه کلّهم-  و من هو من أهل البیت، مثل سلمان الفارسى-  إلى یوم القیامه فى حکم هذه الآیه من الغفران. فهم المطهّرون اختصاصا من اللّه و عنایه لهم، لشرف محمّد-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-  و عنایه اللّه به.

و لا یظهر حکم هذا الشرف لأهل البیت، إلّا فى الدار الآخره، فإنّهم یحشرون مغفورا لهم، و أمّا فى الدنیا، فمن أتى منهم حدّا اقیم علیه، کالتائب إذا بلغ الحاکم أمره-  و قد زنى أو سرق أو شرب-  اقیم علیه الحدّ، مع تحقّق المغفره، و لا یجوز ذمّه.

و ینبغی لکلّ مسلم مؤمن باللّه و بما أنزله، أن یصدّق اللّه تعالى فى قوله:«» لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً فیعتقد-  فى جمیع ما یصدر من أهل البیت-  أنّ اللّه قد عفى عنهم فیه فلا ینبغی لمسلم أن یلحق المذمّه بمن قد شهد اللّه بتطهیره و ذهاب الرجس عنه، لا بعمل عملوه ، و لا بخیر قدّموه، بل سابق عنایه من اللّه بهم، ذلِکَ فَضْلُ اللَّهِ یُؤْتِیهِ مَنْ یَشاءُ وَ اللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ .

و إذا صحّ الخبر الوارد فى سلمان الفارسىّ، فله هذه الدرجه. فإنّه لو کان سلمان‏ على أمر یشنؤه ظاهر الشرع، و تلحق المذمّه بعامله، لکان مضافا إلى أهل البیت من لم یذهب عنه الرجس. فیکون لأهل البیت من ذلک بقدر ما أضیف إلیهم، و هم المطهّرون بالنصّ، فسلمان منهم بلا شکّ.

و بعد أن تبیّن لک منزله أهل البیت عند اللّه، و أنّه لا ینبغی لمسلم أن یذمّهم بما یقع أصلا-  فإنّ اللّه طهّرهم-  فلیعلم الذامّ لهم أنّ ذلک راجع إلیه، و لو ظلموه فذلک الظلم هو فى زعمه، ظلم لا فى نفس الأمر، و إن حکم علیه ظاهر الشرع بأدائه، بل حکم ظلمهم إیّانا فى نفس الأمر، جرى المقادیر علینا فى ماله و نفسه: بغرق أو بحرق أو غیر ذلک من الأمور المهلکه. فیحترق، أو یموت له أحد أحبّائه أو یصاب فى نفسه. و هذا کلّه ممّا لا یوافق غرضه، و لا یجوز له أن یذمّ قدر اللّه و لا قضائه، بل ینبغی أن یقابل ذلک کلّه بالسلم«» و الرضا، و إن نزل عن هذه المرتبه، فبالصبر، و إن ارتفع عن تلک المرتبه، فبالشکر، و لیس وراء ما ذکرناه خیر. فإنّه ما رواه إلّا الضجر و السخط و عدم الرضاء و سوء الأدب مع اللّه. فکذا ینبغی أن یقابل المسلم جمیع ما یطرأ علیه، من أهل البیت فى ماله و عرضه و نفسه و أهله و ذویه.

فیقابل ذلک کلّه بالرضا و التسلیم و الصبر. و لا یلحق المذمّه بهم أصلا، و إن توجّهت علیهم الأحکام المقروّه شرعا، فذلک لا یقدح فى هذا، بل تجریه مجرى المقادیر، و إنّما منعنا تعلیق الذمّ بهم، إذا میّزهم اللّه عنها«» بما لیس لنا معهم فیه قدم.

و أمّا أداء الحقوق المشروعه، فهذا رسول اللّه-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-  کان یقترض من الیهود، و إذا طالبوه بحقوقهم، أدّاها على أحسن ما یمکن، و إن تطاول الیهودىّ علیه بالقول، یقول رسول اللّه-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-  فى قصّه: «لو أنّ فاطمه بنت محمّد سرقت، قطعت یدها». فوضع الأحکام للّه، یضعها کیف‏ یشاء و على أىّ حال یشاء.

فهذه حقوق اللّه، و مع هذا لم یذقهم اللّه، و إنّما کلامنا فى حقوقنا، و ما لنا أن نطالبهم به. فنحن مخیّرون: إن شئنا أخذنا، و إن شئنا ترکنا، و الترک أفضل عموما، فکیف بأهل البیت و لیس لنا ذمّ أحد، فکیف بأهل البیت فإنّه إذا نزلنا عن طلب حقوقنا و عفونا عنهم فى ذلک-  أى فیما أصابوه منّا-  کانت لنا بذلک عند اللّه الید العظمى و المکانه الزلفى.

فإنّ النبىّ-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-  ما طلب منّا عن أمر اللّه، إلّا المودّه فى القربى، و فیه سرّ صله الرحم، و من لم یقبل سؤال نبیّه فیما سأله فیه ممّا هو قادر علیه بأىّ وجه یلقاه غدا، أو یرجوا شفاعته، و هو ما أسعف نبیّه-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-  فیما طلب منه من المودّه فى قرابته بأهل بیته، فهم أخصّ القرابه. ثمّ إنّه جاء بلفظ المودّه و هى الثبوت على المحبّه. فإنّه من ثبت ودّه فى أمر، استصحبه فى کلّ حال، و إذا استصحبه«» المودّه فى کلّ حال، لم یؤاخذ أهل البیت بما یطرأ منهم فى حقّه ممّا له أن یطالبهم به. فترکه«» ترک محبّته، و إیثارا لنفسه لا علیها.

قال المحبّ الصادق: «و کلّ ما یفعل المحبوب محبوب» و جاء باسم الحبّ فکیف حال المودّه و من البشرى ورود اسم الودود للّه تعالى، و لا معنى لثبوتها إلّا حصول أثرها بالقوّه فى الدار الآخره و فى النار: لکلّ طائفه ما یقتضیه حکمه اللّه فیهم.

و قال الآخر فى المعنى: احبّ بحبّها السّودان حتّى احبّ لحبّها، سود الکلاب.

و لنا فى هذا المعنى:

احبّ، لحبّک، الحبشان طرّا
و أهوى«» لاسمک البدر المنیرا

قیل: کانت الکلاب السود تناوشه، و هو یتحبّب إلیها. فهذا فعل المحبّ فى حبّ من لا یسعده محبّته عند اللّه، و لا ثورته القربه من اللّه. فهل هذه إلّا من صدق الحبّ و ثبوت الودّ فى النفس فلو صحّت محبّتک للّه و لرسوله، أحببت أهل بیت رسول اللّه-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- . و رأیت کلّ ما یصدر منهم فى حقّک ممّا لا یوافق طبعک و لا غرضک، أنّه جمال تتنعّم«» بوقوعه منهم: فتعلم، عند ذلک أنّ لک عنایه عند اللّه الذى أحببتهم من أجله، حیث ذکرک من یحبّه و خطرت على باله: و هم أهل بیت رسول اللّه-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-  فتشکر اللّه على هذه النعمه.

فإنّهم ذکروک بألسنه طاهره طهّر اللّه بتطهیره طهاره لا یبلغها علمک. و إذا رأیناک على ضدّ هذه الحاله مع أهل البیت الذى أنت محتاج إلیهم، و لرسول اللّه-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-  حیث هداک اللّه به، فکیف آثق أنا بودّک الذى تزعم به أنّک شدید الحبّ فىّ، و الرعایه لحقوقى أو لجانبى و أنت فى حقّ أهل بیتک«» بهذه المثابه من الوقوع فیهم و اللّه ما ذلک إلّا من نقص إیمانک، و من مکر اللّه بک، و استدراجه إیّاک، من حیث لا تعلم، و صوره المکر أن تقول و تعتقد أنّک فى ذلک تذبّ عن دین اللّه و شرعه و تقول فى طلب حقّک أنّک ما طلبت إلّا ما أباح اللّه لک طلبه، و یتدرّج الذمّ فى ذلک الطلب المشروع و البغض و المقت، و إیثارک نفسک على أهل البیت، و أنت لا تشعر بذلک، و الدواء الشافى من هذا الداء العضال أن لا ترى لنفسک معهم حقّا، و تنزل عن حقّک لئلّا تتدرّج«» فى طلبه، ما ذکرته لک، و ما أنت من أحکام«» المسلمین حتّى یتعیّن علیک إقامه حدّ، أو إنصاف مظلوم أو ردّ حقّ إلى أهله. فإن کنت حاکما و لا بدّ، فاسع فى استنزال صاحب الحقّ عن حقّه، إذ کان المحکوم علیه من أهل البیت. فإن أبى، حینئذ یتعیّن علیک إمضاء حکم الشرع فیه. فلو کشف اللّه لک بأولى«» عن منازلهم عند اللّه فى الآخره، لو وددت«» أن یکون مولى من موالیهم و اللّه یلهمنا رشد أنفسنا فانظر ما أشرف منزله سلمان، رضى اللّه عن جمیعهم.

و لمّا تبیّنت«» لک أقطاب هذا المقام و أنّهم عبید اللّه المصطفون الأخیار، فاعلم أنّ أسرارهم التی اطّلعنا اللّه علیها، تجهلها العامّه، بل أکثر الخاصّه التی لیس لها هذا المقام، و الخضر-  علیه السلام-  منهم رضى اللّه عنهم، و هو من أکبرهم، و قد شهد اللّه له أنّه آتاه رحمه من عنده و علّمه من لدنه علما، أتبعه اللّه فیهم کلیم اللّه موسى-  علیهم السلام-  الذى قال فیه-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- «» «لو کان موسى حیّا ما وسعه اللّه إلّا أن یتّبعنى.» فمن أسرارهم، ما قد ذکرناه من العلم بمنزله أهل البیت«»، و قد نبّه اللّه على علوّ رتبتهم فى ذلک، و من أسرارهم على المکر الذى مکر اللّه لعباده فى بغضهم، مع دعواهم فى حبّ رسول اللّه-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-  و سؤاله «المودّه فى القربى»، و هو-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-  من جمله أهل البیت. فما فعل أکثر الناس ما سألهم فیه رسول اللّه-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-  عن أمر اللّه. فعصوا اللّه و رسوله، و ما أحبّوا من قرابته إلّا من رأوا منه الإحسان.

فأغراضهم أحبّوا، و بنفوسهم تعشّقوا .»

و أنشد-  رضى اللّه عنه- :

رأیت ولائى آل طه فریضه
على رغم أهل البعد یورثنی القربا

فلم یطلب المبعوث أجرا على الهدى‏
بتبلیغه إلّا المودّه فى القربى‏

و للّه درّ القائل:

أیا سائلى عن مذهبى و طریقتى
محبّه أولاد النبىّ عقیدتى‏

هم الحسنان اللؤلؤان تلألأى‏
لفاطمه الزهراء بنت خدیجه

سرورا فؤاد المصطفى علم الهدى
محمّد المختار هادى الخلیقه

و قرّتا عین المرتضى أسد الوغا
أبى الحسن الکرّار مردى الکتیبه

و خذ سبعه من بعدهم و افتخر بهم
مع اثنین أقمار الدیاجى فتمّت‏

أ أبغض من خیر النبیّین جدّهم‏
و والدهم قد کان شمس البریّه

فإن شئت فاحیینى و إن شئت فأقلنى
فهذا و ربّى ما حییت خلیفتى‏

فواعیا من جاهل بوضوئه‏
و یقدح فى دین الهداه الأئمّه

إلهى بلّغ کلّ لمحه ناظر
سلامى على أرواحهم و تحیّتى‏

و اعلم أنّ کلام الفتوحات فى مناقب العتره الطاهره-  علیهم السلام-  بقوله: «فهم المطهّرون بل عین الطهاره» بناء على أنّ أعیانهم على الطهاره الأصلیه الذاتیه الغیر المجعوله، و هذه الطهاره عین الطاهر، لأنّ الصفات الذاتیه عین الموصوف.

حاصل الکلام آنکه چون«» ثمره و فایده طهارات مذکوره طهارت روح است از آنچه که ملوّث مى‏گردد به آن از صحبت مزاج طبیعى در زمان ارتباط تدبیرى، و ارواح اهل بیت قدس و طهارت-  صلوات اللّه و سلامه علیهم-  به واسطه طهارت ذاتیه عینیه غیر مجعوله متأثّر از ضرر رجس طبیعى عارض نمى‏گردند، چه اعیان و حقایق ایشان مطهّر است از رجس تغییر صورت جمعیه انسانیه ایشان که از حقّ جامع به ایشان واصل مى‏شود، فهم على ما کانوا علیه حال تعیّنهم و ارتسامهم فى علم الحقّ أزلا. چه ما بالذات که طهارت عین است لا یزول بالعرض، که صور ارجاس و تلوّثات عارضه از صحبت طبیعت است.

و من هذا الباب ما روى عن رسول اللّه-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-  أنّه قال: «ما ینبغی لمسلم و لا یصلح یجنب فى المسجد إلّا أنا و علىّ»-  صلوات اللّه و سلامه علیهما و آلهما الطیّبین و عترتهما الطاهرین- .

و لهذا قال الشیخ-  رضى اللّه عنه- : «لکان ذنبا فى الصوره لا فى المعنى» بلکه ایشان بر طهارت اصلیه ازلیه که سلامت است از ارجاس و تلوّنات احکام امکانیه باقى‏اند ابدا. چه طهارت و نظافت ایشان صفت ازلیه باقیه ابدیه است، تغیّر نپذیرد به تغیّر حدثان، و لا بالوقت و الزمان، و لا بالطاعه و العصیان، و به اصطفائیت خود باقى‏اند، و محروس از جریان نعوت اهل بعد إلى الأبد، لا یسقطون من درجاتهم بالذلّات و لا بالبشریه و الشهوات.«» «و لا یستوى بهم من جرت نعمتهم علیه أبدا.» و مساوى ندانند به آل محمّد-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-  کسى را از این امّت که جارى است نعمت ایشان بر او ابدا، از نعم دین و هدایت و علم و ولایت.

رسالتین :

هر دلى کو یافت فیضى از خدا
بد طفیل خاندان مصطفى‏

هر که یابد نیز فیضى از احد
خوشه‏چین خرمن ایشان بود

حبّ ایشان سکّه بر هر دل که زد
نقد بازار ولایت را سزد

هر شجر کآن سایه بر عالم فکند
گشت ز آب حبّ ایشان سربلند

هر ثمر کآید لذیذ و خوشگوار
میوه‏اى دان ز آن درخت پر ثمار

خدمت ایشان سلف را بد شرف‏
دوستیشان هست هادىّ خلف‏

و روى عن رسول اللّه-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-  أنّه قال«»: «معرفه آل‏ محمّد برائه من النّار، و حبّ آل محمّد جواز على الصّراط، و الولایه لآل محمّد أمان من العذاب.» «هم أساس الدّین، و عماد الیقین.» ایشان‏اند اساس و بنیان دین مستبین، و ستون حقّ الیقین.

قال الشیخ فى الباب الثالث و السبعین من الفتوحات: «اعلم أنّ للّه فى کلّ نوع من المخلوقات خصائص و صفوه، و أعلى الخواصّ فیه من العباد الرسل-  علیهم السلام-  و لهم مقام النبوّه«» و الإیمان. فهم أرکان بیت هذا النوع، و الرسول أفضلهم مقاما و أعلاهم حالا. أى المقام الذى یرسل منه أعلى منزله من سائر المقامات، و هم الأقطاب و الأئمّه و الأوتاد الذین یحفظ اللّه بهم العالم، کما یحفظ البیت بأرکانه، فلو زال رکن منها زال کون البیت بیتا. ألا إنّ البیت هو الدین ألا إنّ أرکانه هى الرساله و النبوّه و الولایه و الإیمان» و چون اهل بیت رسول اللّه-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-  مجمع اساس و ارکان اربعه کعبه دین‏اند و عماد یقین، فرمود: «إلیهم یفى‏ء الغالى، و بهم یلحق التّالى.» به ایشان باز مى ‏گردد صاحب غلوّ و تجاوز و افراط، و به ایشان ملحق مى‏شود صاحب تخلّف از ایشان و تفریط. چه ایشانند که بر صراط سوىّ و منهج حقّ الیقین‏اند.

قال فى الباب الثانی و العشرین و مائه فى معرفه الیقین و أسراره: «الیقین هو قوله تعالى لنبیّه-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- : وَ اعْبُدْ رَبَّکَ حَتَّى یَأْتِیَکَ الْیَقِینُ.

و حکمه سکون النفس بالمتیقّن أو حرکتها إلى المتیقّن، و هو ما یکون الإنسان فیه على بصیره، أىّ شی‏ء کان. فإذا کان حکم المتیقّن«» فى النفس حکم الحاصل، فذلک‏ الیقین سواء حصل المتیقّن أم لم یحصل فى الوقت، کقوله تعالى: أَتى‏ أَمْرُ اللَّهِ و إن کان لم یأت بعد، و لکن تقطع النفس المؤمنه بإتیانه، فلا فرق عندها بین حصوله و بین عدم حصوله، و هو قول من قال: «لو کشف الغطاء ما ازددت یقینا». فإذا أتاک الیقین علمت من العابد و المعبود و من العامل و المعمول به و علمت ما أثر الظاهر فى المظاهر، و ما أعطت المظاهر فى الظاهر» شطّاح عاشقان گوید: «شاهد عین کلّ-  کرّم اللّه وجهه و علیه الصلاه و السلام-  چون از پرده یقین گذشت، عیان عیان او را عیان شد. زیرا گفت: «لو کشف الغطاء ما ازددت یقینا» یعنى من در دنیا آخرتى شده ‏ام، بلکه دنیاى من آخرت شده، و آنچه به معاینه مى ‏بینم از احوال آخرت، اگر غطا و پرده نشئه دنیویه از پیش برخیزد، یقین من زیاده نشود.»

مولانا:

گشت حال آخرت بر من عیان
اوفتادم در قیامت این جهان‏

حشر اعظم بر رخم در برگشود
فاش دیدم دوزخ و دار الخلود

نامه اعمال و میزان و صراط
جملگى دیدم در آن عالى بساط

مالک آن روز دیدم بى‏نقاب‏
زو یکى نازان یکى اندر عذاب‏

هر چه خواهد بود تا روز قیام
اندر اینجا فاش دیدم و السّلام‏

هر کس را یقینى است، از وهب و عطاى شاه «لو کشف الغطاء» است که باب مدینه مصطفى است، صلوات اللّه و سلامه علیهما و آلهما.

و حاصل معنى: یقین علمى است که تداخل نکند در آن شکّ و ریب، و سه مرتبه است: علم الیقین و عین الیقین و حقّ الیقین. قال الأستاد: فعلم الیقین عند القوم ما کان بشرط البرهان، و عین الیقین ما کان بحکم البیان، و حقّ الیقین ما کان‏ بنعت العیان. فعلم الیقین لأرباب العقول، و عین الیقین لأصحاب العلوم، و حقّ الیقین لأصحاب المعارف.

و جمیع این طوایف ارباب یقین، مستفیضان و طائفان حرم‏سراى مرتضوى‏اند و گدایان و قارعان باب مدینه علم مصطفوى، و لهذا قال: «هم أساس الدّین و عماد الیقین».

قاسم:

اى رهنماى ملک معانى چه گویمت
در دین حق مساعد جانى، چه گویمت‏

هر زنده‏دل که نام تو بشنید زنده شد
سلطان شهر زنده‏دلانى چه گویمت

من وصف گفتنت نتوانم به هیچ حال
چون پادشاه ملک عیانى چه گویمت‏

تو میر رهروانى و صد جان طفیل توست‏
اى جان و دل تو جان جهانى چه گویمت‏

سلطان هر دو کونى و عالم گداى توست
در ملک فقر، شاه نشانى چه گویمت‏

خواهم به جان که مدح تو گویم به صد زبان‏
چون بینمت که برتر از آنى چه گویمت‏

اى شهریار ملک ولایت تو را سلام
برتر ز عقل و فکر و بیانى چه گویمت‏

قاسم گداى کوى تو شد جان و دل بزاد
اى شاه جان تو امن و امانى چه گویمت‏

یطوفون بالأرواح حول حماکم
و لو علموا سرّ الطّواف لهاموا

فجبرئیل مولاکم و خادم فضلکم‏
نعم و هو مخفوض الجناح غلام

«و لهم خصائص حقّ الولایه» و مر آل محمّد راست-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-  خصیصه‏هاى حقّ ولایت.

از براى آنکه ولایت اصلیه حقیقیه، خصیصه ایشان است، و الخصائص تابعه للحقائق، و امّا سایر اولیا اشباح و اظلال ایشانند. آنچه در ایشان بالذات است و بالتحقّق در اینان بالعرض است و بالتخلّق. کمالات ایشان وهبى است و کمالات اینان کسبى، و لهذا خصائص حقّ ولایت ایشان راست و بس.

قال-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- :«» «لمّا اسرى فى لیله المعراج، فاجتمع علىّ الأنبیاء فى السّماء، فأوحى اللّه تعالى إلىّ: سلهم یا محمّد بماذا بعثتم فقالوا: بعثنا على شهاده أن لا إله إلّا اللّه، و على الإقرار بنبوّتک، و الولایه لعلىّ بن أبی طالب-  صلوات اللّه و سلامه علیهما و آلهما- .» فى الفتوحات المکّیه: «اعلم أنّ النبوّه و الولایه مقامان وراء طور العقل، لیس للعقل فیهما کسب، بل هما اختصاصان من اللّه تعالى لمن شاء.»

گلشن:

وراى عقل طورى دارد انسان
که بشناسد بدان اسرار پنهان‏

به سان آتش اندر سنگ و آهن‏
نهادست ایزد آن در جان و در تن‏

از آن مجموع پیدا گردد این راز
چو بشنیدى برو با خویش پرداز

چو بر هم اوفتاد آن سنگ و آهن
ز نورش هر دو عالم گشت روشن‏

تویى تو نسخه نقش الهى‏
بجو«» از خویش هر چیزى که خواهى‏

تو مقصود وجود کن فکانى
ولى در غفلتىّ و مى‏ ندانى‏

و مراد از وراى طور عقل آن است که قوّه عقلیه به ادراک آن وافى نیست، بلکه به کشف صریح و ذوق صحیح مى‏توان یافت، نه آنکه منافى طور عقل است. زیرا که به مقدّمات عقلیه نه اثبات آن مى‏توان کرد و نه نفى.

قال أبو حامد الغزّالى: «اعلم أنّه لا یجوز أن یظهر فى طور الولایه ما یقضى العقل باستحالته. نعم یجوز أن یظهر فى طور الولایه ما یقصر العقل عنه بمعنى أن لا یدرک بمجرّد العقل. و من لا یفرّق بین ما یحیله العقل و بین ما لا یناله العقل، فهو أخسّ من أن یخاطب: فلیترک و جهله.» قال فى الفتوحات فى معرفه منزل العلم الامّى: «اعلم أنّ الامّیه عندنا من لم یتصرّف بنظره الفکرى و حکمه العقلى فى استخراج ما تحوى علیه من المعانی و الأسرار، و ما یعطیه من الأدلّه العقلیه فى العلم بالإلهیات، و ما یعطیه للمجتهدین من الأدلّه الفقهیه و القیاسات و التعلیلات فى الأحکام الشرعیه. فإذا سلم القلب من علم النظر الفکرى شرعا و عقلا کان امّیا، و کان قابلا للفتح الإلهى على أکمل ما یکون بسرعه دون بطى‏ء، و یرزق من اللدنّى فى کلّ شی‏ء ما لا یعرف قدر ذلک إلّا نبىّ أو من ذاقه من الأولیاء و به تکمل درجه الإیمان و نشأته.»

بهار عالم جان، فتح غیب است
گل علم اندر او، بى‏خار ریب است‏

نواى بلبلانش راز عشق است‏
صفیر و نغمه‏شان«» آواز عشق است‏

ز آب فکر آنجا گل نروید
و گر روید کسش هرگز نبوید

گلشن:

گلشن بوى یقین آرد به فهمت
نباشد خار، خار خار وهمت

شیخ عین القضاه گوید: «آن نقد که تو آن را علم خوانى و آن بضاعت که تو آن را عقل دانى، در این بازار رواجى ندارد. فهم این را ذوق باید و قبول این را شوق.»

مولانا:

غیر فهم و جان که در گاو و خر است
آدمى را فهم و جانى دیگر است‏

باز غیر عقل و جان آدمى‏
هست جانى در نبىّ و در ولىّ

‏آن جان که در هر نبىّ و هر ولىّ است روح امرى أَوْحَیْنا إِلَیْکَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا
است.

مولانا:

اقتضاى جان چو اى دل آگهى است
هر که آگه‏تر بود جانش قوى است‏

خود جهان جان سراسر آگهى است‏
هر که آگه نیست او از جان تهى است‏

فى الباب الثامن و الخمسین و مائه من الفتوحات:«» «اعلم أنّ الولایه هى المحیط العامّه، و هى الدائره الکبرى. فمن حکمها أن یتولّى اللّه من یشاء من عباده بنبوّه، و هى من أحکام الولایه، و قد یتولّاه بالرساله، و هى من أحکام الولایه أیضا.

فکلّ رسول لا بدّ أن یکون نبیّا و کلّ نبىّ لا بدّ أن یکون ولیّا.» و لا یقبلها الرسول إلّا بوساطه روح قدسى أمین ینزل بالرساله على قلبه، و أحیانا یتمثّل له الملک رجلا، و کلّ وحى لا یکون بهذه الصفه لا یسمّى رساله بشریه، و إنّما یسمّى وحیا أو إلهاما أو إلقاء أو وجودا، أو لا یکون الرساله إلّا کما قد ذکرنا، و الفرق بین النبىّ و الرسول: أنّ النبىّ إذا ألقى إلیه الروح، ما ذکرناه، اقتصر بذلک الحکم على نفسه خاصّه، و یحرم علیه أنّ یتّبع غیره، فهذا هو النبىّ. فإذا قیل له: بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیْکَ«»، أمّا الطائفه«» مخصوصه کسائر الأنبیاء و أمّا عامّه للنّاس.

و لم یکن ذلک إلّا لمحمّد-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-  لم یکن لغیره قبله.فیسمّى بهذا الوجه رسولا.

و قال فى هذا الباب أیضا: «السؤال الثامن عشر: أین مقام الرسل من مقام الأنبیاء الجواب: هو بالآراء«»، إلّا أنّه فى المقام الرابع من المراتب. فإنّ المراتب الأربعه التی تعطى السعاده للإنسان، و هو الإیمان و الولایه و النبوّه و الرساله.» و قال فى الباب السبعین و مأتین «لمّا کانت المراتب أربعا لا زائد علیها، و کلّ مرتبه تقتضى أمورا لا نهایه لها من علوم و أسرار و أحوال.

فالمرتبه الأولى إیمان، و الثانیه ولایه، و الثالثه نبوّه، و الرابعه رساله، و الرساله و النبوّه و إن انقطعت فى هذه الأمّه، فما انقطع المیراث منهما. فمنهم من یرث نبوّه و منهم من یرث رساله و نبوّه معا.» و قال فى رساله کیفیه السلوک: «و اعلم أنّ النبوّه و الولایه یشترکان فى ثلاثه أشیاء، الواحد: فى العلم من غیر تعلّم کسبىّ.

و الثانی: فى الفعل بالهمّه فیما جرت العاده أن لا یفعل إلّا بالجسم أو لا قدره للجسم علیه.

و الثالث: فى رؤیه عالم الخیال فى الحسّ، فیفترقان بمجرّد الخطاب، فإنّ مخاطبه الولىّ غیر مخاطبه النبىّ، و لا یتوهّم أنّ معارج الأولیاء على معارج الأنبیاء.

لیس الأمر کذلک، لأنّ المعارج تقتضى أمورا، لو اشترکا فیها بحکم العروج علیها لکان للولىّ ما للنبىّ، و لیس الأمر على هذا عندنا. فإن اجتمعتا فى الأصول و هى المقامات، لکن معارج الأنبیاء بالنور الأصلى، و معارج الأولیاء بما یفیض من النور الأصلى. فإن جمعهما مقام التوکّل‏ فلیست الوجوه متّحده. و الفضل لیس فى المقام، و إنّما هو فى الوجوه. فالوجوه راجعه للتوکّل إلى المتوکّلین، و هکذا فى کلّ حال و مقام: من فناء و بقاء و جمع و فرق و اصطلام و انزعاج و غیر ذلک.» و قال فى فصّ الحکمه العزیریه: «اعلم أنّ الولایه هى الفلک المحیط العالم.» از براى آنکه حقیقتى است شامل جمیع انبیا و ورثه ایشان که اولیاى مؤمنین‏اند. قال-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- : العلماء ورثه الأنبیاء. «و لهذا لم تنقطع،» و از براى عموم ولایت است که منقطع نمى‏شود تا دنیا باقى است، و به انقطاع او از این نشئه منتقل مى‏شود امر به آخرت.

«و لها الانباء العامّ.» در کلام فتوحات گذشت که «فالولایه نبوّه عامّه»، چه ولىّ عند الفناء خبردار مى‏شود از حقایق و معارف الهیه و اسرار غیبیه، و عند البقاء از آن خبر مى‏دهد. «و أمّا النبوّه«» و الرساله فمنقطعه. و فى محمّد-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-  قد انقطع«». فلا نبىّ بعده، و لا رسول. فإذا رأیت النبىّ یتکلّم بکلام خارج عن التشریع فمن حیث هو ولىّ و عارف،» همچنان که فرموده-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-  «لو دلیتم بحبل لهبط على اللّه» و حدیث قرب فرائض و قرب نوافل. چه لسان ولایت لسان حقیقت است و لسان نبوّت لسان شریعت، و بین اللّسانین تخالف است، اگر چه اصل ایشان یکى است. لأنّ لسان الشریعه هو بیان ما ظهر من أحکام الحقیقه، و لسان الحقیقه بیان ما بطن من أحکام الحقیقه، کما سیأتى. «و لهذا مقامه من حیث هو عالم و ولىّ أتمّ و أکمل من حیث هو رسول.» از براى آنکه حیثیت ولایت معرفت ذات و صفات الهیه است، و حیثیت رسالت احکام تعبّدیه الهیه که شریعت او و امّت اوست. همچنان چه در فتوحات که‏ بشارت ولىّ کسى را به سعادت نه از این باب است، چه بشارت انبیا متعلّق است به عمل مشروع به آنکه گوید: «من عمل کذا کان له کذا فى الجنّه أو نجاه من النار» و ولىّ را در این مدخلى نیست، بل او را مى‏رسد که تعیین سعید کند لا من حیث العمل. پس در شأن کافر گوید در حال کفر او که سعید است، و در بیان مؤمن در حال ایمان او گوید که شقىّ است.

«فإذا سمعت أحدا من أهل اللّه تعالى یقول أو ینقل إلیک عنه أنّه قال الولایه أعلى من النبوّه، فلیس یرید ذلک القائل إلّا ما ذکرنا،«» أو یقول إنّ الولىّ فوق النبىّ و الرسول، فإنّه یعنى بذلک فى شخص واحد: و هو أنّ الرسول-  من حیث إنّه ولىّ-  أتمّ منه من حیث هو نبىّ و رسول، لا أنّ الولىّ التابع له أعلى منه، فإنّ التابع لا یدرک المتبوع أبدا فیما هو تابع له فیه، إذ لو أدرکه لم یکن تابعا. فافهم.» یعنى اگر تابع بیابد به ذوق و وجدان همچنان چه متبوع یافته، آن زمان مثل او و در مرتبه او باشد.

«فمرجع الرسول و النبىّ المشرّع إلى الولایه و العلم.» یعنى چون دانستى که رسول و نبىّ تشریع احکام از براى امّت نمى‏کنند و خبر نمى‏دهند از حقایق الّا از آن حیثیت که ولىّ و عالم باللّه‏اند، پس مرجع ایشان به ولایت و علم است. و مراد از علم نه علم کسبى است، بل علم یقینى که آن شهود ذاتى است و نتایج آن.

«ألا ترى أنّ اللّه قد أمره بطلب الزیاده من العلم لا من غیره فقال له آمرا:«» فَتَعالَى اللَّهُ الْمَلِکُ الْحَقُّ.» یعنى امر او به طلب زیادتى علم فرمود و به طلب زیادتى نبوّت و رسالت نفرمود، از براى آنکه متعلّق به نشئه دنیویه است و ولایت متعلّق به نشئه اخرویه. پس امر فرمود حضرت را-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-  به طلب آنچه حضرت را در هر توجّه از توجّهات حاصل مى‏شد ترقّى در مراتب ولایت، و مطّلع‏ مى ‏شد به حسب هر مرتبه بر علوم مختصّه به آن مرتبه. پس امر به طلب علم فى الحقیقه امر به ترقّى در مراتب ولایت است، چه تحصیل لازم به تحصیل ملزوم است.

«و ذلک إنّک تعلم أنّ الشرع تکلیف بأعمال مخصوصه أو نهى عن أعمال مخصوصه و محلّها هذه الدار فهى منقطعه، و الولایه لیست کذلک، إذ لو انقطعت لانقطعت من حیث هى کما انقطعت الرساله من حیث هى، و إذا انقطعت الولایه من حیث هى لم یبق لها اسم، و الولىّ اسم باق للّه، فهو لعبیده تخلّقا و تحقّقا و تعلّقا.» یعنى پس اطلاق اسم ولىّ بر عباد به حسب تخلّق ایشان است به اخلاق الهیه، و این اشارت است به فناى در افعال و صفات حقّ تعالى، و به حسب تحقّق عباد است به ذات الهى متّسم به اسم الولىّ، و این اشارت به فناى در ذات است، از براى آنکه ذوات ایشان هرگاه که فانى شد در حقّ، متحقّق نمى‏شوند الّا به اسم الولىّ، و به حسب تعلّق اعیان ثابته عباد است ازلا به اتّصاف به صفت ولایت و طلب آن از خداى تعالى به لسان استعداد، یا به حسب تعلّق ایشان به بقاى بعد از فنا.

پس «الولىّ» اسم کسى است که فانى شده باشد از صفات و اخلاق خویش و متخلّق به اخلاق اللّه شده باشد، و کسى که فانى شده باشد ذات او در حقّ تعالى و مستتر شده باشد در عین احدیت و متحقّق شده باشد به آن، و کسى که رجوع کرده باشد به بقا و متوجّه و متعلّق شده باشد ثانیا به عالم خلق و فنا.

و بعضى گفته‏اند که در شریعت، نبىّ واضع است، و ولىّ کاشف است، یعنى انبیا به وضع فرائض و سنن و معاملات، و به وضع حدود واقعات مشغولند و به کشف حقایق نمى‏پردازند. پس اولیا کاشف حکمت نبىّ و مفسّران کتاب و کلام نبىّ ‏اند.

و بعضى از مشایخ-  قدّست أسرارهم-  گفته‏ اند که نبىّ آن است که به خواصّ اشیا رسیده باشد و بر خواصّ اشیا تمام اطّلاع یافته بود، و ولىّ آن است که به حقایق اشیا رسیده باشد، و انبیا امر و نهى و وعد و وعید که در شریعت فرمودند، بنا بر خواصّ اشیا کردند، و احکامى که وضع کردند، غالب از جهت خواصّ امور نمودند.

فى کتاو بعضى از مشایخ-  قدّست أسرارهم-  گفته‏اند که نبىّ آن است که به خواصّ اشیا رسیده باشد و بر خواصّ اشیا تمام اطّلاع یافته بود، و ولىّ آن است که به حقایق اشیا رسیده باشد، و انبیا امر و نهى و وعد و وعید که در شریعت فرمودند، بنا بر خواصّ اشیا کردند، و احکامى که وضع کردند، غالب از جهت خواصّ امور نمودند.

و چون هر نبىّ، ولىّ است پس از آن حیثیت که ولىّ است مطّلع است بر حقایق امور، و از آن حیثیت که نبىّ است مطّلع است بر خواصّ و آثار آن حقایق در مراتب و مواطن، مثل حقیقت اسلام و ایمان، و حقیقت صلاه و صوم و حجّ، و حقیقت بهشت و دوزخ و صراط و ثواب و عقاب. پس علمى که مخصوص است به رتبه نبوّت، اطّلاع به خواصّ آثار اشیا است در مراتب و مواطن مختلفه، مثل خواصّ و آثار و احکام مترتّبه بر اقوال و افعال و اخلاق حسنات در موطن دنیا و در موطن برزخ و در موطن قیامت، و همچنین خواصّ سیّئات اقوال و افعال و اخلاق و امر و نهى و وعد و وعید انبیا که در شریعت وارد است بنا بر اطّلاع بر نتایج این اشیا است در هر عالم، و حصول این اطّلاع موقوف است بر علم ذوقى بر حقایق اشیا و تنزّلات آن حقایق در مراتب و مواطن مختلفه الخواصّ و الآثار، و محلّ این اطّلاع بر خواصّ و آثار و احکام مترتّبه بر اقوال و افعال و اخلاق و مورد آن صدر مصفّى مصطفى است. چه منصبات صدر آن حضرت-  علیه الصلاه و التحیّه-  حقایق روحیه متنزّله به آخر مراتب سبعه قلبیه محمّدیه است که صدر است، و آن را قشر القلب مى ‏گویند، و آن وعاى نور اسلام است. قال تعالى:«» أَ فَمَنْ شَرَحَ اللَّهُ صَدْرَهُ لِلْإِسْلامِ فَهُوَ عَلى‏ نُورٍ مِنْ رَبِّهِ یعنى به این نور الهى ادراک حقایق اسلامیه کما هى مى‏ کند.

فى کتاب ذیل العوارف: «حقیقه شرح الصدر، هى عباره عن وضوح الحقائق‏ فى الصدر من غیر شکّ و لا ریب فیها. فکلّ من شرح اللّه صدره للإسلام اتّضح فى صدره بنور من ربّه، کلّ ما أشکل على غیره من حقائق الإسلام، من حیث لا یتطرّق إلیه شکّ و لا ریب.» پس آن حقایق متنزّله صدریه محمّدیه به واسطه قرب به مشارب عامّه اهل اسلام، مصدر هدایت و تبلیغ و مورد احکام رسالت و اجراى آن بین الخلائق شده.

قال سیّد الأوّلین و الآخرین و أکمل السابقین و اللاحقین-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم: «لى مع اللّه وقت لا یسعنی ملک مقرّب و لا نبىّ مرسل، و انّه لیغان على قلبى، و إنّى لأستغفر اللّه فى کلّ یوم سبعین مرّه.»«» پس غین، حضرت رجوع از حال مشاهده و اختصاص لى مع اللّهى است به محلّ بلاغ و مشاهده خلق از قبیل پوشیدن نفس صفاى آیینه را. قال ابن عطا: «الغین کالنفس فى المرآه، لا دوام لها و لا یؤثّر فیها أثر، فإنّما هى لحظه.» و قال الجنید«»: «الغین فصل بین المقامین و الحالین» و أراد بهذا القول أنّه-  علیه الصلاه و السلام-  فى کلّ الأحوال على الزیاده، فإذا خرج من المقام و الحال الذى کان فیه إلى مقام و حال أرفع«» من الأوّل، فیکون له بین الحالین و المقامین بعض السکون لیکون مشرفا فى السیر و المرور إلى کمال مصاعد الأحوال، فهذا الفرق بین الحالین نعته-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-  بالإغانه. قال رویم: «للنبىّ-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-  مشاهدات إذا شاهد الحقّ وحده فى محلّ الإختصاص. فإذا شاهد معه سواه عن الإبلاغ یجد فى قلبه غیما فیستغفر.» غین رسول اللّه-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-  آن ابر رقیق رسالت و ابلاغ است که مصدر حقایق صدریه نبوىّ«» است«». چه نبىّ و ولىّ در آن وقت بى‏پرده و بى‏رقیقه غین درعین مشاهده‏اند، چنان چه در بیت گلشن گذشت.

گلشن:

نبىّ چون آفتاب آمد، ولىّ ماه
مقابل گردد اندر لى مع اللّه‏

در فصوص الحکم است که«» «إنّ خاتم الأنبیاء الولىّ الرسول النبىّ.» یعنى خاتم انبیا-  علیه و علیهم الصلوات-  ولىّ است به اعتبار باطن، و رسول است به اعتبار تبلیغ احکام شرعیه، و نبىّ است به اعتبار انباى از غیوب و تعریفات الهیه.

«و خاتم الأولیاء الولىّ الوارث الآخذ عن الأصل المشاهد للمراتب.» یعنى خاتم اولیا-  علیه الصلاه و السلام-  ولىّ است به اعتبار حقیقت ظاهره بر او از باطن خاتم الرسل، و وارث است از خاتم الانبیاء شرایع و احکام دین، و آخذ فیض است از علوم و معارف و مواهب الهیه بى‏واسطه از حقّ تعالى، همچنان چه خاتم انبیا امّا به تبعیت و اتّحاد «أنا و علىّ من نور واحد»

گلشن:

ولىّ در پیروى چون همدم آمد
نبىّ را در ولایت محرم آمد

امّا حقایق روحیه الهیه که بى‏واسطه از مبدأ فیّاض به روح مقدّس آن حضرت-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-  فائض مى‏شود به همان کیفیت، و جمعیت و نزاهت بر روح خاتم ولایت فائض مى‏شود بى‏واسطه، امّا به متابعت و اتّحاد نورین مصطفوى و مرتضوى، و لهذا مرتضى صاحب «لو کشف» است و شاهد و مشاهد بى‏عطا و حجاب. قال تعالى«» أَ فَمَنْ کانَ عَلى‏ بَیِّنَهٍ مِنْ رَبِّهِ وَ یَتْلُوهُ شاهِدٌ مِنْهُ. 

قال‏ تالى رسول اللّه و شاهده علىّ-  صلوات اللّه على المشهود و الشاهد- : «ما من رجل من قریش إلّا و قد نزلت فیه آیه من القرآن». فقال له رجل: و أنت أىّ شی‏ء نزل فیک قال: وَ یَتْلُوهُ شاهِدٌ مِنْهُ رسول اللّه على بیّنه و أنا الشّاهد منه.» اوست شاهدى مشاهد که از رسول اللّه است که «أنا من علىّ و علىّ منّى»«»، و علىّ عالى شاهد تالى رسول اللّه«» و اخو رسول اللّه است، همچنان چه هارون نسبت با موسى که مشاهد ما جاء به موسى بود و تابع و مؤیّد دین او. «أنت منّى بمنزله هارون من موسى إلّا أنّه لا نبىّ بعدى». یعنى اگر چه با من معیت در مشاهده دارى، امّا نه از حیثیت صورت نبوّت است، بل از روح نبوّت است که با من هم عنانى: «رأیت ما رأیت و سمعت ما سمعت و لست بنبىّ و لا رسول و لکنّک وزیر،» و قوله-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- : «یا علىّ ما عرفنى إلّا اللّه و أنت، و ما عرفک إلّا اللّه و أنا، و ما عرف اللّه إلّا أنا و أنت» همان بیان و همان لسان است.

پس آن حقایق الهیه که بى ‏واسطه به روح مصطفى و به روح مرتضى فائض مى‏ گردد که «وَ یَتْلُوهُ شاهِدٌ» به اتّحاد «أنا و علىّ من نور واحد» متنزّل مى‏ گردد تا آخر مراتب سبعه قلبیه محمّدیه که صدر است، و اقرب مراتب است به مشارب «مرسل إلیهم»، چه منبع ایمان به غیب است، و حکمت در این تنزیل و این انصباب به صدر مصطفوى تقریب به اهل ایمان است، تا مصدر هدایت و تبلیغ و مادّه احکام رسالت و انبا و اشتغال حقّانى به مصالح دنیویه و اخرویه خلایق گردد. امّا شهید مأخذ او هفت مرتبه فوق صدر است از براى صاحب معاینه و حضور مع اللّه است.

قال فى الفتوحات المکّیه: «من الأولیاء الشهداء-  رضى اللّه عنهم-  تولّاهم بالشهاده، و هم من المقرّبین، و هم أهل الحضور مع اللّه على بساط العلم به. قال اللّه تعالى:«» شَهِدَ اللَّهُ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ وَ الْمَلائِکَهُ وَ أُولُوا الْعِلْمِ قائِماً بِالْقِسْطِ و لم یقل: «و أولوا الإیمان». فرتبه العلم فوق رتبه الإیمان بلا شکّ، و هى صفه الملائکه و الرسل، فجمعهم من الملائکه فى بساط المشاهده، فهم یوحّدون عن حضور إلهى و عنایه أزلیه، فهم الموحّدون و شأنهم عجیب و أمرهم غریب. فقدّم الصدّیق على الشهید فى قوله تعالى:«» وَ مَنْ یُطِعِ اللَّهَ وَ الرَّسُولَ فَأُولئِکَ مَعَ الَّذِینَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ مِنَ النَّبِیِّینَ لاتّصال نور الإیمان بنور الرساله، و الشهداء لهم نور العلم مساوق لنور الرسول من حیث ما هو شاهد للّه بتوحیده لا من حیث هو رسول.»«» چون در شریعت لابدّ است از علمى که از مرتبه علم ولایت که محلّ او فؤاد است، و آن اعلى مراتب قلب محمّدى است-  صلوات اللّه علیه- ، و موطن شهود است متنزّل شده باشد به مرتبه صدر، که ادنى مراتب قلب معلّاى مصطفوى است و موطن ایمان است، تا به واسطه این تنزّل مناسبتى فى الجمله با مشارب عموم «مرسل إلیهم» از اهل ایمان پیدا کند، و لا جرم در خلافت رتبت رسالت و بلاغ این تنزیل ضرورت است.«» چه در فتوحات است که هر یک از مراتب اربع کمالات سعادیه که ولایت است و نبوّت و رسالت و ایمان، مقتضى امور غیر متناهى‏اند از علوم و اسرار و احوال، پس در حال مشغله به مقتضیات یکى از این مراتب، ذهول از مرتبه دیگر خواهد بود به تخصیص که بین المرتبتین بینونتى باشد من حیث الاقتضاء.

و خاتم ولایت محمّدى و باب مدینه علم احمدى را-  علیه الصلاه و السلام-به واسطه اشتغال و استغراق او به مرتبه اعلى که مستقرّ اوست، از علوم کلّیه لدنّیه الهیه متعذّر النزول بود به حضیض علوم صدریه دینیه، و مصلحت نیز نبود.«» از براى آنکه در تأیید دین که منصب اوست، آن استغراق و اشتغال ضرورى است، و لذا«» قال-  علیه السلام- :«» «أنا علم صامت و محمّد علم ناطق»، صلوات اللّه و سلامه على الناطق و الصامت.

شعر:

علم را آن کو در تحقیق سفت
اتّحاد عالم و معلوم گفت‏

عین علىّ عالى، علم صرف ولایت است، و لسان او لسان حقیقت، و آن زبان بى ‏زبانى است، و استماع آن گوش بى ‏گوشى مى ‏تواند کرد.

مولانا:

گوش بى ‏گوشى در این ره برگشا
بهر راز یفعل اللّه ما یشاء

و عین جامع محمّدى، علم نبوّت است، و همان اسرار حقیقت به لسان شریعت بیان مى ‏فرماید. پس آن کلام جامع محمّدى [را] عموم و خواصّ اهل استماع در خور گوش و بى ‏گوشى خویش مى ‏شنوند و مى ‏یابند که «أوتیت جوامع الکلم».

مولانا:

مصطفى را ز آن کلام جامع است
گویدم جان‏بخش هر یک سامع است‏

چون در آرد قدرت حقّ در مقال‏
یک سخن گوید به قدر صد خیال

‏از کلامش هر یکى جانى برند
هر کس از دستورش ایمانى برند

قشریان در قشر، نازند و چرند
اهل مغز از لبّ ایمان برخورند

بدان-  أسعدک اللّه-  که دوایر مراتب معطى سعادت سه مرتبه است، یکى فوق دیگرى.

دایره اوّل: نبوّت است که شعاع نور اصلى است از خورشید ذات، و لهذا معارج انبیا به نور اصلى است.

و دایره دوم: ولایت است که از شعاع نور اصلى است، و لهذا معارج اولیا، فائض از نور اصلى است.

و دایره سیوم: دایره ایمان است که از شعاع نور ولایت است، و از این است که بعضى گفته‏اند که «ایمان نور است، و ولایت نور نور است، و نبوّت نور نور نور است، و ایمان کشف است، و ولایت کشف کشف است، و نبوّت کشف کشف کشف است.» نور ایمانى آن سراج غیبى است که شیخ با یزید مى‏گوید: «لم یؤمن بالغیب من لم یکن له سراج من الغیب.» و هر یک از این دوایر، منقسم به سه قسم است: علوم و اسرار و احوال، و در اشخاص هر یک از این دوایر، شخصى صاحب جمعیه فیوض آن دایره است که از او منتشر مى‏شود به سایر اشخاص آن دایره جمیع آن علوم و اسرار و احوال مخصوصه به آن مرتبه، و او خاتم اهل آن مرتبه است، همچنان چه در دایره اوّل، جمیع انبیا، فیوض ایشان از علوم و اسرار و احوال، همه از خاتم انبیا است-  علیه و علیهم الصلاه و السلام-  همچنین در دایره ولایت، جمیع اولیا، فیوض ایشان از علوم و اسرار و احوال همه از خاتم اولیا است، علیه و علیهم السلام.

ثمّ اعلم أنّ الولایه التی لا واسطه بینها و بین الحقّ تعالى إنّما هى ولایه نبیّنا محمّد-  علیه و آله أفضل الصلوات و أکمل التحیّات-  و کذلک النبوّه و الرساله الحقیقیتان لیستا إلّا له-  صلّى اللّه علیه و آله- ، لأنّهما ناشئتان عن ولایته الحقیقیه.

شعر:

کى بود حکم نبوّت پایدار
گر نباشد از ولایت استوار

بر ولایت دان نبوّت را اساس
چون ولایت را به ذات آمد مساس‏

و قوله-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم:«» «علىّ ممسوس فى ذات اللّه» إشاره إلى ذلک، و أمّا ولایه سائر الأولیاء و سائر الرسل إنّما هى إظلال ولایته و رسالاته«» و فروعهما.

چون حضرت خاتم النبیّین-  علیه أفضل صلوات اللّه المصلّین-  بى‏واسطه است در اخذ از حقّ تعالى به حکم «أوّل ما خلق اللّه نورى ثمّ خلق الخلق» ، پس جمیع فیوض الهیه، بر هر کس که فائض شود، اوّلا و بالذات به روح اقدس آن حضرت وارد مى ‏گردد، و بعد از آن مترشّح مى‏شود به ما دون او، کما قال تعالى: وَ إِنَّکَ لَتُلَقَّى الْقُرْآنَ مِنْ لَدُنْ حَکِیمٍ عَلِیمٍ و قال سبحانه:«» الرَّحْمنُ عَلَّمَ الْقُرْآنَ.

شعر:

مصطفایى کو که جسمش جان بود
تا که رحمان علّم القرآن بود

دیگران را گفته علّم بالقلم‏
واسطه افراشت از بذل و کرم‏

فلا محاله، جمیع نشئات ولایت و نبوّت و رسالت اولیا و انبیا و رسل، ترشّح ولایت و نبوّت و رسالت ختمیه محمّدیه باشد-  علیه الصلاه و السلام و التحیّه-  چه معنى ختم، جمع است، و خاتم هر کمالى آن کس است که جامع جمیع نشئات آن کمال است.

ثمّ اعلم-  لا حرمنا اللّه و إیّاکم من شرب الولایه المحمّدیه-  که حقیقت ولایت اقرب قربات عبد است به حقّ تعالى، مترتّب بر کمال فناى عبد در حقّ تعالى، و مراد از این فنا فناى عین عبد نیست، بلکه فناى احکام بشریه اوست در احکام حقیقت حقّ تعالى: اوّلا به فناى صفت نفس تا صاحب مقام قلب و ظهور صفات و کمالات او گردد، باز به فناى صفات قلب تا صاحب مقام ولایت گردد به تجلّیات انوار اسماى الهیه مغنیه صفات قلب و کمالات او، و لهذا متّصف مى‏شود به صفات الهى از علم و اراده و قدرت و غیرها«». فلا یظهر على غیبه أحدا إلّا من ارتضى و هو المصطفى و المرتضى-  صلوات اللّه و سلامه علیهما-  کما قال-  علیه السلام- :«» «أنا الّذى عندى مفاتح الغیب لا یعلمها بعد محمّد غیرى». چه اطّلاع بر جمیع مفاتیح غیب، اطّلاع است بر جمیع اعیان ممکنات، و آن اوّلا و بالذات خاصّه حقیقت محمّدى است که بحر محیط جواهر حقایق اعیان است، و قوله-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- :«» «اوتیت جوامع الکلم، و علّمت علم الأوّلین و الآخرین» مفصح است از این احاطه، و ثانیا و بالمظهریه، مخصوص عین علوى است، و لهذا قال-  علیه السلام- : «لا یعلمها بعد محمّد غیرى». چه به حکم «أنا و علىّ من نور واحد»«» عین علوى منطبق است بر عین محمّدى. زیرا که مظهر جامع و مرآت کلّى کمالات محمّدى غیر علىّ عالى نیست.

و امّا سایر خواصّ عرفا که اطّلاع بر بعض امور مفاتح غیب دارند-  على قدر استعدادهم و جزئیتهم-  نور علم ایشان مستفاد است از استضاءت شمع هدایت «أنا مصباح الهدى و مشکوه فیها نور المصطفى»«»-  صلّى اللّه على المصطفى و المرتضى و آلهما-  یعنى هر که مشکات نور مصطفى است، به حقیقت او مصباح هدى است، و آن منم پس نور من بعینه نور مصطفى است ساطع از مشکات من، و همچنین هدایت من همان هدایت اوست و علم من علم او، و أشار إلى ذلک‏ الإتّحاد-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- :«» «نفسک نفسى، و فمک فمى، و لحمک لحمى، و دمک دمى.» پس این کلمه تامّه علویّه، به حقیقت شرح کلمه جامعه «أنا و علىّ من نور واحد» باشد، و همچنین موضح مغزاى «أنا مدینه العلم و علىّ بابها-  کما لا یخفى على أولى الفطنه و الذّکاء-  وَ أْتُوا الْبُیُوتَ مِنْ أَبْوابِها»«». چه دخول در شهر علم محمّدى بى فتح باب علوى ممتنع الحصول است، و جمله اجلّه ارباب علم و عرفان و سلاطین اصحاب کشف و ایقان، گدایان و قارعان این بابند و عاکفان این جناب.

رسالتین:

گرد، کآن برخیزد از دامان شاه            سرمه زان سازند بینایان راه‏

 

یُؤْتِی الْحِکْمَهَ مَنْ یَشاءُ وَ مَنْ.

شعر:

اى جان و باغ و یاسمین، اى شمع افلاک و زمین
اى مستغاث العاشقین اى شهسوار هل أتى‏

اى خسروان درویش تو سرها نهاده پیش تو
جمله ثنا اندیش تو، اى تو ثناها را سزا

اى صبر بخش زاهدان اخلاص‏بخش عابدان
وى گلستان عارفان در وقت بسط و ارتقا

روى الحافظ ابو نعیم فى کتاب حلیه الأولیاء بروایته عن أنس بن مالک قال: بعثنى‏ النبىّ- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- إلى أبى برزه الأسلمى، فقال له و أنا أسمع: «یا أبا برزه إنّ ربّ العالمین عهد إلىّ عهدا فى علىّ بن أبی طالب- علیه الصلاه و السلام- فقال: إنّه رایه الهدى، و منار الإیمان، و إمام أولیائى، و نور جمیع من أطاعنى. یا أبا برزه علىّ بن أبى طالب أمینى غدا یوم القیامه و صاحب رایتى فى القیامه، علىّ مفاتیح خزائن رحمه ربّى.»

رسالتین:

هیچ کس را هیچ فتحى رو نداد
تا نه بر رویش على در برگشاد

هیچ رهرو راه را پایان ندید
تا نه آن ره را على درهم کشید

ثمّ قال فى الفصوص«»-  فى بیان اختصاص علم المفاتیح و تصریفها بالخاتم للنبوّه أصاله و بالخاتم للولایه وراثه-  بقوله: «و ما یراه أحد من الأنبیاء و الرسل إلّا من مشکوه الرسول الخاتم، و لا یراه أحد من الأولیاء إلّا من مشکوه الولىّ الخاتم.» «فکلّ«» نبىّ من لدن آدم إلى آخر نبىّ ما منهم أحد یأخذ إلّا من مشکوه خاتم النبیّین-  علیه أفضل صلوات المصلّین-  و إن تأخّر وجود طینته، فإنّه بحقیقته موجود، و هو قوله: «کنت نبیّا و آدم بین الماء و الطّین»«» و غیره ما کان نبیّا إلّا حین بعث، و کذلک خاتم الأولیاء کان ولیّا و آدم بین الماء و الطین، و غیره من الأولیاء ما کان ولیّا إلّا بعد تحصیل شرائط الولایه من الأخلاق الإلهیه فى الإتّصاف بها من کون اللّه یسمّى «بالولىّ الحمید». فخاتم الرسول-  صلوات اللّه و سلامه علیه-  هو الولىّ الرسول النبىّ، و خاتم الاولیاء-  علیه السلام-  الولىّ الوارث الآخذ عن الأصل المشاهد للمراتب.»«» و لهذا فرمود-  علیه السلام- : «و لهم خصائص حقّ الولایه.» «و فیهم الوصیّه و الوراثه،» و در شأن آل محمّد است وصیّت و وراثت.

قال-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- :«» «إنّ العلماء ورثه الأنبیاء، و إنّ الأنبیاء لم یورّثوا درهما و لا دینارا، و لکنّهم ورّثوا العلم. فمن أخذ به أخذ بحظّ وافر.»«» بدان که حظّ اوفر از وراثت حضرت خاتم النبوّه-  علیه الصلاه و السلام و التحیّه-  آن کس را است که جامع وراثت علم و عمل و حال و ذوق محمّدى باشد بى‏واسطه بکلّیتها و أصولها، و این عبارت است از ختم ولایت محمّدى، و حقیقت وراثت این است، و لهذا منحصر ساخت وراثت و وصایت خویش در او بقوله-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- :«» «لکلّ نبىّ وصىّ و وارث، و إنّ علیّا وصیّى و وارثى.» زیرا که روح علوى، زاده روح محمّدى است، و این وراثت کمالات روحیّه است از علم و ذوق و حال محمّدى، و وراث او مى ‏باید زاده روح او باشد.

عن أبى عبد اللّه قال: سمعت رسول اللّه-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-  و سئل«» «بأىّ لغه خاطبک ربّک لیله المعراج» فقال:«» «خاطبنى بلغه علىّ بن أبی طالب، فألهمنى أن قلت: یا ربّ خاطبتنى أم علیّا فقال: یا أحمد أنا شی‏ء لا کالأشیاء، لا اقاس بالنّاس، و لا أوصف بالأشیاء، خلقتک من نورى، و خلقت علیّا من نورک. فاطّلعت على سرائر قلبک فلم أجد إلى قلبک أحبّ من علىّ بن أبی طالب. فخاطبتک بلسانه کى ما یطمئنّ قلبک.»-  صلوات اللّه و سلامه الأحد على الوالد و الولد- .

