خطبه ۲ صبحی صالح
وَ مِنْ خُطْبَهٍ لَهُ عَلَیْهِ السَّلامُ بَعْدَ انْصِرافِهِ مِن صِفِّینَ:
اءَحْمَدُهُ اسْتِتْماما لِنِعْمَتِهِ، وَ اسْتِسْلاما لِعِزَّتِهِ، وَ اسْتِعْصاما مِنْ مَعْصِیَتِهِ، وَ اءَسْتَعِینُهُ فاقَهً الى کِفایَتِهِ انَّهُ لا یَضِلُّ مَنْ هَداهُ. وَ لا یَئِلُ مَنْ عاداهُ وَ لا یَفْتَقِرُ مَنْ کَفاهُ، فَانَّهُ اءَرْجَحُ ما وُزِنَ وَ اءَفْضَلُ ما خُزِنَ وَ اءَشْهَدُ اءَنْ لا الهَ الا اللّهُ وَحْدَهُ لا شَرِیکَ لَهُ، شَهادَهً مُمْتَحَنا اخْلاصُها، مُعْتَقَدا مُصاصُهِّا، نَتَمَسَّکُ بِها اءَبَدا ما اءبْقانا، وَ نَدَّخِرُها لاَهاوِیلِ ما یَلْقانا فِانَّها عَزِیمَهُ الایمانِ، وَ فاتِحَهُ الاحْسانِ وَ مَرْضاهُ الرّحمنِ، وَ مَدْحَرَهُ الشِّیْطانِ.
وَ اءَشْهَدُ اءَنَّ مُحَمَّدا عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ، اءَرْسَلَهُ بِالدِّینِ الْمَشْهُورِ، وَ الْعِلْمِ المَاءثُورِ وَ الْکِتابِ الْمَسْطُورِ، وَ النُّورِ السّاطِعِ، وَ الضِّیاءِ اللامِعِ، وَ الْاءَمْرِ الصّادِعِ. اِزاحَهً لِلشُّبُهاتِ، وَ احْتِجاجا بِالبَیِّناتِ، وَ تَحْذِیرا بِالْآیاتِ، وَ تَخْوِیفا بِالمُثلاتِ وَ النّاسُ فِى فِتَنٍ انْجَذَمَ فِیها حَبْلُ الدّینِ وَ تَزَعْزَعَتْ سَوارِى الْیَقینِ، وَ اخْتَلَفَ النَّجْرُ وَ تَشَتَّتَ الْاءَمْرُ، وَ ضاقَ الْمَخْرَجُ وَ عَمِىَ الْمَصْدَرُ فَالْهُدى خامِلٌ، وَ الْعَمى شامِلٌ. عُصِىَ الرَّحْمنُ، وَ نُصِرَ الشَّیْطانُ، وَ خُذِلَ الْإ یمانُ، فَانْهارَتْ دَعائِمُهُ، وَ تَنَکَّرَتْ مَعالِمُهُ، وَ دَرَسَتْ سُبُلُهُ، وَ عَفَتْ شُرُکُهُ.
اءَطاعُوا الشَّیْطانَ فسَلکَُوا مَسالِکَهُ، وَوَرَدُوا مَناهِلَهُ، بِهِمْ سارَتْ اءَعْلامُهُ، وَ قامَ لِواؤُهُ فِى فِتَنٍ داسَتْهُمْ بِاءَخْفافِها، وَ وَطِئَتْهُمْ بِاءَظْلافِها وَ قامَتْ عَلى سَنابِکِها، فَهُمْ فِیها تائِهُونَ حائِرونَ جاهِلُونَ مَفْتُونُونَ فِى خَیْرِ دارٍ وَ شَرِّ جِیرانٍ، نَوْمُهُمْ سُهُودٌ، وَ کُحْلُهُمْ دُمُوعٌ، بِاءَرْضٍ عالِمُها مُلْجَمٌ وَ جاهِلُها مُکْرَمٌ.