خواجه به معراج رفت با دل خود راز گفت
جمله ز حقّ مى‏شنید از دهن مرتضى‏

فمحبّه اللّه حبیبه المصطفى کمحبّه حبیب اللّه حبیبه المرتضى فى أنّها من‏ حنین الکلّ إلى جزئه. چه همچنان چه نطفه ولد منتشر است در جمیع اعضاى والد، و بیرون مى‏آید محاکى اسرار والد که «الولد لا یکون إلّا تفصیل سرّ اللّه» همچنین نطفه روح خاتم ولایت-  علیه السلام و التحیّه-  از جمیع نشئات روحیه از اسرار و احوال و اذواق روح کلّى محمّدى-  علیه صلوات اللّه الأحدى و سلامه الأبدى-  مترشّح و متخلّق شده.

در فصوص الحکم است در سرّ فَإِذا سَوَّیْتُهُ وَ نَفَخْتُ«» که دالّ است بر آنکه حنین و آرزومندى حقّ تعالى به دوستان خود از قبیل حنین کلّ است به جزء خود، فقال: «أبان الحقّ تعالى بذلک عن الأمر فى نفسه من جانب الحقّ فى قوله فى هذه النشئه العنصریه: فَإِذا سَوَّیْتُهُ وَ نَفَخْتُ فِیهِ ثمّ وصف نفسه بشدّه الشوق إلى لقائه، فقال للمشتاقین: «یا داود إنّى أشدّ شوقا إلیهم» یعنى للمشتاقین إلیه.» یعنى به این که فرمود: فَإِذا سَوَّیْتُهُ وَ نَفَخْتُ باز وصف کرد نفس خویش را-  عزّ و علا-  به شدّت شوق او به مشتاقان خویش.

[شعر:

یحنّ الحبیب إلى رؤیتى
و إنّى أشدّ إلیه حنینا]

پس چون دمیده است حقّ تعالى در او از روح خود، فما اشتاق إلّا لنفسه.

ألا تراه خلقه على صورته لأنّه من روحه. پس همچنان چه حنین و آرزومندى حقّ تعالى به حبیب خویش از باب حنین کلّ است به جزء، همچنین حنین و آرزومندى رسول اللّه نیز به حبیب خود از باب حنین کلّ است به جزء خویش، فما اشتاق إلّا لنفسه. لقوله تعالى:«» «خلقتک من نورى و خلقت علیّا من نورک.»

مولانا:

کلّ من آمد مرتضى، کلّ وى آمد مصطفى
کلّات کلّ آمد خدا، ز اینجا مرو بالاترک‏

از این است که به حکم «الولد سرّ أبیه» در جمیع عوالم و مواطن سیر ادوار انبیا و اولیا، میان پدر-  که نور خاتم الانبیاء است-  و فرزند-  که نور خاتم الاولیاست-  متحقّق است. چه معیّت سرّى که با جمیع انبیا داشت، هم معیت سرّى است با خاتم انبیا. چه همچنان چه هر نبىّ حامل نشئه‏اى از نشئات نبوّت ختمیه است، صاحب تأیید او نیز حامل نشئه‏اى از نشئات تأییدیه علویه است.«» و نکته در سرّ و جهر آن است که صورت نشئه عنصریه علویه، مرآت جمیع نشئات ولایت است، و صورت جسدى هارونى مثلا، صورت نشئه‏ اى از نشئات ولایت است، که جمیع آن نشئات بعد الاجتماع به صورت جسدى علوى در زمان ختم نبوّت که وقت ظهور اجتماع جمیع نشئات نبوّت است، ظاهر شد جهت تأیید جمعى حامل نبوّت ختمى. این است حقیقت معیت که از باب معیت جزء است با کلّ.

و بر ارباب فطنت و اهل بصیرت مخفى نماند که اخصّ و اولى به آیه کریمه وَ الَّذِینَ مَعَهُ«»-  الآیه-  آن کس است که از تاریخ «کان محمّد نبیّا و آدم بین الماء و الطّین و علىّ ولیّا و آدم بین الماء و الطّین» مصدّق نبوّت ازلیه او بوده باشد، و لهذا سمّى بالصدّیق الأکبر و نزل فى شأنه یَتْلُوهُ شاهِدٌ مِنْهُ«».

یا اخى معیت ازلیه عین علویه با حقیقت محمّدیه-  علیهما أفضل الصلاه و التحیّه-  از کتابت کنگره عرش الرحمن بخوان تا رتبت «ما ظننتم باثنین، اللّه‏ ثالثهما» از سطر «لا إله إلّا اللّه، محمّد رسول اللّه، أیّدته بعلىّ» بازیابى.

عن أبى الحمراء قال: قال رسول اللّه-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- :«» «لمّا اسرى بى إلى السّماء إذا على العرش مکتوب: لا إله إلّا اللّه، محمّد رسول اللّه، أیّدته بعلىّ» و هو صاحبه و رفیقه فى جمیع مواطن سفر الوجود و منازله و مراتبه من العوالم الغیبیه و الشهادیه تماما روحا و مثالا و حسّا، کما روى أنّه قال-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- :«» «کنت أنا و علىّ نورا بین یدی اللّه، مطیعا، یسبّح اللّه ذلک النّور، و یقدّسه قبل أن یخلق آدم أربعه عشر ألف عام. فلمّا خلق اللّه آدم رکّب ذلک النّور فى صلبه، فلم یزل ینقله من صلب إلى صلب حتّى أقرّه فى صلب عبد المطّلب. فقسّمه قسمین: فصیّر قسمى فى صلب عبد اللّه، و قسم علىّ فى صلب أبى طالب. فعلىّ منّى و أنا منه.» العجب کلّ العجب که یک نور بود و یک تسبیح و یک مسبّح، و در حقیقت محمّد و على بودند به یک لسان از نور واحد. از اینجا تفطّن مى‏توان کرد سرّ «فمک فمى» و لهذا در آخر حدیث مى‏فرماید:«فعلىّ منّى و أنا منه»، و عن أمّ سلمه قالت: قال رسول اللّه-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- : «علىّ منّى و أنا من علىّ، حیث یکون أکون، و حیث أکون یکون».

نیکو تأمّل کن که این چه معیت ازلى است، و تعانق روحى، و اتّحاد حبّى

أنا من أهوى و من أهوى أنا
نحن روحان حللنا بدنا

بل روح واحد حللنا بدنین. چه بر مصداق حدیث قدسى «خلقتک من نورى، و خلقت علیّا من نورک»«» روح خاتم الولایه متولّد از روح خاتم النبوّه باشد، و «الولد سرّ أبیه». پس روح علوى ظهور سرّ محمّدى باشد، و إلیه أشار قول الشیخ الحموى:

«إنّ خاتم الأولیاء صوره نقطه الولایه الکلّیه الأصلیه، و خاتم الانبیاء روح تلک الصوره»، و فى قول خاتم الولایه:«» «أنا مشکوه الهدى، فیها مصباح المصطفى»-  صلوات اللّه و سلامه علیهما و آلهما- . دیگر در اشارت «ما ظننتم باثنین، اللّه ثالثهما»«» است سرّ ختمیّت خاتم نبوّت که عبارت است از جمعیت جمیع حقایق نبوّت، و سرّ ختمیّت خاتم ولایت که جمعیت جمیع حقایق ولایت است. چه حقایق نبوّات جمیع انبیا، شئون ذاتیه حقیقت نبوّت خاتم انبیاست، و حقایق ولایات سایر اولیا، شئون ذاتیه حقیقت ولایت خاتم اولیاست، و همچنان چه جمیع حقایق اشیا در احدیت جمع حقیقت الهیه مندمج است-  کاندماج الشجره فى النواه-  و به آن احدیت جمعى ظاهر است به صور جمیع اشیا، همچنین جمیع حقایق نبوّات انبیا در احدیت جمع حقیقت نبوّت ختمى اندماج دارد، و به آن احدیت جمعى مى‏ تواند ظاهر شد به صور حقایق نبوّات جمیع انبیا مفصّلا، و به صورت ختمیت و جمعیت جمیع حقایق مجملا، در صورت جسدى مکّى مدنى محمّدى، و بر آن قیاس جمیع حقایق ولایات اولیا در احدیت جمعى حقیقت ولایت خاتم الاولیاء مندمج است، و به آن احدیت جمعیه است که ظاهر مى ‏شود به صور حقایق ولایات جمیع اولیا مفصّلا، و به صورت جمعیه حقایق مجملا، در صورت جسدى مکّى مدنى علوى، با معیت بین الخاتمین در ظهور عالم حسّ، و اللّه ولىّ الأفهام این آن معیت است که به آن تأیید دین انبیا کرد، در مظهر هارونى تأیید دین موسى کرد به دعاى وَ اجْعَلْ لِی وَزِیراً مِنْ أَهْلِی هارُونَ أَخِی اشْدُدْ بِهِ أَزْرِی.

عن أبى ذر الغفارى أنّه قال: «صلّیت مع رسول اللّه-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-  یوما من الأیّام الظهر. فسأل سائل فى المسجد، فلم یعطه أحد شیئا، فرفع السائل‏ یدیه إلى السماء و قال: اللّهمّ اشهد إنّى سألت فى مسجد نبیّک محمّد-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-  فلم یعطنی أحد شیئا. و کان علىّ فى الصلاه راکعا، فأومى إلیه بخنصره الیمنى و فیها خاتم. فأقبل السائل، فأخذ الخاتم من خنصره، و ذلک بمرأى من النبىّ، صلّى اللّه علیه و آله و سلّم. فرفع طرفه إلى السماء و قال: اللّهمّ، إنّ أخى موسى سألک فقال: قالَ رَبِّ اشْرَحْ لِی صَدْرِی وَ یَسِّرْ لِی… وَ اجْعَلْ لِی وَزِیراً مِنْ أَهْلِی هارُونَ أَخِی اشْدُدْ بِهِ أَزْرِی وَ أَشْرِکْهُ فِی أَمْرِی«» فأنزلت علیه قرانا سَنَشُدُّ عَضُدَکَ بِأَخِیکَ وَ نَجْعَلُ لَکُما سُلْطاناً فَلا یَصِلُونَ إِلَیْکُما«». اللّهمّ إنّى محمّد نبیّک، فاشرح لى صدرى و یسّر لى أمرى، و اجعل لى وزیرا من أهلى علیّا، اشدد به ظهرى. قال ابو ذر: فما استتمّ دعاؤه حتّى نزل علیه جبرئیل-  علیه السلام-  من عند اللّه-  عزّ و جلّ-  و قال محمّد إقرء: إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاهَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکاهَ وَ هُمْ راکِعُونَ.»

بر قلعه «انّما» در حقّ که گشاد
خسرو، علم «أنا مدینه» به که داد

گوى از خم چوگان «سلونى که ربود
رخت از بر تخت «انت منّى» که نهاد

پس اساس و بناى قصر دین معلّاى محمّدى به تأیید و امداد و اعلاى اعلام علىّ عالى-  علیهما و آلهما صلوات اللّه المتعالى-  مشیّد و مشدّد کبنیان مرصوص گشت، و وعده سَنَشُدُّ عَضُدَکَ بِأَخِیکَ وَ نَجْعَلُ لَکُما سُلْطاناً در مظهرین جامعین ختمین محمّدین علیّین به اتمّ و اجمع و اکمل وجهى به انجاز انجامید. و قوّه «قلعت باب خیبر بقوّه صمدانیه لا بقوّه جسدانیه» و «لمبارزه علىّ بن أبی طالب یوم الخندق أفضل من أعمال امّتى إلى یوم القیامه» و غیر ذلک اثر قوّه صمدانیه سَنَشُدُّ عَضُدَکَ بِأَخِیکَ وَ نَجْعَلُ لَکُما سُلْطاناً است، أى سلطانا لمملکه النبوّه و الرساله، والیا لولایه الولایه و الهدایه.

رسالتین:

نیست غیر خاک و آب، اصل بنا
جمله ارکان زین دو در نشو و نما

چون پذیرفت آب با خاک التیام‏
گشت پیدا زین دو این دیوار و بام

‏گر چه نبود خانه بى‏سقف و جدار
غیر آب و گل نباشد اصل کار

فیض غیب مصطفى کان است آب
‏کرده آمیزش به خاک بو تراب‏

زان، بناى دین به کیوان بر شده
هم نهال عشق زان پر بر شده‏

جایى که هیچ یک از انبیا را طاقت و قوّت نباشد که جمع کند میان احکام حمل رسالت و بلاغ غیر عامّ، مخصوص به وقت خاصّ و امّت معیّنه، حتّى موسى که با آن قوّت و جرأت اشْدُدْ بِهِ أَزْرِی مى ‏گوید.

فى العرائس«»: «کان موسى فى مشاهده قرب جلال الأزل، شاهدا لربوبیه، و کاد أن یفنى فى العزّه، فشغله الحقّ بالشریعه عن الفناء فى الحقیقه. فلمّا علم موسى مراد الحقّ منه بمکابده الأعداء و الرجوع من المشاهده إلى المجاهده، سأل عن الحقّ-  سبحانه-  شرح الصدر و إطلاق اللسان و تیسیر الأمر، لیطبق احتمال صحبه الأضداد و مکابدتهم، أنّه کان موسى فى مشاهده الحقّ ألطف من الهوى، و فى خطابه أرقّ من ماء السماء، فطلب قوّه ألوهیه و تمکینا قادریا بقوله:«» قالَ رَبِّ اشْرَحْ لِی صَدْرِی وَ یَسِّرْ لِی. عرف موسى مکان مباشره الشریعه و أنّها حقّ اللّه، و حقّ اللّه فى العبودیه مقام الامتحان، و فى الامتحان حجاب عن مشاهده الأصل، فخاف من ذلک و سأل شرح الصدر. أى إذا کنت فى غین الشریعه عن مشاهده غیب الحقیقه، اشرح صدرى بنور وقائع المکاشفه حتّى لا أکون محجوبا عنک.

ألا ترى إلى سیّد الأنبیاء و الأولیاء-  صلوات اللّه و سلامه علیه و علیهم-  کیف‏ أخبر عن ذلک الغین، و شکى عن صحبه الأضداد فى أداء الرساله بقوله:«» «إنّه لیغان على قلبى، و إنّى لأستغفر اللّه فى کلّ یوم سبعین مرّه». فقال: وَ اجْعَلْ لِی وَزِیراً مِنْ أَهْلِی هارُونَ أَخِی اشْدُدْ بِهِ أَزْرِی وَ أَشْرِکْهُ فِی أَمْرِی یعنى أنا أرید الوقوف بسرّى معک فى شهود الغیب، و إذا کنت غائبا لا أطیق أن أؤدّى رسالتک بهیئتها، فاجعل لى هارون وزیرا یعبّر قولى لهم. فإنّه یحسن مقالتى و إشاراتى التی هى من مجمع بحار کلام أزلى و شهود الأبدى، و لا أکون مشغولا عنک بغیرک.» قال فى الفصول المهمّه فى معرفه الائمّه: «فظهر أنّ منزله هارون من موسى منزله الوزیر. و الوزیر مشتقّ من إحدى معانى ثلثه: أحدها: من الوزر-  بکسر الواو و تسکین الزاء-  و هو الثقل، فکونه وزیرا له یحمل عنه أثقاله و یخفّفها.

ثانیها: من الوزر-  بفتح الواو و الزاء-  و هو المرجع و الملجأ، و منه قوله تعالى: کَلَّا لا وَزَرَ. فکان الوزیر مرجوع إلى رأیه و معرفته، و ملجأ«» إلى الاستعانه به.

و المعنى الثالث: من الأزر و هو الظهر. قال اللّه تعالى: اشْدُدْ بِهِ أَزْرِی«» فیحصل بالوزیر قوّه الأمر و اشتداد الظهر کما یقوّى البدن و یشتدّ به. فکان منزله هارون من موسى أنّه یشتدّ أزره و یعاضده و یحمل عنه«». و قد جعل رسول اللّه-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-  علیّا منه بهذه المنزله إلّا النبوّه.» این بود حال موسى-  علیه السلام-  با وجود قوّت و جرأت او از میان انبیا، جایى که هیچ یک از انبیا را طاقت و قوّت نباشد که جمع کند حمل ولایت جزئیه که نشئه‏ اى از نشئات و شعاعى از اشعّه آفتاب ولایت کلّیه بى‏حجاب محمّدیه است، با اشتغال به احکام نبوّتى که شعله‏اى از مشاعل مشاغل نبوّت کلّیه ختمیه محمّدیه است، الّا به مؤیّدى، پس چگونه آن سیّد فرسان میادین عساکر انبیا و مرسلین را-  علیه و علیهم أفضل صلوات المصلّین-  طاقت و قوّت باشد حمل امانت اسرار ولایت کلّیه الهیه، با بار نبوّت«» جامعه ختمیه، و تحمّل اعباى رسالت عامّه شامله مر کافّه انس و جنّ الى یوم القیام، به نعت تمکّن و کمال استقامت، الّا به امداد و تقویت و معیت صاحب تأیید «أنت منّى بمنزله هارون لموسى»«» و این معیتى است در جمیع مراتب اربع کمالات سعادیه که ایمان است و ولایت و نبوّت و رسالت، و هر یک از این مراتب را احکام غیر متناهیه است.

قال فى الباب السبعین و مأتین«»: «لمّا کانت المراتب التی تعطى السعاده للإنسان أربعا لا زائدا علیها، و کلّ مرتبه تقتضى أمورا لا نهایه لها من علوم و أسرار و أحوال. فالمرتبه الأولى: إیمان، و الثانیه: ولایه، و الثالثه: نبوّه، و الرابعه: رساله، و الرساله و النبوّه و إن انقطعت فى هذه الأمّه فما انقطع المیراث منها. فمنهم من یرث نبوّه و منهم من یرث رساله و نبوّه معا.» شهسوار میدان ولایت-  علیه السلام و التحیّه-  در تقلّبات و سیر در علوم و اذواق و اسرار و احوال غیر متناهیه مرتبه ثانیه که کمال ولایت است با سلطان فرسان میادین عساکر انبیا و مرسلین-  علیهما أفضل صلوات المصلّین-  کفرسى رهان بود معا معا، تا به رفاقت آن حضرت، تمام مواطن و مقامات غیر متناهیه ولایت احاطه نمود، و در ختم ولایت تمام شد، و به کمال مرتبه عالیه خویش استقرار یافت. پس چابک‏سوار میدان نبوّت و رسالت-  علیه أفضل الصلاه و التحیّه-  فردا وحیدا، در سیر طرق تقلّبات اذواق و احوال و اسرار مقامات سامیات مرتبتین نبوّت و رسالت چندان تاخت تا خاتم الأنبیاء و المرسلین گشت، و «کان آدم‏ بین الماء و الطّین»-  صلوات اللّه و سلامه علیهم أجمعین-  پس «خاتم الولایه» مشارک و مساهم گشت با «خاتم النبوّه» در فیوض غیر متناهیه عجیبه مخصوصه به ختم ولایت از اذواق و علوم و احوال و اسرار سامیه «ما لا عین رأت، و لا اذن سمعت، و لا خطر على قلب بشر».

امّا چون خاتم انبیا سابق شد به دوره نبوّت، لا جرم خاتم الولایه تابع خاتم النبوّه گشت در احکام آن دوره، امّا مشاهد آن احکام بود بى‏تحقّق به آن. چه در موطن تلقّى وحى که موطن نبوّت است به حیثیتى بود که تمام معاملات و محاورات آن مجلس معاین و مشاهد او مى ‏شد. چنان چه حضرت-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-  مى‏ فرمود لدفع التوهّم که: «یا علىّ رأیت ما رأیت، و سمعت ما سمعت، و لست بنبىّ و لا رسول، و لکنّک وزیر». و گاه مى‏فرمود هم از جهت دفع توهّم: «أنت منّى بمنزله هارون لموسى، إلّا أنّه لا نبىّ بعدى». و قال-  علیه السلام- : «و لقد کنت أتّبعه اتّباع الفصیل أثّر أمّه، یرفع لى فى کلّ یوم علما من أخلاقه، و یأمرنى بالاقتداء به. و لقد کان تجاور فى کلّ سنه بحراء فأراه، و لا یراه غیرى. و لم یجمع بیت واحد فى الإسلام غیر رسول اللّه-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-  و خدیجه و أنا ثالثهما. أرى نور الوحى و الرّساله، و أشمّ ریح النّبوّه. و لقد سمعت رنّه الشّیطان-  لعنه اللّه-  حین نزل الوحى علیه-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-  فقلت: یا رسول اللّه ما هذه الرّنه قال: هذا الشّیطان قد أیس من عبادته. إنّک تسمع ما أسمع، و ترى ما أرى، إلّا أنّک لست بنبىّ، و أنّک لوزیر و إنّک لعلى خیر.» و اعلم أنّ وراثه أحواله-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-  فهو ذوق ما کان یجده فى نفسه فى مثل الوحى بالملک، فیجد الوارث ذلک فى اللمّه المکّیه، و من الملک‏ الذى یسدّده، و من الوجه الخاصّ الإلهى بارتفاع الوسائط، و أن یکون الحقّ عین قوله، و أن یقرأ القرآن منزلا علیه یجد لذّه الإنزال ذوقا على قلبه عند قراءته. فإنّ للقرآن عند قراءه کلّ قارى فى نفسه أو بلسانه تنزّلا إلهیا لا بدّ منه. فهو محدث التنزّل و الإتیان عند قراءه کلّ قارى أىّ قارى کان، غیر أنّ الوارث بالحال یحسّ بالإنزال، أو یلتذّ به التذاذا خاصّا لا یجد إلّا أمثاله، فذلک صاحب میراث الحال.

و قال فى کتاب التجلّیات فى تجلّى الفردانیه«»: «للّه ملائکه یهیّمون«» فى نور جلاله و جماله فى لذّه دائمه و مشاهده لازمه لا یعرفون أنّ اللّه خلق غیرهم. ما التفتوا قطّ إلى ذواتهم فأجرى«». و للّه قوم، من بنى آدم، و هم الأفراد الخارجون عن حکم القطب. لا یعرفون و لا یعرفون. قد طمس اللّه عیونهم فهم لا یبصرون حجبهم عن غیب الأکوان حتّى لا یعرف الواحد منهم ما ألقى فى حبیبه«»، و أحرى أن یعرف«» ما فى حبیب«» غیره و أحرى أن یتکلّم على ضمیر«». یکاد و لا یفرق بین المحسوسات، و هو بین یدیه، جهلا بها لا غفله عنها و لا نسیانا، و ذلک لما حقّقهم به-  سبحانه-  من حقائق الوصال و اصطنعهم لنفسه فما لهم معرفه بغیره: فعلمهم به، و وجدهم فیه، و حرکتهم منه و شوقهم إلیه، و نزولهم علیه، و جلوسهم بین یدیه لا یعرفون غیره. قال سیّد هذا المقام-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- : أنتم أعرف بمصالح«» دنیاکم».

حاصل الکلام آنکه: حضرت خاتم النبوّه-  علیه الصلاه و السلام و التحیّه-  مظهر اسم اللّه است که جامع جمیع اسماء الهیه است، و خاتم ولایت محمّدیه‏-  علیه الصلاه و السلام و التحیّه-  وارث بى‏واسطه است جمیع کمالات سامیه مصطفویه را، و این جمعیت و احاطه جمیع کمالات محمّدیه به وراثت بى‏واسطه، خصیصه حبیبیت است و آن خاتم ولایت را است، همچنان چه جمعیت و احاطه کمالات الهیه و عدم واسطه، خاصّه حبیب اللّه است که خاتم و حائز جمیع کمالات انبیا است به احدیت جمعى، همچنان چه حبیب حبیب اللّه نیز خاتم و حائز جمیع کمالات اولیا است. چه هر یک از اصحاب کرام صاحب فیضى از فیوض محمّدى‏اند، و خاتم ولایت جامع جمیع آن فیوض است به احدیت جمعیه نشئه محبوبیت. و قوله-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- «»: «من أراد أن ینظر إلى آدم فى علمه، و إلى نوح فى تقواه، و إلى إبراهیم فى حکمته، و إلى موسى فى هیبته، و إلى عیسى فى عبادته، فلینظر إلى ابن أبی طالب» ناظر به کمال وراثت فضیلت جمعیه حضرت خاتم النبوّه است جمیع کمالات انبیا را، علیه و علیهم الصّلوه و السلام.

شعر:

حسن یوسف، دم عیسى، ید بیضا دارى
آنچه خوبان همه دارند تو تنها دارى‏

و لا یخفى على ذوى الفطانه أنّه-  علیه السلام-  بأحدیه هذه الجمعیه له المعیه التأییدیه السرّیه بکلّ واحد من الأنبیاء، و الجهریه بخاتمهم-  علیه و علیهم الصلاه و السلام-  و اللّه ولىّ الأفهام قال الشیخ أبو طالب المکّى-  رحمه اللّه علیه- : «و من وصف مقام المحبوبیه ما قیل لعلىّ-  علیه الصلاه و السلام- : صف لنا أصحابک. فقال: «عن أیّهم تسألون قالوا: عن سلمان. قال: أدرک علم الأوّل و الآخر. قالوا: فعمّار. قال: مؤمن ملى‏ء إیمان إلى مشاشه«». قالوا: أبو ذر. قال: جمع له العلم و الزّهد، لا یخاف فى اللّه لومه لائم، ما أضلّت‏ الخضراء أصدق لهجه منه. قالوا: حذیفه. قال: صاحب السرّ، اعطى علم المنافقین. قالوا: فأخبرنا عن نفسک. قال: إیّاى أردتم، کنت إذا سألت اعطیت و إذا سکتّ ابتدئت». فهذا مقام جمع فیه ما فرق على ما سواه من الأحوال، فأشبه ذلک ما وصّفه به رسول اللّه-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-  من النهایه التی أعطى أصحابه بدایتها. فقال: «أقضاکم علىّ» فالقاضى جامع فیه هذه الصفات. و القضاء هو الغایه، لأنّ من علومه-  علیه السلام-  الفقه الذى هو مرجع الأنام و مجمع الأحکام و منبع الحلال و الحرام، و کان-  علیه السلام-  مطّلع غوامض أحکامه منقادا له، جامحه بزمامه، مشهودا له فیه بعلوّ محلّه و مقامه، و لهذا خصّه رسول اللّه-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-  بعلم القضاء. و لذلک کان عنده غلبه من البیان و کشف الشبهات ما لم یکن عند أصحابه، فقال: «ما شککت فى قضاء بین إثنین منذ استقضانى رسول اللّه-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- » و قضى فى شبهه فى الیمین، فسئل عنها رسول اللّه-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-  فتبسّم و قال: «ما أعلم منها إلّا ما قاله علىّ.» عن أبى بریده عن أبیه قال: «قال رسول اللّه-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-  ذات یوم«»: «إنّ اللّه أمرنى أن احبّ أربعه من أصحابى، أخبرنى أنّه یحبّهم.» قال، قلنا: من هم یا رسول اللّه قال: «فإنّ منهم علیّا». ثمّ ذکر ذلک الیوم الثانی مثل ما قال الیوم الأوّل.

فقلنا: من هم یا رسول اللّه قال: «إنّ علیّا منهم.» ثمّ قال مثل ذلک فى الیوم الثالث. فقلنا: من هم یا رسول اللّه قال: «إنّ علیّا منهم و أبا ذر الغفّارى و مقداد بن الأسود الکندى و سلمان الفارسى»، رضى اللّه تعالى عنهم و لا حرّمنا من برکاتهم و فتوحاتهم فیوضاتهم.» و همچنان چه خاتم نبوّت-  علیه الصلاه و السلام و التحیّه-  به احدیت جمعیه کلّیه، مرآت احدیت الهیه جامعه جمیع اسما که محقّق مقام حبیبیه است گشته، خاتم ولایت نیز-  علیه السلام و التحیّه-  به احدیت جمعیه کلّیه، مرآت احدیت جامعه جمیع کمالات محمّدیه شده، و لهذا حبیب حبیب اللّه است، صلوات اللّه و سلامه على الحبیب و على حبیب الحبیب. و همان نسبت که انبیا را با خاتم نبوّت است، اصحاب و سایر اولیا را با خاتم ولایت است، و همچنان چه حقیقت حبیبیت حقّ تعالى خاصّه مصطفى است، حبیبیت محمّدى خاصّه مرتضى است، صلوات اللّه و سلامه على المصطفى و المرتضى.

پس چنان چه هر یک از انبیا-  علیهم السلام-  به کمالى مخصوصند از کمالات نبوّت، و خاتم انبیا جامع جمیع آن کمالات است به احدیت جمعیه که محقّق مرتبه حبیبیت است، همچنین خاتم ولایت حائز و جامع جمیع کمالات اولیاست از متقدّمین و متأخّرین، و از این است که تمام مقامات جمیع اصحاب و سایر کمّل به اکمل و اعلى وجهى در خاتم ولایت هست بى‏سابقه تقلّب در اطوار مقامات، کما قالوا: التقلّب فى أطوار المقامات لعوام المحبّین و طىّ بساط الأطوار لخواصّ المحبّین و هم المحبوبون تخلّفت عن همّهم«» المقامات. لأنّ المقامات لا تقیّده و لا تحبسه، و هو یقیّدها و یحبسها بترقّیه منها و انتزاعه صفوها و خالصها، و لهذا قال صاحب الفتوحات فى صفاته-  علیه السلام- : «و هو أمنعه لما فى فلکه من‏ السعه» و قال: «رأیته فى المکاشفه مارّا مسرعا». و چگونه مقامات مقیّد او باشد و حال آنکه جمیع مقامات از زهد و صبر و توکّل و تسلیم و رضا و غیر ذلک مصفّاى نعوت و صفات نفسانى‏اند، و آن حضرت از ازل با مصطفى پاک و مصفّى و محبوب و مجتبى آمده.

و همچنان چه مصطفى در ازل حبیب خدا بود، مرتضى در ازل حبیب مصطفى بود، و جمیع علوم و اذواق و اسرار و احوال مترتّبه بر خصیصه مرتبه ختمیه ولایت او ازلیه ذاتیه است از محض وهب و تحقّق، نه عارضى است حاصل از کسب و تعمّل و تخلّق.

و الفرق بین التخلّق و التحقّق-  کما قال فى فکّ فصّ إبراهیمیه- : «هو أنّ التخلّق یحصل بالکسب و التعمّل فى التحلّى بها، فیکون صاحب التخلّق محلّا لأحکامها و هدفا لسهام آثارها، و التحقّق بها لا یصحّ إلّا بمناسبه ذاتیه تقضى بأن یکون المتحقّق بها مرآه للذات، و المرتبه الجامعه للصفات یرتسم فیه جمیع الأسماء و الصفات ارتساما ذاتیا، لا على سبیل المحاکاه للارتسام الإلهى فیه. أعنى بصاحب التحقّق یظهر و ینفد آثار الصفات فى المتخلّقین بها و غیرهم من المجالى الذین هم محال آثارها من الأناسى و غیرهم. فاعلم ذلک ترشد«»» و فضل علىّ عالى در تحقّق به جمیع کمالات و خصایص علّیه سنیّه محمّدیه است-  علیه أفضل الصلوات و أکمل التحیّات-  که در باقى اصحاب منتشر است به سبیل تخلّق به مظهریت خاتم ولایت، کما مرّ أنّ بصاحب التحقّق یظهر و ینفد آثار الصفات فى المتخلّقین بها و غیرهم.

مولانا:

اوست شیر و صید کردن کار او
باقیان هستند باقى خوار او

و عن علىّ بن موسى الرضا عن آبائه-  علیهم الصلاه و السلام-  قال«»: «قال‏ رسول اللّه-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- : لیس فى القیامه راکب غیرنا و نحن أربعه».

قال: فقام رجل من الأنصار فقال: فداک أبى و امّى یا رسول اللّه أنت و من قال: «أنا على البراق، و أخى صالح على ناقه اللّه الّتى عقرت، و عمّى حمزه على ناقتى الغضباء، و أخى علىّ على ناقه من فوق الجنّه، بیده لواء بین یدی العرش یقول: لا إله إلّا اللّه، محمّد رسول اللّه. فیقول الآدمیّون: ما هذا إلّا ملک مقرّب أو نبىّ مرسل أو حامل العرش. قال: فیجیبهم ملک من بطان العرش: معاشر الآدمیّین ما هذا ملک مقرّب و لا نبىّ مرسل و لا حامل عرش، بل هذا علىّ بن أبی طالب»، علیه ألف ألف الصلاه و السلام و الإکرام.

بنا بر آنچه مبیّن شد از کلام صدر المحقّقین که نبوّت را صورتى است و روحى، صورت مطلق نبوّت تشریع است. صورت نبوّت خاصّه محمّدیه تشریع عامّ است که آن رسالت است مشتمل بر جمیع ضروب وحى و جمیع صور شرایع، و روح نبوّت مطلقه قربت است، و روح نبوّت محمّدیه کمال قربت است که آن خاصّه ختم نبوّت است، و هو أن یصیر مرآه لحضره الوجوب و الإمکان فى مرتبه أحدیه الجمع.

و همچنین هر یک از صورت و روح نبوّت را احکام است. از جمله احکام صورت نبوّت، حفظ نظام عالم است، و رعایت مصالح کون، از براى سلوک و ترقّى به طریق سعادت اخرویه، و اقامه عدالت میان اوصاف طبیعیه، و استعمال قوا و آلات بدنیه فیما یجب و ینبغی استعماله، با اجتناب از طرفى افراط و تفریط در استعمال و در تصرّف، و این به آن حاصل مى‏گردد که همیشه مراقب میزان الهى اعتدالى باشد در آن اجتناب، و همواره عمل به مقتضاى آن میزان کند، و غیر ذلک ممّا یطول إیراده.

و امّا احکام روح نبوّت: از آن جمله، تنبیه استعدادات است به اخبار از ذات حقّ تعالى و از اسما و صفات او، و تشویق«» به جناب الهى و بما عنده، و تعریف به احوال نفوس و سعادات روحانیه و لذّات معنویه، و تحصیل معرفت کیفیت توجّه‏ به حقّ تعالى بالقلوب و القوالب-  امّا به قوالب از حیثیت تبعیت قوالب احکام قلوب را حین انصباغ القوالب بوصف القلوب-  و معرفت عبادت ذاتیه حقّ تعالى و عبادت حکمیه وقتیه و عبادت موطنیه حالیه، و معرفت توجّه جمعى به سلوک به حضرت الهى على الصراط الأسدّ الأقوم الأقرب و الوجه الحسن.

و فهم کردن آنچه خبر داده‏اند از آن حضرت سفراى او و کلّ اصفیاى او از علوم و حقایق و اسرار و حکم، که مستقلّ نیست عقول خلق به ادراک آن و استشراف بر آن، و معرفت ارشاد خلق توجّه به حقّ تعالى را توجّهى که مستلزم تحصیل کمال گردد على الوجه الأسدّ و الطریق الأقصد الأصوب، و آن طریقى است جامع میان معرفت قواطع مجهوله خفیّه الضرر و معرفت اسباب معیّنه خفیّه المنفعه، تا متأتّى شود از او طلب هر معین محمود که محتاج إلیه و مستعان به باشد بر تحصیل سعادات و تحقّق کمالات بر وجه احسن ایسر، و متمکّن و ثابت باشد در اعراض از عوایق.

و آن سرور، اقالیم معانى و صور را در اجراى احکام هر یک از آن دو موطن وزرا و امرا است. امّا صاحب تأیید نبوّت وزیر است در اجراى احکام روح نبوّت که بعضى از آن مذکور شد، و سارى است در صورت نبوّت، چه تأیید صورت نبوّت از روح نبوّت است.

امّا صاحب تأیید روح نبوّت ختمیه وزیر است و مشاور و مسامر«» در اجراى احکام علّیه روح نبوّت که آن قربت است، یعنى قربات نوافل و فرائض که عبارت از قرب «بى یسمع و بى یبصر» است که اوّل مقام ولایت ختمى است، و قرب «قال اللّه على لسان عبده: سمع اللّه لمن حمده» که منتهاى مقام ولایت کلّیه محمّدیه است، و خاتم الولایه معیت دارد با خاتم النبوّه در بى ‏واسطگى کما مرّ فى کلام الفصوص: «إنّ خاتم الأنبیاء هو الولىّ الرسول النبىّ، و خاتم الأولیاء الولىّ الوارث الآخذ عن الأصل‏ المشاهد للمراتب، و هو حسنه من حسنات خاتم الرسل محمّد-  صلّى اللّه علیه و آله و على وارثه و سلّم». و به واسطه مشارکت در این شهود، تأیید دین از او متأتّى مى ‏شود، و دعاى اشْدُدْ بِهِ أَزْرِی وَ أَشْرِکْهُ فِی أَمْرِی«» اینجا مستجاب آمده، و از اینجاست اشتراک «من کنت مولاه فعلىّ مولاه»«» یعنى هر که من مولا و سیّد اویم، على مولا و سیّد اوست، و «سیادت» عبارت است از افتقار غیر به او در افاضه عطایا با وجود استغناى او از غیر.

و همچنین کلمه «یعسوب المسلمین» و «یعسوب المؤمنین» تصریح است به مضمون سیادت که افاضه به غیر است و استغناى از غیر، همچنان که گذشت. چه اهل ایمان مایه عسیله دین، و اولیا نطفه حلاوت ولایت از امیر نحل مى‏گیرند و او مستغنى است از ایشان، از این جهت مى‏فرماید: «سلونى ما شئتم» یعنى از من بطلبید هر چه خواهید از کمالات و سعادات صورى و معنوى.

أیا منبع الإحسان بحر الفتوّه
أتیتک عطشانا فجد لى بقطره

فزعت برأس الذلّ بابک ضارعا
و لم أر إلّا ذاک مفتاح عزّه

من الملتجى فى قلع خیبر غیّنا
سواک بصدم القوّه الصّمدیّه

سلام کطیّب فاح من أرض طیّبه
على روضه علویّه علویّه

على روضه سادت معارج سودد
مدینه باب العلم باب المدینه

على قبّه قد أشرفت بفنائها
على طرف الأفلاک طرّا لرفعه

لنا حصلت منها الأمانى و کیف لا
و قد حلّ فیها منتهى کلّ منیّه

یذوق الورى منها عسیله دینهم
‏لما شملت جثمان یعسوب

ملّهفأکرم بها مثوى لأکرم من ثوى
على من ثوى فیها ألوف تحیّه

و همچنین قوله-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- «»: «أنا کالشّمس و علىّ کالقمر»دلالت مى‏کند که همچنان چه آفتاب قلب عالم علوى است، و محلّ او قلب افلاک است، و از او منتشر مى‏شود مدد نورى و متّصل مى‏شود به کواکب، همچنان چه از قلب منبعث مى‏شود روح حیات و سرایت مى‏کند در جمیع اقطار بدن، همچنین شمس حقیقت محمّدى-  علیه صلوات اللّه الأحدى-  قلب عالم وجود است، و از او نور وجود و سایر فیوض الهى منتشر مى‏شود و به جمیع عوالم مى‏رسد روحا و مثالا و حسّا.

رسالتین:

آفتابى کز هوایش ذرّه‏سان
مى‏دود سرگشته این هفت آسمان‏

و وجه شبه خاتم اولیا-  علیه صلوات اللّه العلیاء-  به قمر آنکه همچنان چه فلک قمر اجمع افلاک است من حیث الحکم و الأثر، از براى آنکه مجتمع قواى سایر سماوات و توجّهات ملائکه است، و باز از او منتشر مى‏شود به این عالم، کما قال فى الفکوک«»: «إنّ فلک القمر و إن کان أصغر الأفلاک من حیث الجرم فإنّه أجمعها من حیث الحکم، لأنّ فیه یجتمع قوى سائر السموات و توجّهات الملائکه، ثمّ ینبث منه و یتوزّع على هذا العالم.» همچنین قمر ولایت علوى، مجتمع جمیع فیوض و انوار شمس محمّدى است، و از او منتشر مى‏شود به جمیع سماوات ارواح و ارضین نفوس و اشباح.

گلشن:

بود نور نبى، خورشید اعظم
گه از موسى پدید و گه ز آدم

‏اگر تاریخ عالم را بخوانى
‏مراتب را یکایک باز دانى‏

ز خود هر دم ظهور سایه‏اى شد
که آن معراج دین را پایه‏اى شد

زمان خواجه وقت استوا بود
که از هر ظلّ و ظلمت مصطفى بود

جاء اللّه من سینا و استعلن بساعیر و أشرق من جبال فاران.

قد أشرقت من سماء العزّ و الکرم
شمس النّبوّه فى حلّ و فى حرم

‏لاحت طوالعها ضاءت مطالعها
بانت لوامعها للعرب و العجم‏

و همچنان چه از آفتاب به حسب سیر او در درجات ارتفاع هر دم و هر ساعت سایه دیگر ظاهر مى‏شود، چه وقت طلوع آفتاب سایه ذى‏ظل درازتر است، و هر چند ارتفاع آفتاب زیاده مى‏شود، سایه کمتر مى‏گردد تا زمانى که به دایره نصف النهار که غایت ارتفاع آفتاب است مى‏رسد و در آن حین اشخاص را سایه نیست، همچنین از آفتاب حقیقت محمّدى در هر قرن و زمان سایه و نشئه کاملى از انبیا ظهور مى‏یابد، و همچنان چه درجات ارتفاع، مثال پایه‏هاى معراج آفتاب است تا به دایره نصف النهار که غایت ارتفاع است مى‏رسد، و حکمت الهى اقتضاى آن ترتیب نموده و به هر نقطه که آفتاب مى‏رسد سایه دیگر ظاهر مى‏شود، و آن سایه‏هاى مختلف مانند نردبان پایه عروج آفتابند تا به درجه غایت ارتفاع مى‏رسد، و به ظهور آن سایه‏هاى مختلف پایه انوار به نهایت اظهار مى‏رسد و کمال مى‏یابد، همچنین نور خورشید نبوّت محمّدى نیز از ابتداى طلوع که ظهور نشئه آدم است در هر دور و قرن در نشئه کاملى به حسب مراتب ظاهر مى‏گردد تا به نهایت ظهور و کمال مى‏رسد، و این نشئات کمّل معراج دین محمّدى را همچون پایه‏ هاى نردبان‏اند که یک یک بالا مى‏باید رفت تا به مرتبه کمال محمّدى تواند رسید. چه ترقّى به مقتضاى حکمت تدریجى است، چون کمال ظهور نور نبوّت در نشئات کامله ختمیه محمّدیه بود-  علیه الصلاه و السلام و التحیّه-  مى ‏گوید که:

زمان خواجه وقت استوا بود
که از هر ظلّ و ظلمت مصطفى بود

چه وقت استوا، زمان ارتفاع آفتاب است که در آن وقت هیچ سایه و سیاهى نیست، همه نور است، و لهذا وقت کمال ارتفاع شمس ولایت ذاتیه محمّدیه محلّ قسم الهى گشته. قال تعالى: وَ الضُّحى‏ سوگند به وقت کمال ارتفاع و استعلاى‏ شمس ولایت تو، وَ اللَّیْلِ إِذا سَجى‏«» و به حقّ نبوّت تو چون تو را مشغول سازد به هدایت خلق.

شیخ الطایفه جنید-  رضى اللّه عنه-  گوید: وَ الضُّحى‏ مقام اشهاد است، وَ اللَّیْلِ إِذا سَجى‏«» مقام غین است که فرموده-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- : «إنّه لیغان على قلبى».

و گفته‏اند اکابر معرفت که آن غین، ابر رقیق رسالت محمّدیه است که حائل آفتاب وجه ولایت مصطفویه است، و از قبیل گیسو که مزیّن وجه است موجب کمال و جمعیّت حسن محمّدى است. پس سوگند باشد به ولایت و نبوّت آن حضرت-  علیه الصلاه و السلام و التحیّه- . امّا در این مقام قسم به وقت ارتفاع و استواى شمس ولایت است، و در قوله تعالى: وَ الشَّمْسِ وَ ضُحاها سوگند هم به آفتاب ولایت محمّدى است و هم به کمال ارتفاع او، و در قوله: وَ الْقَمَرِ إِذا تَلاها«» به قمر ولایت علوى است در وقتى که پرتوى استعلاى شمس نبوّت در کمال ارتفاع و استعلا باشد، یعنى در وقت متابعت و تأیید و معاونت او از سابقه «أیّدته بعلىّ».

چه همچنان چه کمال ارتفاع آفتاب ولایت محمّدى در زمان بعثت آن حضرت است، کمال استعلا و ارتفاع قمر ولایت علوى تالى آن ارتفاع است بر موجب معیت «یا علىّ کنت مع الأنبیاء سرّا، و أنت معى جهرا». یعنى همچنان چه با من بودى در سیر و ظهور من در مظاهر انبیا، همچنین با منى در وقت ظهور من به صورت احدیت جمعیه و برزخیه تعیّن اوّل، لأنّ قلبه المطهّر التقىّ النقىّ صوره هذا التعیّن«» و البرزخیه، و لکن صوره جمعیه معنویه، و مزاجه الأشرف العنصرى الحاصل فى أعلى درجات الاعتدال، صورته و مظهره الحسّیه الجسمانیه.

پس سرّ، عبارت است از ظهور به صورت نشئه‏اى از نشئات، و جهر، عبارت است از ظهور به صورت احدیت جمعیه حائز و خاتم جمیع نشئات. چه کمال‏ ظهور ذات در مظهر جامع است و در دیگر مظاهر تمام حقیقت ظاهر نیست، و صورت بدنى مکّى مدنىّ محمّدى، مظهر و مرکب روح جامع حائز جمیع نشئات نبوّت است، و صور سایر انبیا هر یک صورت نشئه و معنى از نشئات و معانى نبوّت بودند، و صورت جسدى و لوى علوى مظهر و مرکب روح جامع حائز جمیع اطوار ولایت است بر تلو صورت محمّدى، علیه و علیه الصلاه و السلام الأحدى.

رسالتین:

جمع شد شمس و قمر بى‏تفرقه
این است یوم الجمعه هش داراى ثقه‏

گشته فیض هفته جمع و جمعه است
‏وقت دریاب و مده فرصت ز دست‏

هان رها کن بیع و سوى او شتاب
کوست مسجد هم منادى باز یاب

‏اوست جمعه اوست ذکر و او امام‏
اوست حاشر اوست خود روز قیام

‏قال- صلّى اللّه علیه و آله- : «أنا السّاعه».

مولانا:

زاده ثانى است احمد در جهان
صد قیامت بود اندر او نهان‏

زو قیامت را همى پرسیده‏اند
کاى قیامت تا قیامت راه چند

با زبان حال مى‏ گفتى بسى
که ز محشر حشر را پرسد کسى‏

پس قیامت شو قیامت را ببین‏
دیدن هر چیز را شرط است این‏

حضرت رسالت-  علیه الصلاه و التحیّه-  قیامت بود که «أنا السّاعه» و حضرت خاتم ولایت سرّ قیامت شد تا قیامت دید، کما قال-  علیه الصلاه و السلام- : «أنا السّاعه الّذى لمن کذّب بها سعیرا» یوم تبلى السرائر، عبارت از آن روز است که صاحب «لو کشف» بى ‏غطا و بى‏ حجاب مشاهد و مشاهد است. لسان الحال کلّ واحد از حبیبین این است که:

و أنظر فى مرآه حسنى کى أرى
جمال وجودى فى شهودى طلعتى‏

چه کمال جلا و استجلا که متعلّق حبّ ذاتى و مقصود از ایجاد کون است، در آن مجلس سرّ بین المصطفى و المرتضى تحقّق یافته. زیرا که کمال جلا-  گذشت که-  عبارت است از ظهور حقّ تعالى در مظهر انسان کامل که اسم او نسبت با مرتبه او عبد اللّه است، و کمال استجلا عبارت است از جمع کردن حقّ تعالى میان شهود نفس خود بنفسه فى نفسه و حضرت وحدانیت، و میان شهود نفس خود در آنچه ممتاز است از او، و به سبب امتیاز مسمّى است به غیر و سوى، و قبل الامتیاز لم یکن کذلک.

و همچنین جمع میان مشاهده «من امتاز عنه» به عین خویش و به عین «من امتاز عنه» دیگر، و به حکم آنکه کلّ واحد من المحبّ و المحبوب مرآه للآخر بحیث ینطبع فى کلّ واحد منهما ما ینطوی علیه الآخر تماما«»، در آن مجلس سرّ بین حبیب اللّه و حبیب الحبیب از کمال جلا که ظهور حقّ است در مظهر انسان حقیقى که عبد اللّه اسم مرتبه اوست، هم در مظهر محمّدى و هم در مظهر علوى تحقّق یافته. قال تعالى: «فلمّا قام عبد اللّه-  یعنى رسول اللّه صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-  و قال علىّ-  علیه السلام- : أنا محمّد رسول اللّه، أنا عبد اللّه»«» انظر انظر إلى اتّحادهما، صلوات اللّه علیهما.

و همچنین کمال استجلا که جمع حقّ تعالى است میان شهود خویش بنفسه فى نفسه و حضرت وحدانیت، و میان شهود نفس خویش در مظهرین اکملین محمّدین و علیّین، و جمع میان مشاهده ایشان به عین خویش و به عین محمّد ازقمر وجه وجیه علىّ و به عین علىّ از شمس جبین مبین محمّد، صلوات اللّه و سلامه علیهما.

رسالتین:

غیر ایشان نیست کس مقصود بود
شاهد ایشانند و مشهود و شهود

قال اللّه تعالى مقسما: وَ شاهِدٍ وَ مَشْهُودٍ. در این مجلس کلّ واحد از حبیبین هم شاهدند و هم مشهود. در حدیث صحیح وارد است که حضرت رسالت-  علیه الصلاه و السلام و التحیّه-  فرمود که: «رأیت البارحه ربّى فى المنام فى صوره شابّ أمرد، جالس على سریر من ذهب، على رأسه تاج من ذهب و فى رجلیه نعلان من ذهب. فقال: یا محمّد قلت: لبّیک ربّى و سعدیک. قال: فبم یختصم الملأ الأعلى قلت: ربّى أعلم. فضرب بیده کتفى، فوجدت برد أنامله بین ثدیىّ، فعلمت علم الأوّلین و الآخرین.»«» در کتاب نفحات صدر المحقّقین قونوى است که سرّ آن تجلّى مقیّد که ادراک کرده آن را حضرت رسالت-  علیه الصلاه و السلام و التحیّه-  و حاصل شده او را از آن ضرب بین الکتفین که منتج علم اوّلین و آخرین گشت، هر آینه از سرّ محاذات و مضاهات است. پس آنچه حاصل آمده حقّ تعالى را از استجلاى ذات خویش-  عزّ و علا-  در مرآت حقیقت محمّدیه، هر آینه مشاهده ذات جلیل نزیه اوست در حقیقتى که جامع سایر مراتب کونیه و احکام مظهریه بود، و حاصل رسول اللّه-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-  از تجلّى مذکور استجلاى اوست نفس نفیس خویش را در مرتبه جامعه الهیه مستوعبه مر سایر مراتب ذات و جمیع احکام الوهیه. پس حقّ تعالى آن حضرت را-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-  در این مرتبه جامعه قائم مقام مرآت و مظهر است، همچنان چه حقیقت محمّدى قبل از آن حقّ تعالى را قائم مقام مرآت جمیع مراتب کونیه و احکام مظهریه بود جزاء وفاقا فلا جرم علم سرّ معرفه کلّ عارف باللّه ممّن تقدّم أو تأخّر.

پوشیده نماند که در آن مجلس، سرّ آنچه حاصل آمد حضرت خاتم نبوّت را-  علیه الصلاه و السلام و التحیّه-  از استجلاى ذات خویش در مرآت حضرت خاتم ولایت-  علیه السلام و التحیّه- ، هر آینه مشاهده حقیقت جامعه مستوعبه مر سایر مراتب کمالات غیر متناهیه محمّدیه است به سرّ مضاهات و محاذات کامله بین الحبیبین، و همچنین حاصل خاتم ولایت از تجلّى مذکور، استجلاى اوست نفس نفیس خویش را در مرتبه جامعه محمّدیه مستوعبه مر جمیع مراتب.

پس حضرت رسالت-  علیه الصلاه و التحیّه-  در این مرتبه جامعه قائم مقام مرآت و مظهر است خاتم ولایت را، همچنان چه خاتم ولایت قائم مقام مرآت جمیع مراتب و احکام مظهریت بود حضرت خاتم النبوّه را جزاء وفاقا فلا جرم علم خاتم الولایه سرّ معرفه کلّ عارف باللّه ممّن تقدّم أو تأخّر، کما علم خاتم النبوّه هذا من سرّ المحاذات و المضاهات بین الحقیقه المحمّدیه و العین العلویه-  علیهما الصلاه و السلام و التحیّه- . و از سرّ این محاذات و مضاهات است: «یا علىّ ما عرف اللّه إلّا أنا و أنت، و ما عرفنى إلّا اللّه و أنت، و ما عرفک إلّا اللّه وأنا». چه مضاهات با جمیع مراتب الهیه، خاصّه خاتم النبوّه است، و مضاهات با جمیع مراتب محمّدیه، خاصّه خاتم الولایه است-  علیهما الصلاه و السلام و التحیّه-  و لهذا به ادات حصر مى‏فرماید، و اللّه ولىّ الأفهام.

باز بدان که همچنان چه در دوره ظهور ولایت محمّدیه-  علیه الصلاه و التحیّه-  در مظاهر انبیا اوّل آدم بود-  علیه السلام-  کما قال فى الفتوحات: «فأوّل نائب کان له و خلیفه لآدم علیه السلام»، همچنین در دوره ظهور به صور اولیا، اوّل نائبى و خلیفتى آدم اولیا است علىّ مرتضى، علیه سلام اللّه العلىّ الأعلى.

گلشن:

نبوّت را ظهور از آدم آمد
کمالش در وجود خاتم آمد

ولایت بود باقى تا سفر کرد
چو نقطه در جهان دورى دگر کرد

یعنى چون نبوّت مختتم گشت ولایت بى‏انضمام نبوّت، یعنى ولایت محض باقى ماند، و از لباس نبوّت عارى شده به طریق سیر و سفر در مظاهر اولیا ظاهر گشت، و مثال نقطه سیّاره در جهان دورى دگر کرد.

ز نورش شد ولایت سایه گستر
مشارق با مغارب شد برابر

یعنى از نور حقیقت محمّدى-  صلوات اللّه و سلامه علیه-  که در مشرق نبوّت ظهور یافته بود تا به مرتبه استوا که زمان آن حضرت بود رسیده، در جانب مغرب از همان نور مذکور ولایت که باطن آن حضرت است سایه‏گسترى کرده، ظلال تعیّنات اولیا پیدا آمد، و مشارق و مغارب برابر و در محاذى یکدیگر گشتند.پس هر آینه در مقابل هر شخص از اشخاص انبیا تعیّنى از تعیّن اولیاى امّت مرحومه واقع باشد که «علماء امّتى کأنبیاء بنى إسرائیل».

کنون هر عالمى باشد ز امّت
رسولى را مقابل در نبوّت‏

یعنى اکنون که دور نبوّت و رسالت مختتم گشت و دور ولایت است، هر عالمى از علماى ربّانى که عارفان باللّه ‏اند از امّت مرحومه، رسولى از رسل سابق را مقابل باشد و بر مشرب آن نبىّ بود، یعنى تقلّب آن ولىّ در معارف الهیه از قبیل تقلّب آن نبىّ باشد.

شیخ عربى-  رضى اللّه عنه-  در رساله آداب خلوت آورده است که «هر ولیىّ فیض از نبىّ مى‏برد که بر شریعت اوست، لیکن اولیاى امّت مصطفى-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-  جامع مقامات انبیاى‏اند-  علیهم السلام-  و بعضى وارث موسى‏اند، لیکن از نور محمّدى نه از نور موسوى. پس حال او از محمّد-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-  حال موسى باشد از آن حضرت، و بعضى بر قلب ابراهیم و بعضى عیسى. امّا قطب بر قلب محمّد است، صلّى اللّه علیه و آله و سلّم و على سائر الانبیاء.

و بدان که آن حضرت عطا مى‏فرمود مقامات جمیع انبیا و رسل در عالم ارواح تا مبعوث به جسم مطهّر مکّى مدنى گشت. پس ملحق شدند اولیاى امّت با انبیا در اخذ از مصطفى، و لهذا ورد فى الخبر: «علماء امّتى کأنبیاء بنى إسرائیل»«» فاصرف الهمّه للوراثه الکلّیه المحمّدیه-  علیه أفضل الصلوات و التحیّه-  و نپندارى که معارج اولیا بر معارج انبیا است. معارج انبیا به نور اصلى است و معارج اولیا فائض است از نور اصلى.» قال فى الباب السادس من الفتوحات المکّیه فى إثبات الهباء«»: «ثمّ إنّ اللّه سبحانه تجلّى بنوره إلى ذلک الهباء، و یسمّونه«» أصحاب الأفکار الهیولى الکلّ، و العالم کلّه فیه بالقوّه و الصلاحیه، فقبل منه کلّ شی‏ء فى ذلک الهباء على حسب قوّته و استعداده، فلم یکن أقرب إلیه قبولا من ذلک«» إلّا حقیقه محمّد-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-  المسمّاه بالعقل الأوّل. فکان سیّد العالم بأسره، و أوّل ظاهر فى الوجود.

نفى الهباء وجد عینه، و عین العالم من تجلّیه، و أقرب الناس إلیه علىّ بن ابى طالب-  علیه الصلاه و السلام-  إمام العالم، و سرّ الأنبیاء أجمعین.» و من أشعاره-  رضى اللّه عنه- :

اقسم باللّه و آیاته
شهاده الحقّ لا بالمراء

إنّ علىّ بن أبی طالب
‏خیر الورى من بعد خیر الورى‏

قال تعالى«»: أَ فَمَنْ کانَ عَلى‏ بَیِّنَهٍ مِنْ رَبِّهِ وَ یَتْلُوهُ شاهِدٌ مِنْهُ.

روى عن أمیر المؤمنین-  علیه الصلاه و السلام-  أنّه قال«»: «ما من رجل من قریش إلّا و قد نزلت فیه آیه من القرآن. فقال له رجل: و أنت أىّ شی‏ء نزل فیک قال: وَ یَتْلُوهُ شاهِدٌ مِنْهُ رسول اللّه على بیّنه و أنا الشّاهد منه.» و قال«»: هُوَ الَّذِی أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدى‏ وَ دِینِ الْحَقِّ لِیُظْهِرَهُ عَلَى الدِّینِ کُلِّهِ وَ کَفى‏ بِاللَّهِ شَهِیداً مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ وَ الَّذِینَ مَعَهُ أى معه فى الأزل باصطفائیته بالولایه بنعت الأرواح لا برسم الأشباح معیه اتّحاد الروحى، و لذا قال-  علیه الصلاه و السلام-  فى خطبه البیان: «أنا الّذى أظهرنى على الدّین» و من هذا المشهد یقول: «أنا محمّد المصطفى و علىّ المرتضى»«»-  صلوات اللّه و سلامه علیهما و آلهما- . أَشِدَّاءُ عَلَى‏ الْکُفَّارِ رُحَماءُ بَیْنَهُمْ أى هم أهل الهیبه و الغلبه على أعداء اللّه و أهل الرحمه و الکرم و التودّد و التحابب مع أولیاء اللّه. فهذا معنى قوله«»: أَذِلَّهٍ عَلَى الْمُؤْمِنِینَ أَعِزَّهٍ عَلَى الْکافِرِینَ أى أهل رقّه و رأفه و رحمه للمؤمنین، لا رأفه ملق و خداع و استماله، و أهل غلظه و حمیه على الکافرین، لا تجلّد و تجبّر صلفا و استبدادا، و کما أنّهم معه-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-  فى الجهاد الأصغر أشدّاء على الکفّار، فکذلک هم معه حال الرجوع من الجهاد الأصغر أشدّاء على الکفّار«» النفوس فى أفنائها، أشدّ ممّا کانت الأمم علیها من السلف و الخلف، و هذا تمام المعیه و الإتّحاد ظاهرا و باطنا.

شرف شرع و دایه دین او
صدف درّ آل یاسین او

ثمّ زاد وصفهم بقوله تعالى: تَراهُمْ رُکَّعاً سُجَّداً«» راکعین على بساط العبودیه من رؤیه الجلال و الجمال، یطلبون مزید کشف الذات و الدنوّ و الوصال مع بقائه بغیر العتاب و الحجاب، و هذا محلّ رضوان الأکبر بقوله تعالى: یَبْتَغُونَ فَضْلًا مِنَ اللَّهِ وَ رِضْواناً«» ثمّ وصف وجوههم بأن یتلألأ منها أنوار مشاهدته الّتى انکشف لهم فى السجود حین خضعوا فى ملکوته من رؤیه عظائم جبروته بقوله تعالى: مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ وَ الَّذِینَ مَعَهُ«». قال الفضل: سیما المؤمنین الخشوع و التواضع، و سیما المنافقین الترفّع و التکبّر.

فى تفسیر الکشّاف: «سیماهم علامتهم، و المراد منه السمه التی تحدث فى‏جبهه السجّاد من کثره السجود، و کان کلّ من العلیّین«»:-  علىّ بن الحسین زین العابدین-  علیهما السلام-  و علىّ بن عبد اللّه بن عبّاس أبى الأملاک،-  یقال له: ذو الثفنات«». لأنّ کثره سجودهما أحدثت فى مواقعه منهما أشباه نفثات«» البعیر.» و عن ابن عطاء: استنارت وجوههم من طول ما صلّوا باللیل کقوله-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- : «من کثر صلاته باللّیل حسن وجهه بالنّهار»«». و قال الحسن فى قوله تعالى«» فَاسْتَوى‏ عَلى‏ سُوقِهِ: بعلىّ بن أبى طالب استقام الإسلام بسیفه.

فى تفسیر العرائس: «ثمّ وعدهم بنیل مرادهم من وصاله و کشف جماله أبد الآبدین بلا وحشه و فتره فى آخر السوره بقوله تعالى«»: وَعَدَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ مِنْهُمْ مَغْفِرَهً وَ أَجْراً عَظِیماً إیمانهم رؤیه الغیب بالغیب و تصدیق الغیب برؤیه الغیب، و عملهم الصالح الخروج من الحدثان شوقا إلى جمال الرحمن، و مغفره اللّه لهم أنّه غفر لهم تقصیرهم فى العبودیه، إذ لم یطیقوا أداء حقوقها کما یلیق بالحقّ، و قصور إدراکهم حقیقه الربوبیه، و الأجر العظیم بأن یجلسهم على بساط القربه، و یلبسهم لباس نور الوصله، و یتوجّهم بتاج المهابه، و یسقیهم من شراب الدنوّ و الزلفه، قال اللّه سبحانه: وَ سَقاهُمْ رَبُّهُمْ شَراباً طَهُوراً.» عن ابن عبّاس-  رضى اللّه عنهما-  سأل قوم النبىّ-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-  فیمن نزلت هذه الآیه قال: «إذا کان یوم القیامه عقد لواء من نور أبیض، و نادى مناد لیقم سیّد المؤمنین مع الذین آمنوا بعد بعث محمّد-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-  فیقوم علىّ بن أبی طالب-  علیه الصلاه و السلام-  فیعطى اللواء من النور الأبیض بیده، تحته جمیع السابقین الأوّلین من المهاجرین و الأنصار لا یخالطهم غیرهم، حتّى یجلس‏ على منبر من نور ربّ العزّه، و یعرض الجمیع علیه رجلا رجلا، فیعطى أجره و نوره، فإذا أتى على آخرهم قیل لهم: قد عرفتم صفتکم و منازلکم فى الجنّه أنّ ربّکم یقول: إنَّ لَکُمْ عِنْدى‏ مَغْفِرَهً وَ أجْراً عَظیماً-  یعنى الجنّه-  فیقوم علىّ و القوم تحت لوائه حتّى یدخل بهم الجنّه، ثمّ یرجع إلى منبره. فلا یزال إلى أن یعرض علیه جمیع المؤمنین، فیأخذ نصیبه منهم إلى الجنّه، و ترک أقواما على النار». و ذلک قوله تعالى«»: وَ الَّذِینَ آمَنُوا-  وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ- … لَهُمْ أَجْرُهُمْ وَ نُورُهُمْ یعنى السابقین الأوّلین و أهل الولایه، وَ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا أُولئِکَ أَصْحابُ الْجَحِیمِ«» یعنى بالولایه بحقّ علىّ، و حقّ على الواجب على العالمین.

مخفى نماند که جمیع این صفات، بکلّیتها و جمعیّتها، على بن ابی طالب را است-  علیه الصلاه و السلام-  و باقى اصحاب را-  رضوان اللّه تعالى علیهم أجمعین-  حظّى و حصّه‏اى از آن خصایص علویّه على قدر مشاربهم. عن ابن عبّاس-  رضى اللّه عنهما-  أنّه قال«»: «ما فى القرآن آیه إلّا و علىّ رأسها و قائدها و شریفها و أمیرها، و لقد عاتب اللّه تعالى أصحاب محمّد فى القرآن و ما ذکر علیّا إلّا بخیر، و ما نزل فى أحد من کتاب اللّه آیه و فیها یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إلّا و علىّ رأسها و أمیرها.» و عنه فى قوله تعالى«»: فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّکْرِ قال: «هم محمّد و على و فاطمه و الحسن و الحسین، هم أهل الذکر و العلم و العقل و البیان، و هم أهل البیت النبوّه و معدن الرساله و مختلف الملائکه. و اللّه ما سمّى المؤمن مؤمنا إلّا کرامه لأمیر المؤمنین-  صلوات اللّه و سلامه علیهم أجمعین- .» و عن سلمان الفارسى-  رضى اللّه عنه-  قال: «قال رسول اللّه-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- «»: أعلم امّتى علىّ بن أبی طالب، و قال تعالى«»: وَ یَقُولُ الَّذِینَ کَفَرُوا لَسْتَ مُرْسَلًا قُلْ کَفى‏ بِاللَّهِ شَهِیداً بَیْنِی وَ.

روى الثعلبى فى تفسیره عن ابن سلام أنّه سألت رسول اللّه-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-  عن قوله«»: وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْکِتابِ قال: «إنّما ذلک علىّ بن أبی طالب». و من هنا قال-  علیه السلام- : «جمیع أسرار اللّه تعالى فى کتب السّماویه، و جمیع ما فى الکتب السّماویه فى القرآن، و جمیع ما فى القرآن فى فاتحه الکتاب، و جمیع ما فى فاتحه الکتاب فى «بسم اللّه»، و جمیع ما فى «بسم اللّه»، فى باء «بسم اللّه»، و جمیع ما فى باء «بسم اللّه» فى النّقطه تحت الباء، و أنا النّقطه تحت الباء.» به نقطه احدیه جمعیه، جمیع مراتب جمیع کتب الهى مى ‏داند.

رسالتین:

صلّ یا ربّى على خیر الامم
صلّ یا ربّى على بحر الکرم‏

صلّ یا ربّى على حبّ الرّسول‏
صلّ یا ربّى على بعل البتول‏

من لإیراث المعانی آدم
من على نقد المعانی خاتم

‏من لتفصیل الرّموز المجمله
نقطه فى تحت باء «البسمله»

نقطه آن با که در «بسم اللّه» است
باز دان، کآن نقطه ذات شه است‏

[تمّت بعون اللّه‏]

منهاج ‏الولایه فی‏ شرح ‏نهج‏ البلاغه، ج ۱ عبدالباقی صوفی تبریزی ‏ (تحقیق وتصیحیح حبیب الله عظیمی) صفحه ۵۵۳-۶۲۷

بازدیدها: ۱۱۹

خطبه ها خطبه شماره ۲۳۹ منهاج ‏الولایه فی ‏شرح‏ نهج‏ البلاغه به قلم ملا عبدالباقی صوفی تبریزی (تحقیق وتصحیح حبیب الله عظیمی)

خطبه ۲۳۹ صبحی صالح

و من خطبه له ( علیه‏السلام ) یذکر فیها آل محمد ( صلى‏ الله ‏علیه‏ وآله )

هُمْ عَیْشُ الْعِلْمِ، وَ مَوْتُ الْجَهْلِ، یُخْبِرُکُمْ حِلْمُهُمْ عَنْ عِلْمِهِمْ وَ ظاهِرُهُمْ عَنْ باطِنِهِمْ وَ صَمْتُهُمْ عَنْ حِکَمِ مَنْطِقِهِمْ، لا یُخالِفُونَ الْحَقَّ وَ لا یَخْتَلِفُونَ فِیهِ، وَ هُمْ دَعائِمُ الْإِسْلامِ، وَ وَلائِجُ الاِعْتِصامِ، بِهِمْ عادَ الْحَقُّ فِى نِصابِهِ، وَ انْزاحَ الْباطِلُ عَنْ مُقامِهِ، وَ انْقَطَعَ لِسَانُهُ عَنْ مَنْبِتِهِ، عَقَلُوا الدِّینَ عَقْلَ وِعایَهٍ وَ رِعایَهٍ، لا عَقْلَ سَماعٍ وَ رِوایَهٍ؛ فَإِنَّ رُواهَ الْعِلْمِ کَثِیرٌ، وَ رُعاتَهُ قَلِیلٌ.

الباب الثانی فى نعت رسول اللّه و خصائص آله

خطبه ۲۳۹

و من خطبه له-  علیه الصّلوه و السّلام- :-  یذکر فیها آل محمّد علیه و علیهم الصّلوه و السّلام-  «هم عیش العلم و موت الجهل.» ایشان حیات علمند، چه حقیقت علم به ایشان قائم است، و به ایشان است خلاصى از موت جهل.

«یخبرکم حلمهم عن علمهم،» خبر مى ‏دهد شما را حلم ایشان از علم ایشان.

لأنّ حلمهم فى مواضعه فهو یستلزم العلم بمواضعه.

«و صمتهم عن حکم منطقهم.» و خاموشى ایشان از حکم سخن گفتن ایشان مخبر است. چه دلالت مى ‏کند بر آنکه سخنان ایشان همه علوم و حکم مسکوته خواهد بود.

عطّار:

کاملى گفتست: مى ‏باید بسى
علم و حکمت تا شود گویا کسى‏

لیک باید عقل بى‏حدّ و قیاس‏
تا شود خاموش یک حکمت‏شناس‏

پنبه را یکبارگى بر کش ز گوش
در دهن نه محکم و بنشین خموش‏

قال بعضهم: سألت ذو النّون عن الصوفى. فقال: «من نطق أبان نطقه عن الحقائق، و إن سکت نطقت عنه الجوارح بقطع العلائق.»

شعر:

برون از عالم حسّى است جان خرده‏بینان را
به غمزه سوى یکدیگر اشارتهاى پنهانى

‏عطّار:

گوش آن کس نوشد اسرار جلال
کو چو سوسن صد زبان افتاد لال‏

سرّ غیب آن را رسد آموختن
کو ز گفتن لب تواند دوختن‏

محرم آن راه کم بایست«» بس‏
شب روى پنهان روى کن چون عسس

بزرگان گفته ‏اند که آنکه گفت هیچ نداشت، و آنکه داشت هیچ نگفت.

شعر:

عارفان که جام حقّ نوشیده ‏اند
رازها دانسته و پوشیده‏ اند

هر که را اسرار کار آموختند
مهر کردند و دهانش دوختند

و من وصایا صاحب العوارف قدّس سرّه: «لازم زاویتک، و مهما قدرت أن لا تنظر إلى الخلق فافعل. فإن نظرت إلیهم فلا تکلّمهم إلّا فى السلام و الجواب، و جواب مکلّم أن کلّمک على قدر الحاجه، و لا تزد على قدر الحاجه لفظه واحده.

و اعلموا أنّ العزله أصل و الخلطه فرع، فالتزموا الأصل و لا تخالطوا، و إن خالطتم فلا تخالطوا إلّا بالحجّه. ثمّ إنّکم إذا خالطتم فالصّمت أصل و النطق فرع. فالتزموا الأصل و لا تنطقوا إلّا بالحجّه.»

شعر:

اگر در تن زدن جانت کند خوى
شود هر ذرّه‏اى با تو سخنگوى‏

چنین گفتند آن خاموش مردان‏
که سر تا پاى خود را گوش گردان‏

چو چشمه تا به کى در جوش باشى
که دریا گردى ار خاموش باشى‏

درین دریا به گوهر هر که ره داشت‏
به غوّاصى دمش باید نگه داشت‏

«لا یخالفون الحقّ و لا یختلفون فیه.» مخالفت حقّ و صواب نمى ‏کنند و اختلاف نمى ‏کنند در آن.

عدم اختلافهم فى الحقّ کنایه عن کمال علمهم به.

«هم دعائم الإسلام، و ولائج الاعتصام.» ایشانند ستونهاى دین خدا، و مواضع اعتصام و تحفّظ اسلام.

استعار لهم لفظ الدعائم و لفظ الولائج-  جمع ولیجه، و هى الموضع یعتصم بدخوله-  باعتبار أنّ قیام الإسلام بهم و أنّ الخلق یعتصمون بالدخول فى طاعتهم و هدایتم إلى اللّه.

شعر:

هم معشر، حبّهم دین و بغضهم
کفر و قربهم منجى و معتصم‏

إن عدّ أهل التّقى، کانوا أئمّتهم‏
أو قیل: من خیر أهل الأرض قیل: هم‏

«بهم عاد الحقّ فى نصابه،» به ایشان بازگشت حقّ در اصل خویش.

«و انزاح الباطل عن مقامه،» و زائل شد باطل از مقام خود.

«و انقطع لسانه عن منبته.» و زبان او از بیخ بریده شد.

«عقلوا الدّین عقل وعایه و رعایه،» دانسته‏ اند دین حقّ تعالى را دانستن تحفّظ و رعایت کردن.

«لا عقل سماع و روایه.» نه دانستن شنیدن و روایت کردن.

«و إنّ رواه العلم کثیر، و رعاته قلیل.» و بدرستى که روایت‏ کنندگان علم بسیار است، و رعایت‏ کنندگان حقّ علم بسیار اندکند.

منهاج ‏الولایه فی‏ شرح ‏نهج‏ البلاغه، ج ۱ عبدالباقی صوفی تبریزی ‏ (تحقیق وتصیحیح حبیب الله عظیمی) صفحه ۵۵۰-۵۵۳

بازدیدها: ۳۳

خطبه ها خطبه شماره ۴ منهاج ‏الولایه فی ‏شرح‏ نهج‏ البلاغه به قلم ملا عبدالباقی صوفی تبریزی (تحقیق وتصحیح حبیب الله عظیمی)

خطبه ۴ صبحی صالح

و من خطبه له ع و هی من اءفصح کلامه علیه السلام و فیها یعظ الناس و یهدیهم من ضلالتهم ویقال إ نه خطبها بعد قتل طلحه و الزبیر

بِنَا اهْتَدَیْتُمْ فِی الظَّلْماءِ وَ تَسَنَّمْتُمُ الْعَلْیَاءَ وَ بِنَا انْفَجَرْتُمْ عَنِ السِّرارِ وُقِرَ سَمْعٌ لَمْ یَفْقَهِ الْوَاعِیَهَ وَ کَیْفَ یُرَاعِی النَّبْاءَهَ مَنْ اءَصَمَّتْهُ الصَّیْحَهُ؟ رَبَطَ جَنانٌ لَمْ یُفَارِقْهُ الْخَفَقانُ، مَا زِلْتُ اءَنْتَظِرُ بِکُمْ عَوَاقِبَ الْغَدْرِ وَ اءَتَوَسَّمُکُمْ بِحِلْیَهِ الْمُغْتَرِّینَ حَتَّى سَتَرَنِی عَنْکُمْ جِلْبابُ الدِّینِ وَ بَصَّرَنِیکُمْ صِدْقُ النِّیَّهِ اءَقَمْتُ لَکُمْ عَلَى سَنَنِ الْحَقِّ فِی جَوَادِّ الْمَضَلَّهِ حَیْثُ تَلْتَقُونَ وَ لاَ دَلِیلَ وَ تَحْتَفِرُونَ وَ لاَ تُمِیهُونَ، الْیَوْمَ اءُنْطِقُ لَکُمُ الْعَجْمَاءَ ذَاتَ الْبَیَانِ! عَزَبَ رَاءْیُ امْرِئٍ تَخَلَّفَ عَنِّی مَا شَکَکْتُ فِی الْحَقِّ مُذْ اءُرِیتُهُ، لَمْ یُوجِسْ مُوسَى ع خِیفَهً عَلَى نَفْسِهِ بَلْ اءَشْفَقَ مِنْ غَلَبَهِ الْجُهَّالِ وَ دُوَلِ الضَّلاَلِ، الْیَوْمَ تَوَافَقْنَا عَلَى سَبِیلِ الْحَقِّ وَ الْبَاطِلِ مَنْ وَثِقَ بِمَاءٍ لَمْ یَظْمَاْ.

الباب الثانی فى نعت رسول اللّه و خصائص آله

خطبه ۴

و من خطبه له-  علیه الصّلوه و السّلام- : «بنا اهتدیتم فى الظّلماء، و تسنّمتم العلیاء،»«» به نور هدایت ما مهتدى شدید در ظلمت ‏آباد کفر و جهل به شرف اسلام، و بالا شدید و رسیدید به مراتب علّیّه به برکت عزّ اسلام.

استعار لفظ الظلماء للجهل الحاجب لإبصار البصائر عن إدراک الحقّ، و وصف التسنّم لما حصلوا علیه من شرف الإسلام و علوّ الرتبه به.

«و بنا انفجرتم عن السّرار.» و به ما منفجر شدید و روان گشتید از کمال تاریکى شب کفر به کمال نور روز اسلام.

قال تعالى: أَ فَمَنْ شَرَحَ اللَّهُ صَدْرَهُ لِلْإِسْلامِ فَهُوَ عَلى‏ نُورٍ مِنْ رَبِّهِ استعار وصف الانفجار لظهورهم فى أنوار الإسلام من سرار الشرک. و السّرار، اللیله و اللیلتان فى آخر الشهر یستسرّ القمر فیهما و یخفى، و لفظه مستعار للشرک و الجهل السابق.

«وقر سمع لم یفقه الواعیه،» گران باد گوشى که نشنود آواز بلند علم دین را.

دعاء على سمع لم یفقه صاحبه علما من مقاصد الکتب الإلهیه، لعدم فائده خلق السمع منه.

«کیف یراعى النّبأه من أصمّته الصّیحه» چگونه محافظت کند آواز آهسته را، آن کس که خاموش کرده باشد او را قوّت فریاد کتاب و سنّت النبأه الصوت الخفىّ، و کنّى بها عن دعائه لهم إلى الحقّ و بالصیحه عن خطاب اللّه و رسوله و هو فى معرض العذر لنفسه فى عدم نفع دعوته لهم، أى إذا کانت دعوه اللّه و رسوله التی أصمّتکم بقوّتها لم تستجیبوا لها، فکیف تراعون دعوتى لکم‏ التی هى کالنبأه من الصّیحه «ربط جنان لم یفارقه الخفقان.» ثابت باد دلى که مفارقت نکند از او خفقان و اضطراب از ترس خداى تعالى.

دعاء له بالثبات و السکینه. و روى «ربط» بالبناء للمفعول، أى ربط اللّه. معنى الکلمه: أنّ من لم یزل قلبه مضطربا من الخوف، فله رأى متین و قلب قوىّ و نفس مطمئنّه.

«ما زلت أنتظر بکم عواقب الغدر،» همیشه من منتظرم عاقبت و سرانجام غدر و فریب شما.

«و أتوسّمکم بحلیه المغترّین،» و همیشه مى‏شناسم شما را به حیله و صفات مغروران غافل از عواقب امور.

أى أعرفکم بصفات الغدر فى البیعه و النّکث لها. إنّما قال للمفترس «المتوسّم» لأنّه یستدلّ بالوسم الظاهر على الأسرار الکامنه، و الوسم الأثر. و إنّما قال «بحلیه المغترّین» یعنى انفرس فیکم الأمور بظاهرکم و هو الحلیه الجلباب.

یحتمل أن یکون قوله «بحیله المغترّین» فى موضع الحال و ذو الحال نفسه، یعنى أنا فى حیله المغترّین و إن کنت علمت حالکم، و یحتمل أن یکون ذو الحال هؤلاء القوم خاطبهم.

«سترنى عنکم جلباب الدّین،» بپوشید مرا از شما رداى دین.

الجلباب، الملحفه، و استعار لفظه للدین باعتبار ستره و حجبه عن العنف بهم و حملهم على المشقّه، أو ستره عن علمهم فى قوّته و بأسه، و لو لم یکن ذلک الستر لعرفوه بذلک. و روى «سترکم عنّى» أى عصم الدین منّى دماءکم و أتباع مدبّرکم.

«و بصّرنیکم صدق النّیّه.» و شناسانید به من صدق و راستى نیّت و اخلاص‏ من با خداى تعالى عاقبت و سرانجام امر شما را، کما قال رسول اللّه-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم : «إتّقوا فراسه المؤمن، فإنّه ینظر بنور اللّه.» «أقمت لکم على سنن الحقّ» اقامه کردم شما را بر طریقه حقّ، یعنى کتاب و سنّت .

«و فى جوادّ المضلّه،» و در راههاى راست.

مضلّه، یعنى زمینى که در او راه گم مى‏ شود. جوادّ المضلّه هى السنّه، إذ کان-  علیه الصلاه و السلام-  العالم بالکتاب ، و الموضح لطرق الحقّ منه و لطرق الباطل و الهادى فیهما. و ذلک: «حیث تلتقون و لا دلیل،» آنجا که ملاقى یکدیگر مى ‏شدید در ظلمت جهل و نبود دلیلى غیر او.

«و تحتفرون و لا تمیهون.» و مى ‏کنید و مى‏ کاوید زمین را و به آب نمى رسانید.

أى تطلبون ماء الحیاه بالبحث و الفحص من أودیه القلوب، فلا تجدون بها ماء إلّا معه. استعار لفظ الاحتفار للبحث عن مظانّ العلم، و لفظ الماء استعار للعلم.

«الیوم انطق لکم العجماء ذات البیان» امروز به سخن آورده‏ام از براى شما بى‏زبانان را صاحب کلام واضح روشن.

کنّى بالعجماء عن الحاله التی یشاهدونها من العبر الواضحه، و عن کمال فضله و هدایته إلى اللّه. فإنّ هذه الأمور و إن لم یکن نطق، إلّا أنّها مبنیه بلسان حالها، ما ینبغی أن یفعل بطائفه فى الإفصاح عن ذلک، لأوامر اللّه و رسوله، فلذلک کانت ذات بیان. و إنطاقها هو تنبیهه-  علیه السلام-  علیها إذا عبّر بلسان مقاله عمّا کانت یقتضیه و یشاهده من نظر إلیها بعین الإعتبار، و هو کقولهم: «سل الأرض من شقّ أنهارک و أخرج ثمارک فإن لم تجبک حوارا، أجابتک اعتبارا.» و روى بعضهم:

«أنطق» بفتح الهمزه على أنّ العجماء صفه مصدر محذوف، أى الکلمات العجماء و نحوه، و أراد بها ما ذکر فى هذه الخطبه من الرموز، و استعار لها لفظ العجماء و کونها ذات البیان لما فیها من الفوائد.

«عزب رأى امرى‏ء تخلّف عنّى» دور شد رأى کسى که تخلّف کرد از من.

«ما شککت فى الحقّ مذ اریته» شکّ نکردم در حقّ از آن زمان که نموده شدم و دانستم.

تنبیه على وجه عزوب رأى من تخلّف عنه.

«لم یوجس موسى خیفه على نفسه، بل أشفق من غلبه الجهّال و دول الضّلال» احساس نکرد موسى-  على نبیّنا و علیه الصلاه و السلام-  ترسیدن بر نفس خود، بلکه ترسید از غلبه جاهلان بر دین و دولت گمراهان و فتنه خلق بر او.

أى لم یحسّ موسى فى نفسه خوفا أشدّ علیه من خوف غلبه الجهّال على الدین و فتنه الخلق بهم، و أراد أنّى کذلک.

قیل: أشفق فى تقدیر الإستدراک بعد النفى، أى لکن أشفق، و لیس هى أفعل التفضیل.

«الیوم تواقفنا على سبیل الحقّ و الباطل.» امروز ما و مخالفان وقوف داریم بر طریقه حقّ و باطل.

و المراد أنّى واقف على سبیل الحقّ و هم واقفون على سبیل الباطل.

«من وثق بماء لم یظمأ» آن کس که وثوق دارد به آب، تشنگى نکشد، و ایمن باشد از خوف هلاک به عطش.

هذا مثل نبّه به على وجوب الثقه بما عنده، أى إن سکنتم إلى قولى و وثقتم به کنتم أقرب إلى الهدى و السلامه، کما أنّ الواثق بالماء فى أدواته آمن من العطش و خوف الهلاک، بخلاف من لم یثق بذلک، و استعار لفظ الماء لما اشتمل علیه من العلم و کیفیه الهدایه به إلى اللّه. فإنّه الماء الذى لا ظمأ معه.

منهاج ‏الولایه فی‏ شرح ‏نهج‏ البلاغه، ج ۱ عبدالباقی صوفی تبریزی ‏ (تحقیق وتصیحیح حبیب الله عظیمی) صفحه ۵۴۶-۵۵۰

بازدیدها: ۳۸

خطبه ها خطبه شماره ۱۵۴ منهاج ‏الولایه فی ‏شرح‏ نهج‏ البلاغه به قلم ملا عبدالباقی صوفی تبریزی (تحقیق وتصحیح حبیب الله عظیمی)

خطبه ۱۵۴ صبحی صالح

و من خطبه له ع یذکر فیها فضائل اءهل البیت  

وَ ناظِرُ قَلْبِ اللَّبِیبِ بِهِ یُبْصِرُ اءَمَدَهُ، وَ یَعْرِفُ غَوْرَهُ وَ نَجْدَهُ، داعٍ دَعا، وَ راعٍ رَعى ، فَاسْتَجِیبُوا لِلدَّاعِى ، وَاتَّبِعُوا الرَّاعِی .

قَدْ خاضُوا بِحارَ الْفِتَنِ، وَاءَخَذُوا بِالْبِدَع دُونَ السُّنَنِ، وَ اءَرَزَ الْمُؤْمِنُونَ، وَ نَطَقَ الضَّالُّونَ الْمُکَذِّبُونَ، نَحْنُ الشِّعارُ وَالْاءَصْحابُ، وَالْخَزَنَهُ وَالْاءَبْوابُ، وَ لا تُؤ تَى الْبُیُوتُ إِلا مِنْ اءَبْوابِها، فَمَنْ اءَتاها مِنْ غَیْرِ اءَبْوابِها، سُمِّیَ سارِقا.

مِنْها:

فِیهِمْ کَرائِمُ الایمانِ، وَ هُمْ کُنُوزُ الرَّحْمَنِ، إِنْ نَطَقُوا صَدَقُوا، وَ إِنْ صَمَتُوا لَمْ یُسْبَقُوا، فَلْیَصْدُقْ رائِدٌ اءَهْلَهُ، وَ لْیُحْضِرْ عَقْلَهُ، وَلْیَکُنْ مِنْ اءَبْناءِ الْآخِرَهِ، فَإِنَّهُ مِنْها قَدِمَ وَ إِلَیْها یَنْقَلِبُ، فَالنَّاظِرُ بِالْقَلْبِ الْعامِلُ بِالْبَصَرِ یَکُونُ مُبْتَدَاءُ عَمَلِهِ اءَنْ یَعْلَمَ، اءَعَمَلُهُ عَلَیْهِ اءَمْ لَهُ؟ فَإِنْ کانَ لَهُ مَضى فِیهِ، وَ إِنْ کانَ عَلَیْهِ وَقَفَ عَنْهُ، فَإِنَّ الْعامِلَ بِغَیْرِ عِلْمٍ کَالسَّائِرِ عَلَى غَیْرِ طَرِیقٍ، فَلا یَزِیدُهُ بُعْدُهُ عَنِ الطَّرِیقِ الْوَاضِحِ إِلا بُعْدا مِنْ حاجَتِهِ، وَالْعامِلُ بِالْعِلْمِ کَالسَّائِرِ عَلَى الطَّرِیقِ الْواضِحِ، فَلْیَنْظُرْ ناظِرٌ اءَسائِرٌ هُوَ اءَمْ راجِعٌ؟

وَاعْلَمْ اءَنَّ لِکُلِّ ظاهِرٍ باطِنا عَلَى مِثالِهِ، فَما طابَ ظاهِرُهُ طابَ باطِنُهُ، وَ ما خَبُثَ ظاهِرُهُ خَبُثَ باطِنُهُ، وَ قَدْ قالَ الرَّسُولُ الصَّادِقُ صَلَّى اللّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: (إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْعَبْدَ وَ یُبْغِضُ عَمَلَهُ، وَ یُحِبُّ الْعَمَلَ وَ یُبْغِضُ بَدَنَهُ).

وَاعْلَمْ اءَنَّ لِکُلِّ عَمَلٍ نَباتا، وَ کُلُّ نَباتٍ لا غِنَى بِهِ عَنِ الْماءِ، وَالْمِیاهُ مُخْتَلِفَهٌ، فَما طابَ سَقْیُهُ طابَ غَرْسُهُ وَ حَلَتْ ثَمَرَتُهُ، وَ ما خَبُثَ سَقْیُهُ خَبُثَ غَرْسُهُ وَ اءَمَرَّتْ ثَمَرَتُهُ.

الباب الثانی فى نعت رسول اللّه و خصائص آله

خطبه ۱۵۴

و من خطبه له-  علیه الصّلوه و السّلام- : «و ناظر قلب اللّبیب به ینظر أمده، و یعرف غوره و نجده.» و دیده دل عاقل به آن نظر مى‏ کند پایان کار خود را که موت است و ما بعد موت، و مى ‏شناسد نشیب و فراز خویش را. کنایتان عن طریق الخیر و الشرّ.

«داع دعى، و راع رعى،» دعوت‏ کننده‏ اى دعوت کرد، و رعایت‏ کننده ‏اى رعایت کرد.

«فاستجیبوا للدّاعى، و اتّبعوا الرّاعى.» پس استجابت کنید دعوت داعى را، و متابعت نمایید طریقه راعى را.

إشاره إلى الرسول-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-  و القرآن الکریم.

حدیقه:

  سوى حق بى‏رکاب مصطفوى
نرسد جان اگر بسى بدوى‏

و ما الفضل إلّا فى اتّباع محمّد
و ما الفوز إلّا فى اقتفاء محمّدى‏

«قد خاضوا بحار الفتن، و أخذوا بالبدع دون السّنن،» بدرستى که فرو رفتند در دریاى فتنه‏ ها، و فرا گرفتند بدعتها و اختراعات در دین، و نگرفتند سنّتهاى سیّد المرسلین-  علیه أفضل صلوات المصلّین- .

«و أرز المؤمنون، و نطق الضّالّون المکذّبون.» خاموش شدند و گوشه گرفتند مؤمنان، و به سخن آمدند گمراهان تکذیب‏ کننده.

«نحن الشّعار و الأصحاب،» ماییم شعار-  یعنى جامه اندرونى-  و صاحبان رسول.

استعار لفظ الشعار لنفسه و أهل بیته باعتبار قربهم من الرسول-  صلّى اللّه علیه‏ و آله و سلّم-  کالثوب الذى یلی الجسد دون باقى الثیاب.

«و الخزنه و الأبواب،» و ماییم خازنان و درهاى شهر علم رسول اللّه، کما قال-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- : «أنا مدینه العلم و علىّ بابها»«» و بروایه «أنا دار الحکمه و علىّ بابها».

«لا تؤتى البیوت إلّا من أبوابها، فمن أتاها من غیر أبوابها سمّى سارقا.» باید که نیایند در خانه‏ها الّا از درهاى آن. پس هر که در آید از غیر درهاى آن، نام نهاده مى‏شود آن کس را سارق.

منها-  أى من هذه الخطبه الشّریفه-  فى فضائل أهل البیت-  علیهم الصّلوه و السّلام- : «فیهم کرائم الإیمان»، در ایشان است نفایس ایمان، کاعتقادات الحقّه و الأخلاق الفاضله.

«و هم کنوز الرّحمن.» و ایشان گنجهاى خداى بخشاینده ‏اند.

استعاره باعتبار کونهم خزّان علم اللّه، و خصّص وصف الرحمن لأنّه مبدأ بعثه الأنبیاء و الأوصیاء، إذ جعلهم اللّه برحمته هداه خلقه.

«إن نطقوا صدقوا، و إن صمتوا لم یسبقوا.» اگر سخن گویند راست گویند، و اگر خاموش شوند کس برایشان سابق نشود.

أى عند صمتهم لا یسبقون إلى فضیله نطق، إذ کان صمتهم فى موضع الصمت حکمه.

«فلیصدق رائد أهله،» پس باید که تصدیق کند و باور دارد آب و علف جوینده‏ اهل او را.

هذا کالمثل، و فائدته التنبیه على فضله، و الأمر بصدق الخبر عنه لمن یعینهم أمره، و أنّ عنده من مراعى النفوس و ما حیاتها.

«و لیحضر عقله،» و باید که حاضر کند عقل خود را تا بفهمد آنچه مى‏ گوید.

«و لیکن من أبناء الآخره،» و باید که باشد از فرزندان آخرت.

«فإنّه منها قدم، و إلیها ینقلب» پس بدرستى که از آنجا آمده، و به آنجا باز مى‏ گردد.

«فالنّاظر بالقلب، العامل بالبصر، یکون مبدأ علمه«»، أن یعلم: أعمله علیه أم له» پس نظر کننده به دیده دل، که عمل کننده به بصارت باشد، مبدأ علم او آنکه بداند که آیا عمل او وبال بر اوست یا از براى ثواب اوست.

«فإن کان له مضى فیه، و إن کان علیه وقف عنه.» پس اگر باشد عمل او از براى نفع او، بگذرد در او، و اگر بر او وبال باشد، باز ایستد از او.

«فإنّ العامل بغیر علم کالسّائر على غیر الطّریق،» پس بدرستى که عمل‏ کننده به غیر دانش آن عمل، همچون سیر کننده است بر بى ‏راه.

«فلا یزیده بعده عن الطّریق إلّا بعدا عن حاجته.» پس زیاده نمى‏ کند او را دورى از راه الّا دورى از مطلوب او.

«و العامل بالعلم کالسّائر على الطّریق الواضح.» و عمل کننده به علم همچون سیرکننده است بر راه روشن.

«فلینظر ناظر: أ سائر هو أم راجع» پس باید که نظر کند ناظر که او سایر است به جانب مقصد یا بازگردنده است از آنجا.

«و اعلم أنّ لکلّ ظاهر باطنا على مثاله،» و بدان بدرستى که مر هر ظاهرى را باطنى است بر مثال او و مطابق او.

«فما طاب ظاهره طاب باطنه، و ما خبث ظاهره خبث باطنه.» پس هر کس که پاک و طیّب است ظاهر او، پاک است باطن او، و آنکه پلید است ظاهر او، پلید است باطن او.

«و قد قال الرّسول الصّادق-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- : إنّ اللّه یحبّ العبد، و یبغض عمله، و یحبّ العمل و یبغض بدنه.» گفته است رسول راستگوى-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- : بدرستى که خداى تعالى دوست مى‏دارد بنده را و دشمن مى ‏دارد عمل او، و دوست مى‏ دارد عمل و دشمن مى ‏دارد بدن او.

از براى آنکه مدار حبّ و بغض عمل بر حسن و قبح قصد و اراده عامل است.

قال-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- : «إنّما الأعمال بالنیّات.» «و اعلم أنّ لکلّ عمل نباتا، و کلّ نبات لا غنى به عن الماء،» و بدان بدرستى که هر عملى را روییدنى است، و روییدن هر گیاه را ناچار است از آب.

«و المیاه مختلفه، فما طاب سقیه، طاب غرسه و حلت ثمرته،» و آبها گوناگون است. پس هر نباتى که طیّب باشد آب دادن او، طیّب باشد کاشتن او، و شیرین باشد میوه او.

«و ما خبث سقیه، خبث غرسه و أمرّت ثمرته.» و هر نباتى که خبیث باشد آب دادن او، خبیث باشد کاشتن او، و تلخ باشد میوه او.

یعنى همچنان که حلاوت و مرارت ثمرات به طیب و خبث سقى میاه است، همچنین حسن و قبح اعمال عباد به قصود و نیّات است.

قال الشارح: «استعار لفظ النبات لزیاده الأعمال و نموّها، و استعار لفظ الماء للمادّه القلبیه من الإرادات و النیّات المتخالفه، و ظاهر أنّ طیب الأعمال بطیبها و خبثها بخبثها کالماء و یسقى به.»

قال المحقّق القونوى فى شرح الاحادیث : «اعلم أنّه قد ثبت-  شرعا و کشفا-  أنّه ما ثمّ صوره إلّا و لها روح. فتاره تخفى آثار الروح فى الصوره بالنسبه إلى أکثر الناس، و تاره یظهر بشرط تأیّد روح تلک الصوره بمدد متّصل«» من روح آخر، و قد وردت النصوص الشرعیه مکرّره بذلک فى الکتاب .

و إذا عرفت هذا، فاعلم أنّ صوره الأعمال و الأقوال أعراض لا ترتفع و لا تبقى إلّا بأرواحها المصاحبه لها، و المتأیّده أیضا بأرواح العمّال و نیّاتهم، و متعلّقات هممهم التابعه لعلومهم و اعتقاداتهم الصحیحه، المطابقه لما هو الأمر علیه، و للحروف و الکلمات-  من حیث أفرادها و من حیث تراکیبها-  خواصّ تظهر من أرواحها بواسطه صورها، تلفّظا و کتابه، شهدت بصحّه ذلک الأنبیاء و الأولیاء عن شهود محقّق و تجربه مکرّره.

و ممّا یؤیّد به من أسرار الحروف ما روى أبو امامه أنّه قال: سمعت رسول اللّه-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-  یقول: «اقرأ«» القرآن فإنّه یأتی یوم القیامه شفیعا لأصحابه. اقرأ«» الزّهراوین-  البقره و سوره آل عمران-  فإنّهما یأتیان یوم القیامه کأنّهما غمامتان أو غیابتان أو کأنّهما فرقان من طیر صوافّ یحاجّان عن أصحابهما.»-  الحدیث-  و فى روایه: «یجادلان عن أصحابهما». فقوله-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- : «کأنّهما فرقان من طیر صوافّ» کنایه عن أرواح صور الحروف و الکلمات. و «الغمامتان أو الغیابتان» صوره أحدیه جمع کلّ سوره منها.»

مولانا:

هست تسبیحت بخار آب و گل
مرغ جنّت شد ز نفح صدق، دل‏

همچنان چه از نفح«» صدق، دل مرغ جنّت مى ‏شود، از نفح«» کذب، دل تأنّن جهنّم مى‏ شود، و ابدىّ الحیاه مى‏ گردند به حیات قلب انسانى.

در و دیوار جنّت از حیات است
زمین و آسمان او نجات است‏

درختش صدق و اخلاص است و تقوا
همه بار درخت اسرار معنا

و همچنان چه در و دیوار جنّت از حیات است، در و دیوار جهنّم نیز از حیات است، قال تعالى : وَ ما هذِهِ الْحَیاهُ الدُّنْیا إِلَّا.

بدان-  أیّدک اللّه و إیّانا بالدین الخالص-  که قلب انسانى را حیاتى است ابدى، خواه کافر و خواه مسلمان را، و از اعمال او، اجساد برزخیه ذى حیات، متکوّن مى ‏شوند به حیات ابدى مستفاض از قلب عامل عند العمل، و از وقت عمل تا ابد الآباد مستحضر و همراه اوست. غایت آن است که محسوس او نیست، و صاحب کشف برزخ معاینه مى ‏بیند که محفوف صور اعمال خود است.

عطّار:

به نیکىّ و بدى در کار خویشى
همه آیینه کردار خویشى‏

بهشت و دوزخت همراه با توست‏
فراز عرش و شیب چاه با توست‏

به مقتضاى کُلٌّ یَعْمَلُ عَلى‏ شاکِلَتِهِ مراتب اعمال در صفت نقص و کمال بر وفق مدارج اعیان عمال است، چه هر چند شخص در فضایل ذات و محاسن صفات عینیه فاضل‏تر، مساعى حمیده و افعال پسندیده او در تکثیر حسنات و تثمیر خیرات کاملتر، و هر کس که از حلیه مکارم و اخلاق ذاتیه و مآثر زکیه جلیه عاطل، اعمال و افعال او از قصاراى همّت و وفور خسّت و دنائت نفس، قاصر و نازل، و همچنان که اعمال و افعال صور معانى ثابته در اصل ذات عامل است، ثواب و عقاب در موطن آخرت به صورت اعمال و افعال اوست.

عطّار: 

زین سوى اجل ببین که چونى
ز آن سوى اجل چنان نمایى

‏زیرا که موطن دنیا و آخرت به منزله دو آیینه است مقابل یکدیگر. هر چه در یکى مى‏ نماید، صورت آن در دیگرى منعکس مى ‏شود.

عطّار :

چو مرغ جان فرو ریزد پر و بال
ببینى روى خود در آب اعمال‏

سیه‏رویى، سیاهى پیشت آرند
سپیدى، در فروغ خویشت آرند

بهشت و دوزخت همراه با توست
فراز عرش و شیب چاه با توست‏

چون همراه تو نباشد که از حبّه دل تو رسته است، تا آبشخور این تخم از کدام چشمه است، از فرات سائغ است یا از اجاج مالح ، و شجره نابته از آن حبّه یا شاخ طوبى یا شجره زقّوم است، و همه پیش تو حاضر است. چه مؤمن جنّتى است و جنّت او عمل اوست، که زاده قلب اوست، و قائم به قصد دل اوست، و ظلّ معانى قائمه به ذات اوست، بلکه ظهور قلب اوست به صور معانى، و شئون او چگونه از او غایب تواند بود و همچنین کافر دوزخى است و دوزخ او عمل اوست که بالفعل محفوف آن است، امّا حسّ دنیوى شاغل است از ادراک آن و حاجب:-  و الحقّ تعالى لا یشغله شأن عن شأن-  و لهذا در حین احتضار که معطّل شد این حسّ، مشرف مى‏شود بر احوال آخرت.

مولانا:

روز مرگ این حسّ تو باطل شود
نور جان دارى که یار دل شود

و بدان که همچنان که جمیع اجزا و قوا و مشاعر بدنى على الدوام از قلب روح حیات به ایشان مى ‏رسد آنا فآنا، همچنین اجساد و اعضاى برزخیه روح حیات برزخى از باطن قلب بر ایشان على الدوام شیئا فشیئا مى ‏رسد إلى الأبد، و لهذا متبدّل مى ‏شود سیّئه به حسنه و اصل عمل تبدّل نمى ‏یابد. زیرا که روحى که فائض مى‏ شود به جسد عمل اگر از قلب قاسى عاصى است، به صورت سیّئه ظاهر مى ‏گردد، کتصوّر المغتذى بصوره الغذاء، و روحى که از قلب مطیع صالح فائض مى ‏شود، به صورت حسنه مشکّل مى ‏گردد.

قال تعالى: کُلٌّ یَعْمَلُ عَلى‏ شاکِلَتِهِ. قال الإمام جعفر الصادق-  علیه السلام- : «کلّ یظهر مکنون ما أودع فیه من الخیر و الشّرّ»، و قال ابن عطا: على ما فى سرّه، لأنّ النبىّ-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-  قال : «اعملوا فکلّ میسّر لما خلق له» أى کلّ نفس یتبع أثر قلبه و همّته.

شعر:

کلّ امرى‏ء یشبه فعله
و یرشّح الکون بما فیه‏

من لم یکن عنصره طیّبا
لم یخرج الطیّب من فیه‏

أصل الفتى یخفى و لکنّه
فى فعله یظهر خافیه‏

هر که باشد زشت، گفتش زشت دان
هر چه گوید مرده، آن را نیست جان‏

گفت انسان پاره‏اى ز انسان بود
پاره از نان یقین هم نان بود

گر چه در ظاهر، منافق ذاکر است
وازر آمد لیک ذکرش ساتر است‏

ز آن على فرمود: نقل جاهلان‏
سبزه دان در مزبله بگذر از آن‏

بر چنان سبزه هر آن کس کو نشست
بر نجاست‏پیشگى بنشسته است‏

بایدش خود را بشستن ز آن حدث
تا نماز فرض او نبود عبث‏

پس اگر صاحب سیّئه استغفار کرد، صفت قلب او متبدّل شد، همچنین صفت عمل گذشته او نیز متبدّل شد، و اصل عمل متبدّل نشد، همچنان چه قلب بذاته متبدّل نشد. پس همان عمل که دى به صورت سیّئه ظاهر بود عند أعین البرزخیه، امروزه به صورت حسنه مشاهد ایشان است.

قال تعالى : إِلَّا مَنْ تابَ وَ آمَنَ. چون پیش از استغفار جسد عمل او مغتذى به غذاى روح حیاتى بود، مفاض از قلب عاصى، ناچار به صورت آن غذا مصوّر بود، و بعد از استغفار، چون غذاى او از قلب مطیع است، چگونه به همان صورت اوّلى باقى تواند بود و أشار إلى هذا قوله-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- : «إنّما الأعمال بالنیّات» بأداه الحصر. یعنى حسن و قبح صور اعمال نیست الّا تابع نیّت که قصد و توجّه قلب است. پس اگر نیّت و توجّه قلب متبدّل شد، حسن و قبح عمل متبدّل شد.

أمّا سمعتم قول اللّه تعالى: فَأَمَّا مَنْ أَعْطى‏ وَ اتَّقى‏ وَ صَدَّقَ بِالْحُسْنى‏ فَسَنُیَسِّرُهُ لِلْیُسْرى‏ وَ أَمَّا مَنْ بَخِلَ وَ اسْتَغْنى‏ وَ کَذَّبَ بِالْحُسْنى‏ فَسَنُیَسِّرُهُ لِلْعُسْرى‏«». فإنّه ینادى إلى أنّ المدار إلى التصدیق و التکذیب و هما من صفات القلب، و لهذا اعمال کفّار مثل صدقه و صله رحم، موجب ثواب آخرت ایشان نمى‏شود.

قال تعالى«»: أُولئِکَ الَّذِینَ لَیْسَ لَهُمْ فِی الْآخِرَهِ إِلَّا النَّارُ وَ حَبِطَ ما صَنَعُوا فِیها وَ باطِلٌ ما کانُوا یَعْمَلُونَ و قال«»: مَثَلُ الَّذِینَ کَفَرُوا بِرَبِّهِمْ أَعْمالُهُمْ کَرَمادٍ اشْتَدَّتْ بِهِ الرِّیحُ فِی یَوْمٍ عاصِفٍ لا یَقْدِرُونَ مِمَّا کَسَبُوا عَلى‏ شَیْ‏ءٍ.

روى أنّ رسول اللّه-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-  قال: «إنّ اللّه لا یظلم المؤمن‏ حسنه یثاب علیها الرّزق و یجزى بها فى الآخره. و أمّا الکافر فیطعم بحسناته فى الدّنیا حتّى إذا أفضى إلى الآخره، لم تکن له حسنه یعطى بها خیرا.» و قوله تعالى : یَمْحُوا اللَّهُ ما یَشاءُ وَ یُثْبِتُ در صفات اعمال است نه در اصل عمل. هر تخم عمل که در زمین دنیا-  که مزرعه آخرت است-  کاشته شد، فى الحال در منبت آخرت مى‏ روید، بلکه کاشتن عین رستن است. و قال تعالى : وَ ما هذِهِ الْحَیاهُ الدُّنْیا إِلَّا. هر چه در آخرت رست، صاحب حیات ابد شد، یا بنت جهنّم است یا بنت بهشت، و همه حیات و شعور و کلام دارند، چه هر یک [از] میوه ‏هاى بهشت ترغیب بهشتیان کنند که از من تناول کن، و دوزخ گوید: «جز یا مؤمن فإنّ نورک یطفى‏ء نارى».

قال فى الباب السابع و الثمانین و مأتین من الفتوحات المکّیه«»: «اعلم أنّه ما من کلمه یتکلّم بها العبد إلّا و یخلق اللّه تلک«» الکلمه ملکا. فإن کانت خیرا کان ملک رحمه، و إن کانت شرّا کان ملک نقمه. فإن تاب إلى اللّه، و تلفّظ بتوبته، خلق اللّه من تلک اللفظه ملک رحمه، و خلع من المعنى الذى دلّ علیه ذلک اللفظ بالتوبه الذى قام بقلب التائب، على ذلک الملک الذى کان خلقه اللّه من کلمه الشرّ خلعه رحمه، و واخى بینه و بین الملک الذى خلقه من کلمه التوبه، و هو قوله: «تبت إلى اللّه». فإن کانت التوبه عامّه، خلع على کلّ ملک نقمه کان مخلوقا لذلک العبد من کلمات شرّه خلعه رحمه، و جعل مصاحبا للملک المخلوق من لفظه توبته. فإنّه إذا قال العبد: «تبت إلیک من کلّ شی‏ء لا یرضیک» کان فى هذا اللفظ من الخیر جمعیه کلّ شی‏ء من الشرّ، فخلق من هذا اللفظ ملائکه کثیره بعدد کلمات الشرّ التی کانت منه. فتحقّق ما قلنا، فإنّ الکشف أعطى ذلک، و صدّقه الوحى المنزل بقول اللّه تعالى فى هذا الصنف: یُبَدِّلُ اللَّهُ سَیِّئاتِهِمْ حَسَناتٍ«»، فجعل التبدیل فى عین السیّئه، و هو ما ذکرناه.

و لقد أخبرنى عبد الکریم بن وحشى المصرى، و کان من الرجال بمکّه سنه تسع و تسعین و خمسمائه، قال لى: رکبت البحر من جدّه بطلب«» الدیار المصریه.

فلمّا بحرنا، جئنا لیله و نحن نجرى فى وسط البحر، و قد نام أهل المرکب، فإذا شخص من الجماعه قد قام یرید قضاء الحاجه. فزلقت رجله، و وقع فى البحر، و أخذته الأمواج. فسکت الرائس و ما تکلّم، و کانت الریح طیّبه فما شعر رائس المرکب إلّا و الرجل یجی‏ء على وجه الماء حتّى دخل المرکب و صحبته طائر کثیره«». فلمّا وصل إلى المرکب طار الطائر، و نزل بجامور الضارى«» على رأس القریه.ثمّ رآه قد مدّ منقاره إلى أذن ذلک الرجل کأنّه یکلّمه، ثمّ طار. فلم یقل له الرائس شیئا.

إذا کان فى وقت آخر من النهار أخذه الرائس و أکرمه و سأله الدعا. فقال له الرجل: ما أنا من القوم الذین یسأل منهم الدعاء. فقال له الریان«»: رأیتک البارحه و ما جرى فیک. فقال له: یا أخى لیس الأمر کما ظننت، و لکنّى لمّا وقعت فى البحر و أخذتنى الأمواج تیقّنت بالهلاک، و علمت أنّ الاستعانه«» بکم لا تفید، فقلت: ذلِکَ تَقْدِیرُ الْعَزِیزِ الْعَلِیمِ«» مستسلما لقضاء اللّه. فما شعرت إلّا و طائر قد قبض علىّ، و أقامنى من بین الأمواج، و حملنى على موج البحر إلى أن أدخلنى المرکب، کما رأیت.

فتعجّبت من صنع اللّه و بقیت أتطلع إلى الطائر و أقول: یا لیت شعرى من یکون هذا الطائر الذى جعله اللّه سبب نجاتى و حیاتى فمدّ الطائر منقاره من أعلى الضارى إلى أذنى و قال لى: أنا کلمتک، ذلِکَ تَقْدِیرُ الْعَزِیزِ الْعَلِیمِ، و به سمّیت. فکان اسم ذلک الطائر ذلِکَ تَقْدِیرُ الْعَزِیزِ الْعَلِیمِ. فهذا ما أشرنا إلیه من خلق اللّه الملائکه من الکلمات، و تلک الکلمات تکون أسماؤهم، و بها یتمیّزون، و بها یدعون، کانت ما کانت.» و فى کتاب السیر للسرّمرّى حکى عن الشبلى-  قدّس سرّه-  أنّه قال: «مات رجل من جیرانى. فرأیته فى المنام، فسألته عن حال.

فقال: یا شبلى مرّت بى أهوال عظیمه، و ذلک أنّه ارتج علىّ عند السؤال. فقلت فى نفسى: من أین أتى علىّ، ألم أمت على الإسلام فنودیت: هذه عبره إهمالک للسائل فى الدنیا. فلمّا همّ بى«» الملکان، حال بینى و بینهما رجل جمیل الشخص طیب الرائحه، فذکرنى حجّتى فذکرتها. فقلت: من أنت یرحمک اللّه قال: أنا شخص خلقت من کثره صلاتک على محمّد-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-  و امرت أن أنصرک فى کلّ کرب.» بر متفطّن خبیر به اسرار دین مخفى نگردد اشارت حضرت رسالت-  علیه الصلاه و السلام و التحیّه- : ألا وَ إنَّ فِى الْجَسَدِ مُضْغَهً، إذا صَلُحَتْ صَلُحَ الْجَسَدُ کُلُّهُ، وَ إذا فَسَدَتْ فَسَدَ الْجَسَدُ کُلُّهُ، ألا وَ هِىَ الْقَلْبُ«» که تأثیر صلاح و فساد این مضغه به جسد شامل جسد دنیویه و اخرویه هر دو است. چه این جسد، حیات از ظاهر قلب مى‏گیرد و آن جسد، حیات از باطن قلب دارد که روح این مضغه است، و این مضغه مرتبه تنزّل و کثافت آن روح است از لطافت اصلى. چه روح و جسد یکى است، و تفاوت به انحاى شعور و ادراک است، و موت تبدیل حسّى و مشعرى به مشعرى دیگر است الطف از این مشعر.

عطّار:

    پنج حسّى هست جز این پنج حسّ
کان چو زر سرخ و این حسّها چو مس‏

چه محسوسات آن پنج عین محسوسات این پنج است که در دو آیینه متقابله موطن دنیا و آخرت نموده مى‏شود، و این دو آیینه مختلفند در جلا به واسطه لطافت و کثافت نشئه.

ز حشرت نکته‏اى روشن بگویم
تو بشنو تا منت بى‏منّ بگویم‏

همه جسم تو هم مى‏دان که معناست
که جسم اینجا نماید ز آنکه دنیاست‏

ولى چون جسم بند جان گشاید
همه جسم تو آنجا جان نماید

همین جسمت بود امّا منوّر
و گر بى‏طاعتى جسمى مکدّر

شود معنى باطن جمله ظاهر
بلا شک این بود تُبْلَى السَّرائِرُ

چون نشئه دنیویه به منزله آیینه ظلمانى کثیف الجوهر است، حقیقت صورت روح در او منعکس نمى ‏شود، بلکه شبح و سایه ‏اى از آن صورت در او منعکس مى ‏شود که آن جسم است، و نشئه آخرت به واسطه صفا و لطافت، مرآت حقیقت روح مى ‏شود، و جسم که غلاف اوست به تبعیت مدرک مى‏ شود. همچنان چه مولانا در سر داستانى از کتاب مثنوى فرموده است که: کلام در بیان آنکه تن روح را چون لباس است و این دست آستین، دست روح است و این پا موزه پاى روح است.

مولانا:

تا بدانى که تن آمد چون لباس
رو بجو لابس لباسى را ملیس‏

روح را توحید و اللّه خوشتر است
غیر ظاهر دست و پایى دیگر است‏

دست و پا در خواب بینى و ائتلاف‏
آن حقیقت دان مدانش از گزاف‏

آن تویى که بى‏بدن دارى بدن
پس مترس از جسم و جان بیرون شدن‏

باده از ما مست شد نى ما از او
قالب از ما هست شد نى ما از او

و لنعم ما قیل:

تو را دستى است کش دست آستین است
بلند است آن بسى پست آستین است‏

چو دستت را شدست این آستین بند
تو را آن دست اندر آستین چند

ز تن بگذر به کوى جان قدم نه
ز جان هم بگذر و رو در عدم نه‏

این لباس جسم، پرده و حجاب است از ادراک واقع روح در این نشئه دنیویه.

پس روح غیب است و جسم شهادت، به خلاف موطن آخرت که روح شهادت است و جسم غیب. آنچه مدرک مى ‏شود اوّلا و بالذات روح است، و جسم ثانیا و بالتبع، به واسطه صفا و لطافت که روح راست، حاجب نمى ‏شود از ادراک جسم، همچنان چه صورت در آب صافى مرئى مى ‏شود.

رباعى:

چون آیینه پشت و رو بود یکسانت
هم این ماند هم آن، نه این نه آنت‏

امروز چنین که جانت در جسم گم است‏
فردا شده گم جسم چنین در جانت

‏نیک تأمّل کن که اصل مسئله ادقّ از آن است که به تشبیهات و تمثیلات مدرک گردد.

مولانا:

این مثل نالایق است اى مستدل
حیله تفهیم را جهد المقل‏

 هر کس که ظهور روح انسانى در صور شئون او و سیر او در مراتب تنزّلات قلبى‏ و نفسى و طبیعى به حکم خلافت الهى و خلق او على صورته ملاحظه کند، و تحوّل او در مشاهد و مواطن أ لست و دنیا و آخرت، حلّ این مسئله معضله بر او آسان گردد.

باز گردیم به آنچه در آن بودیم پس گوییم: همچنین قلب نیز دو وجه دارد: یکى مقابل آیینه دنیا و یکى مقابل آیینه آخرت. اگر این روى خود در آیینه دنیا مى ‏بیند، نمى ‏تواند که در این وقت آن روى خود در آیینه آخرت ببیند. زیرا که قلب واحد است و وحدانى التوجّه-  و اللّه تعالى لا یشغله شأن عن شأن-  پس هرگاه که روى گردانید از آیینه دنیا و پشت به او کرد، آن زمان آن روى خود در آیینه آخرت مى ‏بیند، یا به موت اضطرارى عامّه خلق را یا به موت اختیارى مُوتُوا قَبْلَ أن تَمُوتُوا«» که با وجود شغل این حسّ که حجاب است بى ‏حجاب مى ‏بیند، و لهذا شاه «لو کشف» تعبیر از این نشئه به «غطاء» مى ‏فرماید-  علیه السلام و التحیّه و الإکرام-  و مى ‏فرماید که با وجود شغل این حسّ حاجب که پرده آن حسّ است به قوّت عین لا یَشْغَلُهُ شَأْنٌ عَنْ شَأنٍ«» به معاینه مى‏ بینم قیامت را، و اگر این غطاى نشئه دنیویه از پیش برخیزد، هیچ بر کمال یقین و عین عیان من زیاده نشود.

شیخ العاشقین گوید: شاهد عین کلّ-  علیه الصلاه و السلام-  چون از پرده یقین گذشت، عیان عیان او را عیان شد. زیرا گفت: «لو کشف الغطاء ما ازددت یقینا».