وَ مِنْها وَ یَعْنِى آلَ النَّبِىَ صَلَّى اللّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّم :
هُمْ مَوْضِعُ سِرِّهِ وَ لَجَاءُ اءَمّرِهِ وَ عَیْبَهُ عِلْمِهِ وَ مَوئِلُ حُکْمِهِ وَ کُهُوفُ کُتُبِهِ، وَ جِبالُ دِینِه ، بِهِمْ اءَقامَ انْحِناءَ ظَهْرِهِ وَ اءَذْهَبَ ارْتِعادَ فَرائِصِهِ.
مِنْها فى الْمُنافِقین :
زَرَعُوا الْفُجُورَ، وَ سَقَوْهُ الْغُرُورَ، وَ حَصَدُوا الثُّبُورَ، لا یُقاسُ بِآلِ مُحَمَّدٍ صَلَّى اللّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مَنْ هذِهِ الامَّهِ اءَحَدٌ وَ لا یُسوَّى بِهِمْ مَنْ جَرَتْ نِعْمَتُهُمْ عَلَیْهِ اءَبَدا، هُمْ اءَساسُ الدِّینِ، وَ عِمادُ الْیَقینِ، إ لَیْهِمْ یَفِى ءُ الْغالِى ، وَ بِهِمْ یِلْحَقُ التّالِى وَ لَهُمْ خَصائِصُ حَقِّ الْوِلایَهِ، وَ فِیهِمْ الْوَصِیَّهُ وَ الْوِراثَهُ، الآنَ اذْ رَجَعَ الْحَقُّ الى اءهلِهِ وَ نُقِلَ الى مُنتَقَلِهِ.
الباب الثانی فى نعت رسول اللّه و خصائص آله
خطبه ۲
و من خطبه له- علیه الصّلوه و السّلام- :- بعد انصرافه من صفّین- «أحمده استتماما لنعمته، و استسلاما لعزّته، و استعصاما من معصیته.» سپاس و ستایش مى کنم او را از براى طلب تمامى و مزید نعمت او، و انقیاد کردن عزّت او، و از براى طلب عصمت از ورطات معصیت او.
«و استعینه فاقه إلى کفایته،» و طلب اعانت مى کنم از جهت احتیاج به کفایت کردن و منع از دواعى مهلکه.
«فإنّه لا یضلّ من هداه، و لا یئل من عاداه، و لا یفتقر من کفاه،» پس بدرستى که گمراه نمى شود آن کس که هدایت کرده است خداى تعالى او را، و نجات نمى یابد آن کس که دشمن دارد حقّ تعالى او را، و محتاج نشود آن کس که کفایت کند حقّ- جلّ و علا- حاجت او را.
قوله: «فإنّه» تعلیل لاستعانته على تحصیل الکفایه بکونها مانعه من دواعى طرفى التفریط و الإفراط، فیستقیم العبد بها على سواء الصراط، و ذلک هدى اللّه الذى لا ضلال معه، و بکونها مانعه من الافتقار إلى غیره تعالى، و من معاداته المستلزمه لعدم النجاه من عقابه.
«فإنّه أرجح ما وزن، و أفضل ما خزن.» پس بدرستى که حمد او افزونتر است از هر موزون، و فاضلتر است از هر مخزون.
قوله: «فإنّه»، قیل: الضمیر راجع إلى ما دلّ علیه قوله: «أحمده»، على طریقه قولهم: «من کذب کان شرّا له»، و یحتمل أن یعود إلى اللّه.
و لفظ الخزن و الوزن مستعاران لعرفانه، و المعقول منه الراجح فى میزان العقل على کلّ معلوم، و المخزون فى أسرار النفوس القدسیه.
«و أشهد أن لا إله إلّا اللّه وحده لا شریک له،» و گواهى مىدهم که نیست خدایى سزاى پرستش الّا خداى تنها، بىشریکى مر او را.
«شهاده ممتحنا إخلاصها، معتقدا مصاصها» گواهى آزموده شده اخلاص او، اعتقاد کرده شده خالص او از شبهه و شرک.
«نتمسّک بها أبدا ما أبقانا، و ندّخرها لأهاویل ما یلقانا،» دست مى زنیم به آن شهادت دائما ما دام که باقى باشیم، و ذخیره مى سازیم آن را از بر خوفها و ترسهاى آنچه ملاقى ما شود در حیات و در ممات.
«فإنّها عزیمه الإیمان، و فاتحه الإحسان،» پس بدرستى که آن قوّت ایمان است، و گشاینده باب احسان، أى هى مبدأ کلّ عمل صالح.
«و مرضاه الرّحمن، و مدحره الشّیطان.» و محلّ خشنودى خداى بخشاینده، و محلّ طرد و رانده شدن شیطان است.
«و أشهد أنّ محمّدا و رسوله، أرسله بالدّین المشهور،»- یعنى الملّه الواضحه- و گواهى مى دهم که محمّد بنده او و فرستاده اوست، ارسال فرمود او را- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- به دین واضح روشن.
شهره الشیء وضوحه و بروزه من الخفاء، یقال: «شهرت السیف» إذا أبرزته من غمده الذى أخفاه، و کذا الدین أبرز بعون اللّه عن ممکن الخفاء. قال اللّه تعالى:«» لِیُظْهِرَهُ عَلَى الدِّینِ کُلِّهِ و کان خافیا. قال- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- : «بدأ الإسلام غریبا».
«و العلم المأثور،» و علم بر اثر او رفته اهل هدایت.
و هو العلم البیّن أثره الذى یبقى برکنه فیروى و یکتب. یقال: «أثرت عنه الشیء» أى رویته و کتبت. و کلّ ما کان له أثر حمید یروى و یثبت فهو مأثور. و یجوز أن یراد بالعلم المأثور المسنون الذى تتّضح فیه سنن المرسلین و خطواتهم، و الآثار الخطوات، قال اللّه تعالى:«» وَ نَکْتُبُ ما قَدَّمُوا وَ آثارَهُمْ، و قال:«» فَارْتَدَّا عَلى آثارِهِما أى خطأهما.
«و الکتاب المسطور،» و کتاب محفوظ السطر.
حفظ النسق و الترتیب فى الکتابه، فمعناه: المحفوظ مراتب معانیه و نسق ألفاظه.
«و النّور السّاطع، و الضّیاء اللّامع،» و نور طالع شده، و ضیاء درخشنده.
الضیاء أخصّ من النور، کلّ ضیاء نور و لیس کلّ نور ضیاء، و أکثر ما یستعمل الضیاء فى شیء ظاهر الوضائه بارز النور، و النور یستعمل فى شیء له نور کامن وضوء خفىّ، و قد یستعمل أیضا فى أشیاء منیره الظاهر و الباطن.
قال اللّه- عزّ و جلّ- :«» جَعَلَ الشَّمْسَ ضِیاءً وَ الْقَمَرَ نُوراً لظهور نور الشمس و تکوّن«» النور فى القمر، و أنّ جرم القمر فى قولهم مظلم و النور فیه مستعار من الشمس، و وصف النور بکونه ساطعا و الضیاء بکونه لامعا، لأنّه أراد بالنور الدین، و الضیاء العلم. و الدین ساطع لطول مدّه بقائه، و العلم لامع لرفعته لیتوصّل به إلى معرفته الشیء بحقیقته. فذاک من السطع و هو طول العنق، و السطاع و هو العمود الممتدّ، و من سطح الغبار إذا طال و امتدّ.
«و الأمر الصّادع،» و امر شکافنده و حکم فاصل بین الحقّ و الباطل.
و ذلک أنّه- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- صدع بأمر اللّه بیضه الشرک، و شقّ عصا المشرکین، و قطع ما اتّصل من کفرهم، و دام من عقائدهم الباطل یقال: «صدع بالحقّ» إذا جهر به و أوضحه، تشبیها بالصدیع الذى یعبّر به عن الصبح، قال اللّه تعالى: فَاصْدَعْ بِما تُؤْمَرُ أى أجهر به.
ثمّ أشار إلى وجوه مقاصد البعثه بقوله- علیه السلام- : «إزاحه للشّبهات، و احتجاجا بالبیّنات، و تحذیرا بالآیات، و تخویفا بالمثلات،» از براى رفع کردن شبهه هاى در دین، و حجّت آوردن به معجزات واضحه، و حذر نمودن به آیات منذره، و ترسانیدن به عقوبتهاى امم سالفه.
«و النّاس فى فتن انجذم فیها حبل الدّین، و تزعزعت سوارى الیقین،» و مردم در فتنه ها بودند که منقطع شده بود در آن دست زدن به حبل دین، و مضطرب شده بود ستونهاى یقین.