گشت حال آخرت بر من عیان
اوفتادم در قیامت این جهان‏

حشر اعظم بر رخم در برگشود
فاش دیدم دوزخ و دار الخلود

نامه اعمال و میزان و صراط
جملگى دیدم در آن عالى بساط

مالک آن روز دیدم بى ‏نقاب‏
زو یکى نازان یکى اندر عذاب‏

هر چه خواهد بود در روز قیام
اندر اینجا فاش دیدم و السّلام‏

و قول رسول اللّه- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- : «أنا و السّاعه کهاتین» [و أشار بالسبابه و الوسطى‏] تنبیه است ارباب فطنت را به اتّصال میان شخص و صور برزخیه اعمالیه.

نه سیّد گفت خلد و نار کونین
به تو نزدیکتر از بند نعلین‏

بهشتى دان تو از قول پیمبر
ز حدّ حجره او تا به منبر

چو تو بیننده کور و زمینى
از آن نه روضه و نه حفره بینى‏

و قوله- صلوات اللّه و سلامه علیه- : «أنا السّاعه» إشاره لطیفه إلى ظهور القلب بصور أعماله کظهور الحقّ فى أفعاله.

مولانا:

زاده ثانى است احمد در جهان
صد قیامت بود او اندر عیان‏

زو قیامت را همى پرسیده ‏اند:
کاى قیامت تا قیامت راه چند

با زبان حال مى‏گفتى بسى
که ز محشر حشر را پرسد کسى‏

پس قیامت شو، قیامت را ببین‏
دیدن هر چیز را شرط است این‏

شرط روز بعث اوّل مردن است
ز ان که بعث از مرده زنده کردن است‏

این جهان منتظم محشر شود
گر دو دیده مبدل و انور شود

زان نبینند این حقایق را تمام
که بر این خامان بود فهمش حرام‏

آنکه پایان دید احمد بود کو
دید دوزخ را هم آنجا مو به مو

دید عرش و کرسى و جنّات را
بر درید او پرده غفلات را

مولانا- قدّس سرّه- به «زاده ثانى» خواند حضرت را- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- زیرا که هر که در دنیا مرد، در آخرت متولّد شد.

عطّار:

چو در دنیا به مردن اوفتادى
یقین مى‏ دان که در عقبا بزادى‏

پس هر که به موت اختیارى در حیات آباد اخروى متولّد شد، هر آینه در این نشئه دنیویه دوباره متولّد شده. قال عیسى-  علیه السلام- :«» «لن یلج ملکوت السّموات من لم یولد مرّتین.» قال المحقّق القونوى فى تفسیر الفاتحه:«» «اعلم أنّ کلّ فعل یصدر من الإنسان فإنّ له فى کلّ سماء صوره تتشخّص حین تعیّن ذلک الفعل فى هذا العالم، و روح تلک الصوره هو علم الفاعل و حضوره بحسب قصده حال الفعل و بقاؤها هو بإمداد الحقّ من حیث اسمه الذى له الربوبیه على الفاعل حین الفعل. و کلّ فعل فلا یتعدّى مرتبه الصفه الغالبه الظاهره الحکم فیه حین تعیّنه من فاعله، و الشرط فى تعدّى الأفعال الحسنه و حکمها من الدنیا إلى الآخره أمران، هما الأصلان فى باب المجازات و دوام صور الأفعال من حیث نتائجها: أحدهما التوحید، و الآخر الإقرار بیوم الجزاء، و أنّ الربّ الموحّد هو المجازى. فإن لم یکن الباعث على الفعل أمرا إلهیا کلّیا أو معیّنا تابعا للأصلین و ناتجا عنهما، فإنّ الصوره المتشخّصه فى العالم العلوى المتکوّنه من فعل الإنسان لا تتعدّى السدره، و لا یظهر لها حکم إلّا فیما دون السدره خارج الجنّه، فى المقام الذى یستقرّ فیه فاعله آخر الأمر. هذا إن کان فعلا حسنا، و إن کان سیّئا فإنّه لعدم صعوده و خرقه عالم العناصر یعود، فیظهر نتیجته«» للفاعل سریعا، و یضمحلّ و یفنى، أو یبقى فى السدره.

و أمّا الموحّدون و من یکون أمره تابعا للأمر الإلهى الکلّى و الجزئی المعیّن، فإنّ صور أفعاله تنصبغ-  کما قلنا-  بصفه علمه، و یسرى فیها روح قصده، و یحفظها الحقّ علیه من حیث رحمته و إحصائه بموجب حکم ربوبیته«». فإن غلب على الفعل‏ حکم العناصر و صوره النشئه العنصریه انحفظت فى سدره المنتهى منبع الأوامر الشرعیه الباعثه على الفعل، فإنّها غایه العالم العنصرى و محتدّ الطبیعه من حیث ظهورها بالصور العنصریه، فجعلها الحقّ غایه مرتقى الآثار العنصریه. فإنّ أفعال المکلّفین بالنسبه الغالبه نتیجه الصور و الأمزجه المتولّده من العناصر و المترکّبه منها.

فلهذا لم یکن أن یتعدّى الشی‏ء أصله. فممّا من العناصر لا یتعدّى عالم العناصر، فإن تعدّى فتبعیّه«» حقیقه أخرى، تکون لها الغلبه إذ ذاک و الحکم. فافهم فإن خرقت همّه الفاعل و روحانیته عالم العناصر بالغلبه المذکوره لاقتضاء مرتبته ذلک و حاله، تعدّى إلى الکرسى و إلى العرش و إلى اللوح«» و إلى العماء بالقوّه و المناسبه التی بینه و بین هذه العوالم و کونه نتیجه من سائرها، فانحفظ فى أمّ الکتاب إلى یوم الحساب. فإذا کان یوم الفصل انقسمت أفعال العباد إلى أقسام: فمنها ما یصیر هباء منثورا، و هو الإضمحلال الذى أشرت إلیه.

و منها ما یقلّبها إکسیر العنایه و العلم بالتوحید أو به و بالتوبه، فیجعل قبیحها حسنا، و الحسن أحسن، فیصیر الثمره«» کاحد، و یوجر«» من أتى معصیه، جزاء من أتى مثلها من الحسنات بالموازنه: فالقتل الإحیاء، و الغصب«» بالصدقه و الإحسان و نحو ذلک.

و منها ما یعفو الحقّ عنه، و یمحو حکمه و أثره.

و منها ما ذا أقدم الفاعل علیه وفّاه له مثلا بمثل، خیرا کان أو ضدّه. و من الأفعال ما یکون حکمها فى الآخره هو کسر سوره العذاب الحاصل من نتائج الذنوب و قبائح الأعمال، و من الأفعال ما یختصّ بأحوال الکمّل و نتائجها خارجه عن هذه التقاسیم کلّها، و لا یعرف حکمها على التعیین إلّا أربابها.»

منهاج ‏الولایه فی‏ شرح ‏نهج‏ البلاغه، ج ۱ عبدالباقی صوفی تبریزی ‏ (تحقیق وتصیحیح حبیب الله عظیمی) صفحه ۵۲۸-۵۴۶

بازدیدها: ۲۸

خطبه ها خطبه شماره ۱۴۷ منهاج ‏الولایه فی ‏شرح‏ نهج‏ البلاغه به قلم ملا عبدالباقی صوفی تبریزی (تحقیق وتصحیح حبیب الله عظیمی)

خطبه ۱۴۷ صبحی صالح

و من خطبه له ع  

فَبَعَثَ اللَّهُ مُحَمَّدا صَلّى اللّهُ عَلَیهِ وَ آلِه بِالْحَقِّ لِیُخْرِجَ عِبادَهُ مِنْ عِبَادَهِ الْاءَوْثانِ إِلى عِبادَتِهِ، وَ مِنْ طاعَهِ الشَّیْطانِ إِلى طاعَتِهِ، بِقُرْآنٍ قَدْ بَیَّنَهُ وَ اءَحْکَمَهُ لِیَعْلَمَ الْعِبادُ رَبَّهُمْ إِذْ جَهِلُوهُ، وَ لِیُقِرُّوا بِهِ بَعْدَ إِذْ جَحَدُوهُ، وَ لِیُثْبِتُوهُ بَعْدَ إِذْ اءَنْکَرُوهُ، فَتَجَلَّى لَهُمْ سُبْحانَهُ فِی کِتابِهِ مِنْ غَیْرِ اءَنْ یَکُونُوا رَاءَوْهُ بِما اءَراهُمْ مِنْ قُدْرَتِهِ، وَخَوَّفَهُمْ مِنْ سَطْوَتِهِ، وَ کَیْفَ مَحَقَ مَنْ مَحَقَ بِالْمَثُلاتِ، وَاحْتَصَدَ مَنِاحْتَصَدَ بِالنَّقِماتِ.

وَ إِنَّهُ سَیَاءْتِى عَلَیْکُمْ مِنْ بَعْدِی زَمانٌ لَیْسَ فِیهِ شَىْءٌ اءَخْفَى مِنَ الْحَقِّ، وَ لا اءَظْهَرَ مِنَالْباطِلِ، وَ لا اءَکْثَرَ مِنَالْکَذِبِ عَلى اللَّهِ وَ رَسُولِهِ، وَ لَیْسَ عِنْدَ اءَهْلِ ذلِکَ الزَّمَانِ سِلْعَهٌ اءَبْوَرَ مِنَ الْکِتابِ إِذا تُلِىَ حَقَّ تِلاوَتِهِ، وَ لا اءَنْفَقَ مِنْهُ إِذا حُرِّفَ عَنْ مَواضِعِهِ، وَ لا فِی الْبِلادِ شَىْءٌ اءَنْکَرَ مِنَ الْمَعْرُوفِ، وَ لا اءَعْرَفَ مِنَ الْمُنْکَرِ.

فَقَدْ نَبَذَ الْکِتابَ حَمَلَتُهُ، وَ تَناساهُ، حَفَظَتُهُ، فَالْکِتابُ یَوْمَئِذٍ وَ اءَهْلُهُ مَنْفِیّانِ طَرِیدانِ، وَ صاحِبانِ مُصْطَحِبانِ فِی طَرِیقٍ واحِدٍ لا یُؤْوِیهِما مُؤْوٍ، فَالْکِتابُ وَ اءَهْلُهُ فِى ذلِکَ الزَّمانِ فِی النّاسِ وَلَیْسا فِیهِمْ، وَ مَعَهُمْ، وَلَیْسا مَعَهُمْ، لِاءَنَّ الضَّلالَهَ لا تُوافِقُ الْهُدى وَ إِنِ اجْتَمَعا، فَاجْتَمَعَ الْقَوْمُ عَلَى الْفُرْقَهِ وَ افْتَرَقُوا عَنِ الْجَماعَهِ.

کَاءَنَّهُمْ اءَئِمَّهُ الْکِتابِ وَ لَیْسَ الْکِتابُ إِمامَهُمْ! فَلَمْ یَبْقَ عِنْدَهُمْ مِنْهُ إِلا اسْمُهُ، وَ لا یَعْرِفُونَ إِلاّ خَطَّهُ وَزَبْرَهُ، وَ مِنْ قَبْلُ ما مَثَّلُوا بِالصّالِحِینَ کُلَّ مُثْلَهٍ، وَسَمَّوْا صِدْقَهُمْ عَلَى اللَّهِ فِرْیَهً، وَجَعَلُوا فِی الْحَسَنَهِ الْعُقُوبَهَ السَّیِّئَهِ، وَ إِنَّما هَلَکَ مَنْ کانَ قَبْلَکُمْ بِطُولِ آمالِهِمْ، وَ تَغَیُّبِ آجالِهِمْ، حَتَّى نَزَلَ بِهِمُ الْمَوْعُودُ الَّذِی تُرَدُّ عَنْهُ الْمَعْذِرَهُ، وَ تُرْفَعُ عَنْهُ التَّوْبَهُ، وَ تَحُلُّ مَعَهُ الْقارِعَهُ وَالنِّقْمَهُ.

اءَیُّهَا النَّاسُ، إِنَّهُ مَنِ اسْتَنْصَحَ اللَّهَ وُفِّقَ، وَمَنِ اتَّخَذَ قَوْلَهُ دَلِیلاً هُدِى لِلَّتِی هِیَ اءَقُومُ، فإِنَّ جارَ اللَّهِ آمِنٌ وَ عَدُوَّهُ خَائِفٌ، وَ إِنَّهُ لا یَنْبَغِى لِمَنْ عَرَفَ عَظَمَهَ اللَّهِ اءَنْ یَتَعَظَّمَ، فَإِنَّ رِفْعَهَ الَّذِینَ یَعْلَمُونَ ما عَظَمَتُهُ اءَنْ یَتَواضَعُوا لَهُ، وَ سَلامَهَ الَّذِینَ یَعْلَمُونَ ما قُدْرَتُهُ اءَنْ یَسْتَسْلِمُوا لَهُ، فَلا تَنْفِرُوا مِنَ الْحَقِّ نِفارَ الصَّحِیحِ مِنَ الْاءَجْرَبِ، وَالْبارِئِ مِنْ ذِى السَّقَمِ.

وَاعْلَمُوا اءَنَّکُمْ لَنْ تَعْرِفُوا الرُّشْدَ حَتَّى تَعْرِفُوا الَّذِى تَرَکَهُ، وَ لَنْ تَأْخُذُوا بِمِیثاقِ الْکِتابِ حَتَّى تَعْرِفُوا الَّذِى نَقَضَهُ، وَ لَنْ تَمَسَّکُوا بِهِ حَتَّى تَعْرِفُوا الَّذِى نَبَذَهُ، فَالْتَمِسُوا ذلِکَ مِنْ عِنْدِ اءَهْلِهِ، فَإِنَّهُمْ عَیْشُ الْعِلْمِ، وَ مَوْتُ الْجَهْلِ، هُمُ الَّذِینَ یُخْبِرُکُمْ حُکْمُهُمْ عَنْ عِلْمِهِمْ، وَصَمْتُهُمْ عَنْ مَنْطِقِهِمْ، وَ ظاهِرُهُمْ عَنْ باطِنِهِمْ، لا یُخالِفُونَ الدِّینَ، وَ لا یَخْتَلِفُونَ فِیهِ، فَهُوَ بَیْنَهُمْ شاهِدٌ صادِقٌ، وَ صامِتٌ ناطِقٌ.

الباب الثانی فى نعت رسول اللّه و خصائص آله

خطبه ۱۴۷

و من خطبه له-  علیه الصّلوه و السّلام- : «فبعث محمّدا، بالحقّ لیخرج عباده من عباده الأوثان إلى عبادته،» پس بعث کرد خداى تعالى محمّد را-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-  به حقّ و راستى تا بیرون برد بندگان او را از پرستیدن بتان به عبادت او.

«و من طاعه الشّیطان إلى طاعته،» و از فرمانبردارى شیطان به طاعت او.

«بقرآن قد بیّنه و أحکمه،» به قرآنى که بدرستى تبیین و توضیح آن فرمود و احکام احکام آن به واجبى نمود.

«لیعلم العباد ربّهم إذ جهلوه،» تا بدانند بندگان، پروردگار خود را چون جاهل باشند و ندانند او را.

«و لیقرّوا به بعد إذ جحدوه» و تا اقرار کنند به ربوبیت او بعد از آنکه انکار کرده باشند او را.

«و لیثبتوه بعد إذ أنکروه.» و تا اثبات الوهیت او کنند بعد از آنکه انکار او کرده باشند.

«فتجلّى سبحانه لهم فى کتابه من غیر أن یکونوا رأوه» پس تجلّى کرد حقّ سبحانه مر ایشان را در کتاب خویش بى‏آنکه او را ببینند.

«بما أراهم من قدرته،» با آنچه نمود ایشان را از قدرت خویش.

«و خوّفهم من سطواته،»«» و به آنچه تخویف کرد ایشان را و ترسانید از شدّت او.

تجلّیه سبحانه فى کتابه، و هو ظهوره لقلوب عبیده بالتنبیهات الفرقانیه على‏ کمال قدرته، کالتنبیه على أنواع المقدورات و أنواع المبدعات، الدالّه على کمال قدرته، الحاکیه عن کمال علمه و حکمته، و بالتخویفات بالعقوبات.

«و کیف محق من محق بالمثلات. و احتصد من احتصد بالنّقمات» و چگونه محو شد آنکه محو شد به مثلات. [و المثلات هى العقوبات النازله بالقرون الماضیه.] و چگونه حصاد کرد آن کس که حصاد کرد عذابهاى دنیا و آخرت «و إنّه سیأتى علیکم من بعدى زمان لیس فیه شی‏ء أخفى من الحقّ، و لا أظهر من الباطل، و لا أکثر من الکذب على اللّه و رسوله.» و بدرستى که زود باشد که بیاید بر شما بعد از من زمانى که نباشد چیزى پنهانتر از حقّ، و نباشد چیزى ظاهرتر از باطل، و نباشد چیزى بیشتر از دروغ بر خداى و رسول او.

«و لیس عند أهل ذلک الزّمان سلعه أبور من الکتاب إذا تلى حقّ تلاوته. و لا أنفق منه إذا حرّف عن مواضعه.» و نباشد نزد اهل آن زمان کالایى کاسدتر از کتاب اللّه گاهى که تلاوت کنند حقّ تلاوت کردن او، و نباشد روانتر و رایجتر از آن گاهى که تحریف کنند و بگردانند آن را از مواضع خود.

«و لا فى البلاد شی‏ء أنکر من المعروف، و لا أعرف من المنکر» و نباشد در بلاد چیزى منکرتر از معروف، و نباشد چیزى معروفتر از منکر.

«فقد نبذ الکتاب حملته، و تناساه حفظته،» پس بدرستى که طرح کردند و افکندند کتاب را حاملان او، و فراموش کردند یا فراموشى نمودند حافظان او.

«و الکتاب یومئذ و أهله منفیان طریدان ، و مصطحبان فى طریق واحد،» و کتاب در آن روز و اهل آن، یعنى رعایت‏کنندگان او و عاملان به آنچه در اوست، نفى کرده و انداخته باشند، و با یکدیگر مصاحب باشند در یک راه.

أى طریق اللّه، و اصطحابهما ملازمه العمل به و اتّفاقهما على الدلاله فى طریق‏ اللّه.

«لا یؤویهما مؤو.» جاى ندهد آن را جاى ‏دهنده.

«فالکتاب و أهله فى ذلک الزّمان و لیسا فیهم و معهم.»«» پس کتاب و اهل کتاب در آن زمان باشند، و نه در میان ایشان باشند و با ایشان باشند، و نه با ایشان باشند.

«لأنّ الضّلاله لا توافق الهدایه«»، و إن اجتمعا.» از براى آنکه ضلالت موافق نمى ‏باشد با هدایت، اگر چه مجتمع شوند اهل آن با یکدیگر.

أشار إلى وجه المباینه بینهما و بین الناس بکونهما على هدى و الناس على ضلاله، و الضدّان لا یجتمعان فى محلّ واحد و هو القلب، و إن اجتمع لاجتماع المذکور.

«فاجتمع القوم على الفرقه، و افترقوا عن الجماعه،» پس مجتمع شوند اهل آن زمان بر فرقت از دین و بر طریق ضلالت، و متفرّق شوند از جماعت اهل هدایت، یعنى علماى کتاب و حدیث.

«کأنّهم أئمّه الکتاب و لیس الکتاب إمامهم،» گویا ایشان امامان کتابند و نیست کتاب، امام ایشان.

شبّههم بأئمّه الکتاب فى جعله تبعا لآرائهم.

«فلم یبق عندهم إلّا اسمه، و لا یعرفون إلّا خطّه و زبره.» پس باقى نمانده است نزد ایشان الّا اسم کتاب، و نمى‏دانند از کتاب الّا خط و کتابت او.

«و من قبل ما مثّلوا بالصّالحین کلّ مثله،» و پیش از آن عقوبت کردند صالحان را انواع عقوبات.

«و سمّوا صدقهم على اللّه فریه،» و نام نهادند صدق ایشان را افترا بر خداى تعالى.

«و جعلوا فى الحسنه العقوبه السّیّئه.» و گردانیدند در ازاى حسنه ایشان عقوبت سیّئه.

إشاره إلى ما فعل أمراء بنى أمیّه و ولاتهم، کعبید اللّه بن زیاد و الحجّاج.

«و إنّما هلک من کان قبلکم بطول آمالهم و بغیب«» آجالهم،» و هلاک نشدند آنان که بودند پیش از شما الّا به درازى املهاى ایشان و غایب بودن اجلهاى ایشان.

«حتّى نزل بهم الموعود الّذى تردّ عنه المعذره، و ترفع عنده«» التّوبه، و تحلّ معه القارعه و النّقمه.» تا فرود آمد به ایشان آن بلاى موعود که بازگردیده و مردود است از او عذر خواستن، و مرفوع و نامقبول است نزد نزول او توبه، و فرود مى‏آید با آن موعود سختى و انتقام.

«أیّها النّاس من«» استنصح اللّه وفّق،» اى مردمان آن کس که قبول نصیحت خداى تعالى کرد موفّق شد.

«و من اتّخذ قوله دلیلا هدى إِنَّ هذَا الْقُرْآنَ،» و آن کس که فرا گرفت قول او را دلیل خویش، هدایت یافت به طریقى که اقوم و راستترین طرق است.

«فإنّ جار اللّه آمن، و عدّوّه خائف،» پس بدرستى که همسایه و قریب حقّ تعالى ایمن است، و دشمن او ترسان.

و جار اللّه من لزم بابه بطاعته.

«و إنّه لا ینبغی لمن عرف عظمه اللّه أن یتعظّم،» و بدرستى که سزاوار نمى‏باشد مر کسى را که شناخت بزرگى شأن و عظمت الهى آنکه تعظّم کند.

«فإنّ رفعه الّذین یعلمون ما عظمته أن یتواضعوا له.» پس بدرستى که رفعت شأن آنان که مى‏ دانند قدر عظمت او، آن است که تواضع و فروتنى کنند او را.

«و سلامه الّذین یعلمون ما قدرته أن یستسلموا له.» و سلامت حال آنانى که‏ مى‏ دانند کمال قدرت او، آن است که منقاد شوند و گردن نهند احکام او را.

«فلا ینفروا من الحقّ نفار الصّحیح من الأجرب، و البارى من ذى السّقم.» پس نفرت نمى ‏کنند از حقّ، مثل نفرت کردن تندرست از صاحب جرب، و شفا یافته از صاحب سقم و مرض.

«و اعلموا أنّکم لن تعرفوا الرّشد حتّى تعرفوا الّذى ترکه،» و بدانید که شما نخواهید شناخت راه راست رفتن را تا بشناسید آن کس که ترک کرده آن را.

«و لن تأخذوا بمیثاق الکتاب حتّى تعرفوا الّذى نقضه،» و فرا نخواهید گرفت میثاق و عهد کتاب را تا بشناسید آن کس را که شکسته آن را.

«و لن تمسّکوا به حتّى تعرفوا الّذى نبذه.» و نخواهید چنگ زدن در آن تا بشناسید آن کس را که افکنده آن را پس پشت.

قال تعالى : فَنَبَذُوهُ وَراءَ ظُهُورِهِمْ. قال الشارح : لمّا کان الرشد هو الحقّ الذى هو علیه-  صلوات اللّه علیه-  و بایعوه«»، و التارک لذلک هم مخالفوه من أئمّه الضلال، لا جرم کان من تمام الرشد الذى یدعو إلیه و یتمسّک به من الکتاب، معرفه خصومه الذین ترکوا الرشد و نقضوا الکتاب، و معرفه شبههم الباطله، لیحصل المعرفه على بصیره، و لمّا نبّه على تلک المعرفه أمر بالتماسها من عند أهلها بقوله علیه الصلاه و السلام: «فالتمسوا ذلک عند«» أهله،» پس طلب کنید آن را از نزد اهل آن، أراد نفسه و اهل بیته-  صلوات اللّه علیهم- .

«فإنّهم عیش العلم،» پس بدرستى که ایشان حیات علمند، باعتبار أنّ بهم وجود العلم و الانتفاع به.

«و موت الجهل.» و ایشان مرگ جهلند. فإنّ بتعلیمهم یموت جهل المتعلّم.

«هم الّذین یخبرکم حکمهم عن علمهم،» ایشان آن کسانند که خبر مى‏دهد حکم ایشان از علم ایشان. و المراد بحکمهم منطقهم بالحکمه.

«و صمتهم عن منطقهم،» و خبر مى‏ دهد خاموش بودن ایشان از سخن گفتن ایشان. لأنّ صمت الحکیم فى موضعه کان من جمله حکمته.

«و ظاهرهم عن باطنهم،» و خبر مى ‏دهد ظاهر حال ایشان از باطن ایشان. لأنّ ظاهرهم هیئه الخاشعین العابدین و هو دالّ على اتّصاف نفوسهم بکمال قوّتى العلم و العمل.

قول و فعل آمد گواهان ضمیر
زین دو بر باطن تو استدلال گیر

این نماز و روزه و حجّ و جهاد
هم گواهى دادن است از اعتقاد

این زکات و هدیه و ترک حسد
چون گواهى دادن است از سرّ خود

«لا یخالفون الدّین و لا یختلفون فیه،» مخالفت نمى‏کنند دین حقّ را و اختلاف نمى ‏کنند در آن.

«فهو بینهم شاهد صادق، و صامت ناطق.» پس دین در میان ایشان گواهى است راستگو، و خاموشى است سخنگو.

استعار لفظى الصامت و الناطق للدّین باعتبار إفاده الأحکام الشرعیه منه عند الرجوع إلیه و عدمها.

منهاج ‏الولایه فی‏ شرح ‏نهج‏ البلاغه، ج ۱ عبدالباقی صوفی تبریزی ‏ (تحقیق وتصیحیح حبیب الله عظیمی) صفحه ۵۲۲-۵۲۸

بازدیدها: ۲۴

خطبه ها خطبه شماره ۱۹۸ منهاج ‏الولایه فی ‏شرح‏ نهج‏ البلاغه به قلم ملا عبدالباقی صوفی تبریزی (تحقیق وتصحیح حبیب الله عظیمی)

خطبه ۱۹۸ صبحی صالح

و من خطبه له ( علیه ‏السلام  ) ینبه على إحاطه علم اللّه بالجزئیات، ثم یحث على التقوى، و یبین فضل الإسلام و القرآن‏

یَعْلَمُ عَجِیجَ الْوُحُوشِ فِی الْفَلَواتِ، وَ مَعاصِیَ الْعِبادِ فِی الْخَلَواتِ، وَاخْتِلافَ النِّینانِ فِی الْبِحارِ الْغامِراتِ، وَ تَلاطُمَ الْماءِ بِالرِّیاحِ الْعاصِفاتِ، وَ اءَشْهَدُ اءَنَّ مُحَمَّدا نَجِیبُ اللَّهِ، وَ سَفِیرُ وَحْیِهِ، وَ رَسُولُ رَحْمَتِهِ.

الوصیه بالتقوى‏

اءَمَّا بَعْدُ، فَاءُوصِیکُمْ بِتَقْوى اللَّهِ الَّذِی ابْتَدَاءَ خَلْقَکُمْ، وَ إِلَیْهِ یَکُونُ مَعادُکُمْ، وَ بِهِ نَجاحُ طَلِبَتِکُمْ، وَ إِلَیْهِ مُنْتَهَى رَغْبَتِکُمْ وَ نَحْوَهُ قَصْدُ سَبِیلِکُمْ، وَ إِلَیْهِ مَرامِی مَفْزَعِکُمْ فَإِنَّ تَقْوَى اللَّهِ دَواءُ داءِ قُلُوبِکُمْ، وَ بَصَرُ عَمَى اءَفْئِدَتِکُمْ، وَ شِفاءُ مَرَضِ اءَجْسادِکُمْ، وَ صَلاحُ فَسادِ صُدُورِکُمْ، وَ طُهُورُ دَنَسِ اءَنْفُسِکُمْ، وَ جِلاءُ غِشاءِ اءَبْصارِکُمْ، وَ اءَمْنُ فَزَعِ جَاءشِکُمْ، وَ ضِیاءُ سَوادِ ظُلْمَتِکُمْ.

فَاجْعَلُوا طاعَهَ اللَّهِ شِعارا دُونَ دِثارِکُمْ، وَ دَخِیلاً دُونَ شِعارِکُمْ، وَ لَطِیفا بَیْنَ اءَضْلاعِکُمْ، وَ اءَمِیرا فَوْقَ اءُمُورِکُمْ، وَ مَنْهَلاً لِحِینِ وُرُودِکُمْ، وَ شَفِیعا لِدَرْکِ طَلِبَتِکُمْ، وَ جُنَّهً لِیَوْمِ فَزَعِکُمْ وَ مَصابِیحَ لِبُطُونِ قُبُورِکُمْ، وَ سَکَنا لِطُولِ وَحْشَتِکُمْ، وَ نَفَسا لِکَرْبِ مَواطِنِکُمْ، فَإِنَّ طاعَهَ اللَّهِ حِرْزٌ مِنْ مَتالِفَ مُکْتَنِفَهٍ، وَ مَخاوِفَ مُتَوَقَّعَهٍ، وَ اءُوارِ نِیرانٍ مُوقَدَهٍ.

فَمَنْ اءَخَذَ بِالتَّقْوى عَزَبَتْ عَنْهُ الشَّدائِدُ بَعْدَ دُنُوِّها، وَاحْلَوْلَتْ لَهُ الْاءُمُورُ بَعْدَ مَرارَتِها، وَانْفَرَجَتْ عَنْهُ الْاءَمْواجُ بَعْدَ تَراکُمِها، وَ اءَسْهَلَتْ لَهُ الصِّعابُ بَعْدَ إِنْصابِها، وَ هَطَلَتْ عَلَیْهِ الْکَرامَهُ بَعْدَ قُحُوطِها، وَ تَحَدَّبَتْ عَلَیْهِ الرَّحْمَهُ بَعْدَ نُفُورِها، وَ تَفَجَّرَتْ عَلَیْهِ النِّعَمُ بَعْدَ نُضُوبِها، وَ وَبَلَتْ عَلَیْهِ الْبَرَکَهُ بَعْدَ إِرْذاذِها.

فَاتَّقُوا اللَّهَ الَّذِی نَفَعَکُمْ بِمَوْعِظَتِهِ، وَ وَعَظَکُمْ بِرِسالَتِهِ، وَامْتَنَّ عَلَیْکُمْ بِنِعْمَتِهِ، فَعَبِّدُوا اءَنْفُسَکُمْ لِعِبادَتِهِ، وَاخْرُجُوا إِلَیْهِ مِنْ حَقِّ طاعَتِهِ.

فضل الإسلام‏

ثُمَّ إِنَّ هذَا الْإِسْلامَ دِینُ اللَّهِ الَّذِی اصْطَفاهُ لِنَفْسِهِ، وَاصْطَنَعَهُ عَلَى عَیْنِهِ، وَ اءَصْفاهُ خِیَرَهَ خَلْقِهِ، وَ اءَقامَ دَعائِمَهُ عَلى مَحَبَّتِهِ، اءَذَلَّ الْاءَدْیانَ بِعِزَّهِ وَ وَضَعَ الْمِلَلَ بِرَفْعِهِ، وَ اءَهانَ اءَعْداءَهُ بِکَرامَتِهِ، وَ خَذَلَ مُحادِّیهِ بِنَصْرِهِ، وَ هَدَمَ اءَرْکانَ الضَّلالَهِ بِرُکْنِهِ، وَسَقَى مَنْ عَطِشَ مِنْ حِیاضِهِ، وَ اءَتْاءَقَ الْحِیاضَ بِمَواتِحِهِ.

ثُمَّ جَعَلَهُ لا انْفِصامَ لِعُرْوَتِهِ، وَ لا فَکَّ لِحَلْقَتِهِ، وَ لا انْهِدامَ لِاءَساسِهِ، وَ لا زَوالَ لِدَعائِمِهِ، وَ لاانْقِلاعَ لِشَجَرَتِهِ، وَ لاانْقِطاعَ لِمُدَّتِهِ، وَ لا عَفاءَ لِشَرائِعِهِ، وَ لا جَذَّ لِفُرُوعِهِ، وَ لا ضَنْکَ لِطُرُقِهِ، وَ لا وُعُوثَهَ لِسُهُولَتِهِ، وَ لا سَوادَ لِوَضَحِهِ، وَ لا عِوَجَ لاِنْتِصابِهِ، وَ لا عَصَلَ فِی عُودِهِ، وَ لا وَعَثَ لِفَجِّهِ، وَ لاانْطِفاءَ لِمَصابِیحِهِ، وَ لا مَرارَهَ لِحَلاوَتِهِ.
فَهُوَ دَعائِمُ اءَساخَ فِی الْحَقِّ اءَسْناخَها، وَ ثَبَّتَ لَها اءَسَاسَها، وَ یَنابِیعُ غَزُرَتْ عُیُونُها، وَ مَصابِیحُ شَبَّتْ نِیرانُها، وَ مَنارٌ اقْتَدى بِها سُفّارُها، وَ اءَعْلامٌ قُصِدَ بِها فِجاجُها، وَ مَناهِلُ رَوِیَ بِها وُرَّادُها.

جَعَلَ اللَّهُ فِیهِ مُنْتَهى رِضْوانِهِ، وَ ذِرْوَهَ دَعائِمِهِ، وَ سَنامَ طاعَتِهِ، فَهُوَ عِنْدَاللَّهِ وَثِیقُ الْاءَرْکانِ، رَفِیعُ الْبُنْیانِ، مُنِیرُ الْبُرْهانِ، مُضِی ءُ النِّیرانِ، عَزِیزُ السُّلْطانِ، مُشْرِفُ الْمَنارِ، مُعْوِذُ الْمَثارِ، فَشَرِّفُوهُ، وَاتَّبِعُوهُ، وَ اءَدُّوا إِلَیْهِ حَقَّهُ، وَ ضَعُوهُ مَواضِعَهُ.

الرسول الأعظم‏

ثُمَّ إِنَّ اللَّهَ سُبْحانَهُ بَعَثَ مُحَمَّدا ص بِالْحَقِّ حِینَ دَنا مِنَ الدُّنْیا الاِنْقِطاعُ، وَ اءَقْبَلَ مِنَ الْآخِرَهِ الاِطِّلاعُ، وَ اءَظْلَمَتْ بَهْجَتُها بَعْدَ إِشْراقٍ، وَ قامَتْ بِاءَهْلِها عَلى ساقٍ، وَ خَشُنَ مِنْها مِهادٌ، وَ اءَزِفَ مِنْها قِیادٌ، فِی انْقِطاعٍ مِنْ مُدَّتِها، وَاقْتِرابٍ مِنْ اءَشْراطِها، وَ تَصَرُّمٍ مِنْ اءَهْلِها، وَانْفِصامٍ مِنْ حَلْقَتِها، وَانْتِشارٍ مِنْ سَبَبِها، وَ عَفاءٍ مِنْ اءَعْلامِها، وَ تَکَشُّفٍ مِنْ عَوْراتِها، وَ قِصَرٍ مِنْ طُولِها، جَعَلَهُ اللَّهُ سُبْحانَهُ بَلاَغا لِرِسالَتِهِ، وَ کَرامَهً لاءُمَّتِهِ، وَ رَبِیعا لِاءَهْلِ زَمانِهِ وَ رِفْعَهً لِاءَعْوانِهِ، وَ شَرَفا لِاءَنْصارِهِ.

القرآن الکریم

ثُمَّ اءَنْزَلَ عَلَیْهِ الْکِتابَ نُورا لا تُطْفاءُ مَصابِیحُهُ، وَ سِراجا لا یَخْبُو تَوَقُّدُهُ، وَ بَحْرا لا یُدْرَکُ قَعْرُهُ، وَ مِنْهاجا لا یُضِلُّ نَهْجُهُ، وَ شُعاعا لا یُظْلِمُ ضَوْؤُهُ، وَ فُرْقانا لا یُخْمَدُ بُرْهانُهُ وَ بُنْیانا لا تُهْدَمُ اءَرْکانُهُ وَ شِفاءً لا تُخْشَى اءَسْقامُهُ، وَ عِزّا لا تُهْزَمُ اءَنْصارُهُ وَ حَقّا لا تُخْذَلُ اءَعْوانُهُ، فَهُوَ مَعْدِنُ الْإِیمانِ وَ بُحْبُوحَتُهُ، وَ یَنابِیعُ الْعِلْمِ وَ بُحُورُهُ، وَ رِیاضُ الْعَدْلِ وَ غُدْرانُهُ، وَ اءَثا فِیُّ الْإِسْلامِ وَ بُنْیانُهُ، وَ اءَوْدِیَهُ الْحَقِّ وَ غِیطانُهُ، وَ بَحْرٌ لا یَنْزِفُهُ الْمُسْتَنْزِفُونَ، وَ عُیُونٌ لا یُنْضِبُها الْماتِحُونَ، وَ مَناهِلُ لا یُغِیضُها الْوارِدُونَ، وَ مَنازِلُ لا یَضِلُّ نَهْجَها الْمُسافِرُونَ، وَ اءَعْلامٌ لا یَعْمَى عَنْهَا السَّائِرُونَ، وَ آکامٌ لا یَجُوزُ عَنْها الْقاصِدُونَ.

جَعَلَهُ اللَّهُ رِیّا لِعَطَشِ الْعُلَماءِ، وَ رَبِیعا لِقُلُوبِ الْفُقَهاءِ، وَ مَحاجَّ لِطُرُقِ الصُّلَحاءِ، وَ دَواءً لَیْسَ بَعْدَهُ داءٌ، وَ نُورا لَیْسَ مَعَهُ ظُلْمَهٌ، وَ حَبْلاً وَثِیقا عُرْوَتُهُ، وَ مَعْقِلاً مَنِیعا ذِرْوَتُهُ، وَ عِزّا لِمَنْ تَوَلا هُ، وَ سِلْما لِمَنْ دَخَلَهُ، وَ هُدىً لِمَنِ ائْتَمَّ بِهِ، وَ عُذْرا لِمَنِ انْتَحَلَهُ، وَ بُرْهانا لِمَنْ تَکَلَّمَ بِهِ، وَ شاهِدا لِمَنْ خاصَمَ بِهِ، وَ فَلْجا لِمَنْ حاجَّ بِهِ، وَ حامِلاً لِمَنْ حَمَلَهُ، وَ مَطِیَّهً لِمَنْ اءَعْمَلَهُ، وَ آیَهً لِمَنْ تَوَسَّمَ، وَ جُنَّهً لِمَنِ اسْتَلْاءَمَ، وَ عِلْما لِمَنْ وَعَى ، وَ حَدِیثا لِمَنْ رَوَى ، وَ حُکْما لِمَنْ قَضَى .

الباب الثانی فى نعت رسول اللّه و خصائص آله

خطبه ۱۹۸

و من خطبه له-  علیه الصّلوه و السّلام- «»: «یعلم عجیج الوحوش فى الفلوات، و معاصى العباد فى الخلوات،» مى‏داند رفع صوت حیوانات وحش در بیابانها، و معصیتهاى بندگان در خلوتها.

«و اختلاف النّینان فى البحار الغامرات، و تلاطم الماء بالرّیاح العاصفات.» و مى‏داند آمد و شد ماهیان در دریاهاى بى ‏پایان، و برهم زدن موج آب به بادهاى سخت وزنده.

«و أشهد أنّ محمّدا-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-  نجیب اللّه تعالى، و سفیر وحیه، و رسول رحمته.» و گواهى مى‏دهم که محمّد-  صلّى اللّه علیه و آله-  گزیده خداى تعالى، و رساننده وحى او، و پیغام‏گزار بخشایش اوست.

«أمّا بعد، فإنّى اوصیکم بتقوى اللّه الّذى ابتدأ خلقکم، و إلیه یکون معادکم،» امّا بعد، پس بدرستى که من وصیّت مى‏ کنم شما را به ترسیدن از خدایى که از اوست ابتداى آفرینش شما، و به سوى او مى ‏باشد بازگشت شما.

«و به نجاح طلبتکم، و إلیه منتهى رغبتکم،» و به اوست برآمدن حاجت شما، و به سوى اوست خواهش شما.

«و نحوه قصد سبیلکم، و إلیه مرامى مفزعکم.» و به جانب اوست قصد راه شما، و به سوى اوست جایها انداختن خود در پناه جاى و محلّ فزع شما.

«فإنّ تقوى اللّه دواء داء قلوبکم، و بصر عمى أفئدتکم،» پس بدرستى که ترسکارى از خداى تعالى دواى درد دلهاى شماست، و دیده نابینایى دلهاى شما.

«و شفاء مرض أجسادکم، و صلاح فساد صدورکم،» و شفاى بیمارى جسدهاى شما، و صلاح تباهى سینه‏هاى شما.

«و طهور دنس أنفسکم،» و طهارت شوخى و چرکینى نفسهاى شما.

«و جلاء غشاء أبصارکم،»«» و بردن پوشش چشمهاى شما.

استعار لفظ الغشاء لما یعرض من ظلمه الجهل الحاجبه عن إدراک الحقائق.

«و أمن فزع جأشکم، و ضیاء سواد ظلمتکم.» و ایمنى ترس دل شما، و روشنى سیاهى تاریکى شما.

استعار لفظ سواد الظلمه لظلمه الجهل.

«فاجعلوا طاعه اللّه شعارا دون دثارکم، و دخیلا دون شعارکم،» پس بگردانید فرمانبردارى خداى را جامه اندرونى در شیب جامه زیرین، و دوست درونى در شیب جامه اندرونى.

استعار لفظ الشعار-  و هو ما یلی الجسد من الثیاب-  للتقوى، و هو أمر بلزومها و مباشره القلوب بها، إذ الشعار أدخل من الدثار ثمّ أکّد أمرهم بلزومها باتّخاذها دخیلا تحت الشعار، و هو أمر بالإخلاص فیها و جعلها ملکه، و فسّر ذلک بقوله: «و لطیفا بین أضلاعکم،» و لطیفى میان استخوانهاى پهلوى شما. کنّى بلطفها عن تصوّرها و اعتقادها، و کنّى بکونها من أضلاعهم عن إیداعها القلوب.

«و أمیرا فوق امورکم» و امر کننده بالاى امرهاى شما.

استعار لفظ الأمیر لها باعتبار وجوب إکرامها و الائتمار لها.

«و منهلا لحین وردکم،»«» و چشمه‏اى است از براى حین آبشخور شما.

استعار لفظ المنهل-  و هو المورد-  باعتبار أنّها مطیّه التروى من شراب الأبرار.

«و شفیعا لدرک طلبتکم،» و شفاعت‏کننده‏اى است از براى یافتن مطلوب شما.

«و جنّه لیوم فزعکم،» و سپرى است از براى روز خوف شما.

«و مصابیح لبطون قبورکم،» و چراغها است از براى اندرونهاى قبرهاى شما.

استعار لفظ المصباح لإضاءتها القلوب.

«و سکنا لطول وحشتکم،» و انس و آرامشى است از براى درازى وحشت شما.

«و نفسا لکرب مواطنکم.» و آسایش است از براى اندوه حربگاههاى شما.

«فإنّ طاعه اللّه حرز من متالف مکتنفه،» پس بدرستى که فرمانبردارى خداى حرز است و حفظ از رذایل گرد نفس در آمده.

«و مخاوف متوقّعه، و اوار نیران موقده.» و از محال متوقّع الخوف اهوال چشم داشته آخرت، و از گرماى آتشهاى افروخته.

«فمن أخذ بالتّقوى عزبت عنه الشّدائد بعد دنوّها، و احلولت له الامور بعد مرارتها،» پس آن کس که فرا گیرد تقوا را دور گردد از سختیها بعد از نزدیک شدن او، و شیرین شود مر او را کارها بعد از تلخى او.

«و انفرجت عنه الأمواج بعد تراکمها،» و گشاده شود از او موجهاى اندوه و اهوال دنیا بعد از برهم نشستن او.

استعار لفظ الأمواج لأهوال الدنیا و غمومها، و لمّا کانت التقوى تستلزم سهوله تلک الأمور کان ذلک تفریجا لها.

«و أسهلت له الصّعاب بعد انصابها،» و آسان گردد مر او را سختیها بعد از تعبهاى او.

«و هطلت علیه الکرامه بعد قحوطها،» و پیاپى ریزان شود بر او باران کرامت و گرامى داشتن بعد از قحط و تنگى آن.

«و تحدّبت علیه الرّحمه بعد نفورها،» و مهربان گردد بر او بخشایش خداى بعد از نفرت کردن او.

«و تفجّرت علیه النّعم بعد نضوبها،» و روان شود بر او میاه نعمتها بر او بعد از فرو رفتن آن به زمین.

«و وبلت علیه البرکه بعد إرذاذها.» و ببارد بر او باران درشت برکت بعد از اندک باریدن او.

«فاتّقوا اللّه الّذى نفعکم بموعظته، و وعظکم برسالته، و امتنّ علیکم بنعمته.» بترسید از خدایى که نفع رسانید شما را به پند دادن او، و پند داد شما را به پیغام فرستادن او، و منّت نهاد بر شما به نعمت خویش.

«فعبّدوا أنفسکم لعبادته،» پس ذلیل گردانید نفسهاى خود را از براى عبادت او.

«و اخرجوا إلیه من حقّ طاعته.» و بیرون روید به سوى او از حقّ فرمانبردارى او.

«ثمّ إنّ هذا الإسلام دین اللّه الّذى اصطفاه لنفسه،» باز، بدرستى که این اسلام دین خداست که برگزیده است آن را از براى نفس خویش.

«و اصطنعه على عینه،» و ساخت او را بر عین عنایت خویش.

«و أصفاه خیره خلقه،» و خالص گردانید آن را از براى برگزیده خلق خود را-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- .

«و أقام دعائمه على محبّته.» و قائم داشته است ستونهاى دین خویش را بر محبّت او-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- . دعائم دین قواعد ثابته«» دین است در قلوب مؤمنین، و اقامت حقّ تعالى قواعد دین را بر محبّت فى قوله تعالى«»: قُلْ إِنْ کُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِی یُحْبِبْکُمُ اللَّهُ.

«أذلّ الأدیان بعزّه«»، و وضع الملل برفعه،» ذلیل گردانید جمله دینها را به عزّت اسلام، و وضع گردانید ملّتها را به رفعت اسلام.

قال تعالى«»: لِیُظْهِرَهُ عَلَى الدِّینِ کُلِّهِ.

«و أهان أعداءه بکرامته، و خذل محادّیه بنصره، و هدم أرکان الضّلاله برکنه.»

استعار لفظ أرکان الضلاله لأهلها. یعنى خوار گردانید دشمنان او را به گرامى داشتن او، و بى‏یارى دهنده گردانید معارضان او را به نصرت دادن او، و ویران گردانید ارکان بنیان ضلالت را به رکن بیت هدایت«».

«و سقى من عطش من حیاضه، و أتاءق الحیاض بمواتحه.» استعار وصف السقى لإفاضه علوم الدین، و لفظ الحیاض لعلماء الإسلام الذین هم أوعیه العلوم و الحکم، و لفظ المواتح و هم المستقون لأئمّه الدین أیضا من الصحابه، و لفظ الحیاض للمستفیدین.

یعنى و آشامانید آن کس را که تشنه آب علوم و حکم بود از حوضهاى زلال اسلام، و پر گردانید حوضهاى حواصل متعطّشان و مستفیضان به افاضات ماء معین دین مستبین.

«ثمّ جعله لا انفصام لعروته، و لا فکّ لحلقته،» باز، گردانید او را که نه گسستن است مر گوشه او را، و نه جدا شدن است از یکدیگر حلقه جماعت اهل او را.

استعار لفظ العروه لما یتمسّک به الإنسان منه، کالعقائد الحقّه و مکارم الأخلاق، و لفظ الحلقه لجماعته و أهله.

«و لا انهدام لأساسه، و لا زوال لدعائمه،» و نیست ویران شدن مر بناهاى او را که کتاب و سنّت است، و نیست زوالى مر ستونهاى قوانین او را.

استعار لفظ الأساس للکتاب و السنّه، و لفظ الدعائم لأهله أو لقوانینه.

«و لا جذّ لفروعه، و لا ضنک لطرقه،» و نیست انقطاعى فروع او را از مسائل و ابحاث متفرّعه بر او، و نیست ضیقى مر راههاى او را.

قال-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- «»: «اوتیت بالملّه السّمحه البیضاء». استعاروصف الجذّ لانقطاع المسائل و الأبحاث المتفرّعه علیه و تناهیها.

«و لا انقطاع«» لشجرته، و لا انقطاع لمدّته،» و نیست برکندن مر درخت اسلام را، و نیست منقطع شدن مدّت او را.

«و لا وعوثه لسهولته، و لا سواد لوضحه،» و نیست صعوبتى مر آسانى او را، و نیست سیاهى مر ضیاى او را.

«و لا عوج لانتصابه، و لا عصل فى عوده،» و نیست کجى مر پاى خواستن او را، و نیست انحرافى در چوب او.

«و لا وعث لفجّه، و لا انطفاء لمصابیحه، و لا مراره لحلاوته.» و نیست دشخوارى پاى فرو رفتن مر راه گشاده او را، و نیست انطفایى و فرو نشستنى چراغهاى او را، و نیست تلخى مر شیرینى او را.

استعار لفظ المصابیح لعلمائه.

«فهو دعائم أساخ فى الحقّ أسناخها، و ثبّت لها آساسها،» پس اسلام ستونهایى است که فرو برده است در حقّ اصول او، و ثابت داشته است مر این دعائم را بناهاى او.

و لفظ الدعائم مستعار لقواعده، و هى العبادات لقوله-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- «»: «بنى الإسلام على خمس».

«و ینابیع غزرت عیونها،» و چشمه‏هاى آب است که بسیار است سرچشمه‏ هاى او که آب از آنجا منفجر مى ‏شود.

استعار لفظ الینابیع لأصوله، و هى الکتاب و السنّه باعتبار تفجّر العلوم عنها، و لفظ العیون لمبادئ تلک الینابیع حیث صدرت.

«و مصابیح شبّت نیرانها،» و چراغهایى است که افروخته است آتشهاى او.

«و منار اقتدى بها سفّارها،» و نشان در بیابان است که اقتدا مى‏کنند به آن مسافران او یعنى سالکان سبیل اللّه.

«و أعلام قصد بها فجاجها،» و علمى چند است که قصد کرده شده به او راههاى گشاده او.

[استعار] لفظ المنار و الأعلام لأمارات أحکام اللّه و أدلّته.

«و مناهل روى بها واردها.» و آبشخورى چند است که سیراب شده به آن آینده‏بان.

«جعل اللّه فیه منتهى رضوانه، و ذروه دعائمه، و سنام طاعته،» گردانید خداى تعالى در اسلام نهایت خشنودى خویش، و بالاى ستونهاى دین او، و کوهان فرمانبردارى.

و الضمیر فى دعائمه للّه، و دعائمه دعائم دینه و قواعده التی جعلها عمده لخلقه فى صلاح أحوالهم، و بلفظ الذروه للإسلام باعتبار شرفه على سائر الأدیان، فهو کالذروه لها.

«فهو عند اللّه وثیق الأرکان، رفیع البنیان، منیر البرهان، مضی‏ء النّیران، عزیز السّلطان،» پس اسلام نزد خداى تعالى محکم است ارکان او، بلند است جدران او.

[استعار لفظ البنیان للإسلام لما ارتقى إلیه أهله من الشرف و الفضیله.] نور دهنده است برهان او-  و برهانه القرآن-  و روشنى‏دهنده است نیران او.

[استعار لفظ النیران لعلومه.] و غالب است حجّت او.

«مشرف المنار، معور«» المثار.» بلند است علم اسلام، عاجزکننده خلق است از اثاره دفاین«» او.

إشراف مناره علوّ قدر أئمّته.

«فشرّفوه و اتّبعوه، و أدّوا إلیه حقّه، و ضعوه مواضعه.» پس بزرگ دارید اسلام را و متابعت کنید احکام او را، و ادا کنید به او حقّ او را، و وضع کنید او را در مواضع او.

«ثمّ إنّ اللّه سبحانه بعث محمّدا-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-  بالحقّ حین دنا من الدّنیا الإنقطاع، و أقبل من الآخره الإطّلاع،» باز، بدرستى که خداى سبحانه بعث فرمود محمّد را-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-  به حقّ و راستى، در حینى که نزدیک شده بود به دنیا منقطع شدن، و رو کرده بود از آخرت طالع شدن.

«و أظلمت بهجتها بعد إشراق، و قامت بأهلها على ساق،» و تاریک شده بود خوبى او بعد از روشن و تابان شدن، و قائم شده بود به اهل خود بر ساق شدّت و سختى.

«و خشن منها مهاد، و ازف منها قیاد،» و زشت شده بود از دنیا بستر، و نزدیک شده بود از او رسن بستن ستور«» را و کشیدن جهت، رحیل القیاد حبل یقاد به الدابّه، أى دنا منها قیادها للرحیل.

«فى انقطاع من مدّتها، و اقتراب من أشراطها،» در منقطع شدن از مدّت او، و نزدیک شدن از نشانه‏هاى قیامت او، «و تصرّم من أهلها، و انفصام من خلقتها،»«» و بریدن شدن از اهل او، و شکسته شدن از خلقت او.

«و انتشار من سببها و عفاء من أعلامها، و تکشّف من عوراتها، قصر من طولها.» و پراکنده شدن از رسن او، و مندرس شدن«» از نشانه‏هاى او، و هویدا شدن از عیبهاى او، و کوتاه شدن از درازى او.

«و جعله اللّه-  سبحانه-  بلاغا لرسالته، و کرامه لأمّته، و ربیعا لأهل زمانه، و رفعه لأعوانه، و شرفا لأنصاره.» گردانید او را-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-  خداى سبحانه از براى رسانیدن پیغام او، و عزیز داشتن امّت او، و بهارى مر اهل زمان او، و رفعتى مر معاونان او را، و شرفى مر نصرت‏دهندگان او را.

«ثمّ أنزل علیه الکتاب نورا لا تطفاء مصابیحه، و سراجا لا یخبو توقّده،» باز، فرو فرستاد بر او-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-  کتاب را نورى که فرو نمى‏نشیند چراغهاى او، و چراغى است که فرو نمى‏میرد افروختن او.

«و بحرا لا یدرک قعره، و منهاجا لا یضلّ نهجه، و سراجا«» لا یظلم ضوءه،» و دریایى که یافت نمى‏شود پایان او، و راه گشاده‏اى که گم نمى‏شود طرق او، و چراغى که تاریک نمى‏گردد روشنى او.

شعر:

صفت لطف و عزّت قرآن
هست بحر محیط عالم جان‏

قعر او پر ز درّ و پر گوهر
ساحلش پر ز عود و پر عنبر

زوست از بهر باطن و ظاهر
منشعب علم اوّل و آخر

پاک شو تا معانى مکنون‏
آید از پنجره حروف بیرون‏

«و فرقانا لا یخمد برهانه، و بنیانا«» لا تهدم أرکانه،» و فرق کننده میان حقّ و باطل که فرو نمى‏نشیند آتش برهان و بیان او، و بنایى افراشته که ویران نمى‏گردد جدران او.

«و شفاء لا تخشى أسقامه،» و شفا از مرض جهل که ترسیده نمى ‏شوند از بیماریهاى او.

آیت او شفاى جان تقى
رایتش درد و اندهان شقى‏

«و عزّا لا تهزم أنصاره،» و عزّتى است که به هزیمت نمى‏روند نصرت‏دهندگان‏ او.

«و حقّا لا تخذل أعوانه.» و حقّ ثابت است که بى‏نصرت دادن نمى‏شوند معاونان او.

هم جلیل است با نقاب جلال
هم دلیل است با نقاب دلال‏

سخن اوست واضح و واثق‏
حجّت اوست لایح و لایق‏

«فهو معدن الإیمان و بحبوحته،» پس قرآن معدن ایمان است و میان سراى او.

اصل ایمان و جان تقوا دان
کان یاقوت و گنج معنى دان‏

سطر قرآن و شطر ایمان است‏
که از او راحت دل و جان است‏

«و ینابیع العلم و بحوره،» و چشمه‏هاى دانش است و دریاهاى آن.

هست قانون حکمت حکما
هست معیار عادت علما

«و ریاض العدل و غدرانه،» و روضه‏ هاى عدل است و آبگیرهاى او.

روضه انس عارفان است او
جنّه الأعلى روان است او

از در تن به منظر جان آى‏
به تماشا به باغ قرآن آى‏

تا به جان تو جمله بنماید
آنچه بود آنچه هست آنچه آید

درّ جان را حروف او در جست‏
چرخ دین را هدایتش برجست‏

«و أثافىّ الإسلام و بنیانه،» و دیگ پایه‏هاى اسلام و جدران بناى او.

شعر:

از درون، شمع منهج اسلام
وز برون، حارس عقیده عام‏

«و أودیه الحقّ و غیطانه.» و رودخانه‏هاى حقّ است و زمینهاى فراخ نشیب آرمیده.

«و بحر لا یستنزفه المستنزفون،» و دریایى که نتوانند تمام آب آن کشیدن‏ آب کشندگان.

«و عیون لا ینضبها الماتحون، و مناهل لا یغیطها الواردون،» و چشمه‏ هایى که فرو نمى ‏برند آب آن را آب کشندگان، و آبشخورها که کم نمى‏ گردانند آن را آیندگان بر او.

«و منازل لا یضلّ نهجها المسافرون،» و منزلى چند که گم نمى ‏کنند راه روشن او مسافران.

استعار لفظ المنازل لمقاصد الکتاب باعتبار وقوف الأذهان عندها بعد قصدها.

«و أعلام لا یعمى عنها السّائرون،» و علمى چند است که نابینا نمى ‏شوند از آن سیرکنندگان.

«و آکام لا یجوز عنها القاصدون.» و سر عقبه‏اى چند که نمى ‏گذرند از آن قاصدان.

«جعله اللّه ریّا لعطش العلماء، و ربیعا لقلوب الفقهاء،» گردانیده است خداى کتاب را سیرابى مر تشنگى عالمان را، و بهارى مر قلوب فقیهان را.

«و فجاج لطرق الصّلحاء، و دواء لیس بعده داء،» و راههاى گشاده است از براى طریقهاى صالحان، و دوایى است که نیست بعد از او دردى.

«و نورا لیس معه ظلمه،» و روشنى است که نیست با او تاریکى.

عجب نبود که از قرآن نصیبت نیست جز نقشى
که از خورشید جز گرمى نبیند چشم نابینا

عروس حضرت قرآن، نقاب آنگه براندازد
که دار الملک ایمان را مجرّد بیند از غوغا

«و حبلا وثیقا عروته، و معقلا منیعا ذروته،» و بندى است که محکم است گوشه‏ او، و پناهى است که استوار است سر او.

«و عزّا لمن تولّاه، و سلما لمن دخله،» و عزّت است مر کسى را که متصدّى و متوجّه او گردد، و سلامتى است مر کسى را که داخل شود او را.

«و هدى لمن ائتمّ به،» و هدایتى است مر کسى را که اقتدا کند به او.

«و عذرا لمن انتحله،» و عذرى است مر کسى را که حمل مشاقّ آن نسبت به نفس خود کند.

أى لمن نسب نفسه أىّ جمله و أنّه من أهله معتذرا من تکلیف شاقّ.

«و شاهدا لمن خاصم به، و فلجا لمن حاجّ به،» و گواهى است مر کسى را که خصومت کند به او، و فوز و ظفر است مر کسى را که حجّت گوید به او.

«و حاملا لمن حمله، و مطیّه لمن أعمله،» و بردارنده است کسى را که بردارد او را،-  حمله لمن حمله قیامه بصلاح حاله فى الدارین-  و بارگیرى است کسى را که اعمال او کند.

استعار لفظ المطیّه لأدائه بصاحبه فى سبیل اللّه إلى الجنّه.

«و آیه لمن توسّم،» و آیتى است مر کسى را که تدبّر کند او را، کقوله تعالى : إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِلْمُتَوَسِّمِینَ.

«و جنّه لمن استلئم،» و سپر است مر کسى را که زره پوشد.

«و علما لمن وعى،» و دانش است مر کسى را که نگاه دارد او را.

«و حدیثا لمن روى،» و حدیث است مر کسى را که روایت کند.

أى قولا و کلاما لمن نقله، کما قال اللّه تعالى«»: اللَّهُ نَزَّلَ أَحْسَنَ الْحَدِیثِ،-  الآیه-  و فائده وصفه بذلک أنّ فیه غنیه لمن أراد أن یتحدّث بحدیث غیره ممّا لا یفید فائدته.

«و حکما لمن قضى.» و در اوست حکم از براى کسى که قضا کند.

و روى حکما أى حاکما.

قرآن که با آى و سور دارد ز اعجازش اثر
از مثل آن عاجز شمر فکر همه اهل بیان‏

هر حرف از آن خوش زمزمه از بهر تلقین همه‏
سرّ ازل را ترجمه راز ابد را ترجمان‏

فى العوارف: «قال اللّه تعالى لنبیّه-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- : وَ إِنَّکَ لَعَلى‏ خُلُقٍ عَظِیمٍ«» و سئلت عن أحد أزواجه-  صلّى اللّه علیه و آله-  عن خلقه-  علیه أفضل الصلوات و أکمل التحیّات-  قالت: «کأنّ خلقه القرآن»، و فیه رمز غامض و إیماء خفىّ إلى الأخلاق الربّانیه. عن ابن عبّاس إنّ رجلا قال: یا رسول اللّه أىّ العمل أحبّ إلى اللّه تعالى قال: «الحال المرتحل». قال: ما الحال المرتحل قال: «فتح القرآن و ختمه صاحب القرآن، یضرب من أوّله إلى آخره، و من آخره إلى أوّله، کلّما حلّ ارتحل».

و ممّا یدلّ على أنّ قراءه القرآن أفضل الأعمال، ما روى عن أحد أصحابه أنّه قال: قال النبىّ-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- : «ألا انبّئکم بخیر أعمالکم، و أزکیها عند ملیککم، و أرفعها فى درجاتکم، و خیر لکم من إنفاق الذّهب و الورق، و خیر لکم أن تلقوا عدوّکم فتضربوا أعناقهم و یضربون أعناقکم» قالوا: بلى. قال: «ذکر اللّه صدق رسول اللّه و قراءه القرآن أفضل الإذکار.» فمن أعطى القرآن فقرأه کان أفضل الناس و کان أکثرهم حسنات، لأنّ النبىّ-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-  أخبر: «إنّ القارى للقرآن له بکلّ حرف عشر حسنات»«».

قال الفرغانى-  رحمه اللّه- : «لمّا کان الکتاب القرآنى المحمّدى أجمع الکتب‏ لمعانى جمیعها، لکونه ترجمه معانى الحقائق الإلهیه و الکونیه، و ترجمه أحوالها و أحکام تفاصیلها فى تنزّلها، أوّلا لتحقیق الکمال الأسمائى، و ثانیا لاستجلاء کمالها الذاتى، من حیث مظهر جامع إجمالى، و من حیث المظاهر التفصیلیه التابعه لذلک الجامع الذى هو الصوره المحمّدیه-  علیها الصلاه و التحیّه-  و متضمّنا ترجمه أحوال ذلک المظهر المحمّدى، و ترجمه أفعاله و أخلاقه، و بیان طرف ظهوره بوصف الکمال، و ترجمه أحوال متابعیه و أخلاقهم، و طرق وصول کلّ منهم إلى کمال المختصّ به، و متضمّنا أیضا بیان وضع شریعه کامله جامعه حافظه اعتدال جمیع ما ذکرنا من المظاهر و الحقائق، و وحده التجلّى الأوّل و أسمائه فى تنزّله، لا جرم کان هذا الکتاب و الشریعه مغنیین بحکم جمعیّتهما التامّه و بیانهما الوافى عن وضع کتاب آخر أو شرع بالنسبه إلى مظهر کلّ اسم کلّى من الأسماء الکلّیه المتنوّعه.

فإنّه بموجب وَ ما مِنْ دَابَّهٍ فِی الْأَرْضِ مشتمل على کلّ أمر کلّى أو جزئى یقع فى الظهور الوجودى من الأزل إلى الأبد، متعیّنا من التجلّى الأوّل الجامع جمیع أحکام الأزلیه و الأبدیه. فیفهم و یستنبط من عباراته و إشاراته و دلالاته و مفهوماته، کلّ إمام مرشد منوّر عقله و قلبه أو روحه و سرّه، بنور الإیمان و الشرع أو نور الهدایه الخاصّه أو نور الشهود، دقائق علوم الشریعه و علوم الطریقه و علوم الحقیقه، و یهدى بذلک من یکون تابعا خصوصا و لکلّه عموما.» قال الشیخ فى نقش الفصوص، فصّ حکمه فردیه فى کلمه محمدیه : «معجزته القرآن» القرآن هو الجمع بحسب اللغه، سمّى القرآن المجید قرآنا لجمعه جمیع الکتب السماویه و الآیات المختلفه. فمعنى قوله: «معجزته القرآن» أنّ معجزه محمّد-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-  جمعه جمیع الحقائق الإلهیه و الکونیه و کونه أحدیه جمعها، لأنّه-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-  أعجز غیره عن التحقّق بتلک الرتبه. «و الجمعیه إعجاز على أمر واحد» أى الجمعیه على أمر واحد إعجاز «لما هو الإنسان علیه من الحقائق المختلفه» التی هو أحدیه جمعها، و بهذا أعجز غیره من الملائکه «کالقرآن بالآیات المختلفه» و هو الجمعیه المعجزه للغیر عن تلک الجمعیه.

حاصل الکلام آنکه انسان به واسطه احدیت جمع حقایق مختلفه، اعجاز غیر کرده از این وصف، و محمّد-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-  به احدیت جمع جمیع حقایق اعجاز غیر خود از انبیا و کمّل کرده، و قرآن کریم به احدیت جمع جمیع ما فى الکتب السماویه اعجاز کرده سایر کتب را از اتّصاف به این صفت.

قد ورد عن النبىّ-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-  أنّه قال : «أنزل اللّه مائه و أربع کتب من السّماء، فأودع علوم المائه فى الأربع، و هى التّوریه و الإنجیل و الزّبور و الفرقان، ثمّ أودع علوم هذه الأربع فى القرآن، ثمّ أودع علوم القرآن فى المفصّل، ثمّ أودع علوم المفصّل فى الفاتحه. فمن علم تفسیر الفاتحه علم تفسیر جمیع الکتب المنزله، و من قرأها کأنّما قرأ التّوریه و الإنجیل و الزّبور و الفرقان.» و قال إمام الموحّدین-  علیه الصلاه و السلام- : «العلم نقطه کثّرها الجاهلون» و قال-  علیه تحیّه اللّه و سلامه- : «جمیع أسرار اللّه تعالى فى الکتب السّماویه، و جمیع ما فى الکتب السّماویه فى القرآن، و جمیع ما فى القرآن فى فاتحه الکتاب، و جمیع ما فى فاتحه الکتاب فى بسم اللّه، و جمیع ما فى بسم اللّه فى باء بسم اللّه، و جمیع ما فى باء بسم اللّه فى النّقطه تحت الباء و أنا النّقطه تحت الباء.»

منهاج ‏الولایه فی‏ شرح ‏نهج‏ البلاغه، ج ۱ عبدالباقی صوفی تبریزی ‏ (تحقیق وتصیحیح حبیب الله عظیمی) صفحه ۵۰۷-۵۲۲

بازدیدها: ۲۸

خطبه ها خطبه شماره ۱۵۲ منهاج ‏الولایه فی ‏شرح‏ نهج‏ البلاغه به قلم ملا عبدالباقی صوفی تبریزی (تحقیق وتصحیح حبیب الله عظیمی)

خطبه ۱۵۲ صبحی صالح

و من خطبه له ( علیه ‏السلام  ) فى صفات اللّه جل جلاله و صفات اءئمه الدین 

الْحَمْدُ لِلَّهِ الدَّالِّ عَلى وُجُودِهِ بِخَلْقِهِ، وَ بِمُحْدَثِ خَلْقِهِ عَلى اءَزَلِیَّتِهِ، وَ بِاِشْتِباهِهِمْ عَلى اءَنْ لا شَبَهَ لَهُ، لا تَسْتَلِمُهُ الْمَشاعِرُ، وَ لا تَحْجُبُهُ السَّواتِرُ، لافْتِراقِ الصَّانِعِ وَالْمَصْنُوعِ، وَالْحَادِّ وَالْمَحْدُودِ، وَالرَّبِّ وَالْمَرْبُوبِ، الْاءَحَدِ لا بِتَاءْوِیلِ عَدَدٍ، وَالْخالِقِ لا بِمَعْنى حَرَکَهٍ وَ نَصَبٍ، وَالسَّمِیعِ لا بِاءَدَاهٍ، وَالْبَصِیرِ لا بِتَفْرِیقِ آلَهٍ، وَالشَّاهِدِ لا بِمُماسَّهٍ، وَالْبائِنِ لا بِتَراخِى مَسافَهٍ، وَالظَّاهِرِ لا بِرُؤْیَهٍ، وَالْباطِنِ لا بِلَطافَهٍ، بانَ مِنَ الْاءَشْیاءِ بِالْقَهْرِ لَها وَالْقُدْرَهِ عَلَیْها، وَ بانَتِ الْاءَشْیاءُ مِنْهُ بِالْخُضُوعِ لَهُ وَالرُّجُوعِ إِلَیْهِ، مَنْ وَصَفَهُ فَقَدْ حَدَّهُ، وَ مَنْ حَدَّهُ فَقَدْ عَدَّهُ، وَ مَنْ عَدَّهُ فَقَدْ اءَبْطَلَ اءَزَلَهُ، وَ مَنْ قالَ: کَیْفَ؟ فَقَدِ اسْتَوْصَفَهُ، وَ مَنْ قالَ: اءَیْنَ؟ فَقَدْ حَیَّزَهُ، عالِمٌ إِذْ لا مَعْلُومٌ، وَرَبُّ إِذْ لا مَرْبُوبٌ، وَ قَادِرٌ إِذْ لا مَقْدُورَ.

مِنْهَا:أئمه الدین‏

قَدْ طَلَعَ طالِعٌ وَ لَمَعَ لامِعٌ وَ لاحَ لائِحٌ وَاعْتَدَلَ مائِلٌ، وَاسْتَبْدَلَ اللَّهُ بِقَوْمٍ قَوْما، وَ بِیَوْمٍ یَوْما، وَانْتَظَرْنَا الْغِیَرَ انْتِظارَ الْمُجْدِبِ الْمَطَرَ، وَ إِنَّمَا الْاءَئِمَّهُ قُوّامُ اللَّهِ عَلى خَلْقِهِ، وَ عُرَفاؤُهُ عَلى عِبادِهِ، لا یَدْخُلُ الْجَنَّهَ إِلا مَنْ عَرَفَهُمْ وَ عَرَفُوهُ، وَ لا یَدْخُلُ النَّارَ إِلا مَنْ اءَنْکَرَهُمْ وَ اءَنْکَرُوهُ.

اَّ اللّهَ تَعالَى خَصَّکُمْ بِالْإِسْلاَمِ، وَاسْتَخْلَصَکُمْ لَهُ، وَ ذلِکَ لِاءَنَّهُ اسْمُ سَلامَهٍ وَ جِماعُ کَرامَهٍ، اصْطَفَى اللَّهُ تَعالى مَنْهَجَهُ، وَ بَیَّنَ حُجَجَهُ، مِنْ ظاهِرِ عِلْمٍ وَ باطِنِ حُکْمٍ، لا تَفْنَى غَرائِبُهُ، وَ لا تَنْقَضِى عَجائِبُهُ، فِیهِ مَرابِیعُ النِّعَمِ، وَ مَصابِیحُ الظُّلَمِ، لا تُفْتَحُ الْخَیْراتُ إِلا بِمَفاتِحِهِ، وَ لا تُکْشَفُ الظُّلُماتُ إِلا بِمَصابِحِهِ، قَدْ اءَحْمى حِماهُ، وَ اءَرْعى مَرْعاهُ، فِیهِ شِفاءُ الْمُشْتَفِى ، وَ کِفایَهُ الْمُکْتَفِى .

الباب الثانی فى نعت رسول اللّه و خصائص آله

خطبه ۱۵۲

و من خطبه له-  علیه الصّلوه و السّلام- «»: «قد طلع طالع، و لمع لامع، و لاح لائح، و اعتدل مائل،» یعنى بدرستى که طلوع کرد از مطلع غیب طلوع‏کننده، و بدرخشید درخشنده، و هویدا شد هویدا شونده، و معتدل شد میل‏کننده از طریق اعتدال و استقامت.

قال الشارح: «أشار علیه-  الصلاه و السلام-  بطلوع الطالع إلى ظهور أمر الخلافه له و انتقالها إلیه، و أشار بلموع اللامع إلى ظهور نور العدل بانتقالها إلى مقرّها، و أشار بلیوح اللائح إلى ما یلوح من أمارات الفتنه، و أشار بالمائل کونها قبله فى غیر و اعتداله انتقالها إلیه.» «و استبدل اللّه بقوم قوما، و بیوم یوما،» و بدل گرفت خداى تعالى به جاى قومى دیگر قوم، و به جاى یومى دیگر یوم.

«و انتظرنا الغیر انتظار المجدب المطر.» و منتظر بودیم تغییر و استبدال را همچون انتظار اهل خشکسال باران را.

«و إنّما الأئمّه قوّام اللّه على خلقه، و عرفاؤه على عباده،» و نیستند ائمّه الّا قائمان از جانب حقّ تعالى بر هدایت خلق او، و عرفا و نقباى اویند بر بندگان او.

یعنى رؤساء و پیشوایان بندگان اویند از جانب حقّ تعالى.

«لا یدخل الجنّه إلّا من عرفهم و عرفوه، و لا یدخل النّار إلّا من أنکرهم و أنکروه.» نرود در بهشت الّا کسى که شناسد ایشان را و شناسند ایشان او را، و در آتش نرود الّا کسى که نشناسد ایشان را و نشناسند ایشان او را.

قال الشارح: «العرفاء النقباء، و لمّا ثبت فى الأصول أنّ معرفتهم، أى معرفه حقّیه إمامتهم، و معرفتهم لأولیائهم بالولایه لهم شرطین متساویین للإیمان، و الإیمان و استحقاق الجنّه متلازمان، ثبت أنّ معرفتهم و المعرفه بهم ملازمه لدخول الجنّه، یکون إنکارهم و دخول النار متلازمین. و إلّا لصدق أحدهما على بعض نقیض الآخر، فإمّا أن یصدّق إنکارهم على بعض من لا یدخل النار، فبعض من یدخل الجنّه منکر لهم، أو یصدّق دخول النار على بعض من لا ینکرهم، فبعض من یعرفهم یدخل النار، و کلاهما باطلان، لمّا بیّنا من الملازمه من دخول الجنّه و معرفتهم، فظهر بذلک وجه الحصر فى القضیتین.» «إنّ اللّه قد«» خصّکم بالإسلام، و استخلصکم له،» بدرستى که خداى تعالى مخصوص گردانید شما را به اسلام، و خلاصى جست شما را از عذاب دنیا و آخرت.

«و ذلک لأنّه اسم سلامه، و جماع کرامه.» و این از براى آن است که او اسم سلامت از آفات است، و مجمع کرایم اخلاق و صفات است.

قال الشارح: «فضیله الإسلام من جهه اسمه، کونه عباره عن الدخول فى الطاعه التی هى سلامه للدارین، و من جهه معناه، کونه جماع کرامه، لأنّ مداره على تعلیم الفضائل و الطهاره عن الرذائل.» قیل: أخصّ أوصاف الإسلام، الإستسلام و الانقیاد عند الأمر و النهى و القضاء و القدر، و هو معنى السمحه و السماح فى حدیث رسول اللّه-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-  عن ابن عبّاس، قال: قیل یا رسول اللّه أىّ الأدیان أحبّ إلى اللّه قال: «الحنیفیّه السّمحه»«». و معنى السمحه السهله، یجوز أن یکون معناها التساهل مع اللّه و الانقیاد و الإستسلام له، و هو أن یکون سهل القیاد للّه فیما أمر و نهى سمحا بنفسه فیما قدر و قضى، ینقاد إلى الأمر طوعا فیأتمر، و ینقاد عن النهى طوعا فینزجر، و یسمح بمرّ القضاء فیصبر، و یسمح بحلوّه فیشکر. فهذه أحبّ أوصاف أهل الدین‏ إلى اللّه.

و هذا کما جاء فى حدیث آخر عن رسول اللّه-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-  لمّا قیل له: ما الإیمان یا رسول اللّه قال: «السّماح و الصّبر». فالسماح ما ذکرنا، و الصبر حبس النفس-  أى حبسها عن المیل إلى غیر اللّه-  و هو الحنیفیه، لأنّ العبد إذا صبر عمّا دون اللّه فقد أقبل على اللّه، و إذا حبس نفسه عمّا سوى اللّه فقد مال إلى اللّه، و معنى الحنیف المیل. قال الإمام الصادق جعفر بن محمّد الباقر-  علیهما السلام- : «إذا لم یکن إسلام العبد على معرفه النّعم من اللّه تعالى و التّوکّل علیه و التّسلیم لأمره، فهو على اسم الإسلام لا على حقیقته».

و فى بحر الحقائق قال فى قوله تعالى«»: إِنَّ الدِّینَ عِنْدَ اللَّهِ الْإِسْلامُ: «أخبر شرط الإسلام أنّه التسلیم، و لیس على النبىّ إلّا التبلیغ و التعلیم بقوله تعالى«»: فَإِنْ حَاجُّوکَ فَقُلْ أَسْلَمْتُ وَجْهِیَ لِلَّهِ-  الآیه-  الإشاره فیها أنّ حقیقه الإسلام و الدین هو الإستسلام بکلّیه الوجود إلى اللّه للّه، راضیا بقضائه، صابرا على بلائه، شاکرا لنعمائه، منقادا لأوامره، منزجرا بنواهیه، محکوما لأحکامه الأزلیه، مریدا لإرادته القدیمه، مفوّضا علیه أموره الدنیویه و الأخرویه، و بهذا أمر النبىّ-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-  لنفسه و لمن اتّبعه فَإِنْ حَاجُّوکَ فَقُلْ أَسْلَمْتُ وَجْهِیَ لِلَّهِ وَ ، و لا یصحّ الإسلام و المتابعه للعبد إلّا بهذا الشرط. فبهذا یصحّ الاقتداء، و على هذا یکون الاهتداء.» «اصطفى اللّه منهجه، و بیّن حججه، من ظاهر علم، و باطن حکم.» برگزید خداى تعالى طریق و راه روشن او را، و واضح گردانید ادلّه و امارات او از ظاهر علم و مخفى اسرار حکم.

«لا یفنى غرائبه، و لا ینقضی عجائبه.» نیست نمى ‏گردد غرایب او، و منقضى نمى‏شود عجایب او.

«فیه مرابیع النّعم، و مصابیح الظّلم،» در اوست بهارستان نعمتها، و چراغهاى تاریکیها.

و الربیعیه للعلوم و الحکم، باعتبار احیائها للقلوب.

«لا تفتح الخیرات إلّا بمفاتحه«»، و لا تکشف الظّلمات إلّا بمصابیحه.» گشاده نمى‏شود ابواب خیر الّا به کلیدهاى او، و مرتفع نشود تاریکیهاى جهل الّا به چراغهاى هدایت او.

«قد أحمى حماه، و أرعى مرعاه.» بدرستى که حمایت گرفت حقّ تعالى محرّمات اسلام را که به نواهى او ممنوع است، و بخشید مباحات او را.

استعار لفظ الحمى للمحرّمات التی منعها بنواهیه، و لفظ المرعى للمباحات التی أباحها و حلّلها.

«فیه شفاء المشتفى«»، و کفایه المکتفى.» در اوست شفاى هر شفا یافته از مرض جهالت و سقم ضلالت، و در اوست کفایت هر کفایت‏کننده.

منهاج ‏الولایه فی‏ شرح ‏نهج‏ البلاغه، ج ۱ عبدالباقی صوفی تبریزی ‏ (تحقیق وتصیحیح حبیب الله عظیمی) صفحه ۵۰۳-۵۰۷

بازدیدها: ۳۷

خطبه ها خطبه شماره ۱۰۶ منهاج ‏الولایه فی ‏شرح‏ نهج‏ البلاغه به قلم ملا عبدالباقی صوفی تبریزی (تحقیق وتصحیح حبیب الله عظیمی)

خطبه ۱۰۶ صبحی صالح

۱۰۶- و من خطبه له ( علیه‏السلام ) و فیها یبین فضل الإسلام 
و یذکر الرسول الکریم

الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی شَرَعَ الْإِسْلاَمَ فَسَهَّلَ شَرَائِعَهُ لِمَنْ وَرَدَهُ وَ اءَعَزَّ اءَرْکَانَهُ عَلَى مَنْ غَالَبَهُ فَجَعَلَهُ اءَمْنا لِمَنْ عَلِقَهُ وَ سِلْما لِمَنْ دَخَلَهُ وَ بُرْهَانا لِمَنْ تَکَلَّمَ بِهِ وَ شَاهِدا لِمَنْ خَاصَمَ عَنْهُ وَ نُورا لِمَنِ اسْتَضَاءَ بِهِ وَ فَهْما لِمَنْ عَقَلَ وَ لُبّا لِمَنْ تَدَبَّرَ وَ آیَهً لِمَنْ تَوَسَّمَ وَ تَبْصِرَهً لِمَنْ عَزَمَ وَ عِبْرَهً لِمَنِ اتَّعَظَ وَ نَجَاهً لِمَنْ صَدَّقَ وَ ثِقَهً لِمَنْ تَوَکَّلَ وَ رَاحَهً لِمَنْ فَوَّضَ وَ جُنَّهً لِمَنْ صَبَرَ فَهُوَ اءَبْلَجُ الْمَنَاهِجِ وَ اءَوْضَحُ الْوَلاَئِجِ مُشْرَفُ الْمَنَارِ مُشْرِقُ الْجَوَادِّ مُضِیءُ الْمَصَابِیحِ کَرِیمُ الْمِضْمَارِ رَفِیعُ الْغَایَهِ جَامِعُ الْحَلْبَهِ مُتَنَافِسُ السُّبْقَهِ شَرِیفُ الْفُرْسَانِ التَّصْدِیقُ مِنْهَاجُهُ وَ الصَّالِحَاتُ مَنَارُهُ وَ الْمَوْتُ غَایَتُهُ وَ الدُّنْیَا مِضْمَارُهُ وَ الْقِیَامَهُ حَلْبَتُهُ وَ الْجَنَّهُ سُبْقَتُهُ.

مِنْهَا فِی ذِکْرِ النَّبِیِّ ص :

حَتَّى اءَوْرَى قَبَسا لِقَابِسٍ وَ اءَنَارَ عَلَما لِحَابِسٍ فَهُوَ اءَمِینُکَ الْمَأْمُونُ وَ شَهِیدُکَ یَوْمَ الدِّینِ وَ بَعِیثُکَ نِعْمَهً وَ رَسُولُکَ بِالْحَقِّ رَحْمَهً.
اللَّهُمَّ اقْسِمْ لَهُ مَقْسَما مِنْ عَدْلِکَ وَ اجْزِهِ مُضَعَّفَاتِ الْخَیْرِ مِنْ فَضْلِکَ.
اللَّهُمَّ اءَعْلِ عَلَى بِنَاءِ الْبَانِینَ بِنَاءَهُ وَ اءَکْرِمْ لَدَیْکَ نُزُلَهُ وَ شَرِّفْ عِنْدَکَ مَنْزِلَهُ وَ آتِهِ الْوَسِیلَهَ وَ اءَعْطِهِ السَّنَاءَ وَ الْفَضِیلَهَ وَ احْشُرْنَا فِی زُمْرَتِهِ غَیْرَ خَزَایَا وَ لاَ نَادِمِینَ وَ لاَ نَاکِبِینَ وَ لاَ نَاکِثِینَ وَ لاَ ضَالِّینَ وَ لاَ مُضِلِّینَ وَ لاَ مَفْتُونِینَ.

قال الشریف

وَ قَدْ مَضى هذَا الْکَلامُ فِیما تَقَدَمَ إ لاَ اءَنَّنا کَرَّرناهُ هاهُنا لِما فِی الرَّوایَتَیْنِ مِنَ الاْخِتِلافِ.

وَ مِنْهَا فِی خِطَابِ اءَصْحَابِهِ:

وَ قَدْ بَلَغْتُمْ مِنْ کَرَامَهِ اللَّهِ تَعَالَى لَکُمْ مَنْزِلَهً تُکْرَمُ بِهَا إِمَاؤُکُمْ وَ تُوصَلُ بِهَا جِیرَانُکُمْ وَ یُعَظِّمُکُمْ مَنْ لاَ فَضْلَ لَکُمْ عَلَیْهِ وَ لاَ یَدَ لَکُمْ عِنْدَهُ وَ یَهَابُکُمْ مَنْ لاَ یَخَافُ لَکُمْ سَطْوَهً وَ لاَ لَکُمْ عَلَیْهِ إِمْرَهٌ.

وَ قَدْ تَرَوْنَ عُهُودَ اللَّهِ مَنْقُوضَهً فَلاَ تَغْضَبُونَ وَ اءَنْتُمْ لِنَقْضِ ذِمَمِ آبَائِکُمْ تَأْنَفُونَ وَ کَانَتْ اءُمُورُ اللَّهِ عَلَیْکُمْ تَرِدُ وَ عَنْکُمْ تَصْدُرُ وَ إِلَیْکُمْ تَرْجِعُ فَمَکَّنْتُمُ الظَّلَمَهَ مِنْ مَنْزِلَتِکُمْ وَ اءَلْقَیْتُمْ إِلَیْهِمْ اءَزِمَّتَکُمْ وَ اءَسْلَمْتُمْ اءُمُورَ اللَّهِ فِی اءَیْدِیهِمْ یَعْمَلُونَ بِالشُّبُهَاتِ وَ یَسِیرُونَ فِی الشَّهَوَاتِ وَ ایْمُ اللَّهِ لَوْ فَرَّقُوکُمْ تَحْتَ کُلِّ کَوْکَبٍ لَجَمَعَکُمُ اللَّهُ لِشَرِّ یَوْمٍ لَهُمْ.

الباب الثانی فى نعت رسول اللّه و خصائص آله

خطبه ۱۰۶

و من خطبه له-  علیه الصّلوه و السّلام- : «الحمد للّه الّذى شرع الإسلام فسهّل شرائعه لمن ورده،» سپاس مر خداى را که پدید کرد اسلام را، پس آسان گردانید شرایع و موارد آن مر کسى را که وارد شد به او.

قال-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- : «اوتیت بالملّه السّهله السّمحه البیضاء».

معنى شریعت در لغت، مورد شاربان آب است و آن را مشرعه الماء مى‏خوانند، و در اصطلاح عبارت است از امور اسلامیه که حقّ تعالى جهت بندگان تعیین فرموده، از اقوال و اعمال و احکام که متابعت آن سبب انتظام امور معاش و معاد باشد و موجب حصول کمالات گردد.

«و أعزّ أرکانه على من غالبه» و عزیز گردانید ارکان آن را بر کسى که غلبه خواست کردن به آن.

إعزاز أرکانه، حمایتها ممّن قصد هدمها.

«فجعله أمنا لمن علقه،» پس گردانید اسلام را ایمنى از عذاب، مر کسى که برداشت آن را.

«و سلما لمن دخله،» و سلامتى از ایذا، مر کسى که داخل شد در او.

«و برهانا لمن تکلّم به،» و برهان است و حجّت، آن کس را که از دین و اسلام سخن مى‏ گوید.

«و شاهدا لمن خاصم به،»«» و شاهد صادق، مر آن کس را که خصومت کند به آن.

«و نورا لمن استضاء به،» و نور و ضیا، آن کس را که طلب روشنى راه سعادت کند به آن.

«و فهما لمن عقل، و لبّا لمن تدبّر،» و فهم، آن کس را که دریابد اسلام را، و عقل، مر کسى را که تدبّر کند.

أطلق على الإسلام لفظ الفهم مجازا، إطلاقا لاسم المسبّب على السبب، إذ هو سبب فهم من فهم منه و عقل مقاصده، و کذلک لفظ اللبّ و هو العقل، إذ کان تدبّره سببا لمراتب العقل.

«و آیه لمن توسّم،» و نشانه صدق خبر، آن کس را که فراست کند در اسلام.

«و تبصره لمن عزم،» و بینایى، کسى را که عزیمت کند بر اسلام به کیفیت فعل او.

«و عبره لمن اتّعظ،» و به او پند گرفتن، کسى را که قبول پند کند.

«و نجاه لمن صدّق،» و خلاصى از عقاب است کسى را که تصدیق او کند و باور دارد.

«و ثقه لمن توکّل،» و استوارى از براى کسى که توکّل کند.

«و راحه لمن فوّض،» و راحت کسى را که تفویض امور خود به خداى تعالى کند.

«و جنّه لمن صبر.» و سپر، مر کسى را که صبر کند در شداید.

أنشد علیه-  الصلاه و السلام- :

من لم یؤدّبه دین المصطفى أدبا
محضا تحیّر فى الامور و اضطربا

سرگشته باشد از بن دندان کلیدوار
هر کز سراى شرع تو چون قفل بر در است‏

«فهو أبلج المناهج، واضح الولائج،» پس اسلام ظاهر است طرق او از کتاب و سنّت، و روشن است بواطن و اسرار او بر کسى که تدبّر کند.

«مشرف المنار،» بلند است اعلام او.

«مشرق الجوادّ،» تابنده است جادّه‏هاى طرق او.

«مضی‏ء المصابیح،» روشنى‏دهنده است چراغهاى او.

استعار لفظ المنار و المصابیح لأئمّه الدین، و کنّى بإشرافها عن علوّ قدرهم.

«کریم المضمار،» با کرامت و شرف است میدان او.

استعار لفظ المضمار للدّین، باعتبار أنّ النفوس تضمر فیه للسّباق إلى حضره الربوبیه، و ظاهر کرم ذلک المضمار و شرفه.

«رفیع الغایه» مرتفع و عالى است غایت او. لأنّ غایته الوصول إلى اللّه، و لا أرفع منها مرتبه.

«جامع الحلبه،» جمع‏کننده اسبان گرد آمده دویدن را.

«متنافس السّبقه» رغبت کرده شده است مسابقه او.

«شریف الفرسان.» شریف است سواران او.

«التّصدیق منهاجه،» باور داشتن راه روشن اوست.

یعنى تصدیق باللّه و بما جاء به الإسلام. قوله: «التصدیق إلى آخره» تفسیر للأمور السابقه.

«و الموت غایته و الدّنیا مضماره، و القیامه حلبته، و الجنّه سبقته.» مرگ غایت اوست و دنیا میدان او، و قیامت جمع‏کننده سواران اوست، و ایشان مؤمنان و صدّیقانند، و بهشت سبقه و گروگان ایشان است.

مرکب این بادیه دنیاست و بس
حاصل این کار یقین است و بس

و منها-  أى من هذه الخطبه الشّریفه-  فى ذکر النبىّ صلّى اللّه علیه و آله و سلّم: و از این خطبه است در ذکر نبىّ-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- : «حتّى أورى قبسا لقابس،» تا مشتعل گردانید شعله نور هدایت طالب مقتبس.

استعار لفظ القبس، و هو الشعله لأنوار الدین التی تقتبسها قلوب المؤمنین.

«و أنار علما لحابس» و واضح گردانید علم هدایت از براى حبس و ضبط کننده علم دین.

استعار لفظ العلم لدلیل الهدایه، و إنارته له، إیضاحه أدلّه الهدى للواقفین الحابسین فى حیره الضلال و الجهل.

قال فى العوارف : «فمورد الهدى و العلم رسول اللّه-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-  أوّلا، ورد علیه الهدى و العلم من اللّه-  عزّ و جلّ-  فارتوى بذلک ظاهرا و باطنا، فظهر من ارتواء ظاهره الدین، و الدین هو الانقیاد و الخضوع، مشتقّ من الدون، و کلّ شی‏ء اتّضع فهو دون، و الدین أن یضع الإنسان نفسه لربّه-  عزّ و جلّ-  قال اللّه تعالى«»: شَرَعَ لَکُمْ مِنَ الدِّینِ ما وَصَّى بِهِ نُوحاً وَ الَّذِی أَوْحَیْنا إِلَیْکَ وَ ما وَصَّیْنا بِهِ إِبْراهِیمَ وَ مُوسى‏ وَ عِیسى‏ أَنْ أَقِیمُوا الدِّینَ وَ لا تَتَفَرَّقُوا فِیهِ.

و التفریق فى الدین یستولى الذبول على الجوارح، و تذهب عنها نضاره العلم، و النضاره فى الظاهر یتریّن الجوارح بالانقیاد فى النفس و المال، مستفاد من ارتواء القلب، و القلب فى ارتوائه بالعلم بمثابه البحر، فصار قلب رسول اللّه-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-  بالعلم و الهدى بحرا موّاجا. ثمّ وصل من بحر قلبه إلى النفس، فظهر على نفسه الشریفه نضاره العلم و ریّه ، فتبدّلت نعوت النفس و أخلاقها. ثمّ وصل إلى الجوارح جدول، فصارت ریّانه ناضره، فلمّا استتمّ نضاره و امتلاء ریّا بعثه اللّه تعالى إلى الخلق، فأقبل على الأمّه بقلب موّاج بمیاه العلوم، و استقبلته جداول الفهوم و جرى من بحره فى کلّ جدول قسط و نصیب، و ذلک القسط الواصل إلى الفهوم هو الفقه فى الدین.»

«فهو أمینک المامون، و شهیدک یوم الدّین،» پس او-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-  امین امان داده تو است، و گواه تو در روز قیامت.

«و بعیثک نعمه، و رسولک بالحقّ رحمه.» و فرستاده تو است نعمه للمؤمنین، و رسول به حقّ تو است رحمه للعالمین.

«اللّهمّ اقسم له مقسما فى عدلک،»«» بار خدایا قسمت کن مر او را نصیبى در عدل تو.

مقتضى عدله أن یقسم لأشرف النفوس أشرف الکمالات و أعلى المراتب من حضرته.

«و اجزه مضعّفات الخیر من فضلک.» و جزا ده او را اضعاف خیرات از فضل تو.

«اللّهمّ أعل على بناء البانین بناءه» بار خدایا بلند گردان بر بناى بانیان دین بناى او.

بناءه ما شیّده من قواعد الإسلام و أرکانه، و هو دعاء بظهوره على سائر الأدیان.

«و أکرم لدیک نزله،» و گرامى دار در حضرت تو نزل و روزى او.

«و شرّف عندک منزله،» و مشرّف ساز در قرب عندیه تو منزل او را.

«و آته الوسیله، و أعطه السّناء و الفضیله،» و بده او را مقام وسیله، و عطا کن او را رفعت و فضیلت.

«و احشرنا فى زمرته غیر خزایا، و لا نادمین، و لا ناکثین، و لا ضالّین، و لا مضلّین، و لا مفتونین.» و حشر ما کن در زمره او در حالتى که نه ذلیلان و رسوایان باشیم، و نه پشیمانان، و نه شکنندگان عهد، و نه گمراهان، و نه گمراه کنندگان، و نه به فتنه افتادگان.

منهاج ‏الولایه فی‏ شرح ‏نهج‏ البلاغه، ج ۱ عبدالباقی صوفی تبریزی ‏ (تحقیق وتصیحیح حبیب الله عظیمی) صفحه ۴۹۸-۵۰۳

بازدیدها: ۲۲

خطبه ها خطبه شماره ۱۱۶ منهاج ‏الولایه فی ‏شرح‏ نهج‏ البلاغه به قلم ملا عبدالباقی صوفی تبریزی (تحقیق وتصحیح حبیب الله عظیمی)

خطبه ۱۱۶ صبحی صالح

و من خطبه له ع و فیها ینصح اءصحابه  

ارْسَلَهُ دَاعِیا إِلَى الْحَقِّ، وَ شَاهِدا عَلَى الْخَلْقِ، فَبَلَّغَ رِسالاتِ رَبِّهِ غَیْرَ و انٍ وَ لا مُقَصِّرٍ، وَ جاهَدَ فِی اللَّهِ اعْداءَهُ غَیْرَ واهِنٍ وَ لا مُعَذِّرٍ، إِمامُ مَنِ اتَّقَى وَ بَصَرُ مَنِ اهْتَدَى .

مِنْها:

وَ لَوْ تَعْلَمُونَ مَا اعْلَمُ مِمَّا طُوِیَ عَنْکُمْ غَیْبُهُ إذن لَخَرَجْتُمْ إِلَى الصُّعُداتِ، تَبْکُونَ عَلى اعْمَالِکُمْ، وَ تَلْتَدِمُونَ عَلى انْفُسِکُمْ، وَ لَتَرَکْتُمْ امْوالَکُمْ لا حَارِسَ لَها، وَ لا خَالِفَ عَلَیْها، وَ لَهَمَّتْ کُلَّ امْرِئٍ مِنْکُمْ نَفْسُهُ، لا یَلْتَفِتُ إ لى غَیْرِها، وَ لَکِنَّکُمْ نَسِیتُمْ ما ذُکِّرْتُمْ، وَ امِنْتُمْ مَا حُذِّرْتُمْ، فَتاهَ عَنْکُمْ رَاءْیُکُمْ وَ تَشَتَّتَ عَلَیْکُمْ امْرُکُمْ.

لَوَدِدْتُ اءَنَّ اللَّهَ فَرَّقَ بَیْنِی وَ بَیْنَکُمْ، وَ اءَلْحَقَنِی بِمَنْ هُوَ اءَحَقُّ بِی مِنْکُمْ، قَوْمٌ وَ اللَّهِ مَیامِینُ الرَّاءْیِ، مَراجِیحُ الْحِلْمِ، مَقاوِیلُ بِالْحَقِّ، مَتارِیکُ لِلْبَغْیِ، مَضَوْا قُدُما عَلَى الطَّرِیقَهِ، وَ اءَوْجَفُوا عَلَى الْمَحَجَّهِ، فَظَفِرُوا بِالْعُقْبَى الدَّائِمَهِ، وَ الْکَرامَهِ الْبارِدَهِ.
اما وَ اللَّهِ لَیُسَلَّطَنَّ عَلَیْکُمْ غُلامُ ثَقِیفٍ الذَّیّالُ الْمَیّالُ، یَأْکُلُ خَضِرَتَکُمْ، وَ یُذِیبُ شَحْمَتَکُمْ، إِیهٍ اءَبا وَذَحَهَ.

قال الشریف

اقولُ: الْوَذَحهُ الْخنْفَساءُ وَ هذَا الْقَولُ یُومِىُ بِهِ إ لَى الْحَجَاجِ، وَ لَهُ مَعَ الْوَذَحِه حَدِیثْ لَیْسَ هذا مَوْضِعَ ذِکْرِهِ.

الباب الثانی فى نعت رسول اللّه و خصائص آله

خطبه ۱۱۶

و من خطبه له-  علیه الصّلوه و السّلام- : «أرسله داعیا إلى الحقّ شاهدا على الخلق،» ارسال فرمود حقّ تعالى آن حضرت را-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-  در حالتى که دعوت‏کننده بود به حقّ و شاهد بود بر خلق.

«فبلّغ رسالات ربّه غیر وان و لا مقصّر،» پس رسانید پیغامهاى پروردگار او، بى ‏سستى و بى ‏تقصیرى.

«و جاهد فى اللّه أعداءه غیر واهن و لا معذّر.» و جهاد کرد در راه خداى با اعداى او، بى‏ وهنى و بى ‏عذرى.

محمّد که ازل تا ابد هر چه هست
بر رایش نام او نقش بست‏

محیطى چه گویم چو بارنده میغ‏
به یک دست گوهر به یک دست تیغ‏

به گوهر جهان را بیاراسته
به تیغ از جهان داد دین خواسته‏

«إمام من اتّقى، و بصر من اهتدى.» امام و پیشواى هر متّقى، و چشم و چراغ هر مهتدى.

از او بینایى اندر چشم بینش
رخش چشم و چراغ آفرینش‏

منها-  من هذه الخطبه- : «فلو تعلمون ما أعلم ممّا طوى عنکم غیبه، إذا لخرجتم إلى الصّعدات تبکون على أعمالکم، و تلتدمون على أنفسکم.» پس اگر بدانید شما آنچه من مى‏ دانم، از آنچه مطوى و مخفى است از شما غیب او از اهوال آخرت، هر آینه بیرون روید به صحراها بر حالى که گریه کنید بر اعمال خویش، و اضطراب کنید بر نفسهاى خود به‏ ضرب بر سر و روى و سینه خویش.

«و لترکتم أموالکم لا حارس لها و لا خالف علیها،» و هر آینه ترک کنید اموال خویش را، نه کسى حراست و نگهبانى او کند، و نه کسى خلف و بدل شما باشد بر محافظت آن.

«و لهمّت کلّ امرى‏ء منکم نفسه، لا یلتفت إلى غیرها،» و هر آینه قصد کند و اهتمام نماید هر کس از شما به اصلاح نفس خویش، ملتفت نشود به غیرى.

مگر تو بى ‏خبرى کاندر این مقام تو را
چه دشمنان حسودند و دوستان غیور

بکوش تا به سلامت به مأمنى برسى‏
که راه سخت مخوف است و منزلت بس دور

ببین که چند نشیب و فراز در راه است
ز آستان عدم تا به پیشگاه نشور

تو را منازل دور و دراز در پیش است‏
بدین دو روزه اقامت چرا شوى مغرور

«و لکنّکم نسیتم ما ذکّرتم، و أمنتم ما حذّرتم،» و لیکن شما فراموش کردید آنچه یاد دادند شما را از آیات اللّه، و ایمن شدید از آنچه تحذیر و تخویف شما کردند از وعید اللّه.

«فتاه عنکم رأیکم، و تشتّت علیکم أمرکم.» پس متحیّر شد از شما رأى شما، و پریشان شد بر شما امر دین شما.

منهاج ‏الولایه فی‏ شرح ‏نهج‏ البلاغه، ج ۱ عبدالباقی صوفی تبریزی ‏ (تحقیق وتصیحیح حبیب الله عظیمی) صفحه ۴۹۶-۴۹۸

بازدیدها: ۱۴

خطبه ها خطبه شماره ۱۰۸ منهاج ‏الولایه فی ‏شرح‏ نهج‏ البلاغه به قلم ملا عبدالباقی صوفی تبریزی (تحقیق وتصحیح حبیب الله عظیمی)

خطبه ۱۰۸ صبحی صالح

و من خطبه له ع وَ هِىٍَّ مِنْ خُطَبِ الْمَلاحِمِ  

الْحَمْدُ لِلَّهِ الْمُتَجَلِّی لِخَلْقِهِ بِخَلْقِهِ، وَ الظَّاهِرِ لِقُلُوبِهِمْ بِحُجَّتِهِ، خَلَقَ الْخَلْقَ مِنْ غَیْرِ رَوِیَّهٍ، إِذْ کَانَتِ الرَّوِیَّاتُ لاَ تَلِیقُ إِلا بِذَوِی الضَّمَائِرِ، وَ لَیْسَ بِذِی ضَمِیرٍ فِی نَفْسِهِ، خَرَقَ عِلْمُهُ بَاطِنَ غَیْبِ السُّتُرَاتِ، وَ اءَحَاطَ بِغُمُوضِ عَقَائِدِ السَّرِیرَاتِ.

مِنْهَا فِی ذِکْرِ النَّبِیِّ ص :

اخْتَارَهُ مِنْ شَجَرَهِ الْاءَنْبِیَاءِ، وَ مِشْکَاهِ الضِّیَاءِ، وَ ذُؤَابَهِ الْعَلْیَاءِ، وَ سُرَّهِ الْبَطْحَاءِ، وَمَصَابِیحِ الظُّلْمَهِ، وَ یَنَابِیعِ الْحِکْمَهِ،

وَ مِنْهَا:

طَبِیبٌ دَوَّارٌ بِطِبِّهِ، قَدْ اءَحْکَمَ مَرَاهِمَهُ، وَ اءَحْمَى مَوَاسِمَهُ، یَضَعُ مِنْ ذَلِکَ حَیْثُ الْحَاجَهُ إِلَیْهِ، مِنْ قُلُوبٍ عُمْیٍ، وَ آذَانٍ صُمِّ، وَ اءَلْسِنَهٍ بُکْمٍ، مُتَتَبِّعٌ بِدَوَائِهِ مَوَاضِعَ الْغَفْلَهِ، وَ مَوَاطِنَ الْحَیْرَهِ، لَمْ یَسْتَضِیئُوا بِاءَضْوَاءِ الْحِکْمَهِ، وَ لَمْ یَقْدَحُوا بِزِنَادِ الْعُلُومِ الثَّاقِبَهِ، فَهُمْ فِی ذَلِکَ کَالْاءَنْعَامِ السَّائِمَهِ، وَ الصُّخُورِ الْقَاسِیَهِ.
قَدِ انْجَابَتِ السَّرَائِرُ لِاءَهْلِ الْبَصَائِرِ، وَ وَضَحَتْ مَحَجَّهُ الْحَقِّ لِخَابِطِهَا، وَ اءَسْفَرَتِ السَّاعَهُ عَنْ وَجْهِهَا، وَ ظَهَرَتِ الْعَلاَمَهُ لِمُتَوَسِّمِهَا.

مَا لِی اءَرَاکُمْ اءَشْبَاحا بِلاَ اءَرْوَاحٍ، وَ اءَرْوَاحا بِلاَ اءَشْبَاحٍ، وَ نُسَّاکا بِلاَ صَلاَحٍ، وَ تُجَّارا بِلاَ اءَرْبَاحٍ، وَ اءَیْقَاظا نُوَّما، وَ شُهُودا غُیَّبا، وَ نَاظِرَهً عَمْیَاءَ، وَ سَامِعَهً صَمَّاءَ، وَ نَاطِقَهً بَکْمَاءَ.

رَایَهُ ضَلاَلٍ قَدْ قَامَتْ عَلَى قُطْبِهَا، وَ تَفَرَّقَتْ بِشُعَبِهَا، تَکِیلُکُمْ بِصَاعِهَا، وَ تَخْبِطُکُمْ بِبَاعِهَا، قَائِدُهَا خَارِجٌ مِنَ الْمِلَّهِ، قَائِمٌ عَلَى الضَّلَّهِ، فَلاَ یَبْقَى یَوْمَئِذٍ مِنْکُمْ إِلا ثُفَالَهٌ کَثُفَالَهِ الْقِدْرِ، اءَوْ نُفَاضَهٌ کَنُفَاضَهِ الْعِکْمِ، تَعْرُکُکُمْ عَرْکَ الْاءَدِیمِ، وَ تَدُوسُکُمْ دَوْسَ الْحَصِیدِ، وَ تَسْتَخْلِصُ الْمُؤْمِنَ مِنْ بَیْنِکُمُ اسْتِخْلاَصَ الطَّیْرِ الْحَبَّهَ الْبَطِینَهَ مِنْ بَیْنِ هَزِیلِ الْحَبِّ.
اءَیْنَ تَذْهَبُ بِکُمُ الْمَذَاهِبُ، وَ تَتِیهُ بِکُمُ الْغَیَاهِبُ، وَ تَخْدَعُکُمُ الْکَوَاذِبُ؟

وَ مِنْ اءَیْنَ تُؤْتَوْنَ وَ اءَنَّى تُؤْفَکُونَ؟ فَلِکُلِّ اءَجَلٍ کِت ابٌ، وَ لِکُلِّ غَیْبَهٍ إِیَابٌ، فَاسْتَمِعُوا مِنْ رَبَّانِیِّکُمْ وَ اءَحْضِرُوهُ قُلُوبَکُمْ، وَ اسْتَیْقِظُوا إِنْ هَتَفَ بِکُمْ، وَلْیَصْدُقْ رَائِدٌ اءَهْلَهُ، وَلْیَجْمَعْ شَمْلَهُ، وَلْیُحْضِرْ ذِهْنَهُ، فَلَقَدْ فَلَقَ لَکُمُ الْاءَمْرَ فَلْقَ الْخَرَزَهِ، وَ قَرَفَهُ قَرْفَ الصَّمْغَهِ.

فَعِنْدَ ذَلِکَ اءَخَذَ الْبَاطِلُ مَآخِذَهُ، وَ رَکِبَ الْجَهْلُ مَرَاکِبَهُ، وَ عَظُمَتِ الطَّاغِیَهُ، وَ قَلَّتِ الدَّاعِیَهُ، وَ صَالَ الدَّهْرُ صِیَالَ السَّبُعِ الْعَقُورِ، وَهَدَرَ فَنِیقُ الْبَاطِلِ بَعْدَ کُظُومٍ وَ تَوَاخَى النَّاسُ عَلَى الْفُجُورِ، وَ تَهَاجَرُوا عَلَى الدِّینِ، وَ تَحَابُّوا عَلَى الْکَذِبِ، وَ تَبَاغَضُوا عَلَى الصِّدْقِ.

فَإِذَا کَانَ ذَلِکَ کَانَ الْوَلَدُ غَیْظا، وَ الْمَطَرُ قَیْظا، وَ تَفِیضُ اللِّئَامُ فَیْضا، وَ تَغِیضُ الْکِرَامُ غَیْضا، وَ کَانَ اءَهْلُ ذَلِکَ الزَّمَانِ ذِئَابا، وَ سَلاَطِینُهُ سِبَاعا، وَ اءَوْسَاطُهُ اءُکَّالاً، وَ فُقَرَاؤُهُ اءَمْوَاتا، وَ غَارَ الصِّدْقُ، وَ فَاضَ الْکَذِبُ، وَ اسْتُعْمِلَتِ الْمَوَدَّهُ بِاللِّسَانِ وَ تَشَاجَرَ النَّاسُ بِالْقُلُوبِ، وَ صَارَ الْفُسُوقُ نَسَبا، وَ الْعَفَافُ عَجَبا، وَ لُبِسَ الْإِسْلاَمُ لُبْسَ الْفَرْوِ مَقْلُوبا.

الباب الثانی فى نعت رسول اللّه و خصائص آله

خطبه ۱۰۸

و من خطبه له-  علیه الصّلوه و السّلام- «» فى ذکر النّبىّ-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- : «اختاره من شجره الأنبیاء، و مشکوه الضّیاء،» اختیار کرد حقّ تعالى او را-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-  از شجره انبیا و مشکات ضیاء«».

استعار لفظ الشجره لصنف الأنبیاء، أو لآل إبراهیم-  علیهم الصلاه و السلام-  باعتبار فروعها، و هى الأنبیاء و ثمرها، و هى العلوم و مکارم الأخلاق، و استعار لفظ المشکوه باعتبار سطوع ضیاء النبوّه.

«و ذؤابه العلیاء،» و از گیسوى بلند.

استعار لفظ الذوابه و هى ما تدلّى من الشعر و نحوه باعتبار هبوط هذا الصنف، و تدلّیهم من مقاوم العزّ و الشرف و هى خطائر.

«و سرّه البطحاء،» و از اشرف مواضع بطحا، یعنى ناف مکّه.

لأنّ سرّه الوادى أشرف مواضع فیه.

شعر:

قطب اصل او بود پیدا و نهان
سر از آن بر کرد از ناف جهان‏

«و مصابیح الظّلمه،» و از چراغهاى تاریکى کفر.

«و ینابیع الحکمه.» و از چشمه‏ هاى حکمت.

استعار لفظ المصابیح للأنبیاء لهدایه الخلق بهم، و لفظ الینابیع لتفجّر عیون العلوم و الحکمه عنهم.

منها-  أى من هذه الخطبه- : «طبیب دوّار بطبّه،» طبیبى است امراض جهل را و رذایل اخلاق را، دوران کننده بر سر مریضان به‏ طبّ خویش.

دورانه بطبّه تعرّضه لعلاج الجهّال، و نصب نفسه لذلک.

مولانا:

حکیمیم طبیبیم ز بغداد رسیدیم
بسى علّتیان را که ز غم باز خریدیم‏

سبلهاى کهن را و غم بى‏سر و بن را
ز رگها و ز پیها به چنگال کشیدیم‏

همچنان چه عمل کردن به علم ابدان، موجب حفظ صحّت و اعتدال مزاج بدن است و اطبّا مأخذ آنند، هر آینه به جاى آوردن علم ادیان، سبب حفظ صحّت و استقامت احوال روح است، و انبیا-  علیهم السلام-  که اطبّاى نفوسند به نور وحى و تعلیم الهى آن را دریافته‏اند و به امّت رسانیده، خلایق را از فواید و مفاسد جمیع اعمال و اقوال و اخلاق و احوال آگاهانیده ‏اند.

«قد أحکم مراهمه، و أحمى مواسمه.» بدرستى که استوار کرده است مرهم‏هاى خود، و گرم تابیده است آلتهاى داغ کردن را.

«یضع من ذلک«» حیث الحاجه إلیه،» مى‏نهد هر یک از ادویه خود آنجا که احتیاج دارد به آن.

اگر محتاج به مرهم نصیحت و علم و حکمت است مرهم مى‏نهد، و اگر محتاج است به داغ و قطع، همچون اصلاح کسى که موعظه‏اى او را نافع نیست و محتاج است به ضرب و قطع و سایر حدود و عقوبات شرعیه، داغ مى ‏نهد.

تیغ از این سو به قهر خونریزى
رفق از آن سو به مرهم‏آمیزى

‏مرهمش دلنواز تنگ‏دلان
‏آهنش بندساى سنگ‏دلان‏

«من قلوب عمی، و آذان صمّ، و ألسنه بکم» از دلهاى نابینا از دیدن صنع صانع و آیات دالّه بر وحدت حقّ تعالى، و گوشهاى ناشنوا و معزول از سماع موعظه و قبول‏ هدایت، و زبانهاى گنگ از تکلّم به کلمه خیر.

در علاجش سحر مطلق بین عیان
در مزاجش قدرت حق بین عیان‏

«متتبّع بدوائه مواضع الغفله و مواطن الحیره،» تتبّع‏کننده به دواى خویش موضعهاى غفلت از حقّ تعالى، و محلهاى حیرت در دین.

از کرم نز هوا و نز هوسى
مهربانتر ز توست بر تو بسى‏

دل پر درد را که نیرو نیست‏
هیچ تیمار دار چون او نیست‏

بر تو از نفس تو رحیم‏تر است
در شفاعت از آن کریم‏تر است‏

تا مرا دانش است و دین دارم‏
دامنش را ز دست نگذارم‏

بدان که حقّ-  سبحانه و تعالى-  همچنان که به محض قدرت شامله و حکمت کامله، اغذیه و ادویه را هر یک خاصیتى بخشیده، در هر عملى از اعمال و هر حرکت از حرکات، خاصیتى مودّع فرمود که بعضى در نشئه عقبا ظاهر مى‏گردد، و همچنان که اطبّا را براى بیان خواصّ اغذیه و ادویه خلق فرموده، انبیا را براى خواصّ اعمال بعث فرموده. پس انبیا، اطبّاى نفوسند، و مداوات به مباشرت اعمال صالحه و اکتساب عقاید حقّه و تحرّز از اعمال سیّئه و تجنّب از عقاید خبیثه مى‏ نمایند تا به سعادت ابدى و سیادت سرمدى فایز گردند.

نظامى:

کوش تا ملک سرمدى پایى
وین ز دین محمّدى یابى‏

«لم یستضیئوا بأضواء الحکمه، و لم یقدحوا بزناد العلوم الثّاقبه،» روشنى نجستند به انوار حکمت، و آتش نزدند به آتش‏زنه علوم واضحه.

استعار لفظ الزّناد للکفر، و وصف القدح لاکتساب العلم به.

«فهم فى ذلک» پس ایشان در عدم استضائه به اضواى حکمت و عدم اکتساب علوم دینیه، «کالأنعام السّائمه،» همچون حیوانات چرنده ‏اند در علفزار دنیا، بى‏ خبر از آخرت، «و الصّخور القاسیه.» و سنگهاى سخت در عدم انفعال از مواعظ.

«قد انجابت السّرائر لأهل البصائر،» بدرستى که منکشف شد اسرار دین و منازل سبیل اهل یقین بر اهل بصیرت و دید. «و وضحت محجّه الحقّ لخابطها،» و روشن شد راه حقّ از براى پاى‏کوبان در طریق خدا. «و أسفرت السّاعه من«» وجهها،» و روشن شد قیامت از وجه او به وقوع فتن و علامات دالّه بر قرب قیامت. «و ظهرت العلامه لمتوسّمها.» و ظاهر شد نشانه قیامت از براى فراست برنده او.

منهاج ‏الولایه فی‏ شرح ‏نهج‏ البلاغه، ج ۱ عبدالباقی صوفی تبریزی ‏ (تحقیق وتصیحیح حبیب الله عظیمی) صفحه ۴۹۲-۴۹۶

بازدیدها: ۱۶

خطبه ها خطبه شماره ۹۴ منهاج ‏الولایه فی ‏شرح‏ نهج‏ البلاغه به قلم ملا عبدالباقی صوفی تبریزی (تحقیق وتصحیح حبیب الله عظیمی)

خطبه ۹۴ صبحی صالح

۹۴- و من خطبه له ( علیه‏ السلام  ) و فیها یصف اللّه تعالى

ثم یبین فضل الرسول الکریم و أهل بیته ثم یعظ الناس‏

اللّه تعالى‏

فَتَبَارَکَ اللَّهُ الَّذِی لَا یَبْلُغُهُ بُعْدُ الْهِمَمِ

وَ لَا یَنَالُهُ حَدْسُ الْفِطَنِ

  الْأَوَّلُ الَّذِی لَا غَایَهَ لَهُ فَیَنْتَهِیَ

وَ لَا آخِرَ لَهُ فَیَنْقَضِیَ

و منها فی وصف الأنبیاء

فَاسْتَوْدَعَهُمْ فِی أَفْضَلِ مُسْتَوْدَعٍ

وَ أَقَرَّهُمْ فِی خَیْرِ مُسْتَقَرٍّ

تَنَاسَخَتْهُمْ کَرَائِمُ الْأَصْلَابِ إِلَى مُطَهَّرَاتِ الْأَرْحَامِ

کُلَّمَا مَضَى مِنْهُمْ سَلَفٌ قَامَ مِنْهُمْ بِدِینِ اللَّهِ خَلَفٌ

رسول اللّه و آل بیته‏

حَتَّى أَفْضَتْ کَرَامَهُ اللَّهِ سُبْحَانَهُ وَ تَعَالَى إِلَى مُحَمَّدٍ ( صلى ‏الله‏ علیه‏ وآله  )

فَأَخْرَجَهُ مِنْ أَفْضَلِ الْمَعَادِنِ مَنْبِتاً

وَ أَعَزِّ الْأَرُومَاتِ مَغْرِساً

مِنَ الشَّجَرَهِ الَّتِی صَدَعَ مِنْهَا أَنْبِیَاءَهُ

وَ انْتَجَبَ مِنْهَا أُمَنَاءَهُ

عِتْرَتُهُ خَیْرُ الْعِتَرِ

وَ أُسْرَتُهُ خَیْرُ الْأُسَرِ

وَ شَجَرَتُهُ خَیْرُ الشَّجَرِ

نَبَتَتْ فِی حَرَمٍ

وَ بَسَقَتْ فِی کَرَمٍ

لَهَا فُرُوعٌ طِوَالٌ

وَ ثَمَرٌ لَا یُنَالُ

فَهُوَ إِمَامُ مَنِ اتَّقَى

وَ بَصِیرَهُ مَنِ اهْتَدَى

سِرَاجٌ لَمَعَ ضَوْؤُهُ

وَ شِهَابٌ سَطَعَ نُورُهُ

وَ زَنْدٌ بَرَقَ لَمْعُهُ

سِیرَتُهُ الْقَصْدُ

وَ سُنَّتُهُ الرُّشْدُ

وَ کَلَامُهُ الْفَصْلُ

وَ حُکْمُهُ الْعَدْلُ

أَرْسَلَهُ عَلَى حِینِ فَتْرَهٍ مِنَ الرُّسُلِ

وَ هَفْوَهٍ عَنِ الْعَمَلِ

وَ غَبَاوَهٍ مِنَ الْأُمَمِ

عظه الناس‏

اعْمَلُوا رَحِمَکُمُ اللَّهُ عَلَى أَعْلَامٍ بَیِّنَهٍ

فَالطَّرِیقُ نَهْجٌ‏ یَدْعُوا إِلى‏ دارِ السَّلامِ

وَ أَنْتُمْ فِی دَارِ مُسْتَعْتَبٍ عَلَى مَهَلٍ وَ فَرَاغٍ

وَ الصُّحُفُ مَنْشُورَهٌ

وَ الْأَقْلَامُ جَارِیَهٌ

وَ الْأَبْدَانُ صَحِیحَهٌ

وَ الْأَلْسُنُ مُطْلَقَهٌ

وَ التَّوْبَهُ مَسْمُوعَهٌ

وَ الْأَعْمَالُ مَقْبُولَهٌ

الباب الثانی فى نعت رسول اللّه و خصائص آله

خطبه ۹۴

و من خطبه له-  علیه الصّلوه و السّلام- :«»-  إشاره إلى الأنبیاء علیهم الصّلوه و السّلام-  «فاستودعهم فى أفضل مستودع، و أقرّهم فى خیر مستقرّ،» پس به ودیعت نهاد ایشان را در فاضل‏ترین محلّ استیداع، و قرار داد ایشان را در بهترین قرارگاهى.