لعدم استقامته بهم و تخاذلهم عنه، أو لأهل الدین الذین بهم یقوم، و تزعزعها لموتهم أو لخمولهم خوفا من الظالمین.
«فاختلف النّجر، و تشتّت الأمر،» پس مختلف شد اصل فطرت مردم، و متفرّق شد امر دین.
إشاره إلى تفرّق الأهواء و تبدّد الآراء فى دین اللّه المتّحد الذى لا اختلاف فیه.
و النجر الأصل، و أراد به ما کان یجمع الناس من الدین الذى تفرّقوا عنه، أى أصل الفطره التی فطر الناس علیها، و هى خلق اللّه الخلق ممکّنین من الإیمان، فصاروا بسوء اختیارهم کافرین. و هو معنى قوله- صلّى اللّه علیه و آله- «»: «کلّ مولود یولد على الفطره فأبواه یهوّدانه».
«فالهدى خامل، و العمى شامل.» پس هدایت، اسم او از میانه گم شد، و کورى ضلالت شایع و شامل مردم شد.
خمول الهدى سقوط أنوار الدین بینهم و عدم استضاءتهم بها. فهم مشمولون بالعمى عنه، و غطت أعینهم ظلمات الشبهات علیه.
«و ضاق المخرج،» و تنگ شد راه بیرون شدن از ظلمات شبهات.
«و عمى المصدر،» و کور شد جاى بازگشتن به دین.
أى عموا عن المصدر، و أسنده إلى المفعول مجازا.
«عصى الرّحمن، و نصر الشّیطان، و خذل الإیمان،» نافرمانى کردند خداى بخشاینده را، و یارى دادند دیو فریبنده را، و فرو گذاشتند جانب ایمان را.
نصره الشیطان اتّباع رأیه، و بذلک یکون عصیان اللّه و خذلان الإیمان به.
«فانهارت دعائمه، و تنکّرت معالمه،» پس بیفتاد ستونهاى ایمان، و ناپیدا شد علامتها و نشانه هاى آن، تنکّرها انمحاؤها من القلوب.
«و درست سبله، و عفت شرکه.» و مندرس شد راههاى آن، و ناپیدا شد جادّههاى او.
الشرک جمع شرکه بفتح الشین و الراء- و هى معظم الطریق، و أراد بها أدلّه الدین، و أراد بعفائها عدم الاثر بها لعدم سالکها.
«أطاعوا الشّیطان فسلکوا مسالکه، و وردوا مناهله،» فرمان بردند شیطان را، پس سلوک کردند در راههاى او، و فرو آمدند در آبشخورهاى او از ملاهى.
«بهم سارت أعلامه، و قام لواؤه،» به ایشان سیر کرده است علمهاى شیطان، و به ایشان قائم شده لواى او.
«فى فتن داستهم بأخفافها، و وطئتهم بأظلافها،» در فتنهاى چند که کوفت ایشان را به پایهاى خویش، و در زیر پاى آورد ایشان را به سمهاى شکافته خویش.
«و قامت على سنابکها،» و ایستاد بر کنارههاى سم خود.
هذه من غرائب الکلمات و عجائبها، فانظر إلى حسن التدرّج فى مراتب قوّه الفتن، فبدؤها ضعیف. فاستعار لفظ الأخفاف للینها، ثمّ ازدادت شدّه فشبهت بالأظلاف، لأنّ الظلف أصلب من الخفّ، ثمّ إذا اشتدّت و بلغت نهایه القوّه و الصلابه استعار لها لفظه السّنابک، لأنّها أصلب آله لمشى الحیوان. ثمّ بیّن حیاه الناس فى مراتب قوّه الفتن بقوله«»- علیه السلام- : «فهم فیها تائهون حائرون جاهلون مفتونون،» پس ایشان در آن فتن مبتلایان متحیّران جاهلان به فتنه افتادگاناند.
«فى خیر دار- أى مکّه- و شرّ جیران.»- أى صنادید قریش- در بهترین خانه و بدترین همسایهها.«» قیل: أراد بخیر دار الشام، لأنّها الأرض المقدّسه، و «شرّ جیران» یعنى القاسطین.