قال الشارح: «أفضل مستودع استودعهم فیه: إمّا نفوسهم فخطائر القدس عند ملیک مقتدر، و إمّا أبدانهم و أصولها فکرائم الأصلاب التی هى مستودع النطف، و أرحام المطهّرات التی هى مقارّها.» «تناسختهم کرائم الأصلاب إلى مطهّرات الأرحام،» منتقل گردانید ایشان را اصلاب گرامى آبا به ارحام مطهّره امّهات.

«کلّما مضى«» سلف، قام منهم بدین اللّه خلف.» هر زمان که درگذشت یکى از سابقان، قیام نمود از ایشان به دین خداى، دیگرى به جاى او.

«حتّى أفضت کرامه اللّه سبحانه إلى محمّد، صلّى اللّه علیه و آله و سلّم،» تا منتهى شد کرامت نبوّت حقّ تعالى به محمّد-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- .

«فأخرجه من أفضل المعادن منبتا، و أعزّ الأرومات مغرسا،» پس بیرون آورد او را از فاضل‏ترین معدن طینت نبت نبوّت، و عزیزترین اصول محلّ غرس هدایت.

قال الشارح: «استعار لفظ المعدن و المغرس و المنبت لطینه النبوّه، و هى مادّته القریبه التی استعدّت لقبول مثله.» و قیل: أراد بذلک مکّه، و قیل: بیته و قبیلته.

«من الشّجره الّتى صدع منها أنبیائه، و انتجب منها امناءه.» از شجره‏اى که بیرون آورده است از آن انبیاى او، و برگزیده است از آن امناى وحى او.

«عترته خیر العتر، و اسرته خیر الأسر، و شجرته خیر الشّجر،» و نسل او بهترین نسلها است، و قبیله او بهترین اقوام و قبیله‏ها، و شجره و اصل او بهترین اصلها.

«نبتت فى حرم، و بسقت فى کرم،» رسته است شجره او در حرم، و بالا کشیده است در کرامت و کرم.

«لها فروع طوال، و ثمر لا ینال،» مر آن شجره را شاخه‏هاى دراز است، و میوه‏اى که دست کس نمى‏رسد به آن از علوم و اخلاق کریمه.

«فهو إمام من اتّقى،» پس او-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-  امام هر متّقى است.

قیل: الإمام هو الذى یعاشر الناس و لا یؤثّر ذلک فیما بینه و بین ربّه بسبب، کالنبىّ-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-  کان قائما مع الخلق على حدّ الإبلاغ و قائما مع اللّه على المشاهده.

«و بصیره من اهتدى» و بینایى دیده هر مهتدى.

از او بینایى اندر چشم بینش
رخش چشم و چراغ آفرینش‏

«سراج لمع ضوءه و شهاب سطع نوره، و زند برق لمعه،» چراغى است درخشنده روشنایى او، و ستاره‏اى است که دمیده است نور او، و آتش‏زنه‏اى است افروزنده درخشیدن او.

لفظ بصیرت و سراج و شهاب و زند، استعارات است به اعتبار بودن آن حضرت-  علیه أفضل صلوات المصلّین-  سبب هدایت خلق به ابراز دین.

عطّار:

محمّد آفتاب آفرینش
مه افلاک معنى چشم بینش‏

چراغ معرفت شمع نبوّت‏
سراج امّت و منهاج ملّت‏

دو عالم را مفاتیح الهدى بود
دو گیتى را مصابیح الدّجى بود

«سیرته القصد، و سنّته الرّشد،» سیرت و شیمه او قصد است و رفتن میانه‏ اسراف و تقتیر«»، و سنّت او طریق صواب و استقامت بى‏افراط و تفریط.

روى أنّه قال-  علیه الصلاه و السلام- : سألت رسول اللّه-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-  عن سنّته. فقال: «المعرفه رأس مالى، و العقل أصل دینى، و الحبّ أساسى، و الشّوق مرکبى، و ذکر اللّه أنیسى، و الثّقه کنزى، و الحزن رفیقى، و العلم سلاحى، و الصّبر زادى، و الرّضا غنیمتى، و العجز فخرى، و الزّهد حرفتى، و الیقین قوّتى، و الصّدق شفیعى، و الطّاعه حسبى، و الجهاد خلقى، و قرّه عینى فى الصّلاه.»

عطّار:

دلا جان را فداى راه او کن
به تقوا روى در درگاه او کن

‏به عقبا دم ز دین پاک او زن
‏به دنیا دست در فتراک او زن‏

امام صادق، جعفر بن محمّد باقر-  علیهما الصلاه و السلام-  در آیه کریمه«»: قُلْ إِنْ کُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِی یُحْبِبْکُمُ اللَّهُ فرموده که مقیّد گردانید اسرار صدّیقان به متابعت نبىّ خود-  صلوات اللّه علیه و سلامه-  تا بدانند که هر چند عالى باشد احوال ایشان، و رفیع گردد مراتب ایشان، نه قدرت به مجاوزه از او، و نه لحوق به او خواهند داشت.

محمّد بن فضل گوید: در این آیه، نفى اسم محبّت کرد از کسى که مخالفت چیزى از سنن شریعت کند ظاهرا و باطنا، یا ترک متابعت رسول اللّه کند-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-  فیما دقّ و جلّ. از براى آنکه متابع او کسى است که مخالفت او نکند در هیچ چیز از طریقت او.

ابو ذر غفارى-  رضى اللّه عنه-  روایت کند«» که رسول اللّه-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-  مرا گفت: «یا بنىّ إن قدرت أن تصبح و تمسى و لیس فى قلبک غشّ لأحد فافعل. ثمّ قال: یا بنىّ و ذلک من سنّتى، و من أحیى سنّتى فقد أحیانى، و من أحیانى کان معى فى الجنّه.» سهل بن عبد اللّه گوید: «محبّ خداى تعالى کسى است که اقتداى او در احوال و افعال و اقوال به رسول اللّه باشد-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- ».

در عوارف«» است که «در این آیت، متابعت رسول اللّه-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-  علامت محبّت بنده گردانید. پس کاملترین مردمان به محبّت خداى تعالى، بهره‏مندترین ایشانند از متابعت رسول اللّه-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- ، و صوفیه از میان طوایف اسلام به حسن متابعت ظفر یافتند، از براى آنکه ایشان اتّباع اقوال او کردند. پس هر چه آن حضرت امر فرمود ایشان را به آن قیام نمودند، و از هر چه نهى کرد منتهى شدند و باز ایستادند، و در اعمال نیز اتّباع او کردند از جدّ و اجتهاد در عبادت و فرائض و نوافل از نماز و روزه و غیر ذلک، و به برکت متابعت قولى و فعلى ایشان را تخلّق به اخلاق او-  علیه أفضل الصلوات و التسلیمات-  روزى گردانیدند: از حیا و حلم و صفح و عفو و رأفت و شفقت و مدارا و نصیحت و تواضع، و همچنین ایشان را قسطى از احوال سنیه او-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-  از خشیت و سکینه و هیبت و تعظیم و رضا و صبر و شکر و زهد و توکّل، تا استیفاى جملگى اقسام متابعت کردند و سنّت او را به أقصى الغایات زنده گردانیدند.» و گفته‏اند که هر کس که سنّت را بر نفس خود امیر و حاکم گرداند، قولا و فعلا، به حکمت ناطق آید، و هرکس که هوا را بر نفس خود امیر گرداند، قولا و فعلا، به بدعت گویا گردد.

«و کلامه الفصل، و حکمه العدل،» کلام او-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-  فاصل میانه حقّ و باطل، و حکم او محض عدل است. لأنّ حکم صوره النبوّه حفظ نظام العالم و رعایه مصالح الکون، للسلوک و الترقّى من حیث الصور إلى حیث سعاده السالک المرتقى، لإقامه العدل بین الأوصاف الطبیعیه و استعمال القوى و الآلات البدنیه، فیما یجب و ینبغی استعماله مع اجتناب طرفى الإفراط و التفریط فى الاستعمال، و التصرّف بمراقبه المیزان الإلهى الاعتدالى فى ذلک، و العمل بمقتضاه.

گلشن:

همه اخلاق نیکو در میانه است
که از افراط و تفریطش کرانه است

‏میانه چون صراط المستقیم است‏
ز هر دو جانبش قعر جحیم است‏

به باریکى و تیزى موى و شمشیر
نه روى کشتن و بودن بر او دیر

در تفسیر فاتحه الکتاب صدر المحقّقین است که «صراط مستقیم را سه مرتبه است: یک مرتبه عامّه شامله است و آن استقامت مطلقه است، و هیچ سعادتى به آن متعیّن نمى‏ شود.» کما أشار إلیه قوله تعالى بلسان هود-  على نبیّنا و علیه الصلاه و السلام- : إِنِّی تَوَکَّلْتُ عَلَى اللَّهِ رَبِّی وَ رَبِّکُمْ ما مِنْ دَابَّهٍ إِلَّا هُوَ آخِذٌ بِناصِیَتِها«». پس اشاره مى‏فرماید که همه را او مى‏برد و با همه همراه است، بعد از آن مى‏گوید: إِنِّی تَوَکَّلْتُ عَلَى اللَّهِ رَبِّی. پس همه بر صراط مستقیم باشند من حیث إنّهم تابعون بالقهر لمن یمشى بهم. و این آن استقامت مطلقه است که تفاوتى نیست در او و نه فایده از حیثیت مطلق اخذ به نواصى و مطلق مشى، کما مرّ.

و تنبیه فرموده حقّ تعالى بر سرّ این مقام در ذوق محمّدى به نمطى دیگر اتمّ از ذوق هودى فقال-  سبحانه- «»: قُلْ هذِهِ سَبِیلِی أَدْعُوا إِلَى اللَّهِ عَلى‏ بَصِیرَهٍ أَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنِی وَ سُبْحانَ اللَّهِ وَ ما أَنَا مِنَ الْمُشْرِکِینَ. چه تنبیه است از حقّ تعالى دعوت إلى اللّه در راهى که مدعوّ در آن راه و بر آن راه است از وجهى، موهم آن است که حقّ‏ تعالى متعیّن است در غایتى، و مفقود است در امر حاضر، و چون حرف «إلى» دلالت بر غایت مى‏کند و موهم تحدید است، امر فرمود حبیب خود را که تنبیه کند اهل یقظه و یقین را بر سرّ آن. پس کأنّ مى‏گوید-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-  که بدرستى که من اگر چه دعوت مى‏کنم شما را به خداى تعالى به صورت اعراض و اقبال به او، پس نیست آن از عدم معرفت من به آنکه حقّ تعالى با هر چه اعراض مى‏کند از آن همچنان است که با هر چه اقبال مى‏کند بر آن، لم یعدم من البدایه، فیطلب فى الغایه، بل أنا و من اتّبعنى فى دعوه الخلق إلى الحقّ على بصیره من الأمر، و ما أنا من المشرکین. یعنى اگر من اعتقاد کنم که در این دعوت که او معدوم است از بدایت، و مطلوب است در غایت، محدّد باشم حقّ تعالى را، و محجوب از او، پس باشم آن گاه مشرک. فسبحان اللّه أن یکون محدودا متعیّنا فى جهه دون جهه أو منقسما أو أکون من المشرکین الظانّین باللّه ظنّ السوء.

«امّا مرتبه وسطى از مراتب استقامت، آن مرتبه شرایع حقّه ربّانیه مختصّه به امم سالفه است، من لدن آدم إلى بعثه محمّد-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- .

و رتبه ثالثه از مراتب ثلاثه استقامت، مرتبه شریعت محمّدیه جامعه مستوعبه است-  على شارعه أفضل الصلوات و التسلیمات-  و استقامت در آن اعتدال است باز ثبات بر آن، کما قال-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-  فى جواب سؤال الصحابى منه الوصیه: «قل آمنت باللّه ثمّ استقم». و این تلبّس به حالت اعتدالیه حقّه باز ثبات بر آن، حالتى صعب عزیز است جدّا. و لهذا قال-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- : «شیَّبتنى سوره هود و أخواتها» یعنى قوله : فَاسْتَقِمْ کَما أُمِرْتَ حیث ورد. و این صعوبت به واسطه آن است که انسان از حیثیت نشئه او و قواى ظاهر و باطن او مشتمل است بر صفات و اخلاق و احوال و کیفیات طبیعیه و روحانیه، و هر یک از این امور را طرف افراط و طرف تفریط هست، پس واجب است معرفت وسط از هر یک از آن باز بقاى بر آن، و بذلک وردت الأوامر الإلهیه، و شهدت بصحّته الآیات الظاهره، کقوله تعالى فى مدح نبیّه-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- : ما زاغَ الْبَصَرُ وَ ما طَغى‏«» و کقوله فى مدح آخرین فى باب الکرم: وَ الَّذِینَ إِذا أَنْفَقُوا لَمْ یُسْرِفُوا وَ لَمْ یَقْتُرُوا وَ کانَ بَیْنَ ذلِکَ قَواماً«» و کوصیّته سبحانه لنبیّه ایضا: وَ لا تَجْهَرْ بِصَلاتِکَ وَ لا تُخافِتْ بِها وَ ابْتَغِ بَیْنَ ذلِکَ سَبِیلًا«»، وَ لا تَجْعَلْ یَدَکَ مَغْلُولَهً إِلى‏ عُنُقِکَ وَ لا تَبْسُطْها کُلَّ الْبَسْطِ«» پس تحریض فرمود او را بر سلوک بر امر وسط میان بخل و اسراف، و کجوابه لمن سأله مستشیرا فى الترهّب«» و صیام الدهر و قیام اللیل کلّه، بعد زجره إیّاه: «إنّ لنفسک علیک حقّا، و لزوجک علیک حقّا، و لزورک علیک حقّا، فصم و أفطر، و قم و نم».

ثمّ قال الآخرین و فى هذا الباب: «أمّا أنا فأصوم و أفطر، و أقوم و أنام، و آتى النّساء، فمن رغب عن سنّتى فلیس منّى.»«» پس نهى فرمود از تغلیب قواى روحانیه بر قواى طبیعیه بالکلّیه، همچنان چه نهى فرموده از انهماک در شهوات طبیعیه، و همچنین رعایت فرموده در احوال و غیرها، و همچنین است امر در باقى اخلاق. چه شجاعت صفتى است متوسّط میانه تهوّر و جبن و بلاغت متوسّط است میانه ایجاز و اختصار مجحف و میانه اطناب مفرط، و بدرستى که شریعت محمّدى متکفّل شده به بیان تمام آن، و رعایت کرده و معیّن کرده است میزان اعتدالى در هر حکم و حاکم و مقام و ترغیب و ترهیب، و در صفات و احوال طبیعیه و روحانیه، و اخلاق محموده و مذمومه. فبسنّته نقتدى و باللّه نهتدى [و إلى هذا قال مولانا على-  علیه السلام- «»: «کن سمحا و لا تکن مبذّرا و کن مقدّرا و لا تکن مقتّرا.»] باز بدان که کمال استقامت آن است که در قول و فعل و قلب همه مستقیم باشد، مثال آن مردى که تفقّه کند در امر نماز و به تحقیق بداند، بعد از آن تعلیم غیر بکند به آن، پس او مستقیم در قول است. بعد از آن وقت نماز در آید، پس ادا کند بر وفق علم خویش محافظا على أرکانها الظاهره، پس این مستقیم در فعل است. باز بداند که مراد اللّه از او حضور قلب او با حقّ تعالى است در این نماز، پس احضار قلب از او تحقّق پذیرفت، پس این مستقیم به قلب است.

چون این معلوم شد، بدان که اسدّ صراط خصوصى در مطلق صراطات مشروعه آن است که نبىّ ما-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-  بر آن است قولا و حالا، و آن حالتى است وسطى اعتدالیه، و مردمان در طریقه محمّدیه بر مراتبند، و هر ذى مرتبه را آیتى هست دالّه بر صحّت تبعیت او، و نسبت او با آن حضرت به موجب قرابت دینیه شرعیه یا قرابت روحانیه از حیثیت وراثت او در حال یا در علم ذوقا و مأخذا یا در مرتبه کمالیه که مقتضى جمع و استیعاب است، و این آیات در حقّ محجوبین مى‏باشد و در حقّ اهل اطّلاع. پس اهل کشف و شهود، آیت ایشان در الهیات شهود حقّ احد است در عین کثرت، با انتفاى کثرت وجودیه، و بقاى احکام مختلفه آن با معرفتى که لازم این شهود است، و آن معرفت سبب تفرّع نسب و اضافات و رجوع آن است حکما به وجود واحد حقّ که کثرت نیست در او اصلا، و اهل این حال بر درجاتند در شهود و معرفت و ولایت.

و همچنین غیر اهل کشف از مؤمنین و مسلمین بر مراتبند و درجات در استقامت وسطیه. فأتمّهم إیمانا بهذا الذوق المذکور، و أسدّهم تجرّبا للمتابعه، و أصحّهم تصوّرا لما یذکر من هذا الشأن، أتمّهم قربا من الطبقه الأولى، و لهم الجمع‏ بین التنزیه المنبّه علیه فى سوره الإخلاص و فى: فاطِرُ السَّماواتِ وَ«» و بین تشبیه ینزّل ربّنا إلى السماء الدنیا کلّ لیله، و یتحوّل فى الصور یوم القیامه، و یراه السعداء و یسمعون کلامه کفاحا، لیس بینه و بینهم ترجمان. فثبت کلّ ذلک للحقّ، کما أخبر به عن نفسه، و بحسب ما ینبغی لجلاله فى مرتبه ظاهریته، لأنّ کلّ هذا من شئون اسمه الظاهر، کما أنّ التنزیه متعلّقه الاسم الباطن، و لحقیقته سبحانه المسمّاه بالهویه الجمع بین الظاهر و الباطن، کما نبّه على ذلک بقوله: هُوَ الْأَوَّلُ وَ الْآخِرُ وَ الظَّاهِرُ وَ الْباطِنُ«» فعیّن مقام هو فى الوسط بین الأوّلیه و الآخریه، و الظاهریه و الباطنیه.

و همچنین تنبیه فرمود ما را حقّ-  سبحانه و تعالى-  در امر توجّه ما به کعبه بعد از توجّه بیت المقدّس به سرّ استقامت در وسطیت بقوله: سَیَقُولُ السُّفَهاءُ مِنَ النَّاسِ ما وَلَّاهُمْ عَنْ قِبْلَتِهِمُ الَّتِی کانُوا عَلَیْها«» یعنى میان مشرق و مغرب، از براى آنکه مرادف است بقوله بعد ذلک وَ کَذلِکَ جَعَلْناکُمْ أُمَّهً وَسَطاً یعنى همچنان چه قبله شما متوسّط میانه مشرق و مغرب است، و مشرق از براى ظهور است و مغرب از براى بطون و وسط از براى هو-  همچنان چه مبیّن شد-  پس صاحب وسط را عدل و استقامت محقّقه است.

شعر:

ورا قبله میان شرق و غرب است
ازیرا در میان نور غرق است‏

چه قبله و وجهه آن حضرت-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-  به موجب فرموده «ما بین المشرق و المغرب قبلتى»«» در صورت و معنى وسط و اعتدال است. و چنان چه قبله و وجهه موسى-  علیه السلام-  به حکم غلبه حکم الظاهر به جانب تشبیه بود که توجّه به سوى مغرب اشاره به آن است، فلهذا دعوت امّت خود به‏ جنّت افعال و ملاذّ جسمیه مى‏فرمود، و قبله و وجهه عیسى-  علیه السلام-  به حکم غلبه اسم الباطن به جانب تنزیه بود، و به طرف مشرق ایما بدان است، و از این جهت دعوت امّت خویش به تقدیس و تطهیر دل و سرّ و به کمالات معنویه و اعتزال و خلوت و انقطاع مى‏نمود، امّا قبله و وجهه آن، قبله انبیا-  علیه و علیهم الصلاه و السلام-  بین المشرق و المغرب است به حکم مظهریت اسم جامع اللّه که شامل جمیع روحانیات و جسمانیات است، و انوار تجلّیات الهى در جمیع ذرّات موجودات مشاهد آن حضرت است، و در عین کثرت وحدت مى‏بیند و در عین تنزیه تشبیه و در عین تشبیه تنزیه مشاهده مى‏نمایند، و منزّه و مشبّه یک حقیقت مى‏داند. و امّا قوله تعالى«»: فَأَیْنَما تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّهِ، تنبیه است از حقّ تعالى بر سرّ حیطه و معیت ذاتیه و اطلاق، و حکم آن ظاهر مى‏شود در مصلّى در نفس کعبه که مقیّد نیست به جهت معیّنه. هکذا حال من عاین محتدّ الجهات، و ارتقى عنها إلى حیث لا أین و لا حیث و لا إلى. لأنّه حصل فى العین، و تحرّر من رقّ کلّ جهه و کون و مقام و حال و أین. فصار قبله کلّ قبله، و وجهه أهل کلّ نحله و ملّه.»«» «أرسله على حین فتره من الرّسل، و هفوه عن العمل، و غباوه من الامم.» فرستاده او را به رسالت بر حین فترت رسل، و هفوت و لغزیدن از عمل خیر، و جهالت مردمان در دین.

«اعملوا، رحمکم اللّه، على أعلام بیّنه،» عمل کنید-  رحمکم اللّه-  بر نشانه‏ هاى ظاهر بر وجوب عمل از براى خداى سزاى پرستش.

«فالطّریق نهج یدعو إلى دار السّلام،» پس طریق دین الهى واضح است، مى ‏خواند بندگان را به دار السلام.

«و أنتم فى دار مستعتب على مهل و فراغ،» و شما در خانه‏اى ساکنید که ممکن‏ است در او طلب عتبى و رجوع به حقّ تعالى به امهال و فراغت بال.

«و الصّحف منشوره، و الأقلام جاریه،» و نامه اعمال باز کرده ‏اند، و قلمهاى کرام الکاتبین به اعمال ما روان است.

«و الأبدان صحیحه و الألسن مطلقه، و التّوبه مسموعه، و الأعمال مقبوله.» و بدنها صحیح است و قادر بر عمل، و زبانها گویا و روان به ذکر مولى، و توبه مستجاب است، و عملها مقبول.

مولانا:

زمین و آب دارى دانه درپاش
بکن دهقانى و این کار را باش‏

نکو کن کشته را از وعده من
‏اگر بد آیدت در عهده من

‏اگر این کشت‏ورزى را نورزى
در آن عالم به نیم ارزن نیرزى‏

هین تجارت کن در این بازار تو
صد هزاران گل بر آر از خار تو

آن یکى دانه که کارى صد هزار
دانه برگیرى ز فضل کردگار

خود شمار آنجا بود کآخر بود
بى‏ شمار است آن طرف که بر بود

منهاج ‏الولایه فی‏ شرح ‏نهج‏ البلاغه، ج ۱ عبدالباقی صوفی تبریزی ‏ (تحقیق وتصیحیح حبیب الله عظیمی) صفحه ۴۸۱-۴۹۲

بازدیدها: ۲۵

خطبه ها خطبه شماره ۹۶ منهاج ‏الولایه فی ‏شرح‏ نهج‏ البلاغه به قلم ملا عبدالباقی صوفی تبریزی (تحقیق وتصحیح حبیب الله عظیمی)

خطبه ۹۶ صبحی صالح

و من خطبه له ع  

الْحَمْدُ لِلَّهِ الْاءَوَّلِ فَلاَ شَیْءَ قَبْلَهُ، وَالْآخِرِ فَلا شَیْءَ بَعْدَهُ، وَ الظَّاهِرِ فَلا شَیْءَ فَوْقَهُ، وَالْبَاطِنِ فَلا شَیْءَ دُونَهُ.

وَ مِنْهَا فِی ذِکْرِ الرَّسُولِ ص :

مُسْتَقَرُّهُ خَیْرُ مُسْتَقَرٍّ، وَ مَنْبِتُهُ اءَشْرَفُ مَنْبِتٍ، فِی مَعادِنِ الْکَرَامَهِ، وَ مَماهِدِ السَّلاَمَهِ، قَدْ صُرِفَتْ نَحْوَهُ اءَفْئِدَهُ الْاءَبْرَارِ، وَ ثُنِیَتْ إِلَیْهِ اءَزِمَّهُ الْاءَبْصَارِ، دَفَنَ اللَّهُ بِهِ الضَّغَائِنَ، وَ اءَطْفَاءَ بِهِ النَّوَائِرَ، اءَلَّفَ بِهِ إِخْوانا، وَ فَرَّقَ بِهِ اءَقْرَانا، اءَعَزَّ بِهِ الذِّلَّهَ، وَ اءَذَلَّ بِهِ الْعِزَّهَ، کَلامُهُ بَیَانٌ، وَ صَمْتُهُ لِسانٌ.

الباب الثانی فى نعت رسول اللّه و خصائص آله

خطبه ۹۶

و من خطبه أخرى: «مستقرّه خیر مستقرّ، و منبته أشرف منبت،» قرارگاه او بهترین قرارگاهها بود، و محلّ نشو و نماى او شریفترین محلّى بود.

«فى معادن الکرامه، و مماهد السّلامه،» در معدنهاى کرامت، و آرامگاههاى سلامت.

استعار مماهد السلامه لأراضى الحجاز کالمکّه و المدینه، لکونهما محلّ العباده و الخلوه باللّه و السلامه من أعدائه.

«قد صرفت نحوه أفئده الأبرار، و ثنیت إلیه أزمّه الأبصار،» بدرستى که منصرف شد به جانب حضرت او دلهاى ابرار و اخیار، و بازگردانیده شد به سوى خدمت او ازمّه ارباب بصیرت و ابصار.

«دفن اللّه به الضّغائن، و أطفأ به النّوائر،» دفن کرد خداى تعالى به او-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-  کینه‏ هاى دیرینه، و فرو نشاند شعله‏ هاى عداوتهاى نائره.

«و ألّف به إخوانا، و فرّق به أقرانا،» و الفت داد حقّ تعالى به وجود حضرت رسالت-  علیه الصلاه و السلام و التحیّه و الإکرام-  میان برادران در دین، و متفرّق گردانید به او اقران و الیفان مجتمع بر شرک.

«أعزّ به الذّلّه، و أذلّ به العزّه.» عزیز گردانید به او ذلّت مسلمین، و خوار و ذلیل گردانید به او عزّت مشرکین.

حدیقه:

هر که برخاست مى ‏فکندش پست
و آنکه افتاد مى‏ گرفتش دست‏

«کلامه بیان، و صمته لسان.» کلام او بیان حقیقت است، و خاموشى او لسان حکمت.
قال الشارح: «أى سکوته ممّا یفید حکما ککلامه. فإنّ الصحابه کانوا إذا فعلوا فعلا على عادتهم فسکت عنه، علموا أنّه مباح فى الدین. فأشبه ذلک البیان باللسان، فاستعار لفظه له.»

خامشى بد طرز آن شمع طراز
بد زبانش کوته از افشاى راز

بیشتر اوقات او خامش بدى‏
نادراهم گوهرافشان مى‏شدى‏

مولانا:

شاهى است که تو هر چه بپوشى داند
بى‏کام و زبان‏گر بخروشى داند

هر کس هوس سخن فروشى داند
من بنده آنم که خموشى داند

فى الرساله القشیریه : «السکوت فى وقته صفه الرجال، کما أنّ النطق فى موضعه من أشرف الخصال، و کم بین عبد یسکت تصاونا عن الکذب و الغیبه، و بین عبد یسکت لاستیلاء سلطان الهیبه.

قیل: صمت العوام بلسانهم، و صمت العارفین بقلوبهم، و صمت المحبّین من خواطر أسرارهم، و قال بعضهم: لو أمسکت لسانک لم تنج من کلام قلبک، و لو صرت رمیما لم یتخلّص من حدیث نفسک، و لو جهدت کلّ الجهد لم یکلّمک روحک، لأنّها کاتمه للسرّ.»

حدیقه:

مجلس روح جان، بى ‏گوشى است
اندر آنجا سماع، خاموشى است‏

طبع قوال را زبون باشد
عشق را مطرب از درون باشد

قاسم همه مردان خدا مست و خموشند
هان تا نکنى غلغله در بزم خموشان‏

مولانا:

خمش که هر که دهانش ز عشق شیرین شد
روا نباشد کو گرد گفت و گو گردد

منهاج ‏الولایه فی‏ شرح ‏نهج‏ البلاغه، ج ۱ عبدالباقی صوفی تبریزی ‏ (تحقیق وتصیحیح حبیب الله عظیمی) صفحه ۴۷۸-۴۸۱

بازدیدها: ۳۳

خطبه ها خطبه شماره ۹۵ منهاج ‏الولایه فی ‏شرح‏ نهج‏ البلاغه به قلم ملا عبدالباقی صوفی تبریزی (تحقیق وتصحیح حبیب الله عظیمی)

خطبه ۹۵ صبحی صالح

و من خطبه له ع  

بَعَثَهُ وَ النَّاسُ ضُلَّالٌ فِی حَیْرَهٍ، وَحَاطِبُونَ فِی فِتْنَهٍ، قَدِ اسْتَهْوَتْهُمُ الْاءَهْوَاءُ، وَ اسْتَزَلَّتْهُمُ الْکِبْرِیاءُ، وَ اسْتَخَفَّتْهُمُ الْجَاهِلِیَّهُ الْجَهْلاَءُ، حَیارى فِی زَلْزَالٍ مِنَ الْاءَمْرِ، وَ بَلاَءٍ مِنَ الْجَهْلِ، فَبَالَغَ ص فِی النَّصِیحَهِ، وَ مَضَى عَلَى الطَّرِیقَهِ، وَ دَعا إ لَى الْحِکْمَهِ وَ الْمَوْعِظَهِ الْحَسَنَهِ.

الباب الثانی فى نعت رسول اللّه و خصائص آله

خطبه ۹۵

و من خطبه له-  علیه الصّلوه و السّلام- : «بعثه و النّاس ضلّال فى حیره، و خابطون فى فتنه،» بعث کرد خداى تعالى آن حضرت را-  علیه الصلاه و السلام و التحیه-  و مردمان در حیرت گمراهى بودند، و پاى‏ کوبان در فتنه دین.

«قد استهوتهم الأهواء،» بدرستى که سرگشته کرده بود ایشان را هواهاى نفوس.

«و استزلّهم الکبراء»، و لغزانیده بود ایشان را از طریق حقّ حمق و کبراء و خیلاء. «و استخفّتهم الجاهلیّه الجهلاء،» و سبک گردانیده بود ایشان را جاهلیت بر کمال خویش.

قوله: «الجهلاء» وصف ما اشتقّ من الموصوف کما قال: «لیل ألیل.» «حیارى من زلزال من الأمر، و بلبال من الجهل،» حیرانان در تزلزل از امر دین، و وساوس جهل آیین.

«فبالغ-  صلّى اللّه علیه و آله-  من النّصیحه، و مضى على الطّریقه، و دعا إلى الحکمه و الموعظه». پس مبالغه کرد-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-  در نصیحت، و بگذشت بر طریقه و جاده وصول به حقیقت، و دعوت خلایق کرد به حکمت و موعظه.

منهاج ‏الولایه فی‏ شرح ‏نهج‏ البلاغه، ج ۱ عبدالباقی صوفی تبریزی ‏ (تحقیق وتصیحیح حبیب الله عظیمی) صفحه ۴۷۷-۴۷۸

بازدیدها: ۳۳

خطبه ها خطبه شماره ۸۹ منهاج ‏الولایه فی ‏شرح‏ نهج‏ البلاغه به قلم ملا عبدالباقی صوفی تبریزی (تحقیق وتصحیح حبیب الله عظیمی)

خطبه ۸۹ صبحی صالح

و من خطبه له علیه السلام  

اءَرْسَلَهُ عَلَى حِینِ فَتْرَهٍ مِنَ الرُّسُلِ وَ طُولِ هَجْعَهٍ مِنَ الْاءُمَمِ وَ اعْتِزَامٍ مِنَ الْفِتَنِ وَ انْتِشَارٍ مِنَ الْاءُمُورِ وَ تَلَظِّ مِنَ الْحُرُوبِ وَ الدُّنْیَا کَاسِفَهُ النُّورِ ظَاهِرَهُ الْغُرُورِ عَلَى حِینِ اصْفِرَارٍ مِنْ وَرَقِهَا وَ إ یَاسٍ مِنْ ثَمَرِهَا وَ اغْوِرَارٍ مِنْ مَائِها قَدْ دَرَسَتْ مَنَارُ الْهُدَى وَ ظَهَرَتْ اءَعْلاَمُ الرَّدَى فَهِىَ مُتَجَهِّمَهٌ لِاءَهْلِها عَابِسَهٌ فِى وَجْهِ طَالِبِها ثَمَرُها الْفِتْنَهُ وَ طَعَامُها الْجِیفَهُ وَ شِعَارُها الْخَوْفُ وَ دِثَارُهَا السَّیْفُ.

فَاعْتَبِرُوا عِبَادَ اللَّهِ وَ اذْکُرُوا تِیکَ الَّتِی آبَاؤُکُمْ وَ إِخْوَانُکُمْ بِهَا مُرْتَهَنُونَ وَ عَلَیْها مُحَاسَبُونَ وَ لَعَمْرِى مَا تَقَادَمَتْ بِکُمْ وَ لاَ بِهِمُ الْعُهُودُ وَ لاَ خَلَتْ فِیمَا بَیْنَکُمْ وَ بَیْنَهُمُ الْاءَحْقَابُ وَ الْقُرُونُ وَ ما اءَنْتُمُ الْیَوْمَ مِنْ یَوْمَ کُنْتُمْ فِی اءَصْلاَبِهِمْ بِبَعِیدٍ، وَ اللَّهِ مَا اءَسْمَعَکُمُ الرَّسُولُ شَیْئا إ لا وَ ها اءَنَا ذَا مُسْمِعُکُمُوهُ وَ مَا اءَسْمَاعُکُمُ الْیَوْمَ بِدُونِ اءَسْمَاعِکُمْ بِالْاءَمْسِ وَ لاَ شُقَّتْ لَهُمُ الْاءَبْصَارُ وَ لاَ جُعِلَتْ لَهُمُ الْاءَفْئِدَهُ فِی ذَلِکَ الزَّمَانِ إِلا وَ قَدْ اءُعْطِیتُمْ مِثْلَهَا فِی هَذَا الزَّمَانِ.

وَ وَ اللَّهِ مَا بُصِّرْتُمْ بَعْدَهُمْ شَیْئا جَهِلُوهُ وَ لاَ اءُصْفِیْتُمْ بِهِ وَ حُرِمُوهُ وَ لَقَدْ نَزَلَتْ بِکُمُ الْبَلِیَّهُ جَائِلاً خِطَامُهَا رِخْوا بِطَانُهَا فَلاَ یَغُرَّنَّکُمْ مَا اءَصْبَحَ فِیهِ اءَهْلُ الْغُرُورِ فَإِنَّمَا هُوَ ظِلُّ مَمْدُودٌ إِلَى اءَجَلٍ مَعْدُودٍ.

الباب الثانی فى نعت رسول اللّه و خصائص آله

خطبه ۸۹

و من خطبه له-  علیه الصّلوه و السّلام- :«أرسله على حین فتره من الرّسل، و طول هجعه من الامم،» ارسال فرمود حضرت خاتم مرسلین را-  علیه افضل صلوات اللّه المصلّین-  در مدّت فترت رسل و طول خواب غفلت امم.

چه از زمان بعثت عیسى-  على نبیّنا و علیه الصلاه و السلام-  قریب ششصد سال گذشت که در آن مدّت از أولو العزم هیچ نبىّ مرسل نگشت تا به یمن نفس مسیح خاصیتش دلهاى مرده زنده گردد. و «هجعه» خواب سبک است که در اوّل شب در مى‏آید، استعاره است از عموم غفلت و جهالت در اهل زمین قبل از مبعث سیّد المرسلین، صلوات اللّه علیه و علیهم أجمعین.

«و اعتزام من الفتن، و انتشار من الامور، و تلظّ من الحروب،» و در حین کثرت عزیمت فتنه، و پریشانى در امور دین، و اشتعال نیران حروب و قتال.

«و الدّنیا کاسفه النّور،» و دنیا پوشیده نور بود.

یعنى نور وحى از او منقطع بود. و أصل الکسوف الإنقطاع.

«ظاهره الغرور،» آشکارا فریب.

معناه: أنّ الدنیا إذا ولیها آمر نافذ الحکم من عالم الحقّ، لم یبق لزینتها و زخارفها التی تغرّ بها الغافلین، و تخدع بها المبطلین، رونق و ظهور، و إذا استولى علیها الفجّار و الظلمه ظهرت خدائعها، و بدت حبائل مکرها.

«على حین اصفرار من ورقها،» بر حین زرد شدن برگ او.

کنایه عن وقت انقراض الدنیا و دنوّها من العقبى کالورق إذا اصفرّ کان له أوان التفتّت و التبدّد، و هذه الکلمه مأخوذه من قوله تعالى«»: ثُمَّ یَهِیجُ فَتَراهُ مُصْفَرًّا.

«و إیاس من ثمرها،» و حین نومید شدن از میوه او.

کنایه عن فوائد الناس من مزرعه الدنیا التی وصف فى قول النبىّ-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- : «الدّنیا مزرعه الآخره».

«و اغورار من مائها،» و حین فرو رفتن آب او.

کنایه عن مغیض العلوم و نقصانها.

«قد درست أعلام«» الهدى،» بدرستى که مندرس شده بود و محو گشته بود آثار و علامات هدایت.

«و ظهرت أعلام الرّدى،» و ظاهر و غلبه شده بود علامات هلاکت ضلالت.

«فهى متجهّمه-  أى مقطّیه وجهها-  لأهلها،» پس دنیا روى با هم کشیده و بد خوى بود با اهل خویش. تجهّم الدنیا لأهلها، استقبالها لهم بما یکرهونه.

«عابسه فى وجه طالبها.» ترش‏روى بود در روى طالب خویش.

استعاره عن صعوبتها إلى طلّابها.

«ثمرها الفتنه، و طعامها الجیفه،» میوه دنیا فتنه در دین بود، و طعام او جیفه گندیده بود.

و فى الخبر: «الدّنیا جیفه و طالبها کلاب»«». و مرّ رسول اللّه-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-  بشاه میّته شائله برجلها. فقال: «أ ترونها هیّنه على أهلها» فقالوا: بلى یا رسول اللّه فقال صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- : «الدّنیا أهون على اللّه من هذه على أهلها.»

شعر:

و من یذق الدنیا فإنّى طعمتها
و سیق إلینا عذبها و عذابها

و ما هى إلّا جیفه مستحیله
علیها کلاب همّهنّ انجذابها

«و شعارها الخوف، و دثارها«» السّیف.» و شعار او ترس بود، و دثار او تیغ.

حدیقه:

انبیا راستان دین بودند
خلق را راه راست بنمودند

چون به غرب فنا فرو رفتند
باز خودکامگان برآشفتند

پرده‏ها بست ظلمت از شب شرک
بوسه‏ ها داد کفر بر لب شرک‏

این چلیپا«» چو شاخ گل در دست‏
و آن چو نیلوفر آفتاب‏پرست‏

اى«» صنم کرده سال و مه معبود
و آن جدا مانده از همه مقصود

بدعت و شرک پر برآورده‏
زندقه جمله سر برآورده‏

مندرس«» گشته علم دین خداى
همگان ژاژخاى«» و هرزه در آى‏

دین زردشت آشکار شده‏
پرده رحم پاره پاره شده‏

خانه کعبه گشته بتخانه
بگرفته به ظلم بیگانه‏

عتبه و شیبه و لعین بو جهل‏
یک جهان پر ز ناکس و نااهل‏

عالمى پر سباع و دیو و ستور
صد هزاران ره و چه و همه کور

بر چپ و راست غول و پیش نهنگ‏
راهبر گشته کور و همره لنگ‏

پر ضلالت جهان و پر نیرنگ
بر خردمند راه دین شده تنگ‏

چون امتداد مدّت طویله فترت من الرسل و اشتغال طوایف انام به مناهى و عبادت اصنام به سر حدّ افراط رسید، نسیم عنایت ازلى از مهبّ عاطفت لم یزلى وزیدن گرفت، و صبح سعادت ابدى از مطلع سیادت احمدى دمیدن آغاز نهاد، و نور نبوّت کبرى از افق امّ القرى ساطع شد، و آفتاب رسالت عظمى از اوج سپهر بطحا طالع گشت، تا به ظهور او ظلمات کفر و عصیان به نور طاعت و ایمان متبدّل شود، و لیالى شقاوت به ایّام سعادت متحوّل گردد.

شعر:

نبىّ أتانا بعد یأس و فتره
من الدین و الأوثان فى الأرض تعبد

فأرسله ضوءا منیرا و هادیا
یلوح کما لاح الصّقیل المهنّد

بر آمد به برج شرف اخترى
نه اختر که شاه بلند افسرى‏

به گلزارها گلى برشکفت‏
که گشتند مردم از آن در شگفت‏

به باغ رسالت نهالى دمید
که ظلّ ظلیلش به طوبى رسید

عجب کوکبى بر سپهر جلال‏
برآمد که از نور او لا یزال‏

چراغ هدایت چنان برفروخت
که از پرتوش جان کفّار سوخت‏

نسیم صبحگاهى چون این مژده به بوستان رسانید، غنچه دهان بسته به خنده برگشود، و چنار در دست زدن آمد، و سرو سر بر آسمان برافراخت.

قافله‏زن یاسمن و گل به هم
قافیه‏گو«» قمرى و بلبل به هم‏

زورق باغ از علم سرخ و زرد
پنجره‏ها ساخته بر لاجورد

سوسن آزاد اگر بنده این روزگار مى‏گردد، شایستگى دارد. یاسمین اگر جان بر کف دست نثار مى‏کند، محلّ است.

آمد بهار اى دوستان منزل سوى بستان کنیم
گرد عروسان چمن، خیزید تا جولان کنیم‏

آمد رسولى در چمن، کین طبل را پنهان مزن‏
جانم فداى عاشقان، امروز جان افشان کنیم‏

جاء الملک الأکبر، ما أحسن ذا المنظر
حتّى ملأ الدنیا، بالعبهر و العنبر

جاء الفرج الأعظم، جاء الفرح الأکبر
جاء الکرم الأدوم، جاء القمر الأقمر

آرام یافت در حرم امن، وحش و طیر
و آسوده گشت در کنف انس، انس و جان‏

گردون فرو گشاد کمر از میان تیغ‏
و ایّام برگرفت زه از گردن کمان‏

از غصّه خون گرفت چو مى ظلم را جگر
وز خنده باز ماند چو گل عدل را دهان‏

منهاج ‏الولایه فی‏ شرح ‏نهج‏ البلاغه، ج ۱ عبدالباقی صوفی تبریزی ‏ (تحقیق وتصیحیح حبیب الله عظیمی) صفحه ۴۷۲-۴۷۷

 

بازدیدها: ۴۶

خطبه ها خطبه شماره ۲۱۳ منهاج ‏الولایه فی ‏شرح‏ نهج‏ البلاغه به قلم ملا عبدالباقی صوفی تبریزی (تحقیق وتصحیح حبیب الله عظیمی)

خطبه ۲۱۳ صبحی صالح

 و من خطبه له ( علیه ‏السلام  ) فی تمجید اللّه و تعظیمه‏

الْحَمْدُ لِلَّهِ الْعَلِیِّ عَنْ شَبَهِ الْمَخْلُوقِینَ، الْغالِبِ لِمَقالِ الْواصِفِینَ، الظَّاهِرِ بِعَجائِبِ تَدْبِیرِهِ لِلنَّاظِرِینَ، وَ الْباطِنِ بِجَلالِ عِزَّتِهِ عَنْ فِکْرِ الْمُتَوَهِّمِینَ، الْعالِمِ بِلَا اکْتِسابٍ وَ لا ازْدِیادٍ وَ لا عِلْمٍ مُسْتَفادٍ، الْمُقَدِّرِ لِجَمِیعِ الْاءُمُورِ بِلا رَوِیَّهٍ وَ لا ضَمِیرٍ، الَّذِی لا تَغْشاهُ الظُّلَمُ، وَ لا یَسْتَضِی ءُ بِالْاءَنْوارِ، وَ لا یَرْهَقُهُ لَیْلٌ وَ لا یَجْرِی عَلَیْهِ نَهارٌ، لَیْسَ إِدْراکُهُ بِالْإِبْصارِ، وَ لا عِلْمُهُ بِالْإِخْبارِ.

وَ مِنْهَا فِی ذِکْرِ النَّبِیِّ ص :

اءَرْسَلَهُ بِالضِّیَاءِ وَ قَدَّمَهُ فِی الاصْطِفاءِ، فَرَتَقَ بِهِ الْمَفاتِقَ، وَ ساوَرَ بِهِ الْمُغالِبَ، وَ ذَلَّلَ بِهِ الصُّعُوبَهَ، وَ سَهَّلَ بِهِ الْحُزُونَهَ، حَتَّى سَرَّحَ الضَّلالَ عَنْ یَمِینٍ وَ شِمالٍ.

الباب الثانی فى نعت رسول اللّه و خصائص آله

خطبه ۲۱۳

من خطبه له-  علیه الصّلوه و السّلام- : «الحمد للّه العلىّ عن شبه المخلوقین،» سپاس خداوندى را که بلند است رتبه او از مشابهت با خلایق.

«الغالب لمقال الواصفین،» غالب است بر مقال وصّافان. چه به کمال ذات و صفات ممتنع است از احاطه علم و وصف هر قائل.

شعر:

واصفان را وصف او در خورد نیست
لایق هر مرد و هر نامرد نیست‏

عجز از آن همشیره شد با معرفت‏
کو نه در شرح آید و نى در صفت‏

اى برون از وهم قال و قیل من
خاک بر فرق من و تمثیل من‏

«الظّاهر بعجائب تدبیره للنّاظرین،» ظاهر است جلّ شأنه به عجایب و غرایب تدبیر او، نظام عوالم را بر دیده ناظران به دیده بصیرت.

عجایب نقشها بینى خلاف رومى و چینى
اگر با دوست بنشینى ز دنیا و آخرت غافل‏

«الباطن بجلال عزّته عن فکر المتوهّمین،» باطن است به جلال عزّت از فکر هر متوهّم.

عطّار:

قسم خلق از وى خیالى بیش نیست
زو خبر دادن محالى بیش نیست‏

ذرّه ذرّه در دو گیتى وهم توست‏
هر چه دانى نه خدا آن فهم توست‏

برتر از علم است و بیرون از عیان است
ز آنکه در قدّوسى خود بى‏نشان است‏

«العالم بلا اکتساب و لا ازدیاد، و لا علم مستفاد،» دانا است بى‏علمى کسب کرده‏ شده و بى‏علمى که قابل زیادتى باشد، و نه به علمى که مستفاد شده باشد، چه این جمله صفات حدوث است، بل به علم قدیم که عین ذات است.

علم را آن کو در تحقیق سفت
اتّحاد عالم و معلوم گفت‏

«المقدّر بجمیع الامور بلا رویّه و لا ضمیر،» تقدیرکننده جمیع امور است بى‏ فکرى و عزمى.

«الّذى لا یغشاه«» الظّلم، و لا یستضی‏ء بالأنوار،» آن خدایى که نمى‏پوشاند او را تاریکى، و طلب روشنى نمى‏کند به انوار، بل هو نُورُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ مَثَلُ نُورِهِ کَمِشْکاهٍ فِیها مِصْباحٌ.«» «و لا یرهقه لیل، و لا یجرى علیه نهار،» و در نمى‏رسد او را-  جلّ شأنه-  رسیدن شب، و جارى نمى‏گردد بر او طلوع نهار.

«لیس إدراکه بالأبصار، و لا علمه بالأخبار.» نیست ادراک کردن او به دیدن چشم، و نیست علم او به خبر دادن غیر.

منها فى ذکر النّبىّ-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- : «أرسله بالضّیاء، و قدّمه فى الاصطفاء،» فرستاد او را به نور تامّ هدایت عام، و مقدّم داشت او را در اصطفا و برگزیدن بر جمیع برگزیدگان خویش.

عطّار:

سرآمدترین همه سروران
گزیده‏تر جمله پیغمبران‏

«فرتق به المفاتق، و ساور به المغالب،» پس انتظام داد به او متفرّقات امور دین، و غالب گردانید به او غالبان بر اعداى دین.

«و ذلّل به الصّعوبه، و سهّل به الحزونه،» و آسان کرد به او دشخواریها، و نرم گردانید به او درشتیهاى در طریق خداى تعالى.

نوشداروى همه دلها از اوست
حلّ و عقد جمله مشکلها از اوست‏

«حتّى سرّح الضّلال عن یمین و شمال.» تا گسیل کرد گمراهى را از جانب راست و چپ.

قال الشارح: «أى طرح رذیلتى الأفراط و التفریط عن قوى النفوس العاقله کإلقاء جنبتى الحمل عن ظهر الدابه و هو من لطیف الاستعاره.»

منهاج ‏الولایه فی‏ شرح ‏نهج‏ البلاغه، ج ۱ عبدالباقی صوفی تبریزی ‏ (تحقیق وتصیحیح حبیب الله عظیمی) صفحه ۴۶۹-۴۷۲

بازدیدها: ۴۱

خطبه ها خطبه شماره ۱۸۵ منهاج ‏الولایه فی ‏شرح‏ نهج‏ البلاغه به قلم ملا عبدالباقی صوفی تبریزی (تحقیق وتصحیح حبیب الله عظیمی)

خطبه ۱۸۵ صبحی صالح

خطبه:۱۸۵ و من خطبه له ( علیه‏ السلام ) یحمد اللّه فیها و یثنی على رسوله و یصف خلقا من الحیوان‏

حمد اللّه تعالى‏

الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی لا تُدْرِکُهُ الشَّواهِدُ، وَ لا تَحْوِیهِ الْمَشاهِدُ، وَ لا تَراهُ النَّواظِرُ، وَ لا تَحْجُبُهُ السَّواتِرُ، الدَّالِّ عَلى قِدَمِهِ بِحُدُوثِ خَلْقِهِ، وَ بِحُدُوثِ خَلْقِهِ عَلى وُجُودِهِ، وَ بِاشْتِباهِهِمْ عَلَى اءَنْ لا شَبَهَ لَهُ.

الَّذِی صَدَقَ فِی مِیعادِهِ، وَ ارْتَفَعَ عَنْ ظُلْمِ عِبادِهِ، وَ قامَ بِالْقِسْطِ فِی خَلْقِهِ، وَ عَدَلَ عَلَیْهِمْ فِی حُکْمِهِ، مُسْتَشْهِدٌ بِحُدُوثِ الْاءَشْیاءِ عَلَى اءَزَلِیَّتِهِ، وَ بِما وَ سَمَها بِهِ مِنَ الْعَجْزِ عَلَى قُدْرَتِهِ، وَ بِما اضْطَرَّها إِلَیْهِ مِنَ الْفَناءِ عَلى دَوامِهِ، واحِدٌ لا بِعَدَدٍ، وَ دائِمٌ لا بِاءَمَدٍ، وَ قائِمٌ لا بِعَمَدٍ، تَتَلَقّاهُ الْاءَذْهانُ لا بِمُشاعَرَهٍ، وَ تَشْهَدُ لَهُ الْمَرائِی لا بِمُحاضَرَهٍ.

لَمْ تُحِطْ بِهِ الْاءَوْهامُ، بَلْ تَجَلَّى لَها بِها، وَ بِها امْتَنَعَ مِنْها وَ إِلَیْها حاکَمَها، لَیْسَ بِذِی کِبَرٍ امْتَدَّتْ بِهِ النِّهایاتُ فَکَبَّرَتْهُ تَجْسِیما، وَ لا بِذِی عِظَمٍ تَناهَتْ بِهِ الْغایاتُ فَعَظَّمَتْهُ تَجْسِیدا، بَلْ کَبُرَ شَاءنا، وَ عَظُمَ سُلْطَانا.

وَ اءَشْهَدُ اءَنَّ مُحَمَّدا عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ الصَّفِیُّ وَ اءَمِینُهُ الرَّضِیُّ، ص اءَرْسَلَهُ بِوُجُوبِ الْحُجَجِ، وَ ظُهُورِ الْفَلَجِ، وَ إِیضاحِ الْمَنْهَجِ، فَبَلَّغَ الرِّسالَهَ صادِعا بِها، وَ حَمَلَ عَلَى الْمَحَجَّهِ دالًّا عَلَیْها، وَ اءَقامَ اءَعْلامَ الاِهْتِداءِ، وَ مَنارَ الضِّیاءِ، وَ جَعَلَ اءَمْراسَ الْإِسْلامِ مَتِینَهً، وَ عُرَى الْإِیمانِ وَثِیقَهً.

مِنْها فِی صِفَهِ عَجِیبِ خَلْقِ اءَصْنافٍ مِنَ الْحَیَوانِ:

وَ لَوْ فَکَّرُوا فِی عَظِیمِ الْقُدْرَهِ، وَ جَسِیمِ النِّعْمَهِ، لَرَجَعُوا إِلَى الطَّرِیقِ، وَ خافُوا عَذابَ الْحَرِیقِ، وَ لَکِنِ الْقُلُوبُ عَلِیلَهٌ، وَ الْبَصارَ مَدْخُولَهٌ، اءَلا یَنْظُرُونَ إِلى صَغِیرِ ما خَلَقَ کَیْفَ اءَحْکَمَ خَلْقَهُ، وَ اءَتْقَنَ تَرْکِیبَهُ، وَ فَلَقَ لَهُ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ سَوّى لَهُ الْعَظْمَ وَ الْبَشَرَ؟

انْظُرُوا إِلَى النَّمْلَهِ فِی صِغَرِ جُثَّتِها، وَ لَطافَهِ هَیْئَتِها، لا تَکادُ تُنالُ بِلَحْظِ الْبَصَرِ، وَ لا بِمُسْتَدْرَکِ الْفِکَرِ، کَیْفَ دَبَّتْ عَلَى اءَرْضِها، وَ صُبَّتْ عَلَى رِزْقِها، تَنْقُلُ الْحَبَّهَ إ لى جُحْرِها وَ تُعِدُّها فِی مُسْتَقَرِّها، تَجْمَعُ فِی حَرِّها لِبَرْدِها، وَ فِی وِرْدِها لِصَدَرِها، مَکْفُولَهٌ بِرِزْقِها، مَرْزُوقَهٌ بِوِفْقِها، لا یُغْفِلُها الْمَنّانُ، وَ لا یَحْرِمُهَا الدَّیَّانُ، وَ لَوْ فِی الصَّفَا الْیابِسِ، وَ الْحَجَرِ الْجامِسِ.

وَ لَوْ فَکَّرْتَ فِی مَجارِی اءَکْلِها وَ فِی عُلْوِها وَ سُفْلِها، وَ ما فِی الْجَوْفِ مِنْ شَراسِیفِ بَطْنِها، وَ ما فِی الرَّاءسِ مِنْ عَیْنِها وَ اءُذُنِها، لَقَضَیْتَ مِنْ خَلْقِها عَجَبا وَ لَقِیتَ مِنْ وَصْفِها تَعَبا.

فَتَعالَى الَّذِی اءَقامَها عَلى قَوائِمِها، وَ بَناها عَلى دَعائِمِها، لَمْ یَشْرَکْهُ فِی فِطْرَتِها فاطِرٌ، وَ لَمْ یُعِنْهُ عَلَى خَلْقِها قادِرٌ.

وَ لَوْ ضَرَبْتَ فِی مَذاهِبِ فِکْرِکَ لِتَبْلُغَ غایاتِکَ ما دَلَّتْکَ الدَّلالَهُ إِلا عَلى اءَنَّ فاطِرَ النَّمْلَه هُوَ فاطِرُ النَّحْلَهِ، لِدَقِیقِ تَفْصِیلِ کُلِّ شَیْءٍ، وَ غامِضِ اخْتِلافِ کُلِّ حَیِّ، وَ ما الْجَلِیلُ وَ اللَّطِیفُ، وَ الثَّقِیلُ وَ الْخَفِیفُ، وَ الْقَوِیُّ وَ الضَّعِیفُ فِی خَلْقِهِ إِلا سَواءٌ، وَ کَذلِکَ السَّماءُ وَ الْهَواءُ، وَ الرِّیاحُ وَ الْماءُ.

فَانْظُرْ إِلى الشَّمْسِ وَ الْقَمَرِ، وَ النَّباتِ وَ الشَّجَرِ، وَ الْماءِ وَ الْحَجَرِ، وَ اخْتِلافِ هذَا اللَّیْلِ وَ النَّهارِ، وَ تَفَجُّرِ هذِهِ الْبِحارِ، وَ کَثْرَهِ هَذِهِ الْجِبالِ وَ طُولِ هَذِهِ الْقِلالِ، وَ تَفَرُّقِ هَذِهِ اللُّغاتِ، وَ الْاءَلْسُنِ الْمُخْتَلِفاتِ، فَالْوَیْلُ لِمَنْ اءَنْکَرَ الْمُقَدِّرَ، وَ جَحَدَ الْمُدَبِّرَ!

زَعَمُوا اءَنَّهُمْ کَالنَّباتِ ما لَهُمْ زارِعٌ، وَ لا لاِخْتِلافِ صُوَرِهِمْ صانِعٌ، وَ لَمْ یَلْجَؤُوا إ لى حُجَّهٍ فِیما ادَّعَوْا، وَ لا تَحْقِیقٍ لِماوَعَوْا، وَ هَلْ یَکُونُ بِناءٌ مِنْ غَیْرِ بانٍ، اءَوْ جِنایَهٌ مِنْ غَیْرِ جانٍ؟

وَ إِنْ شِئتَ قُلْتَ فِی الْجَرادَهِ إِذْ خَلَقَ لَهَا عَیْنَیْنِ حَمْراوَیْنِ، وَ اءَسْرَجَ لَهَا حَدَقَتَیْنِ قَمْراوَیْنِ، وَ جَعَلَ لَهَا السَّمْعَ الْخَفِیَّ، وَ فَتَحَ لَهَا الْفَمَ السَّوِیَّ، وَ جَعَلَ لَهَا الْحِسَّ الْقَوِیَّ، وَ نابَیْنِ بِهِما تَقْرِضُ، وَ مِنْجَلَیْنِ بِهِما تَقْبِضُ، یَرْهَبُها الزُّرَّاعُ فِی زَرْعِهِمْ، وَ لا یَسْتَطِیعُونَ ذَبَّها وَ لَوْ اءَجْلَبُوا بِجَمْعِهِمْ، حَتَّى تَرِدَ الْحَرْثَ فِی نَزَواتِها، وَ تَقْضِیَ مِنْهُ شَهَواتِها، وَ خَلْقُها کُلُّهُ لا یُکَوِّنُ إِصْبَعا مُسْتَدِقَّهً.

فَتَبارَکَ اللَّهُ الَّذِی یَسْجُدُ لَهُ مَنْ فِی السَّماواتِ وَالْاءَرْضِ طَوْعا وَ کَرْها، وَ یُعَفِّرُ لَهُ خَدّا، وَ وَجْها، وَ یُلْقِی بِالطَّاعَهِ إِلَیْهِ سِلْما وَ ضَعْفا، وَ یُعْطِی لَهُ الْقِیادَ رَهْبَهً وَ خَوْفا، فَالطَّیْرُ مُسَخَّرَهٌ لِاءَمْرِهِ، اءَحْصى عَدَدَ الرِّیشِ مِنْها وَالنَّفَسِ، وَ اءَرْسَى قَوائِمَها عَلَى النَّدى وَالْیَبَسِ، وَ قَدَّرَ اءَقْواتَها، وَ اءَحْصى اءَجْناسَها.

فَهذا غُرابٌ وَ هذا عُقابٌ، وَ هذا حَمَامٌ وَ هذا نَعامٌ، دَعا کُلَّ طائِرٍ بِاسْمِهِ، وَ کَفَلَ لَهُ بِرِزْقِهِ، وَ اءَنْشَاءَ السَّحابَ الثِّقَالَ فَاءَهْطَلَ دِیَمَها، وَ عَدَّدَ قِسَمَها، فَبَلَّ الْاءَرْضُ بَعْدَ جُفُوفِها، وَ اءَخْرَجَ نَبْتَها بَعْدَ جُدُوبِها.

الباب الثانی فى نعت رسول اللّه و خصائص آله

خطبه ۱۸۵

و من خطبه له-  علیه الصّلوه و السّلام- : «و أشهد أنّ محمّدا عبده الصّفىّ، و أمینه الرّضىّ، صلّى اللّه علیه و آله و سلّم» و گواهى مى‏ دهم که محمّد-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-  بنده اوست صافى از کدورات کون، و امین مرضىّ اوست.

«أرسله بوجوب الحجج، و ظهور الفلج، و إیضاح المنهج،» فرستاد او را به وجوب حجّتها بر خلق، و ظهور فوز و فلاح، و روشن گردانیدن راه حقّ. پس رسانید رسالت را به مجاهره.

«فبلّغ الرّساله صادعا بها، و حمل على المحجّه دالّا علیها،» پس رسانید رسالت خداى تعالى آشکارا و به مجاهره.

«و أقام أعلام الاهتداء و منار الضیاء. و جعل أمراس الإسلام منینه، و عرى الإیمان وثیقه.» و اقامت نمود و به پاى داشت علمهاى هدایت و نشانه‏ هاى ضیاء و گردانید مرسهاى  عهود اسلام راستین و محکم، و بندهاى عقود ایمان را وثیق و مستحکم.

حدیقه:

چون در آمد صدف‏گشاى ازل
پر گهر شد دهان علم و عمل‏

تا نبگشاد لعل او کان را
شمعها شمعدان نشد جان را

چون در آمد به مرکز سفلى
گفت دین را هنوز تو طفلى‏

دایگى کرد دین یزدان را
تا بپرورد نور ایمان را

 

منهاج ‏الولایه فی‏ شرح ‏نهج‏ البلاغه، ج ۱ عبدالباقی صوفی تبریزی ‏ (تحقیق وتصیحیح حبیب الله عظیمی) صفحه ۴۶۸-۴۶۹

بازدیدها: ۳۱

خطبه ها خطبه شماره ۱۷۸ منهاج ‏الولایه فی ‏شرح‏ نهج‏ البلاغه به قلم ملا عبدالباقی صوفی تبریزی (تحقیق وتصحیح حبیب الله عظیمی)

خطبه ۱۷۸ صبحی صالح

و من خطبه له ع 

لاَ یَشْغَلُهُ شَأْنٌ عَنْ شَاءْنٍ، وَ لاَ یُغَیِّرُهُ زَمَانٌ، وَ لاَ یَحْوِیهِ مَکَانٌ وَ لاَ یَصِفُهُ لِسَانٌ، لاَ یَعْزُبُ عَنْهُ عَدَدُ قَطْرِ الْمَاءِ، وَ لاَ نُجُومِ السَّمَاءِ، وَ لاَ سَوَافِی الرِّیحِ فِی الْهَوَاءِ وَ لاَ دَبِیبُ النَّمْلِ عَلَى الصَّفَا وَ لاَ مَقِیلُ الذَّرِّ فِی اللَّیْلَهِ الظَّلْمَاءِ، یَعْلَمُ مَسَاقِطَ الْاءَوْرَاقِ وَ خَفِیِّ طَرْفِ الْاءَحْدَاقِ.

وَ اءَشْهَدُ اءَنْ لاَ إِلَهَ إِلا اللَّهُ غَیْرَ مَعْدُول -ٍ بِهِ وَ لاَ مَشْکُوکٍ فِیهِ وَ لاَ مَکْفُورٍ دِینُهُ وَ لاَ مَجْحُودٍ تَکْوِینُهُ، شَهَادَهَ مَنْ صَدَقَتْ نِیَّتُهُ وَ صَفَتْ دِخْلَتُهُ وَ خَلَصَ یَقِینُهُ وَ ثَقُلَتْ مَوَازِینُهُ.

وَ اءَشْهَدُ اءَنَّ مُحَمَّدا عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ الَمْجُتْبَىَ مِنْ خَلاَئِقِهِ وَ الْمُعْتَامُ لِشَرْحِ حَقَائِقِهِ وَ الْمُخْتَصُّ بِعَقَائِلِ کَرَامَاتِهِ وَ الْمُصْطَفَى لِکَرَائِمِ رِسَالاَتِهِ وَ الْمُوَضَّحَهُ بِهِ اءَشْرَاطُ الْهُدَى وَ الْمَجْلُوُّ بِهِ غِرْبِیبُ الْعَمَى .

اءَیُّهَا النَّاسُ، إِنَّ الدُّنْیَا تَغُرُّ الْمُؤَمِّلَ لَهَا وَ الْمُخْلِدَ إِلَیْهَا وَ لاَ تَنْفَسُ بِمَنْ نَافَسَ فِیهَا وَ تَغْلِبُ مَنْ غَلَبَ عَلَیْهَا، وَ ایْمُ اللَّهِ مَا کَانَ قَوْمٌ قَطُّ فِی غَضِّ نِعْمَهٍ مِنْ عَیْشٍ فَزَالَ عَنْهُمْ إِلا بِذُنُوبٍ اجْتَرَحُوهَا، لِاءَنَّ اللّهَ لَیْسَ بِظَلاّ مٍ لِلْعَبِیدِ وَ لَوْ اءَنَّ النَّاسَ حِینَ تَنْزِلُ بِهِمُ النِّقَمُ وَ تَزُولَ عَنْهُمُ النِّعَمُ فَزِعُوا إِلَى رَبِّهِمْ بِصِدْقٍ مِنْ نِیَّاتِهِمْ وَ وَلَهٍ مِنْ قُلُوبِهِمْ لَرَدَّ عَلَیْهِمْ کُلَّ شَارِدٍ وَ اءَصْلَحَ لَهُمْ کُلَّ فَاسِدٍ.

وَ إِنِّی لَاءَخْشَى عَلَیْکُمْ اءَنْ تَکُونُوا فِی فَتْرَهٍ وَ قَدْ کَانَتْ اءُمُورٌ مَضَتْ مِلْتُمْ فِیهَا مَیْلَهً کُنْتُمْ فِیهَا عِنْدِی غَیْرَ مَحْمُودِینَ وَ لَئِنْ رُدَّ عَلَیْکُمْ اءَمْرُکُمْ إِنَّکُمْ لَسُعَدَاءُ وَ مَا عَلَیَّ إِلا الْجُهْدُ وَ لَوْ اءَشَاءُ اءَنْ اءَقُولَ لَقُلْتُ: عَفَا اللّهُ عَمّ اسَلَفَ.

الباب الثانی فى نعت رسول اللّه و خصائص آله

خطبه ۱۷۸

و من خطبه له-  علیه الصّلوه و السّلام- : «و أشهد أنّ محمّدا عبده و رسوله المجتبى من خلائقه،» و گواهى مى ‏دهم که محمّد بنده او و رسول اوست برگزیده از جمیع خلایق او،

شعر:

محمّد، کآفرینش را نشان اوست
سرافرازى، که تاج سرکشان اوست‏

طراز کارگاه آفرینش‏
چراغ‏ افروز چشم اهل بینش‏

به معنى کیمیاى خاک آدم
به صورت توتیاى چشم عالم‏

صلّى اللّه علیه و آله و سلّم «و المعتام لشرح حقائقه،» و اختیار کرده شده از میان انبیا براى شرح حقایق اسمائى و حلّ دقایق اسرار الهى.

عطّار:

ز قوم آموز سرّ لا یزالى
جهان‏افروز اقلیم معالى‏

مجالس گوى راز پادشاهى‏
معمّا دان اسرار الهى‏

حدیقه:

آمد اندر جهان جان همه کس
جان جان را محمّد آمد و بس‏

او سرى بود و عقل گردن او
او دلى بود و انبیا تن او

همه شاگرد و او مدرّسشان
همه مزدور و او مهندسشان‏

در کتاب مقصد اقصى است: بدان که شریعت گفت پیغمبر است، و طریقت کرد پیغمبر است، و حقیقت دید پیغمبر، چنان که فرموده-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- : «الشّریعه أقوالى و الطّریقه أفعالى و الحقیقه أحوالى». اى درویش آنان که از هر سه مرتبه خبر دارند کاملان‏اند، و ایشان ائمّه ‏اند-  صلوات اللّه و سلامه علیهم-  که پیشواى خلق‏اند، و طایفه‏[اى‏] که دو دارند هنوز در راهند، و آن طایفه که از هر سه خبر ندارند، ناقصان‏اند أُولئِکَ کَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ

قال صاحب العوارف: «یقال: الشریعه کالسفینه، و الطریقه کالبحر، و الحقیقه کالدرّ. فمن أراد الدرّ رکب السفینه، ثمّ شرع فى البحر، ثمّ وصل إلى الدرّ. فأوّل شی‏ء وجب على الطالب هو الشریعه، و المراد بالشریعه ما أمره اللّه-  تعالى-  و رسوله من الأوامر و النواهى، و الطریقه الأخذ بالتقوى و ما یقرّبک إلى المولى من قطع المنازل و المقامات، و أمّا الحقیقه فهى وصول إلى المقصد، و مشاهده نور التجلّى، کما قال-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-  لحارثه : «لکلّ حقّ حقیقه، فما حقیقه إیمانک یا حارثه فأجاب و قال: عزفت نفسى عن الدّنیا فاستوى عندى حجرها و مدرها، و ظمأت«» نهارى و أسهرت لیالى»-  الحدیث-  فتمسّکه بدین اللّه و قیامه بأمره شریعه، و أخذه بالأحوط و العزیمه بسهره و ظمائه و عزوف نفسه عن المشهیات طریقه، و انکشافه عن أحوال الآخره و وجدانه ذلک حقیقه.» «و المختصّ بعقائل کراماته،» و مخصوص به نفایس آنچه کرامت کرده به بندگان خود از تخلّق به اخلاق الهیه، و تحقّق به مضاهات«» با کمالات الهیه.

فى الفتوحات المکّیه «السؤال الثامن و الأربعون من أسئله الحکیم الترمذى:

إنّ للّه مائه و تسعه عشر خلقا، ما تلک الأخلاق الجواب: إنّ هذه الأخلاق مخصوصه بالأنبیاء-  علیهم السلام-  لیس لمن دونهم فیها ذوق و لکن لمن دونها تعریفاتها، فیکون عن تلک التعریفات أذواق و مشارب لا یحصیها إلّا اللّه علما و عددا.» «و للرسل«» منها على قدر ما نزل فى کتبهم و صحفهم إلّا محمّدا-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-  فإنّه جمعها کلّها، بل جمعت له عنایه أزلیه. قال تعالى:«» تِلْکَ الرُّسُلُ فَضَّلْنا بَعْضَهُمْ عَلى‏ بَعْضٍ، فیما لهم به من هذه الأخلاق.

فاعلم أنّ اللّه تعالى لمّا خلق الخلق خلقهم أصنافا، و جعل فى کلّ صنف خیارا، و اختار من الخیار خواصّ و هم المؤمنون، و اختار من المؤمنین خواصّ و هم الأولیاء، و اختار من هؤلاء الخواصّ خلاصه و هم الأنبیاء، و اختار من الخلاصه نقاوه و هم أنبیاء الشرائع المقصوره علیهم، و اختار من النقاوه شرذمه قلیله هم صفاء النقاوه المروّقه و هم الرسل أجمعهم، و اصطفى واحدا من خلقه هو منهم و لیس منهم، هو المهیمن«» على جمیع الخلائق، جعله عمدا أقام علیه قبّه الوجود، جعله أعلى المظاهر و أسناها، صحّ له المقام تعیینا و تعریفا، فعلّمه قیل: وجود طینه البشر، و هو محمّد رسول اللّه-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-  لا تکاثر و لا تقاوم«»، هو السیّد و من سواه سوقه. قال عن نفسه: «أنا سیّد النّاس و لا فخر» –  بالراء و الزاء، روایتان-  أى أقولها غیر متبجّح«» بباطل، أى أقولها و لا أقصد الافتخار على من بقى‏ من العالم، فإنّى و إن کنت أعلى المظاهر الإنسانیه، فأنا أشدّ الخلق تحقّقا بعینى.

فلیس الرجل من تحقّق بربّه، و إنّما الرجل من تحقّق بعینه، لما علم أنّ اللّه أوجده له-  تعالى-  لا نفسه«»، و ما فاز بهذه الدرجه ذوقا إلّا محمّد-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-  و کشفا إلّا الرسل، و راسخوا علماء هذه الأمّه المحمّدیه و من سواهم فلا قدم لهم فى هذا الأمر.» و قال فى موضع آخر: «الأولیاء الأکابر علموا أنّ اللّه تعالى ما خلقهم لهم، و لا لأحد من خلقه، بالتعلّق بالقصد الأوّل، و إنّما خلقهم اللّه-  سبحانه-  له، فشغلوا أنفسهم ممّا خلقوا له، و ما سوا ما ذکرنا ما علم أنّ اللّه-  تعالى-  أوجده له تعالى، بل یقولون إنّما أوجد العالم للعالم. فرفع بَعْضَهُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجاتٍ لِیَتَّخِذَ بَعْضُهُمْ بَعْضاً سُخْرِیًّا«» و هو غنىّ عن العالمین. هذا مذهب جماعه من العلماء باللّه.

و قد روى خبر النبىّ-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-  عن موسى-  علیه السلام- : «إنّ اللّه أنزل فى التوریه: یا ابن آدم خلقت الأشیاء من أجلک، و خلقتک من أجلى، فلا تهلک ما خلقت من أجلى فیما خلقت من أجلک و قال تعالى:«» وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلَّا لِیَعْبُدُونِ. «و المصطفى لمکارم«» رسالاته،» و برگزیده از براى مکرمتهاى رسالات عامّه جامعه شامله بر جمیع رسالات انبیا، چه از زمان آدم تا قیام قیامت، ملک نبوّت از آن حضرت سلطان رسالت است، و جمیع شرایع شریعت او، و سایر انبیا نایبان و خلفاى دیوان رسالت او.

لابن فارض من اللسان المحمّدى:

و کلّهم عن سبق معناى دائر
بدائرتى أو وارد من شریعتى‏

و ما منهم إلّا و قد کان داعیا
به قومه للحقّ عن تبعیّتى‏

«و الموضّحه به أشراط الهدى، و المجلوّ به غربیب العمى.» و واضح و روشن کرده باشد به او علامتهاى هدایت، و جلا داده گشت به او ظلمت جهل و کورى دل.

شعر:

أنت ضوء الیوم یا شمس الضحى
أنت بدر اللیل یا نور الهدى‏

أنت مصباح الهیامى فى الدجى‏
وجهک المأمول أقصى المرتجى‏

قاسم:

شادند اهل عالم و هنگام شادى است
کاندر زمانه مهدى آخر زمان رسید

آسوده‏ایم و خاطر ما شاد و خرّم است‏
چون فیض فضل یار جهان در جهان رسید

سرّى که کائنات به جان طالب ویند
منّت خداى را که به ما رایگان رسید

بشنید هر که گوش و دلى داشت قاسمى‏
گلبانگ وصل او که به کون و مکان رسید

بدان که اختصاص حضرت رسالت- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- از میان انبیا به شرح حقایق، کما قال: «المعتام لشرح حقائقه»، بنا بر آن است که اسماى الهیه که آدم- علیه السلام- حامل کلّ آن است و به آن معلّم و مدرّس ملائک است، حضرت رسالت- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- حامل حقایق و معانى آن اسما است و مسمّى به کلم الهیه است.

آنچه او آنجا به بینایى رسید
هر نبى آنجا به دانایى رسید

قال- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- :«» «اوتیت جوامع الکلم».

شعر:

بو البشر کو بود استاد سروش
داشت در اسما به تعلیم تو گوش‏

تا به اسماى ملائک کار داشت‏
رایت دانش به گردون مى‏فراشت‏

پاى چون در مکتب عشقت نهاد
آیه «لا تقربا»«» رفتش ز یاد

فى الفتوحات المکّیه: «إنّ آدم حامل الأسماء کلّها، و محمّد- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- حامل معانى تلک الأسماء التی حملها آدم- علیه السلام- [و آن کلم است‏]. و من حصل له الذات فالأسماء تحت حکمه، و لیس من حصل له الأسماء أن یکون الشی‏ء عنده محصّلا. فمحمّد- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- للجمع، و آدم للتفریق.»

شعر:

اى کلید جمله مخزنهاى حقّ
اى مسمّاى همه اسماى حقّ‏

جوهر کان لؤلؤ دریا تویى‏
سرّ معنى در همه اشیا تویى‏

و قال فى کتاب عنقاء المغرب: «فکان محمّد- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- نسخه حقّ بالإعلام، و کان آدم نسخه منه بالتمام، و کنّا نحن منهما علیهما السلام، و کان العالم- أسفله و أعلاه- نسخه منّا، و انتهت الأقلام. فرجع الکلّ إلى من اوتى جوامع الکلم. قال- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- :  اوتیت جوامع الکلم.»

به هیچ صورتى اندر نیاید این همه معنى
به هیچ سوره‏اى اندر نیاید این همه آیت‏

شعر:

و کلّ آى أتى الرسل الکرام بها
فإنّما اتّصلت من نوره بهم‏

فإنّه شمس فضل هم کواکبها
یُظْهِرْنَ أنوارها للناس فى الظلم‏

حتّى إذا طلعت فى الکون عمّ هدى
للعالمین و أحیت سائر الأمم‏

قاسم:

الا اى احمد مرسل چراغ مسجد و منبر
تویى سیّد، تویى سرور، تویى مقصود استقصى‏

شریعت از تو روشن شد، طریقتها مبرهن شد
حقیقتها معیّن شد، زهى «یس» زهى «طه»

ز هر کامل که پیش آمد، کمالات تو پیش آمد
مثال کاملان با تو، مثال پشه با عنقا

تو دارى مقصد أقصى، تو دارى قرب أو أدنى‏
همه دردند و تو صافى، همه صافند و تو أصفى‏

جهان مستان عشق تو، زهى دستان عشق تو
همه حیران عشق تو، اگر والى اگر والا

مولانا فرماید:

ز تو زاد آدم ز تو رست عالم
پرىّ و ملک را تویى زندگانى‏

چنان کاین تن و دل بود زنده از جان‏
جهان را و جان را حیاتى و جانى‏

قال تعالى:«» اللَّهُ نُورُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ، تا نپندارى که عالم بى‏اشعه نور الهى متصوّر الوجود است، باز«» تا گمان نبرى که عالم ممکن است که بى‏واسطه مطرح انعکاس آن نور صرف گردد. قال- عزّ شأنه عن الأمثال- : مَثَلُ نُورِهِ‏ اللَّهُ نُورُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ مَثَلُ، یعنى نور وحدانى مصباح ذات احدى از زجاجه روح محمّدى منعکس مى‏گردد، و به مشکات سماوات و ارضین شعاع مى‏اندازد. قال کعب الاحبار و ابن جبیر: المراد بالنور الثانی هنا محمّد- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- ، فقوله: مَثَلُ نُورِهِ أى نور محمّد- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- .

عطّار:

اى وجودت عکس خورشید جلال
پرتوى از آفتاب لا یزال‏

سالکان را آخرین منزل تویى‏
صد جهان در صد جهان حاصل تویى‏

هم تو جانى هم جهان مطلقى
هم دم رحمان و هم نفخ حقى‏

در دو عالم هر چه پیدا و نهان است‏
جمله آثار جهان‏افروز جان است‏

اصل جان نور مجرّد دان و بس
یعنى آن نور محمّد دان و بس‏

پس جمیع ذرّات موجودات را به حکم خلق جدید آنا فآنا، من الأزل إلى الأبد، از روح فیّاض محمّدى که نفس رحمانى است، حیاتى مجدّد مى‏رسد.

شعر:

یک نفس است این ابد الدّهر و بس
هر دو جهان زنده این یک نفس‏

این نفس است آنکه چو دم در دمد
از چمن تن، گُل جان بر دمد

فى کتاب عنقاء المغرب: «الروح المضاف إلى الحقّ الذى نفخ منه فى عالم الخلق، هى الحقیقه المحمّدیه القائمه بالأحدیه.»

شعر:

أنت روح الحقّ محیى آدم
یا أبا الأرواح جدّ العالم‏

أنت حبّى حبّ زرع العالم‏
ز آن سبب هم اوّلى هم خاتمى‏

للشیخ ابن الفارض من اللسان المحمّدى، علیه صلوات اللّه الأبدى

[شعر]:

و إنّى و إن کنت ابن آدم صوره
فلى فیه معنى شاهد بأبوّتى‏

و لولاى لم یوجد وجود و لم یکن
شهود و لم تعهد عهود بذمّتى‏

فلا حىّ إلّا عن حیاتى حیاته‏
و طوع مرادى کلّ نفس مریده

و لا قائل إلّا بلفظى محدّث
و لا ناظر إلّا بناظر مقلتى‏

و لا منصت إلّا بسمعى سامع‏
و لا باطش إلّا بأزلى و شدّتى‏

و لا ناطق غیرى و لا ناظر و لا
سمیع سوایى من جمیع الخلیقه

مغربى:

خورشید آسمان ظهورم عجب مدار
ذرّات کائنات اگر گشت مظهرم‏

ارواح قدس چیست نمودار معنیم‏
اشباح انس چیست نگه دار پیکرم‏

فى الجمله مظهر همه اسماست ذات من
بل اسم اعظم به حقیقت چو بنگرم‏

قاسم:

چو عکس مشرق صبح ازل هویدا شد
جمال عشق ز ذرّات کون پیدا شد

در خزانه رحمت، به قفل حکمت بود
زمان دولت ما در رسید و در وا شد

بجز در آیینه جان ما نکرد ظهور
جمال عشق که هم اسم و هم مسمّا شد

حدیث دوست به بازار کاینات رسید
قیامتى که نهان بود آشکارا شد

هزار جان مقدّس فداى شاه عرب
که عیش قاسمى از عشق او مهیّا شد

قال فى کتاب نقش الفصوص:«» «فهو عبد للّه«»، ربّ بالنسبه إلى العالم،» أى یربّیه کما یربّى الروح البدن «و من هاهنا یعلم«» أنّه نسخه من الصورتین: صوره الحقّ [بربوبیه باطنه‏] و صوره العالم [بمربوبیه ظاهره‏].» و قال فى إنشاء الدوائر:«» «الإنسان نسختان: نسخه ظاهره و باطنه. فنسخته الظاهره مضاهیه للعالم بأسره، و نسخته«» الباطنه مضاهیه للحضره الإلهیه.»

شعر جامى:

دریاى امکان و قدم بودند در طغیان به هم
او در میانشان از کرم شد برزخ لا یبغیان‏

بحرى است جان انورش، ساحل لب جان پرورش‏
باشد طفیل گوهرش کار «کن، فکان»

فى عرائس التفسیر:«» «افهم أنّ جمیع الخلائق صوره مخلوقه مطروحه فى فضاء القدره، بلا روح حقیقته منتظره لقدوم محمّد- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- . فإذا قدم فى العالم صار العالم حیّا بوجوده، لأنّه روح جمیع الخلائق. قال تعالى: وَ ما أَرْسَلْناکَ إِلَّا رَحْمَهً لِلْعالَمِینَ«».»

شعر:

محمّد کآفرینش زو نمودى است
بر او از آفریننده درودى است‏

نگویم کآفرینش زو مدد یافت‏
که تفصیلش مدد ز اجمال خود یافت‏

شعاعى مهر از نور بسیطش
حبابى چرخ از بحر محیطش‏

از او بینایى اندر چشم بینش‏
رخش چشم و چراغ آفرینش‏

مدد زو جمله عالم را دمادم
تن او عالم و او جان عالم‏

صلّى اللّه علیه و آله و سلّم قال فى الباب السادس و الأربعین و ثلثمائه من الفتوحات المکّیه«» «اعلم أنّ مرتبه الإنسان الکامل من العالم مرتبه النفس الناطقه من الإنسان، و هو الکامل الذى لا أکمل منه، و هو محمّد-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-  و مرتبه الکمّل من الأناسى النازلین عن درجه هذا الکمال الذى هو الغایه من العالم منزله القوى الروحانیه من الإنسان، و هم الأنبیاء-  صلوات اللّه و سلامه علیهم- . و منزله من نزل فى الکمال عن درجه هؤلاء من العالم منزله القوى الحسّیه من الإنسان،و هم الورثه-  رضى اللّه عنهم- . و ما بقى ممّن هو على صوره الإنسان فى الشکل هو من جمله الحیوان، فهم بمنزله الروح الحیوانى فى الإنسان الذى یعطى النموّ و الإحساس.

و اعلم أنّ العالم الیوم بفقد جمعیه محمّد-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-  فى ظهوره روحا و جسما و صوره و معنى نائم، لا میّت. فإنّ روحه الذى هو محمّد-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-  هو من العالم فى صوره المحلّ الذى هو فیه روح الإنسان عند النوم إلى یوم البعث الذى هو مثل یقظه النائم هنا.

و إنّما قلنا فى محمّد-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-  على التعیین، إنّه الروح الذى هو النفس الناطقه فى العالم لما أعطاه الکشف، و قوله-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- : إنّه سیّد الناس و العالم من الناس، فإنّه الإنسان الکبیر فى الجرم، و المقدّم فى التسویه و التعدیل لیظهر عنه صوره نشأه محمّد-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- ، کما سوّى اللّه جسم الإنسان و عدّله قبل وجود روحه، ثمّ نفخ فیه من روحه روحا کان به إنسانا تامّا، أعطاه بذلک خلقه و نفسه«» الناطقه، فقبل ظهور نشأته-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-  کان العالم فى حال التسویه و التعدیل، کالجنین فى بطن امّه و حرکته بالروح الحیوانى منه الذى صحّت له به الحیاه.

فأجل ذکرک فیما ذکرته لک، فإذا کان فى القیامه حیى العالم کلّه بظهور نشأته مکمّله-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-  موفر القوى، و کان أهل النار الذین هم أهلها فى مرتبتهم فى إنسانیه العالم مرتبته«» ما ینمو من الإنسان، فلا یتّصف بالموت و لا بالحیاه، و لذا ورد فیهم النصّ من رسول اللّه-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- : إنّهم لا یَمُوتُونَ فیها وَ لا یَحْیَونَ، و قال اللّه فیهم: لا یَمُوتُ فِیها وَ لا یَحْیى‏. و الملائکه من العالم کلّه کالصور الظاهره فى خیال الإنسان و کذلک الجنّ. فلیس العالم‏ إنسانا کبیرا إلّا بوجود الإنسان الکامل الذى هو نفسه الناطقه، کما أنّ نشأه الإنسان لا یکون إنسانا إلّا بنفسها الناطقه، و لا یکون کامله هذه النفس الناطقه من الإنسان إلّا بالصوره الإلهیه المنصوص علیها من الرسول-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- .

فکذلک نفس العالم الذى هو محمّد-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-  حاز درجه الکمال، بتمام الصوره الإلهیه فى البقاء، و التنوّع فى الصور، و بقاء العالم به. فقد بان لک حال العالم قبل ظهوره-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-  أنّه کان بمنزله الجسد المسوّى، و حال العالم بعد موته بمنزله النائم، و حاله العالم ببعثه یوم القیامه بمنزله الانتباه و الیقظه بعد النوم.

و اعلم أنّ الإنسان لمّا کان مثال الصوره الإلهیه کالظلّ للشخص الذى لا یفارقه على کلّ حال، غیر أنّه یظهر للحسّ تاره و یخفى تاره، فإذا خفى فهو معقول فیه، و إذا ظهر فهو مشهود بالبصر لمن یراه، فالإنسان الکامل فى الحقّ معقول فیه، کالظلّ إذا خفى فى الشخص«»، فلا یظهر، فلم یزل الإنسان أزلا، و لهذا کان مشهودا للحقّ، من کونه موصوفا بأنّ له بصرا. فلمّا مدّ الظلّ منه ظهر بصورته: أَ لَمْ تَرَ إِلى‏ رَبِّکَ کَیْفَ مَدَّ الظِّلَّ وَ لَوْ شاءَ لَجَعَلَهُ ساکِناً«»، أى ثابتا فیمن هو ظلّه، فلا یمدّه. فلا یظهر له عین فى الوجود الحسّى إلّا اللّه«» وحده. فلم یزل مع اللّه و لا یزال مع اللّه، فهو باق ببقاء اللّه، و ما عدا الإنسان الکامل فهو باق بإبقاء اللّه.

و لمّا سوّى اللّه جسم العالم، و هو الجسم الکلّ الصورى فى جوهر الهباء، المعقول قبل فیض الروح الإلهى الّذى لم یزل منتشرا، غیر معیّن، إذ لم یکن ثمّ من یعیّنه، فحیى جسم العالم به. فکما تضمّن جسم العالم شخصیاته ، کذلک ضمّن«» روحه أرواح شخصیاته. هُوَ الَّذِی خَلَقَکُمْ مِنْ نَفْسٍ واحِدَهٍ«»، و من هناک قال من‏ قال: إنّ الأرواح واحد العین فى أشخاص نوع الإنسان، و إنّ روح زید هو روح عمرو و سائر أشخاص هذا النوع، و لکن ما حقّق صاحب هذا الأمر صوره هذا الأمر فیه، فإنّه کما لم یکن صوره جسم آدم جسم کلّ شخص من ذرّیّته، و إن کان هو الأصل الذى منه ظهرنا و تولّدنا، کذلک الروح المدبّره لجسم العالم بأسره. کما أنّک لو قدّرت الأرض مستویه لا تَرى‏ فِیها عِوَجاً وَ لا أَمْتاً ، و انتشرت الشمس علیها، أشرقت بنورها، و لم یتمیّز النور بعضه عن بعضه، و لا حکم علیه بالتجزّى، و لا القسمه، و لا على الأرض، فلمّا ظهرت البلاد و الدیار و بدت ظلالات هذه الأشخاص القائمه، انقسم النور الشمسى، و تمیّز بعضه عن بعضه، لما طرأ من هذه الصوره فى الأرض.

فإذا اعتبرت هذا، علمت أنّ النور الذى یخصّ هذا المنزل، لیس النور الذى یخصّ المنزل الآخر و لا المنازل الآخر، و إذا اعتبرت الشمس التی ظهر منها هذا النور، أو هو عینها من حیث انفهاقه«»، قلت: الأرواح روح واحده، و إنّما اختلفت بالمحال، کما أنّ الأنوار«» نور واحد«»، غیر أنّ حکم الإختلاف فى القوابل له، لاختلاف«» أمزجتها و صور أشکالها. و لمّا أعطیت هذا المنزل سنه إحدى و تسعین و خمس مائه، و أقمت فیه، شبّه لى بالماء فى النهر لا یتمیّز فیه صوره، بل هو عین الماء لا غیر. فإذا حصل ما حصل منه فى الأوانى تعیّن عند ذلک ماء الجبّ«» من ماء الجره من ماء الکوز، و ظهر فیه شکل إنائه و لون إنائه، فحکمت علیه الأوانى بالتجزّى و الأشکال، مع علمک أنّه عین ما لم یظهر فیه ما ظهر إذا کان فى النهر«». غیر أنّ الفرقان بین الصورتین فى ضرب المثل أنّ ماء الأوانى و أنوار المنازل إذا فقدت رجعت إلى النور الأصل و النهر الأصل، و کذلک هو فى نفس الأمر لم تبق آنیه و لا یبقى منزل.

فلمّا أراد اللّه بقاء هذه الأنوار على ما قبلته من التمیّز«» خلق أجسادا برزخیه تمیّزت فیها هذه الأرواح عند انتقالها عن هذه الأجسام الدنیاویه فى الدنیا فى النوم و بعد الموت، و خلق لها فى الآخره أجساما طبیعیه، کما جعل لها فى الدنیا«»، غیر أنّ المزاج مختلف، فینقلها من«» جسد البرزخ إلى أجسام نشأه الآخره، فتمیّزت أیضا بحکم تمیّز صور أجسامها، ثمّ لا یزال کذلک أبد الآبدین. فلا ترجع إلى الحال الأوّل من الوحده العینیه أبدا. فانظر ما أعجب صنع اللّه الذى أتقن کلّ شی‏ء. فالعالم، الیوم کلّه نائم، من ساعه مات رسول اللّه-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- ، یرى نفسه حیث هى صوره محمّد-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-  إلى أن یبعث. و نحن بحمد اللّه فى الثلث الأخیر من هذه اللیله التی العالم نائم فیها. و لمّا کان تجلّى الحقّ فى الثلث الأخیر من اللیل، و کان تجلّیه یعطى الفوائد و العلوم و المعارف التامّه أعلى و أکمل وجوهها، لأنّها عن تجلّى أقرب، لأنّه تجلّى فى السماء الدنیا، فکان علم آخر هذه الأمّه أتمّ من علم وسطها و أوّلها بعد موت رسول اللّه-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-  لأنّ النبىّ-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-  لمّا بعثه اللّه، بعثه و الشرک قائم، و الکفر ظاهر، فلم یدع القرن الأوّل، و هو قرن الصحابه، إلّا إلى الإیمان خاصّه، ما أظهرهم ممّا کان یعلمه من العلم المکنون، و أنزل علیه القرآن الکریم، و جعله یترجم عنه بما تبلغه أفهام عموم ذلک القرن، فصوّر و شبّه و نعت بنعوت المحدثات، و أقام جمیع ما قاله فى صفه خالقه مقام صوره حسّیه مسوّاه معدّله، ثمّ نفخ فى هذه الصوره الخطابیه روحا لظهور کمال النشأه، و کان الروح فاطِرُ السَّماواتِ وَ«» و سُبْحانَ رَبِّکَ رَبِّ الْعِزَّهِ عَمَّا یَصِفُونَ«»، و کلّ آیه تسبیح فى القرآن فهو روح صوره نشأه الخطاب. فافهم فإنّه سرّ عجیب فلاح من ذلک الخواصّ القرن الأوّل دون عامّته، بل لبعض خواصّه من خلف خطاب التنزیه أسرار عظیمه، و مع هذا لم یبلغوا فیها مبلغ المتأخّرین من هذه الأمّه. لأنّهم أخذوها عن موادّ حروف القرآن و الأخبار النبویه.

فکانوا من ذلک بمنزله السهر الذین یتحدّثون من أوّل اللیل قبل نومهم، فلمّا وصل زمان ثلث هذه اللیله، و هو الزمان الذى نحن فیه، إلى أن یطلع الفجر، فجر«» القیامه، و البعث و یوم الحشر و النشر، تجلّى الحقّ فى ثلث هذه اللیله، و هو زماننا، فأعطى من العلوم و الأسرار و المعارف فى القلوب بتجلّیه ما لا تعطیه حروف الأخبار. فإنّه أعطاها فى غیر موادّ، بل المعانی مجرّده. فکانوا أتمّ فى العلم، و کان القرن الأوّل أتمّ فى العمل، و أمّا الإیمان فعلى التساوى. فإنّ هذه النشأه لمّا فطرت على الجسد، و بعث فیها نبىّ من جنسها، فما آمن به إلّا قوىّ على دفع نفسه، لما فیها من الجسد«» وجب السفوف«» و النفور من الحکم علیها، و لا سیّما إذا کان الحاکم علیها من جنسها یقول: بماذا فضل علىّ حتّى یتحکّم فىّ بما یرید فینسب من المؤمن إلى الصحابه من القوّه فى الإیمان ما لا ینسب إلى من لیست له مشاهده تقدّم جنسه علیه. فکان اشتغالهم بدفع قوّه سلطان الجسد«» أن یحکم فیهم بالکفر، یمنعهم من إدراک غوامض العلوم و أسرار الحقّ فى عباده، و لم تحصل له رتبه الإیمان بغیب صوره الرسول و ما جاء به، لکونهم مشاهدین له و لصوره ما جاء به. فلمّا جاء زماننا، وجدنا أوراقا مکتوبه سوادا فى بیاض، و أخبارا منقوله و وجدنا القبول علیها ابتداء لا تقدر«» على دفعه نفوسنا«»، إذ وفّقنا اللّه، علمنا أنّ قوّه نور الإیمان أعطى ذلک، و لم نجد تردّدا، و لا طلبنا آیه و لا دلیلا على صحّه ما وجدناه مکتوبا من القرآن و لا منقولا من الأخبار، علمنا على القطع قوّه الإیمان الذى أعطانا اللّه عنایه منه، و کنّا فى هذه الحاله مؤمنین بالغیب الذى لا درجه للصحابه فیه و لا قدم، کما لم یکن لنا قدم فى الإیمان الذى غلب علیه ما یعطیه سلطان الجسد«» عند المشاهده. فقابلنا هذه القوّه بتلک القوّه فتساویا.

و بقى الفضل فى العلم حیث أخذناه من تجلّى هذه اللیله المبارکه التی فاز بها أهل ثلثها، ممّا لا قدم للثلثین الماضیین من هذه الأمّه«» فیها. ثمّ إنّ تجلّیه سبحانه فى ثلث اللیل من هذه اللیالى الجزئیه التی تعطیها الجدیدان فى قوله:«» «إنّ ربّنا ینزل فى کلّ لیله فى الثّلث الآخر منها إلى السّماء الدّنیا فیقول: هل من تائب هل من مستغفر هل من سائل حتّى یتصدّع الفجر.» فقد شارکنا المتقدّمین فى هذا النزول و ما یعطیه، غیر أنّه تجلّى منقطع، و تجلّى ثلث هذه اللیله التی نحن فى الثلث الآخر منها، و هى من زمان موت رسول اللّه-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-  إلى یوم القیامه، لم یشارکنا فى هذا الثلث أحد من المتقدّمین. فإذا طلع فجرها-  و هو فجر القیامه-  لم ینقطع التجلّى، بل أفضل«» لنا تجلّیه. فلم یزل بأعیننا فنحن بین تجلّى دنیاوى و أخراوى، و عامّ و خاصّ، غیر منقطع و لا محجوب، و فى اللیالى الزمانیه یحجبه طلوع الفجر فجرنا«» ما حازوه فى هذه اللیالى، و فزنا بما حصل لنا من تجلّى ثلث هذه اللیله المبارکه التی لا نصیب لغیر أهلها جبرا لقلوبهم، لما فقدوه من مشاهده الرسول-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-  و کان خیرا لهم. فإنّهم لا یعرفون کیف کانت تکون أحوالهم عند المشاهده: هل یغلبهم الحسد أو یغلبونه فَ کَفَى اللَّهُ الْمُؤْمِنِینَ الْقِتالَ وَ کانَ اللَّهُ قَوِیًّا عَزِیزاً«» فاعرف یا ولىّ منزلتک من هذه الصوره الإنسانیه التی محمّد-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-  روحها و نفسها الناطقه.

هل أنت من قواها أو من محال قواها و ما أنت‏ من قواها هل بصرها أم سمعها أو شمّها أم لمسها أو طعمها فإنّى و اللّه قد علمت أىّ قوّه أنا من هذه الصوره. للّه الحمد على ذلک و لا تظنّ یا ولىّ أنّ اختصاصنا فى المنزله من هذه الصوره منزله«» القوى الحسّیه من الإنسان، بل من الحیوان، أنّ ذلک نقص بنا عن منزله القوى الروحانیه. لا تظنّ ذلک، بل هى أتمّ القوى، لأنّ لها الاسم الوهّاب، لأنّها هى التی تهب القوى الروحانیه ما یتصرّف فیه و ما تکون به حیاتها العلمیه من قوّه خیال و فکر و حفظ و تصویر«» و وهم و عقل، و کلّ ذلک من موادّ هذه القوى الحسّیه، و لهذا قال اللّه تعالى فى الذى أحبّه من عباده: «کنت سمعه الّذى یسمع به و بصره الّذى یبصر به.»«» و ذکر الصوره المحسوسه، و ما ذکر من القوى الروحانیه شیئا، و لا أنزل نفسه منزلتها، لأنّ منزلتها منزله الافتقار إلى الحواسّ، و الحقّ لا ینزل منزله من یفتقر إلى غیره، و الحواسّ مفتقره إلى اللّه لا إلى غیره. فنزل لمن هو مفتقر إلیه لم یشرک به أحدا، فأعطاها الغنى، فهى تأخذ«» منها و عنها، و لا تأخذ هى من سائر القوى إلّا من اللّه. فاعرف شرف الحسّ و قدره و أنّه عین الحقّ و لهذا لا تکمل النشأه الآخره إلّا بوجود الحسّ و المحسوس، لأنّها لا یکمل إلّا بالحقّ. فالقوى الحسّیه هم الخلفاء على الحقیقه فى أرض هذه النشأه عن اللّه. ألا تراه سبحانه کیف وصف نفسه بکونه: «سمیعا، بصیرا، متکلّما، حیّا، عالما، قادرا، مریدا» و هذه کلّها صفات لها أثر فى المحسوس، و یحسّ الإنسان من نفسه قیام هذه القوى به. و لم یصف سبحانه نفسه بأنّه عاقل، و لا مفکّر، و لا متخیّل، و ما أبقى له من القوى الروحانیه إلّا ما للحسّ مشارکه فیه، و هو الحافظ و المصوّر، فإنّ الحسّ له أثر فى الحفظ و التصویر. فلولا الاشتراک ما وصف الحقّ بهما نفسه. فهو الحافظ المصوّر، فهاتان صفتان روحانیه و حسّیه.

فتنبّه لما نبّهناک علیه، لئلّا ینکسر قلبک لما أنزلتک منزله القوى الحسّیه، لخساسه الحسّ عندک و شرف العقل. فأعلمتک أنّ الشرف کلّه فى الحسّ، و أنّک جهلت أمرک و قدرک. فلو علمت نفسک علمت ربّک، کما أنّ ربّک علمک، و علم العالم بعلمه بنفسه و أنت صورته. فلا بدّ أن تشارکه فى هذا العالم، فتعلمه من علمک بنفسک. و هذه نکته ظهرت من رسول اللّه-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-  حیث قال: «من عرف نفسه فقد عرف ربّه»، إذ کان الأمر فى علم الحقّ بالعالم علمه بنفسه، و هذا نظیر قوله تعالى سَنُرِیهِمْ آیاتِنا فِی الْآفاقِ وَ فِی أَنْفُسِهِمْ فذکر النشأتین، نشأه صوره العالم بالآفاق و نشأه روحه بقوله: ثُمَّ أَنْزَلَ، فهو إنسان واحد ذو نشأتین، حَتَّى یَتَبَیَّنَ لَهُمْ-  للرّائین-  أَنَّهُ الْحَقُّ أنّ الرائى فیما رآه أنّه الحقّ لا غیره. فانظر یا ولىّ ما ألطف رسول اللّه-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-  بامّته و ما أحسن ما علمهم و ما طرق لهم، فنعم المدرّس و المطرّق جعلنا اللّه ممّن مشى على مدرجته حتّى التحق بدرجته. آمین بعزّته فإن کنت ذا فطنه، فقد أومأنا إلیک بما هو الأمر علیه، بل صرّحنا بذلک، و تحملنا فى ذلک ما ینسب إلینا من ینکر ما أشرنا به فى هذه المسأله من العمى الذین یَعْلَمُونَ ظاهِراً مِنَ الْحَیاهِ الدُّنْیا وَ هُمْ عَنِ الْآخِرَهِ هُمْ غافِلُونَ«». و اللّه، لولا هذا القول، لحکمنا علیهم بالعمى فى ظاهر الحیاه الدنیا و الآخره، کما حکم اللّه علیهم بعدم السماع مع سماعهم فى قوله تعالى ناهیا: وَ لا تَکُونُوا کَالَّذِینَ قالُوا سَمِعْنا وَ هُمْ لا یَسْمَعُونَ«» مع کونهم سمعوا نفى عنهم السمع، و هکذا هو علم هؤلاء بظاهر الحیاه الدنیا بما لا تدرکه«» حواسّهم من الأمور المحسوسه لا غیر، لأنّ الحقّ تعالى‏ لیس سمعهم و لا بصرهم.» انتهى کلامه.«» فهو-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-  نقطه دائره الوجود، و نکته سرّ اللّه فى کلّ موجود.

رسالتین:

بحر عشقى در نمى پنهان شده
در دو گز تن، عالمى پنهان شده‏

هر چه در توحید مطلق آمده‏
آن همه در تو محقّق آمده‏

لما مرّ أنّه- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- جاز درجه الکمال بتمام الصوره الإلهیه فى البقاء، و التنوّع فى الصور، و بقاء العالم به. یعنى آن حضرت حائز درجه کمال شده به آنکه متّصف است به تمامى صورت الهیه، اوّلا در بقا، چه روح کلّى محمّدى بقاى ازلى ابدى دارد. و ثانیا در تنوّع در صور، همچنان که حقّ تعالى متنوّع الصور است در تجلّى. و ثالثا در بقاى عالم به او، همچنان چه بقاى عالم به حقّ تعالى است.

روزبهان:

اکسیر اعظمى تو در اجساد کاینات
اى مایه جهان همه را اصل و کان تویى‏

و فى الحدیث المروىّ عن رسول اللّه- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-  «إنّ اللّه یقول: لولاک یا محمّد، ما خلقت سماء و لا أرضا و لا جنّه و لا نارا» و ذکر خلق کلّ ما سوى اللّه. و در تورات آمده است که «نرید أن نخلق إنسانا بصفتنا و هیئتنا».

بهر خویش آن پاک جان را آفرید
بهر او خلق جهان را آفرید

فهو- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- الأوّل و الآخر، و الظاهر و الباطن، و هو بکلّ شی‏ء علیم. فإنّه الأوّل بالقصد، لأنّه العلّه الغائیه من العالم، و من شأن العلّه الغائیه أن یکون کذا، و هو الآخر بالإیجاد، لأنّه آخر جمیع الموجودات فى الوجود- کما ذکر- و هذا أیضا من شأن العلّه الغائیه، و هو الظاهر بالصوره و هذا ظاهر، و الباطن بالسوره- أى بالشرف و المنزله- لأنّ باطنه على صوره الحقّ و إن لم یکن ظاهرا من صورته عند أهل الصوره. و هو- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- بکلّ شی‏ء علیم لما قال: أُوتِیتُ جَوامِعَ الْکَلِم.

شعر:

هر چه بود درج در صحیفه هستى
نسخه‏اى باشد از کتاب محمّد
صلّى اللّه على محمّد و آل محمّد

از فحواى مؤدّاى کلام سابق بر فطن حبّى مشرب و ذَهِن عشقى مذهب واضح گشت که غرض از خلق حقّ تعالى عالم را شهود وجه ابدى است در مرائى حسن محمّدى به دیده مظاهر عشق سرمدى. بنا بر این استاد کارخانه تکوین، از صفاى آیینه صفات آیین مصطفوى آیینه‏ ها ساخت جلوه حسن بى ‏نهایت خود را. پس وصفین: محبّیت و محبوبیت و شاهدیت و مشهودیت میان ذات احدى و مرآت حسن ابدى محمّدى اظلال و اشباح انداخت. مرائى و مجالى عاشقى و معشوقى صورت بست بر وجهى که در مظهرى به وصف عاشقى ظهور کند و در مظهرى دیگر به نعت معشوقى جلوه نماید، تا به حکم «التفصیل فى الإجمال» جمال حسن آن«» بى‏زوال زیباتر نماید، پس لذّت وصال زیاده‏تر گردد.

رسالتین:

گر چه عاشق خود بود معشوق خود
بهر لذّت در دو پیکر سر زند

پس هر آن کو غالب افتد در شعف
سکّه یابد عاشقى بر آن طرف‏

شعر لابن فارض:

ففى النّشأه الأولى تراءت لآدم
بمظهر الحوّا قبل حکم الامومه

و کان ابتدا حبّ المظاهر بعضها
لبعض و لا ضدّ یضدّ لبعضه‏

و ما برحت تبدو تخفى لعلّه
على حسب الأوقات فى کلّ حقبه

و تظهر للعشّاق فى کلّ مظهر
من اللّبس فى أشکال حسن بدیعه

تجلّیت فیهم ظاهرا و احتجبت
باطنا بهم فأعجب لکشف بستره

و ما زلت إیّاها و إیّاى لم تزل‏
و لا فرق بل ذاتى لذاتى أحبّت‏

چون نور حسن و جمال قدم از روزن جان سیّد و سرور عالم- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- به قلب و قالب آدم بتابید، پس معنى آدم جامع جمیع اوصاف کمال الهیه گشت و صورت او مجلاى لطافت صورت حقّ. پس اوّل صورتى که مرآت حسن اصلى محمّدى شد، آدم بود که چون جوهر ذره مصطفویه خمیرمایه «خمّرت طینه آدم بیدىّ أربعین صباحا»«» گشت، در قالب لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ فِی أَحْسَنِ تَقْوِیمٍ از مباشرت فَإِذا سَوَّیْتُهُ وَ نَفَخْتُ به هیکل مکمّل «خلق اللّه آدم على صورته» مشکّل شد، لا جرم قبله ساجدین ملأ اعلى گشت.

حافظ:

ملک در سجده آدم زمین‏ بوس تو نیّت کرد
که در حسن تو سرّى یافت بیش از طور انسانى‏

پس حسن کامل جامع محمّدى که در آدم به وصف جمعى احدى بود در ذرّیّه‏ او منشعب شد و انقسام پذیرفت، هر کس را به صورتى مناسب او در جلوه آورد.

یوسف صدّیق را بر روى زد
خیمه خوبى ز سو تا سوى زد

جان داود از صدا بر جوش کرد
صوت او مر خلق را مدهوش کرد

بر کف موسى زد و پیدا نمود
با همه عالم ید بیضا نمود

دم ز احیا بر دم عیسى فکند
شور احیا در همه دنیا فکند

قال اللّه تعالى خطابا لحبیبه- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- : وَ لَقَدْ آتَیْناکَ سَبْعاً مِنَ«». فى العرائس«»: «یعنى الباس کردیم تو را انوار هفت صفت از صفات تامّات ما، تا متّصف شدى به آن، و متخلّق گشتى به خلق آن. و سبع المثانى هفت دریاى صفات سبعه قدمیه است که حضرت را- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- در آن غسل کرده، و الباس فرموده او را از انوار آن صفات قدمیه کسوت ربوبیّت خویش تا مرآه اللّه باشد در بلاد اللّه و عباد اللّه، فسقاه من بحر علمه شرابات، و من بحر قدرته و من بحر سمعه و من بحر بصره و من بحر کلامه و من بحر إرادته و من بحر حیاته، فصار عالما بعلمه، قادرا بقدرته، سمیعا بسمعه، بصیرا ببصره، متکلّما بکلامه، مریدا بإرادته، حیّا بحیاته.

پس آن حضرت- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- به علم حقّ تعالى مى‏داند، ما کان و ما سیکون، و به قدرت او تقلیب اعیان مى‏کند در سماوات و ارضین، و به سمع او مى ‏شنود حرکات خواطر، و به بصر او مشاهده مى‏کند ما فى الضمائر، و به کلام او متکلّم مى ‏شود به حقایق ربوبیت و عبودیت و به اراده اوست هر چه اراده مى ‏کند، و به حیات او زنده مى ‏گرداند دلهاى مرده را و ابدان فانیه را.»

آفتاب مهر احمد اى پسر
از هزاران روزن آرد سر به در

نور علمش عالم‏آرایى کند
نور رویش عقل شیدایى کند

نور چشمش غارت دلها کند
نور زلفش حلّ مشکلها کند

نور لعلش باده در جوش آورد
تا که مستان را در آغوش آورد

نور جانش مى ‏نگنجد در جهان
اهل خود را مى‏کند بى‏ خان و مان‏

(صلّى اللّه علیه و آله و سلّم)

منهاج ‏الولایه فی‏ شرح ‏نهج‏ البلاغه، ج ۱ عبدالباقی صوفی تبریزی ‏ (تحقیق وتصیحیح حبیب الله عظیمی) صفحه ۴۴۵-۴۶۸

بازدیدها: ۸۱

خطبه ها خطبه شماره ۱۹۵ منهاج ‏الولایه فی ‏شرح‏ نهج‏ البلاغه به قلم ملا عبدالباقی صوفی تبریزی (تحقیق وتصحیح حبیب الله عظیمی)

خطبه ۱۹۵ صبحی صالح

و من خطبه له ( علیه‏السلام  ) یحمد اللّه و یثنی على نبیه و یعظ

الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی اءَظْهَرَ مِنْ آثارِ سُلْطانِهِ، وَ جَلالِ کِبْرِیائِهِ، مَا حَیَّرَ مُقَلَ الْعُیُونِ مِنْ عَجائِبِ قُدْرَتِهِ، وَ رَدَعَ خَطَراتِ هَماهِمِ النُّفُوسِ عَنْ عِرْفانِ کُنْهِ صِفَتِهِ،

الشهادتان‏

وَ اءَشْهَدُ اءَنْ لا إِلَهَ إِلا اللَّهُ شَهادَهَ إِیمانٍ وَإِیقانٍ وَ إِخْلاصٍ وَ إِذْعانٍ.وَ اءَشْهَدُ اءَنَّ مُحَمَّدا عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ، اءَرْسَلَهُ وَ اءَعْلامُ الْهُدَى دارِسَهٌ، وَ مَناهِجُ الدِّینِ طامِسَهٌ، فَصَدَعَ بِالْحَقِّ، وَ نَصَحَ لِلْخَلْقِ، وَ هَدَى إِلَى الرُّشْدِ، وَ اءَمَرَ بِالْقَصْدِ، صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ.

العظه

وَاعْلَمُوا عِبادَ اللَّهِ، اءَنَّهُ لَمْ یَخْلُقْکُمْ عَبَثا، وَ لَمْ یُرْسِلْکُمْ هَمَلاً، عَلِمَ مَبْلَغَ نِعَمِهِ عَلَیْکُمْ، وَ اءَحْصَى إِحْسانَهُ إِلَیْکُمْ، فاسْتَفْتِحُوهُ وَاسْتَنْجِحُوهُ، وَاطْلُبُوا إِلَیْهِ، وَاسْتَمْنِحُوهُ، فَما قَطَعَکُمْ عَنْهُ حِجابٌ، وَ لا اءُغْلِقَ عَنْکُمْ دُونَهُ بابٌ، وَ إِنْهُ لَبِکُلِّ مَکانٍ، وَ فِی کُلِّ حِینٍ وَ اءَوانٍ، وَ مَعَ کُلِّ إِنْسٍ وَ جانِّ.

لا یَثْلِمُهُ الْعَطاءُ، وَ لا یَنْقُصُهُ الْحِباءُ، وَ لا یَسْتَنْفِدُهُ سائِلٌ، وَ لا یَسْتَقْصِیهِ نائِلٌ، وَ لا یَلْوِیهِ شَخْصٌ عَنْ شَخْصٍ وَیُلْهِیهِ صَوتٌ عَنْ صَوتٍ، وَ لا تَحْجُزُهُ هِبَهٌ عَنْ سَلْبٍ، وَ لا یَشْغَلُهُ غَضَبٌ عَنْ رَحْمَهٍ، وَ لا تُولِهُهُ رَحْمَهٌ عَنْ عِقابٍ، وَ لا یُجِنُّهُ الْبُطُونُ عَنِ الظُّهُورِ، وَ لا یَقْطَعُهُ الظُّهُورُ عَنِ الْبُطُونِ.قَرُبَ فَنَاءَى ، وَ عَلا فَدَنا، وَ ظَهَرَ فَبَطَنَ، وَ بَطَنَ فَعَلَنَ، وَ دانَ وَ لَمْ یُدَنْ، لَمْ یَذْرَاء الْخَلْقَ بِاحْتِیالٍ، وَ لا اسْتَعانَ بِهِمْ لِکَلالٍ.

اءُوصِیکُمْ عِبادَ اللَّهِ بِتَقْوَى اللَّهِ، فِإِنَّهَا الزِّمامُ وَالْقِوَامُ، فَتَمَسَّکُوا بِوَثائِقِها، وَاعْتَصِمُوا بِحَقائِقِها، تَؤُلْ بِکُمْ إِلَى اءَکْنانِ الدَّعَهِ، وَ اءَوْطانِ السَّعَهِ، وَ مَعاقِلِ الْحِرْزِ، وَ مَنازِلِ الْعِزِّ فِی یَوْمٍ تَشْخَصُ فِیهِ الْاءَبْصارُ، وَ تُظْلِمُ لَهُ الْاءَقْطارُ، وَ تُعَطَّلُ فِیهِ صُرُومُ الْعِشارِ، وَ یُنْفَخُ فِی الصُّورِ، فَتَزْهَقُ کُلُّ مُهْجَهٍ، وَ تَبْکَمُ کُلُّ لَهْجَهٍ، وَ تَذِلُّ الشُّمُّ الشَّوامِخُ، وَ الصُّمُّ الرَّواسِخُ، فَیَصِیرُ صَلْدُها سَرابا رَقْرَقا، وَ مَعْهَدُها قَاعا سَمْلَقا، فَلا شَفِیعٌ یَشْفَعُ، وَ لا حَمِیمٌ یَنْفَعُ، وَ لا مَعْذِرَهٌ تَدفَعُ.

الباب الثانی فى نعت رسول اللّه و خصائص آله

خطبه ۱۹۵

و من خطبه له-  علیه السّلام و الصّلوه – : «الحمد للّه الّذى أظهر من آثار سلطانه و جلال کبریائه، ما حیّر مقل العقول من عجائب قدرته،» سپاس خدایى را که ظاهر گردانید از آثار سلطنت، و بزرگوارى کبریاى خویش، آنچه متحیّر گردانید دیده‏هاى عقول را از عجایب قدرت او.

هست عالم ذرّه‏اى از قدرتش
باز ذرّه عالمى از حکمتش‏

«و ردع خطرات هماهم النّفوس عن عرفان کنه صفته.» و منع کرده است حرکات اندیشه‏هاى نفوس [را] از شناختن کنه صفت او.

ز کنه ذات او کس را نشان نیست
که هر چیزى که مى‏گویى تو آن نیست‏

زهى غایت که چشم عقل و ادراک‏
بماند از بعد آن افکنده بر خاک‏

خداوندا ثناى چون تو پاکى
کى آید از زبان آب و خاکى‏

بدین آلت که عقل او را زبان گفت‏
ثناى چون تو پاکى کى توان گفت‏

چه داند پاکى تو، خلق خاکى
ز هر پاکى که ما دانیم پاکى‏

مقرّبان حضرت علیا به قصور «ما عرفناک حقّ معرفتک» معترف که وَ ما قَدَرُوا اللَّهَ حَقَّ قَدْرِهِ«» و مقدّسان ملأ اعلى در مقام «لو دنوت أنمله لاحترقت» متحیّر که وَ ما مِنَّا إِلَّا لَهُ مَقامٌ مَعْلُومٌ«».

شعر:

وصف تو کى توان کرد و آنگه زبان صورت
ذات تو چون توان دید و آنگه به نور دیده‏

علم الیقین کسى راست کین سرّ نگفته گفته
ایمان او درست است کو را ندیده دیده‏

در غیب غیب ایمان، آورده از یقینى‏
ذات و صفات او را نه دیده نه شنیده‏

«و أشهد أن لا إله إلّا اللّه، شهاده إیمان و إیقان، و إخلاص و إذعان.» و گواهى مى‏دهم که نیست خدایى الّا خداى سزاى پرستش، گواهى ناشى از کمال ایمان که تصدیق قلبى است و ایقان و اعتقاد، آنکه این تصدیق نیست الّا موافق واقع، و اخلاص در توحید به اسقاط ما سوى از درجه اعتبار، و کمال اذعان که ثمره این اخلاص است، یعنى کمال در عبادت تابعه مر اخلاص.

فإن قیل: ما الیقین یقال له: عباره عن ظهور نور الحقیقه فى الموقوف فى حال کشف أستار البشریه، یشاهد الوجد و الذوق، لا بدلاله العقل و النقل. قال-  علیه الصلاه و السلام- «» «لو کشف الغطاء ما ازددت یقینا». معناه إنّما یزداد وضوحا و مشاهده. قیل: الفرق بین الإیمان و الیقین کالفرق بین الأعمى و البصیر، إذا أخبر بطلوع الشمس، فالبصیر ینظرها و الأعمى لا یشهدها لکن ثبت عنده وجودها بتواتر الأخبار.

«و أشهد أنّ محمّدا عبده و رسوله، أرسله و أعلام الهدى دارسه، و مناهج الدّین طامسه،» و گواهى مى‏دهم که محمّد-  صلّى اللّه علیه و آله-  بنده او و فرستاده اوست، ارسال فرمود آن حضرت را و حال آنکه امارات و نشانه‏هاى هدایت ناپیدا بود، و قوانین دین مضمحلّ.

«فصدع بالحقّ، و نصح للخلق، و هدى إلى الرّشد، و أمر بالقصد، صلّى اللّه علیه و آله و سلّم.» پس به مجاهره«» تکلّم فرمود به حقّ، و نصیحت کرد خلق را، و راه نمودبه سبیل صواب، و امر کرد به طریق استقامت خالى از افراط و تفریط-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- .

«اعلموا، عباد اللّه، أنّه لم یخلقکم عبثا، و لم یرسلکم هملا،» بدانید، اى بندگان خداى که او نه آفریده است شما را بى ‏فایده، و نفرستاده است شما را بى‏ کار.

«علم مبلغ نعمه علیکم و أحصى إحسانه إلیکم،» دانسته است بلوغ کمال نعمتهاى خود بر شما، و احصا کرده احسان خود با شما.

«فاستفتحوه، و استنجحوه، و اطلبوا إلیه و استمنحوه،» پس طلب فتح از او کنید، و طلب حاجت از او نمایید، و طالب شوید به سوى او، و طلب بخشش از او کنید.

«فما قطعکم عنه حجاب، و لا اغلق عنکم دونه باب.» پس قطع نکرده است شما را از او هیچ حجاب، و نه بسته است از شما نزد او هیچ باب.

«و إنّه لبکلّ مکان، و فى کلّ حین و أوان، و مع کلّ إنس و جانّ،» و بدرستى که او هر آینه حاضر است به هر مکان، و در هر وقت و زمان، و با همه انس و جان.

«لا یثلمه العطاء، و لا ینقصه الحباء، و لا یستنفده سائل، و لا یستقصیه نائل،» رخنه نمى ‏کند در خزانه او عطا کردن، و کم نمى ‏گرداند آن را بخشیدن، و نیست نمى‏گرداند آن را هیچ سائل، و استقصاى«» آن نمى‏ کند هیچ نایل.

«و لا یلویه شخص عن شخص، و لا یلهیه صوت عن صوت و لا تحجزه هبه عن سلب و لا یشغله غضب عن رحمه، و لا تولهه رحمه عن عقاب،» و مشغول نمى‏ گرداند او را شخصى از شخصى دیگر، و غافل نمى ‏گرداند او را آوازى از آوازى دیگر، و مانع نمى ‏شود او را بخششى از بازستدن از دیگرى، و مشغول نمى‏ سازد او را غضبى از رحمتى، و باز نمى‏دارد او را مهربانى از عقوبت کردن.

«و لا یجنّه البطون عن الظّهور، و لا یقطعه الظّهور عن البطون.» و نمى ‏پوشاند اورا باطن بودن از ظاهر شدن، و قطع نمى‏کند او را پیدا بودن از پنهان بودن.

عطّار:

پیداتر ازین نمى ‏توان شد
مخفى ‏تر ازین نمى ‏توان بود

این بنا بر آن است که ظهور و بطون حقّ تعالى نسبت با مظهر است، و مظهر نه امرى است زاید بر ذات الهى، زیرا که اعیان عالم که مظاهرند، صور علمیه شئون ذاتیه الهیه‏اند.

«قرب فنأى، و علا فدنا، و ظهر فبطن، فعلن«»، و دان و لم یدن.» قریب شد پس بعید گشت، و بلند شد پس نزدیک شد، و ظاهر شد پس پنهان شد، و پنهان شد پس آشکاره شد.

«لم یذرء الخلق باحتیال، و لا استعان بهم لکلال.» نیافرید خلق را به حیله ساختن، و طلب یارى نکرد به ایشان از براى مانده شدن.

منهاج ‏الولایه فی‏ شرح ‏نهج‏ البلاغه، ج ۱ عبدالباقی صوفی تبریزی ‏ (تحقیق وتصیحیح حبیب الله عظیمی) صفحه ۴۴۱-۴۴۵

بازدیدها: ۵۱

خطبه ها خطبه شماره ۱۶۱ منهاج ‏الولایه فی ‏شرح‏ نهج‏ البلاغه به قلم ملا عبدالباقی صوفی تبریزی (تحقیق وتصحیح حبیب الله عظیمی)

خطبه ۱۶۱ صبحی صالح

و من خطبه له ع  

ابْتَعَثَهُ بِالنُّورِ الْمُضِی ءِ وَ الْبُرْهَانِ الْجَلِیِّ وَ الْمِنْهَاجِ الْبَادِی وَ الْکِتَابِ الْهَادِی اءُسْرَتُهُ خَیْرُ اءُسْرَهٍ وَ شَجَرَتُهُ خَیْرُ شَجَرَهٍ، اءَغْصَانُهَا مُعْتَدِلَهٌ وَ ثِمَارُهَا مُتَهَدِّلَهٌ، مَوْلِدُهُ بِمَکَّهَ وَ هِجْرَتُهُ بِطَیْبَهَ، عَلاَ بِهَا ذِکْرُهُ وَ امْتَدَّ مِنْهَا صَوْتُهُ، اءَرْسَلَهُ بِحُجَّهٍ کَافِیَهٍ وَ مَوْعِظَهٍ شَافِیَهٍ وَ دَعْوَهٍ مُتَلاَفِیَهٍ، اءَظْهَرَ بِهِ الشَّرَائِعَ الْمَجْهُولَهَ وَ قَمَعَ بِهِ الْبِدَعَ الْمَدْخُولَهَ وَ بَیَّنَ بِهِ الْاءَحْکَامَ الْمَفْصُولَهَ فَمَنْ یَبْتَغِ غَیْرَ الْإِسْلاَمِ دَیْنا تَتَحَقَّقْ شِقْوَتُهُ وَ تَنْفَصِمْ عُرْوَتُهُ وَ تَعْظُمْ کَبْوَتُهُ وَ یَکُنْ مَآبُهُ إِلَى الْحُزْنِ الطَّوِیلِ وَ الْعَذَابِ الْوَبِیلِ.

وَ اءَتَوَکَّلُ عَلَى اللَّهِ تَوَکُّلَ الْإِنَابَهِ إِلَیْهِ وَ اءَسْتَرْشِدُهُ السَّبِیلَ الْمُؤَدِّیَهَ إِلَى جَنَّتِهِ، الْقَاصِدَهَ إِلَى مَحَلِّ رَغْبَتِهِ.
اءُوصِیکُمْ عِبَادَ اللَّهِ بِتَقْوَى اللَّهِ وَ طَاعَتِهِ، فَإِنَّهَا النَّجَاهُ غَدا وَ الْمَنْجَاهُ اءَبَدا، رَهَّبَ فَاءَبْلَغَ وَ رَغَّبَ فَاءَسْبَغَ وَ وَصَفَ لَکُمُ الدُّنْیَا وَ انْقِطَاعَهَا وَ زَوَالَهَا وَ انْتِقَالَهَا، فَاءَعْرِضُوا عَمَّا یُعْجِبُکُمْ فِیهَا لِقِلَّهِ مَا یَصْحَبُکُمْ مِنْهَا، اءَقْرَبُ دَارٍ مِنْ سَخَطِ اللَّهِ وَ اءَبْعَدُهَا مِنْ رِضْوَانِ اللَّهِ، فَغُضُّوا عَنْکُمْ عِبَادَ اللَّهِ غُمُومَهَا وَ اءَشْغَالَهَا، لِمَا قَدْ اءَیْقَنْتُمْ بِهِ مِنْ فِرَاقِهَا وَ تَصَرُّفِ حَالاَتِهَا، فَاحْذَرُوهَا حَذَرَ الشَّفِیقِ النَّاصِحِ وَ الْمُجِدِّ الْکَادِحِ وَ اعْتَبِرُوا بِمَا قَدْ رَاءَیْتُمْ مِنْ مَصَارِعِ الْقُرُونِ قَبْلَکُمْ، قَدْ تَزَایَلَتْ اءَوْصَالُهُمْ وَ زَالَتْ اءَبْصَارُهُمْ وَ اءَسْمَاعُهُمْ وَ ذَهَبَ شَرَفُهُمْ وَ عِزُّهُمْ وَ انْقَطَعَ سُرُورُهُمْ وَ نَعِیمُهُمْ، فَبُدِّلُوا بِقُرْبِ الْاءَوْلاَدِ فَقْدَهَا وَ بِصُحْبَهِ الْاءَزْوَاجِ مُفَارَقَتَهَا، لاَ یَتَفَاخَرُونَ وَ لاَ یَتَنَاسَلُونَ وَ لاَ یَتَزَاوَرُونَ وَ لاَ یَتَجَاوَرُونَ، فَاحْذَرُوا عِبَادَ اللَّهِ حَذَرَ الْغَالِبِ لِنَفْسِهِ، الْمَانِعِ لِشَهْوَتِهِ، النَّاظِرِ بِعَقْلِهِ، فَإِنَّ الْاءَمْرَ وَاضِحٌ وَ الْعَلَمَ قَائِمٌ وَ الطَّرِیقَ جَدَدٌ وَ السَّبِیلَ قَصْدٌ.

الباب الثانی فى نعت رسول اللّه و خصائص آله

خطبه ۱۶۱

و من خطبه له-  علیه الصّلوه و السّلام- : «ابتعثه بالنّور المضی‏ء،» بعث کرد او را به نور نوربخش.

عطّار:

بر جهان جان مقدّم نور اوست
مایه‏بخش هر دو عالم نور اوست‏

و قد سمّاه اللّه تعالى فى القرآن: نُوراً و سِراجاً مُنِیراً .

مولانا:

این کیست این این کیست این در حلقه ناگاه آمده
این نور اللهى است این، از پیش اللّه آمده‏

این لطف و این رحمت نگر، وین بخت و این دولت نگر
در چاره بد اختران، با روى چون ماه آمده‏

قال کعب الأحبار و ابن جبیر- رضى اللّه عنهما- فى قوله تعالى:«» اللَّهُ نُورُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ- الآیه- : المراد بالنور الثانی هنا محمّد- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- ، و قوله: مَثَلُ نُورِهِ أى نور محمّد- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- .

و قال سهل بن عبد اللّه: المعنى، اللّه هادى أهل السّموات. ثمّ قال: مثل نور محمّد- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- إذ کان مستودعا فى الأصلاب کَمِشْکاهٍ صفتها کذا و کذا، و أراد بالمصباح قلبه، و الزجاجه صدره، أى کأنّه کوکب درّىّ لما فیه من الإیمان و الحکمه یُوقَدُ مِنْ شَجَرَهٍ مُبارَکَهٍ أى من نور إبراهیم- علیه الصلاه و السلام- و قوله: اللَّهُ نُورُ السَّماواتِ أى یکاد نبوّه محمّد- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- تبیّن للناس قبل کلامه کهذا الزیت.

«و البرهان الجلىّ، و المنهاج البادى، و الکتاب الهادى.» بعث کرد او را به حجّت و معجزات ظاهره، و طریق شریعت واضحه سمحه بیضا، و کتاب راه نماینده.

حدیقه:

از گریبان بعث، سر بر کرد
دامن شرع، پر ز گوهر کرد

منهج صدق، در دو ابرو داشت‏
منبع رعب، در دو بازو داشت‏

برده تا بام آسمان رختش
سایه بخت و پایه تختش‏

«اسرته خیر أسره، و شجرته خیر شجره، أغصانها معتدله، و ثمارها متهدّله.» خویشان و اهل او بهترین خویشان‏اند، و اصل او- یعنى قریش- بهترین اصول، شاخه ‏هاى شجره او معتدل و راست است، و میوه‏هاى او فرو هشته و سهل الانتفاع.
«مولده بمکّه،» محلّ ولادت او مکّه مکرّمه بود.

شعر:

قطب اصل او بود پیدا و نهان
سر از آن بر کرد از ناف جهان‏

«و هجرته بطیبه» و هجرت او به مدینه طیّبه.

شعر:

مکّه از مولدش معطّر شد
یثرب از مرقدش معنبر شد

«علا بها ذکره و امتدّ منها صوته.» بلند شد به طیّبه ذکر او و منتشر شد از آنجا آوازه دعوت او.
«أرسله بحجّه کافیه، و موعظه شافیه، و دعوه متلافیه.» فرستاد او را به حجّت کفایت‏کننده، و موعظه شفا دهنده از مرض جهل و ضلالت، و دعوت بازیافته جمیع خلق. وَ نُنَزِّلُ مِنَ الْقُرْآنِ ما هُوَ شِفاءٌ وَ رَحْمَهٌ لِلْمُؤْمِنِینَ«».

«أظهر به الشّرائع المجهوله، و قمع به البدع المدخوله، و بیّن به الأحکام المفصوله.» ظاهر گردانید به او طرق و شرایع مجهوله دین حقّ تعالى- در ایّام فترت من الرسل- و قمع کرد به او بدعتهاى معیوبه مدخوله- به تحریف- و روشن گردانید به او احکام قطع و فصل کرده.

«فمن یبتغ غیر الإسلام دینا تتحقّق شقوته، و تنفصم عروته، و تعظم کبوته، و یکون«» مآبه إلى الحزن الطّویل و العذاب الوبیل.» پس هر کس که«» بجوید غیر اسلام دینى را، متحقّق شود بدبختى او، و گسیخته شود حبل اعتصام او به نجات و خلاص، و عظیم باشد بر روى افتادن و نگونسارى او، و باشد بازگشت او به اندوه دراز و سختى و عذاب.

عطّار:

هر که در دین محمّد ره نیافت
تا ابد گردى از این درگه نیافت‏

لمّا کان- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- خاتم الأنبیاء، و أنّ النبوّه اغلق بابها، و اسبل حجابها، فلا نبوّه بعد محمّد- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- وجب على الخلق کلّهم من سائر الملل و الأدیان طاعته، و الانقیاد له فیما أتى به، و ترک ما کان علیه من قبل. فکلّ الطریق غیر متابعته مسدوده، و کلّ الدعوات غیر دعوه رسالته مردوده.

شعر:

بازار بعثت تو به دست کمال زد
مسمار«» نسخ بر در دکّان انبیا

شیّد اللّه تعالى بأوّلیته- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- أرکانهم، و نسخ بآخریته أدیانهم.
«و أتوکّل على اللّه توکّل الإنابه إلیه.» و توکّل مى‏کنم بر خداى، توکّل بازگشتن به سوى او.«و أسترشده السّبیل المؤدّیه إلى جنّته، القاصده إلى محلّ رغبته.» و طلب مى‏کنم راه صواب رساننده به بهشت او، قصدکننده به محلّ رغبت حضرت او.
«اوصیکم، عباد اللّه، بتقوى اللّه و طاعته، فإنّها النّجاه غدا، و المنجاه أبدا.» وصیّت مى‏کنم شما را، اى بندگان خداى به پرهیزکارى از خدا و فرمانبردارى او، پس بدرستى که طاعت او امروز رستگارى فردا است، و محلّ رستگارى است ابدا.

شعر:

دست در تقوا زن و آزاد باش
ور در آتش مى‏روى دلشاد باش‏

«رهّب فأبلغ، و رغّب فأسبغ، و وصف لکم الدّنیا و انقطاعها، و زوالها و انتقالها.» ترهیب و تخویف کرد پس مبالغه کرد در آن، و ترغیب و تشعیف«» کرد پس تمام گردانید آن را، و صفت کرد از براى شما دنیا را و انقطاع او، و زوال او و انتقال او.
«فأعرضوا عمّا یعجبک منها«» لقلّه ما یصحبکم منها.» پس اعراض کنید از آنچه به عجب مى‏ آورد شما را در دنیا از براى کمى مصاحبت شما از او.
«أقرب دار من سخط اللّه، و أبعدها من رضوان اللّه» نزدیکترین خانه‏اى است به سخط و خشم خداى تعالى، و دورترین خانه‏اى است از خشنودى خداى.
«فغضّوا عنکم عباد اللّه غمومها و أشغالها، لما قد أیقنتم به من فراقها و تصرّف حالاتها.» پس بازگردانید از خویش، اى بندگان خداى غمهاى پراکنده دنیا و شغلهاى ضایع دنیا، چه بدرستى که یقین دارید به آن از فراق او و گردیدن احوال او.

«فاحذروها حذر الشّفیق النّاصح، و المجدّ الکادح.» پس حذر کنید از او حذر کردن مشفق خیرخواه، و سعى‏ کننده در عمل خیر.
«و اعتبروا بما قد رأیتم من مصارع القرون قبلکم.» و اعتبار گیرید به آنچه بتحقیق‏دیده‏ اید از کشتیگاه هاى زمانهاى پیش از شما.
«قد تزایلت أوصالهم، و زالت أسماعهم و أبصارهم، و ذهب شرفهم و عزّهم، و انقطع سرورهم و نعیمهم،» بدرستى که منقطع شد مواصلتهاى ایشان، و زایل شد سمعها و بصرهاى ایشان، و رفت شرافت و عزّت ایشان، و منقطع شد شادمانیها و تنعّمات ایشان.

شعر:

گر همه دنیا مسلّم آیدت
کم شود تا چشم برهم آیدت‏

اى سراى و باغ تو زندان تو
خان و مان تو بلاى جان تو

«فبدّلوا بقرب الأولاد فقدها، و بصحبه الأزواج مفارقتها. لا یتفاخرون، و لا یتناسلون، و لا یتزاورون، و لا یتحاورون.» پس تبدیل کردند ایشان را قرب اولاد به نایافتن آن، و صحبت ازواج به مفارقت و جدایى. تفاخر بر یکدیگر نمى‏کنند، و نسل پیدا نمى‏کنند، و زیارت همدیگر نمى‏کنند، و جواب سخن یکدیگر باز نمى‏ دهند.  «فاحذروا، عباد اللّه، حذر الغالب لنفسه، المانع لشهوته، النّاظر بعقله، فإنّ الأمر واضح، و العلم قائم، و الطّریق جدد و السّبیل قصد.» پس حذر کنید، اى بندگان خداى حذر کسى که غلبه کند به نفس امّاره خود، و مانع باشد خواهش نفس را، و ناظر باشد به دیده عقل مقابح«» شهوت خود را. پس بدرستى که امر خیر و شرّ روشن است عاقل را، و علم دین الهى یعنى کتاب اللّه قائم است، و راه شریعت هامون است، و سبیل سعادت آسان و سهل.

منهاج ‏الولایه فی‏ شرح ‏نهج‏ البلاغه، ج ۱ عبدالباقی صوفی تبریزی ‏ (تحقیق وتصیحیح حبیب الله عظیمی) صفحه ۴۳۶-۴۴۱

بازدیدها: ۴۵

خطبه ها خطبه شماره ۷۲ منهاج ‏الولایه فی ‏شرح‏ نهج‏ البلاغه به قلم ملا عبدالباقی صوفی تبریزی (تحقیق وتصحیح حبیب الله عظیمی)

خطبه ۷۱ صبحی صالح

و من خطبه له ع عِلْمُ فِیها الناس الصَلاه عَلى النَبی ص : 

اللَّهُمَّ داحِیَ الْمَدْحُوَّاتِ، وَ داعِمَ الْمَسْمُوکَاتِ، وَ جَابِلَ الْقُلُوبِ عَلَى فِطْرَتِهَا، شَقِیِّها وَ سَعِیدِهَا، اجْعَلْ شَرَائِفَ صَلَوَاتِکَ وَ نَوَامِیَ بَرَکَاتِکَ عَلَى مُحَمَّدٍ عَبْدِکَ وَ رَسُولِکَ، الْخَاتِمِ لِمَا سَبَقَ، وَ الْفَاتِحِ لِمَا انْغَلَقَ، وَ الْمُعْلِنِ الْحَقَّ بِالْحَقِّ، وَ الدَّافِعِ جَیْشَاتِ الْاءَبَاطِیلِ، وَ الدَّامِغِ صَوْلاتِ الْاءَضَالِیلِ، کَمَا حُمِّلَ فَاضْطَلَعَ، قَائِما بِاءَمْرِکَ، مُسْتَوْفِزا فِی مَرْضَاتِکَ، غَیْرَ نَاکِلٍ عَنْ قُدُمٍ، وَ لا وَاهٍ فِی عَزْمٍ، وَاعِیا لِوَحْیِکَ، حَافِظا لِعَهْدِکَ، مَاضِیا عَلَى نَفَاذِ اءَمْرِکَ، حَتَّى اءَوْرَى قَبَسَ الْقَابِسِ، وَ اءَضَاءَ الطَّرِیقَ لِلْخَابِطِ، وَ هُدِیَتْ بِهِ الْقُلُوبُ بَعْدَ خَوْضَاتِ الْفِتَنِ وَ الْآثَامِ، وَ اءَقامَ بِمُوضِحاتِ الْاءَعْلاَمِ، وَ نَیِّرَاتِ الْاءَحْکَامِ، فَهُوَ اءَمِینُکَ الْمَأْمُونُ، وَ خَازِنُ عِلْمِکَ الْمَخْزُونِ، وَ شَهِیدُکَ یَوْمَ الدِّینِ، وَ بَعِیثُکَ بِالْحَقِّ، وَ رَسُولُکَ إ لَى الْخَلْقِ؛ اللَّهُمَّ افْسَحْ لَهُ مَفْسَحا فِی ظِلِّکَ، وَ اجْزِهِ مُضَاعَفاتِ الْخَیْرِ مِنْ فَضْلِکَ، اللَّهُمَّ اءَعْلِ عَلَى بِناءِ الْبانِینَ بِنَاءَهُ، وَ اءَکْرِمْ لَدَیْکَ مَنْزِلَتَهُ، وَ اءَتْمِمْ لَهُ نُورَهُ، وَ اجْزِهِ مِنِ ابْتِعَاثِکَ لَهُ مَقْبُولَ الشَّهَادَهِ، مَرْضِیَّ الْمَقَالَهِ، ذا مَنْطِقٍ عَدْلٍ، وَ خُطْبَهٍ فَصْلٍ، اللَّهُمَّ اجْمَعْ بَیْنَنا وَ بَیْنَهُ فِی بَرْدِ الْعَیْشِ وَ قَرارِ النِّعْمَهِ، وَ مُنَى الشَّهَوَاتِ، وَ اءَهْوَاءِ اللَّذَّاتِ، وَ رَخَاءِ الدَّعَهِ، وَ مُنْتَهَى الطُّمَأْنِینَهِ وَ تُحَفِ الْکَرَامَهِ.

الباب الثانی فى نعت رسول اللّه و خصائص آله

من کتاب منهاج الولایه فى نهج البلاغه فى نعت رسول اللّه و خصائص آله، و مناقب ما جاء به من نعوت القرآن و أوصاف الإسلام-  علیه و علیهم الصلاه و السلام-

خطبه ۷۲

و من خطبه له-  علیه الصّلوه و السّلام :-  علّم فیها الصّلوه على النّبىّ صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-  «اللّهمّ داحى المدحوّات،» اى خداى گستراننده مبسوطات که ارضین سفلى است.

«و داعم المسموکات،» أى ممسک المرفوعات بدعائمها و هى أعمدتها.یعنى و اى نگاه‏دارنده سماوات على به ستونهاى قدرت والا.

«و جابل القلوب على فطراتها: شقیّها و سعیدها،» بدل من القلوب، أى خالق شقى القلوب و سعیدها على ما فطر علیه.

یعنى و اى آفریننده قلوب بر آنچه در استعداد ایشان مجبول است، از شقاوت و بدبختى و سعادت و نیک سرانجامى.

«اجعل شرائف صلواتک، و نوامى برکاتک، على محمّد عبدک و رسولک.» بگردان بزرگوارترین صلوات تو را، و برومندترین برکات تو را، بر محمّد بنده تو و فرستاده تو.

الصلاه من اللّه: الرحمه، و من الملائکه: الاستغفار للمؤمنین.

قال السّدىّ: «قالت بنو اسرائیل لموسى: أیصلّى ربّنا فکبر هذا الکلام على موسى.

فأوحى اللّه إلیه أن قل لهم: إنّى اصلّى، و إنّ صلاتى رحمتى، و قد وسعت کلّ شی‏ء.» و معنى البرکه فى الشی‏ء، ثبات فى أصله مع نموّ. قیل: الصلاه أصلها من صلاء النار و من الإصطلاء بها.«» یقال: صلّیت العود إذا لیّنته بالنار، و صلّیت اللحم شویته، و هى تذکر بإزاء الرحمه، فهى إفاضه اللّه النور من لطفه على عبده، و التی تذکر بإزاء العباده فهى اصطلاء المرء ببارقه من أنوار الحقّ.

فصلّى اللّه علیه، معناه: إنّ الحقّ أفاض النور علیه، و صلّى اللّه، أى استدفأ«» ببریق ذلک النور، و لأجل شروق نور الحقّ علیه قال امیر المؤمنین-  علیه صلوات المصلّین- «»: «اللّهمّ أتمم له نوره» فى سیاق هذه الخطبه، و لأجل ذلک الإصطلاء کان رسول اللّه-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-  یصلّى و لصدره ازیز«» کأزیز المرجل«»، و الصلاه التی أطلقت بإزاء الدعاء هى تعریض لقبول النور، و الصلاء ما یصطلى به، أى یستدفأ.

و قال عیسى بن مریم-  على نبیّنا و علیهما السلام- «»: «صلاى الشمس فى الشّتاء.» قال أبو حامد الغزّالى فى جواب من سأل عنه فى قول النبىّ-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- «»: «من صلّى علىّ واحده صلّى اللّه علیه عشرا»، ما معنى صلوات اللّه-  سبحانه و تعالى-  على من صلّى علیه و ما معنى صلواتنا علیه و ما معنى استدعائه من أمّته الصلاه أ یرتاح-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-  بذلک أم هو شفقه على الأمّه الجواب: «أمّا صلاه اللّه-  تبارک و تعالى-  على نبیّه و على المصلّین علیه فمعناه إفاضه أنواع الکرامات و لطائف النعم علیه.

و أمّا صلواتنا علیه و صلاه الملائکه فى قوله تعالى:«» إِنَّ اللَّهَ وَ مَلائِکَتَهُ یُصَلُّونَ عَلَى النَّبِیِّ فهو سؤال و ابتهال فى طلب الکرامه و رغبه فى إفاضتها علیه، لا کقول القائل: «غفر اللّه تعالى له و رحمه»، فإنّ ذلک کالترحّم و طلب الستر و العفو، و لذلک تخصّص الصلاه و دونه قولک-  رضى اللّه عنه-  فیختصّ، و طلب الرحمه و المغفره للعموم.

و أمّا استدعاؤه الصلاه من أمّته فلثلاثه«» أمور:

أحدها: أنّ الأدعیه مؤثّره فى استدرار فضل اللّه-  سبحانه و تعالى-  و نعمته و رحمته، لا سیّما فى الجمع الکثیف کالجمعه و عرفات و الجماعات.

الأمر الثانی: ارتیاحه کما قال-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- : «إنّى أباهى بکم الأمم کما یرتاح العالم بکثره تلامذته». و کثره ثنائهم و دعائهم الدالّ«» على کمال رشدهم، و على کمال تأثیر إرشاده فیهم، و على کمال محبّتهم له بسبب إرشاده إیّاهم، فکذلک الأنبیاء مرتاحون.

الأمر الثالث: الشفقه على الأمّه بتحریصهم على ما هى حسنه فى حقّهم و قربه لهم.» روى أنّ النبىّ-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-  قال:«» «من صلّى علىّ صلاه صلّى اللّه علیه عشر صلوات، و حطّ عنه عشر خطیئات، و رفع له عشر درجات.» و روى أنّه قال-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- «»: «أولى النّاس بى یوم القیامه أکثرهم علىّ صلاه.» و روى أیضا أنّه قال-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- : «من صلّى علىّ فى کتاب لم تزل الملائکه یستغفر له ما بقى اسمى فى ذلک الکتاب.» و روى أنّه-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-  کان إذا ذهب ربع اللیل قام، فقال:«» «یا أیّها النّاس اذکروا اللّه، جاءت الرّاجفه تتبعها الرّادفه، جاء الموت بما فیه.» فقال الراوى قلت: یا رسول اللّه إنّى اکثر الصّلوه علیک، فکم أجعل لک من صلوتى«» قال: «ما شئت.» قال: الربع قال: «ما شئت، و إن زدت فهو خیر.» قال: النصف قال: «ما شئت، فإن زدت فهو خیر.» قال: الثلاثین قال: «ما شئت، و إن زدت فهو خیر.» قال: یا رسول اللّه فأجعل صلوتى کلّها لک.«» قال: «إذا یکفى همّک و یغفر ذنبک»«» أى یکفى ما أهمّک من أمر دینک و دنیاک.

و روى أنّ النبی-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-  قال«»: «من سلّم علىّ عشرا فکأنّما أعتق رقبه.» و فى بعض الآثار: «لیردنّ علىّ أقوام ما أعرفهم إلّا بکثره صلاتهم علىّ.» و فى آخر: «و علىّ أن أنجاکم یوم القیامه من أهوالها و مواطنها أکثرکم علىّ صلاه.» قال فى الفتوحات المکّیه فى باب أربعین و خمسمائه فى معرفه حال قطب کان من له: وَ لَوْ أَنَّهُمْ صَبَرُوا حَتَّى تَخْرُجَ إِلَیْهِمْ لَکانَ خَیْراً لَهُمْ«» «لمّا کان رسول اللّه-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-  یذکر اللّه على کلّ أحیانه، و اللّه جلیس من یذکره، فلم یزل‏ رسول اللّه-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-  جلیس الحقّ، فإنّما یخرج إلیه من عند ربّه إمّا مبشّرا أو مرضیّا بخیر،«» و لهذا قال: لَکانَ خَیْراً لَهُمْ، و من صبر نفسه على ما شرع اللّه له على لسان رسول اللّه-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- ، فإنّ اللّه لابدّ و أن یخرج إلیه رسوله-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-  فى مبشّره یراها أو فى کشف بما یکون له عند اللّه من الخیر، و صاحب هذا الهجّیر«» کثیر الصلاه على محمّد-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-  و على هذا الذکر یحبس نفسه و یصبر حتّى یخرج إلیه-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- .

و ما لقیت أحدا على هذا القدم إلّا رجلا کبیرا حدّادا«» کان یعرف باللّهمّ صلّ على محمّد، ما کان یعرف بغیر هذا الاسم، رأیته و دعا لى، و انتفعت به لم یزل مستهترا بالصلوه على محمّد-  صلّى اللّه علیه و آله- ، لا یتفرّغ لکلام أحد إلّا قدر الحاجه، و هو مشهور بالبلد ذلک و کان من أهل اللّه، و کلّ ما ینتج لصاحب هذا الذکر فإنّه علم حقّ معصوم، فإنّه لا یأتیه شی‏ء من ذلک إلّا بواسطه الرسول-  علیه الصلاه و السلام-  هو المتجلّى له و المخبر.»

عطّار:

گر درى خواهى که بگشاید تو را
و آنچه جویى روى بنماید تو را

از در پیغمبر آخر زمان‏
همچو حلقه، رخ مگردان یک زمان‏

ز ان که تا خورشید باشد راهبر
بر ستاره چون توان کردن سفر

ذرّه‏اى تو راه بر خورشید گیر
راه آن سلطان دین، جاوید گیر

دست از فتراک«» او یک دم مدار
گر قبولت کرد هرگز غم مدار

گر قبول او مسلّم گرددت‏
کمترى ملکى، دو عالم گرددت‏

این معنى که شیخ-  قدّس سرّه-  مى‏ فرماید، بسیار مناسب است با آیه سابق إِنَّ الَّذِینَ یُنادُونَکَ مِنْ وَراءِ الْحُجُراتِ یعنى بدرستى که آن کسانى که ندا مى ‏کنند تو را، و طلب شرف حضور تو مى ‏نمایند از وراى حجرات طبایع که چهار دیوار، حدود اربعه آن است، أَکْثَرُهُمْ لا یَعْقِلُونَ در نمى ‏یابند که امرى است مستحیل الحصول.

هر که او اینجا رسد سر گم کند
چار حدّ خویش را در گم کند

وَ لَوْ أَنَّهُمْ صَبَرُوا و اگر چنانچه حبس نفس خود از مقتضیات طبیعت کنند، و صبر کنند بر فرمانبردارى آنچه تو ایشان را فرموده‏ اى تا به متابعت تو پاک شوند از آلایش نفس و طبیعت حَتَّى تَخْرُجَ إِلَیْهِمْ تا تو ایشان را به نور حضور مشرّف سازى، لَکانَ خَیْراً لَهُمْ«» هر آینه خیر ایشان باشد.

قاسم:

تو ساقى حقّى که جان و جهان را
ز فیض تو باشد شراب معانى‏

امانت دیارى شریعت دثارى«»
طریقت تو دارى حقیقت تو دانى‏

تو سلطان جودى و شاه وجودى
به نور جبین رهبر کاروانى‏

به نور هدایت چراغ زمینى‏
به رفعت فزونتر ز هفت آسمانى‏

جمیلى جزیلى کریمى کفیلى
تو را قاسمى بنده جاودانى‏

عطّار:

پاک گرد از هستى ذات و صفات
تا بیابى هم طهارت هم نجات‏

ز ان که گر یک ذرّه هستى در ره است‏
در حقیقت بت‏پرستى در ره است‏

گر ز ذات خود فنا باید تو را
نور جان مصطفى باید تو را

تا ز نور جان او سلطان شوى
تا ابد شایسته عرفان شوى‏

گر به اخلاصى فرود آیى به راه‏
مصطفى راهت دهد تا پیشگاه‏

دامن او گیر اگر دستیت هست
در ره او باز اگر هستیت هست‏

گر گداى او شوى شاهت کند
ور نه‏اى آگاه آگاهت کند

گر بدانى در حقیقت از احد
احمد آمد مرجع تو تا ابد

راهرو را سوى او باید شدن‏
معتکف در کوى او باید شدن‏

چون تو گشتى بر در او معتکف
صد جهان بینى به وحدت متّصف‏

قال الشیخ الجندى-  رضى اللّه عنه- : الصلاه لغه هى الدعا و الذکر، و فى عرف التحقیق حقیقه إضافیه رابطه بین الداعى و المدعوّ و الربّ، و یجوز إضافتها إلى العبد باعتبار و یجوز إضافتها إلى اللّه باعتبار. فهى من قبل الحقّ: رحمه و حنّان و تجلّى و لطف و امتنان و عطف و رأفه و إحسان و غفران و رضوان، و من قبل الخلق: دعاء و خضوع و استکانه و خشوع و اتّباع لمحابّه و مراضیه، و إلى قربه و مناجاته رغبه و تروّع، و ینتظم من حروفها باعتبار الاشتقاق الکبیر الذى یعتبرها المحقّقون فى علم الحروف حقائق الارتباط، و هى الوصله و الصله و الوصل و الوصال و الصوله و الصلاه، و هذه الحقائق حقائق الارتباط و الجمع و المناسبه، و المعنى المشترک الجامع المعتبر فى هذه التراکیب هو الجمع و التقریب و الإتّباع و التوحید. فأمّا الوصله اتّصال مجتمعین و اجتماع متّصلین بعد الانفصال، و الصّله إیصال عطاء مرغوب مطلوب من المعطى إلى المعطى له، و الصوله اتّصال إیصال حرکه قهریه استیصالیه ممّن یصول إلى من یصول علیه.

و الصلو أن تحنّى الصلاء و هو الظهر للخشوع، و الدعا طلب لوصول ما یدعو فیه ممّن یدعوه، و وصله الحقّ بعبده الکامل إنّما هو بالتجلّى و التنزّل و التدلّى، رحمه و حنّانا و نعمه و إنعاما و إفضالا و إحسانا و امتنانا. و فى صلوته یوصل العبد الکامل به، و یجعله خلیفه له على الخلیقه، و مصلّیا، أى تابعا للحقّ المستخلف فى الظهور بصورته و المظهریه الکاملیه فى الذات و الصفات و الأسماء و الإخبار عنه و الإنباء، و کذلک صلته تعالى له بالتجلّیات الاختصاصیه الذاتیه و التجلّیات الأسمائیه لحقائق الاصطفاء و الاجتباء، و یعطیه الصوله من حوله و قوّته على الأعداء. فهذا بیان الصلاه التی نحن بصدد بیانه.

و أمّا صلاه العبد للّه تعالى، فاتّصال منه بحقیقه نشأته الإنسانیه الکمالیه الکلّیه الأحدیه الجمعیه، و ربطها بالحضره التی هاهنا ظهرت حامله بصورتها و منها بدت و انتشأت، و هى خمسه کلّیه بحسب الحضرات الخمس الإلهیه التی هو أحدیه جمعها رتبه و وجودا:

الأولى: حقیقته، و هو عینه الثابته فى العلم الإلهى، و هى صوره معلومیته للّه أوّلا أزلا و آخرا أبدا.

و الثانیه: روحه و حقیقته النفس الرحمانى، المتعیّن بعینه الثابته و حقیقتها و فیها و بحسبها، لترویحها و للتنفیس عنها من ضیق قائم بها. إذ ذاک لاندماج حقائقها و نسبها و أحکامها الکائنه الکامنه فیها، و لعدم ظهور آثارها فى أعیانها، لعدمیتها فى‏ عینها أزلا، فنفّس اللّه بنفسه الرحمانى«» عنها و روّحها.

الحقیقه الثالثه: جسمه، و هو صورته و شخصیته الجسمانیه و هیئاته الهیکلیه الجسمانیه.

و الحقیقه الرابعه: هى حقیقه القلبیه أحدیه جمع روحانیته و طبیعته.

و الخامسه: عقله، و هو القوّه التی بها یضبط الحقائق و یتعقّلها، و یحمل العلوم و یفصّلها.

و للإنسان الکامل حقیقه سادسه غیبیه و لها الوتر، فقد یکون وحدانیا، فقد یکون فردانیا ثلاثیا، أو أکثر خماسیا و سباعیا إلى خمسه عشر، و هى سرّه الإلهى.

و واجب على کلّ إنسان فریضه من اللّه أن یوصل هذه الحقائق إلى الحقّ فى أصولها منها تعیّنت و انبعثت. فیحصل لسرّه الذى هو العلّه الغائیه من وجوده و نشأته، و هو حقّه المستجنّ فى جنّه جنانه و جنّه قلبه، وصله إلى الحقّ المحبوب المطلوب بالعباده، و الصلاه له و صله منه تعالى إلیه، و له بالتحیّات و الطیّبات«» و التجلیات الجلیّات الخاصّه بها. فیقوم نشأه صلاه العبد للّه تعالى بصلوه اللّه علیه، و لهذه السرّ و الحکمه کانت کلّیات الصلوات خمسه، و هى خمسون فى المجازات الإلهیه، لکون الحسنه بعشر أمثالها. إذ الآحاد فى المرتبه الثانیه العددیه التابعه-  و هى مرتبه المجازاه-  عشره، و فى مرتبه التضعیف مأئه، و فى مرتبه الغایات و الکمال ألف. وَ اللَّهُ یُضاعِفُ لِمَنْ یَشاءُ وَ اللَّهُ واسِعٌ عَلِیمٌ«» و هاهنا أسرار نذکرها إن شاء اللّه‏ تعالى.

«الخاتم لما سبق، و الفاتح لما انغلق،» ختم‏کننده آنچه سابق شده از نبوّت انبیا، و فتح‏کننده آنچه مسدود بود از طریق نبوّت.

عطّار:

او نبى بد از ازل در کاف و نون            قال: نحن الآخرون السّابقون‏

قال-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-  خطیبا: «الحمد للّه الّذى أرسلنى رحمه للعالمین، و کافّه للنّاس، بشیرا و نذیرا، و جعلنى فاتحا و خاتما.» چون در میدان نبوّت گوى سباقت «کنت نبیّا و آدم بین الماء و الطّین» مخصوص اوست، و در دیوان مناقب مرسلین مصدوقه وَ لکِنْ رَسُولَ اللَّهِ وَ خاتَمَ النَّبِیِّینَ منصوص او، لاجرم بلبل بلاغتش بر گلبن وَ ما یَنْطِقُ عَنِ الْهَوى‏«» به نغمه موزون «نحن الأوّلون و الآخرون» به صد زبان مترنّم است، و به ترانه «کنت أوّل النبیّین فى الخلق و آخرهم فى البعث» به صد بیان ناطق و متکلّم. اللّهمّ صلّ علیه و سلّم و کرّم

«کنت نبیّا» که علم پیش برد
ختم نبوّت به محمّد سپرد

قال الشیخ- رضى اللّه عنه- فى فصّ حکمه فردیه فى کلمه محمّدیه : «إنّما کانت حکمه فردیه، لأنّه- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- أکمل وجود«» فى هذا النوع الإنسانی، و لهذا بدئ به الأمر و ختم. فکان (بداء الأمر به أنّه کان بروحه) نبیّا و آدم بین الماء و الطین، ثمّ کان (ختم الأمر به أنّه کان) بنشأته العنصریه خاتم النبیّین». چه‏ کمال رتبت نبوّت و رسالت او مهر زوال و انقطاع بر باب نبوّات و رسالات نهاد، بعد از وى طریق نبوّت مسدود است، و جمله دعوتها الّا دعوت او مردود.

عطّار:

بلى چون ز انبیا او بود مقصود
چو او آمد، نبوّت گشت مسدود

مثال انبیا همچون سپاه است‏
غرض از آمدن، این پادشاه است‏

چو سلطان نبوّت گشت موجود
نبوّت ختم شد، کو بود مقصود

چون روح اقدس حضرت رسالت-  علیه و آله الصلاه و السلام و التحیّه-  در مقرّ خفاى «کنت کنزا مخفیّا»«» گوى سباقت «أوّل ما خلق اللّه نورى» از چابک‏سواران «آدم و من دونه تحت لوائى» ربوده، بى ‏واسطه مطرح اشعه خورشید قدم است. نبوّت که اخبار از ذات و صفات و احکام الهیّه است اوّلا و بالذات روح آن حضرت را است، و ثانیا بالظلّیه و النیابه سایر انبیا را است. پس به حکم «ما بالذات لا یزول بالعرض» به تقلّب ادوار و تعاقب اطوار سمت تغیّر نپذیرفت، چه من الأزل إلى الأبد ظهور به نبوّت روحى محمّدى است، و جمیع ارواح انبیا مطارح انعکاس نور شمس نبوّت جامعه محمّدیه است-  علیه و علیهم الصلاه و السلام و التحیّه- . پس هر یکى به صورت شأنى از شئون کمالات محمّدیه ظاهر شدند، و احکام شرایع ایشان بر مقتضاى آن شأن است مخصوص به بعضى امم، تا آن جامع جمیع شئون به صورت مکّى مدنى ظاهر شد مبعوث بر عموم خلایق.

قال الشیخ-  رضى اللّه عنه-  فى الفتوحات: «لو کان محمّد-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-  قد بعث فى زمان آدم، لکانت الأنبیاء و جمیع الناس تحت حکم شریعته إلى یوم القیامه حسّا، و لهذا لم یبعث عامّه إلّا هو خاصّه.»

اى گهر تاج فرستادگان
تاج ده گوهر آزادگان‏

هر چه ز بیگانه و خیل تو اند
جمله درین خانه طفیل تو اند

اوّل بیت ار چه به نام تو بست‏
حکم تو چون قافیه آخر نشست‏

مهر شد این نامه به عنوان تو
ختم شد این خطبه به دوران تو

«و المعلن الحقّ بالحقّ،» و آشکارکننده اسرار دین حقّ به حقّ.

ز نطق تو شد کشف اسرار مبهم
ز سعى تو شد فتح ابواب مغلق‏

«و الدّافع جیشات الأباطیل، و الدّامغ صولات الأضالیل،» دفع‏کننده لشکرهاى اباطیل، و شکننده شدّت و حمله‏هاى اضالیل .

حدیقه:

سیل نامد نهال کن تو را ز او
مرغ نامد قفس شکن تو را ز او

هر که برخاست مى‏فکندش پست‏
و آنکه افتاد مى‏گرفتش دست‏

هم عرب هم عجم مسخّر او
لقمه خواهان رحمت از در او

هر که چون خاک نیست بر درِ او
گر فرشته است خاک بر سر او

خاک او باش و پادشاهى کن
آن او باش و هر چه خواهى کن‏

چون لواى نصرت و سلطنت ابدى و علم عزّت و علاى دولت محمّدى برافراخته شد، اعناق سطوت قیاصره و رقاب صولت و شوکت اکاسره ، زیر دست ساخته، نداى «أنا نبىّ السّیف» در عالم انداخت.

رسالتین:

هر که در عالم همه صید تو اند
پاى و گردن بسته در قید تو اند

استعار لفظ «جیشات» جمع جیشه، و هى غلیان القدر لثوران أباطیل المشرکین و فورات فتنهم.

قال بعض الشارحین: الدامغ القاهر، و هو مستعار من الدمغ، لهشم عظم الهامّ و إصابه الدماغ. یقال: دمغت الرجل، إذا شدخت رأسه و أصبت دماغه، و قد یستعمل ذلک فى القهر العظیم. قال اللّه تعالى:«» بَلْ نَقْذِفُ بِالْحَقِّ عَلَى الْباطِلِ فَیَدْمَغُهُ و النکته فى ذلک أنّ الباطل مطلع أمره أن یجیش جیشه یفتقر من نازعها إلى الدفع الذى هو أسهل الطرق فى ردّ الأشیاء، و إذا قوى وصال صوله یصل الناس فیه یحتاج منازعه إلى البعث عن المشکل الذى ضلّ به الناس، و لا بدّ ثمّ من تعمّق و تتوّق فى مدفع ذلک، و فى ذلک المعرض یصار إلى الدفع الذى هو أصعب الطرق. فانظر إلى تعبیر أمیر المؤمنین-  علیه الصلاه و السلام- «» عن المعنیین الدقیقین بلفظین موجزین رقیقین.

«کما حمّل فاضطلع»،-  أى استقلّ-  قائما بأمرک،» قال الشارح: أى صلّ علیه صلاه مشابهه بحمله رسالتک، و معنى اضطلاعه«» بها، قوّته علیها و نهوضه بها.

«مستوفزا-  مسرعا-  لمرضاتک،»«» همچنان چه حمل کرد اعباى رسالت تو را، پس به استقلال قیام نمود به امر تو، شتابنده در طلب رضاى تو.

«غیر ناکل عن قدم، و لا واه عن عزم،»«» بى‏آنکه بازگردد از اقدام در امر تو، و بى‏آنکه سست شود از عزیمت و جدّ در کار تو.

«واعیا لوحیک، حافظا لعهدک،» یادگیرنده وحى و پیام تو، نگهدارنده عهد و پیمان تو.

شعر:

دل او کاتب وحى الهى
زبانش ترجمان پادشاهى

‏فلک شد مصعد نور جمالش
‏زمین شد مهبط وحى از کمالش‏

«ماضیا على نفاذ أمرک،» سعى‏کننده بر رسانیدن امر تو و تبلیغ رسالت تو.

«حتّى أورى قبس القابس،» تا افروخته گردانید شعله نور علم و حکمت طالب مستفید مقتبس را. استعار لفظ «القبس»-  و هو الشعله-  لنور العلم و الحکمه، و رشّح بذکر الورى.

«و أضاء الطّریق للخابط،» و روشن گردانید راه حقّ تعالى را از براى پاى کوبان بى‏بصیرت در راه او.

«و هدیت به القلوب بعد خوضات الفتن و الآثام،» و هدایت یافتند به او دلهاى عباد اللّه بعد از فرو رفتن و خوض بسیار در فتنه‏ها و بزهکارى‏ها «و أقام موضحات«» الأعلام،» و اقامه کرد حجج بالغه و براهین ساطعه.

«و نیّرات الأحکام،» یعنى احکام و قضایاى واضحه اللزوم و النتائج از این ادلّه.

«فهو أمینک المأمون،» الأمین، الذى ینتصب لأن یوثق به، و المأمون الموثوق به، و الأمن الوثوق.

یعنى پس او-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-  تو او را امانت‏دار خود کرده‏اى و او نگاه‏دارنده حقّ امانت است و موثوق به.

عطّار:

امانت‏دار ربّ العالمین بود
که پیش از وحى در عالم امین بود

«و خازن علمک المخزون،» و او خزانه‏دار علم مخزون نزد توست. یعنى مطّلع است بر اسرار مکنونه در خزانه غیب، و عالم است به رموز مصونه مستوره محفوظه عند علّام الغیوب.

«و شهیدک یوم الدّین،» و او گواه توست بر امم در روز قیامت.

قال تعالى:«» وَ یَکُونَ الرَّسُولُ عَلَیْکُمْ شَهِیداً، أى یشهد على الأمّه بأعمالهم و أحوالهم بین یدی اللّه تعالى، فیعمل بشهادته و یحکم بها.

«و بعیثک بالحقّ،» و فرستاده توست به حقّ و راستى.

«و رسولک إلى الخلق.» و پیغام‏رساننده توست به خلق.

قال ابو الوفاء-  رضى اللّه عنه- : «البعیث المبعوث، و بعث الأنبیاء إثاره نفوسهم بقبول الوحى من الحقّ و تبلیغه إلى الخلق. فإرسالهم إطلاقهم عن آثار التجلّى لمشاهده الحقّ، لاشتغالهم بنظم مصالح الخلق، و هذا فرق واضح بین البعثه و الرساله.» «اللّهمّ افسح له مفسحا فى ظلّک،» بار خدایا وسیع گردان از براى او مقام اتّساع در حضرت قدس و ظلّ جود تو.

«و اجزه مضاعفات الخیر من فضلک.» و جزا ده او را زیادتیهاى خیر از فضل خویش.

«اللّهمّ أعل«» على بناء البانین بناءه،» بار خدایا بلند گردان بر بناى بانیان دین تو بناى او.

قیل: المراد ببنائه درجته فى الجنّه، و لکلّ نبىّ و صدّیق و ولىّ فى الجنّه مبنى مخصوص به، کما قالت آسیه بنت مزاحم: وَ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا لِلَّذِینَ آمَنُوا امْرَأَتَ.«» فلکلّ مؤمن بیت فى الجنّه بناء، و بناء المرسلین مظلّ علیه، و بنائه-  صلّى اللّه علیه و آله و سلّم-  مظلّ على بنائهم-  علیهم الصلاه و السلام- .

«و أکرم لدیک منزلته،» و گرامى دار در قرب حضرت تو منزله و مرتبه او را.

«و أتمم له نوره،» و تمام و به غایت کمال رسان نور او را.

«و اجزه من انبعاثک له مقبول الشّهاده، مرضىّ المقاله، ذا منطق عدل، و خطبه فصل.» و جزا ده او را از بعث تو مر او را شهادت مقبوله، و مقالت مرضیه، که باشد صاحب گفتار عدل و راستى، و مخاطبه فصل کننده حقّ از باطل.

صادق القول زمین و آسمان
نور پاک اندر جهان، پاک از جهان

قیل: و الخطبه کلام تخاطب به غیرک لتدعوه إلى أمر، و خطبه فصل، أى کلام مبرهن یفصل الحقّ عن الباطل، و الکلام الفصل الذى یفصل الصواب عن الخطأ. قال تعالى: إِنَّهُ لَقَوْلٌ فَصْلٌ، و فصل الخطاب، قیل: هو قال اللّه تعالى فى مدح داود-  علیه الصلاه و السلام- : وَ آتَیْناهُ الْحِکْمَهَ وَ فَصْلَ الْخِطابِ.

«اللّهمّ اجمع بیننا و بینه فى برد العیش و قرار النّعمه، و منى الشّهوات، و أهواء اللّذّات، و رخاء الدّعه، و منتهى الطّمأنینه،-  أى حیث ینتهى النفس المطمئنّه، و هذا کلام منتزع من قوله تعالى:«» یا أَیَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّهُ ارْجِعِی إِلى‏ رَبِّکِ-  وَ تُحَفِ الْکَرامَهِ.

بار خدایا جمع کن میان ما و او در راحت عیش-  کنایت است از عدم کلفت در آخرت-  و ثبات و دوام نعمت، و آرزوهاى مشتهیات و خواهشهاى لذّات و راحت تن، آسانى و غایت اطمینان نفس به لذّت معارف حقّ، و انس به ملأ اعلى، و امن از مزعجات دنیا، و تحفه‏ هاى کرامت که معدّ است از براى اولیاى کرام.

قیل: أمّا منى الشهوات و أه «و اجزه من انبعاثک له مقبول الشّهاده، مرضىّ المقاله، ذا منطق عدل، و خطبه فصل.» و جزا ده او را از بعث تو مر او را شهادت مقبوله، و مقالت مرضیه، که باشد صاحب گفتار عدل و راستى، و مخاطبه فصل کننده حقّ از باطل.

صادق القول زمین و آسمان
نور پاک اندر جهان، پاک از جهان

قیل: و الخطبه کلام تخاطب به غیرک لتدعوه إلى أمر، و خطبه فصل، أى کلام مبرهن یفصل الحقّ عن الباطل، و الکلام الفصل الذى یفصل الصواب عن الخطأ. قال تعالى:«» إِنَّهُ لَقَوْلٌ فَصْلٌ، و فصل الخطاب، قیل: هو قال اللّه تعالى فى مدح داود-  علیه الصلاه و السلام- :«» وَ آتَیْناهُ الْحِکْمَهَ وَ فَصْلَ الْخِطابِ.

«اللّهمّ اجمع بیننا و بینه فى برد العیش و قرار النّعمه، و منى الشّهوات، و أهواء اللّذّات، و رخاء الدّعه، و منتهى الطّمأنینه،-  أى حیث ینتهى النفس المطمئنّه، و هذا کلام منتزع من قوله تعالى:«» یا أَیَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّهُ ارْجِعِی إِلى‏ رَبِّکِ-  وَ تُحَفِ الْکَرامَهِ.

بار خدایا جمع کن میان ما و او در راحت عیش-  کنایت است از عدم کلفت در آخرت-  و ثبات و دوام نعمت، و آرزوهاى مشتهیات و خواهشهاى لذّات و راحت تن، آسانى و غایت اطمینان نفس به لذّت معارف حقّ، و انس به ملأ اعلى، و امن از مزعجات«» دنیا، و تحفه‏هاى کرامت که معدّ است از براى اولیاى کرام.

قیل: أمّا منى الشهوات و أهواء اللذّات، فما لم یعرف حقائق معانى المنى و الشهوات و اللذّات، لم یطّلع على مراد المتکلّم بها. فأمّا المنى فتقدیرات النفس، و التقدیر إعطاء الموجود حکم المعدوم و إعطاء المعدوم حکم الموجود، و الهوى محبّه نفع فیها المرء من غیر اختیاره، و اللذّه استطابه الحواسّ لما تستحسنه من مدرکاتها، و الاشتهاء من خصائص النفس و اللذّه من خصائص الحواسّ، و یبیّن ذلک‏ قوله تعالى:«» فِیها ما تَشْتَهِیهِ الْأَنْفُسُ وَ تَلَذُّ الْأَعْیُنُ. و هاهنا إضافه المنى إلى الشهوات لمعنى دقیق، هو أنّ فى الجنّه کلّ ما یقدره الإنسان فى نفسه من الأمانى، فذلک یوجد فى الحال فیکون على صفه تشتهیها النفس، فکلّ مقدّر فى النفس مشتهى لها، فالتقدیرات کلّها تقدیرات المشتهیات، و ما یقع فیه المرء من«» غیر اختیار ربّما یستطیبه و ربّما یکرهه، و الغالب أنّه یکرهه. و فى الجنّه کلّ ما یقع المرء فیه و إن لم یختره فهو متلذّذ به، مستطیب له، فإذا الهوى، ثمّ سقوط فى اللذّات.

و لا یمکن أن یتأدّى هذه المعانی المحقّقه بلفظ أحسن من هذه الألفاظ. فجزى اللّه أمیر المؤمنین من بیانه للحقائق و إرشاده للسالکین إلى أمثل الطرائق

منهاج ‏الولایه فی‏ شرح ‏نهج‏ البلاغه، ج ۱ عبدالباقی صوفی تبریزی ‏ (تحقیق وتصیحیح حبیب الله عظیمی) صفحه ۴۱۹-۴۳۶

بازدیدها: ۶۱