«نومهم سهود، و کحلهم دموع، بأرض عالمها ملجم، و جاهلها مکرم.» خواب ایشان بیدارى است و کحل ایشان گریههاست، در زمینى که عالم خوار و بىمقدار است و جاهل گرامى و بزرگوار.
و منها، و یعنى به آل النّبىّ- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- : و از این خطبه است، و مى خواهد به آن آل نبىّ- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم: «هم موضع سرّه، و لجأ أمره،» ایشانند محلّ سرّ ولایت او، و ایشانند ملجأ امر نبوّت او به امداد کردن و نصرت او.
«و عیبه علمه،» و ایشانند وعاى علم او، به اعتبار حفظ ایشان اسرار و علوم او. العیبه ما یعبّى الرجل متاعه فیه حین یستره عن الغیر و یخفیه.
«و موئل حکمه،» و ایشانند مرجع حکمت او، یعنى إذا حکمته ضلّت عنها الخلق فمنهم تطلب.
«و کهوف کتبه و جبال دینه،» و ایشانند غارهاى کتب او، و کوههاى راسخ دین او.
استعار لفظ الکهوف و الجبال باعتبار عصمه الدین بهم من الإضمحلال.
«بهم أقام انحناء ظهره،» به ایشان اقامه کرد خداى تعالى انحنا و دو تا شدن پشت او، کنایه است از اعانت و نصرت کردن ایشان در اوّل امر و ضعف اسلام.
«و أذهب ارتعاد فرائصه.» و به ایشان زایل گردانید لرزیدن گوشتهاى زیر شانه او. کنایه است از خوف آن حضرت- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- در وقایع مخوفه.
«لا یقاس بآل محمّد- صلّى اللّه علیه«»- من هذه الامّه أحد،» قیاس نکنند به آل محمّد- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- از این امّت هیچ یکى را.
روى فى شهاب الأخبار أنّه قال- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- :«» «احفظونى فى أصحابى فإنّهم خیار امّتى، احفظونى فى عترتى فإنّهم خیار أصحابى.» اعلم- ضاعف اللّه لبّى و لبّک و زاد فى حبیبه صلّى اللّه علیه و آله و سلّم حبّى و حبّک- که محبّت هر محبوبى اقتضا کند محبّت با هر کسى که نسبتى به قرب یا قرابت با وى دارد، کما لا یخفى على أهل المحبّه و الوداد. پس محبّت رسول اللّه- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- اقتضا کند محبّت اهل بیت و اصحاب او. و چگونه باشد دلى که در او ایمان و محبّت آن حضرت باشد، و در محبّت اهل بیت او ممتلى و غالى نبود که ثمره شجره طیّبه نبویه محمّدیه و انوار و ازهار گلشن ولایت احمدیهاند، و منشور این دودمان شرف به طغراى قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلَّا ذلِکَ الَّذِی یُبَشِّرُ«» موشّح گشته، و کسوت طهارت این خاندان- عزّ و علا- به طراز لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ مطرّز و مطرّا شده«». لا ینتظم عقد جواهر الإیمان إلّا بمودّتهم، و لا یتبرّم عقد معاقد الإیمان إلّا بإجلالهم و محبّتهم، و هم الأسوه بعد رسول اللّه- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- حیث قال: «إنّى ترکت فیکم الثّقلین«»: کتاب اللّه و عترتى» و فیه إشاره إلى أنّ کتاب اللّه لا یعلمه إلّا العتره.
روایت کرده صاحب کشّاف که «روزى در مجمع مشرکان مى گفتند که آیا مى بینید که محمّد بر این پیغام گزارى مزد مى طلبد پس نازل شد آیه ذلِکَ الَّذِی یُبَشِّرُ اللَّهُ عِبادَهُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا . اصحاب گفتند: یا رسول اللّه کیانند اقرباى تو که بر ما دوستى ایشان واجب است در جواب فرمود که: «علىّ و فاطمه و ابناهما.» و همچنین روایت کرده از [امیر المؤمنین على بن ابی طالب] علىّ مرتضى که گفت: شکایت کردم به رسول اللّه- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- از حسد مردم بر من. پس فرمود: «أما ترضى أن تکون رابع أربعه أوّل من یدخل الجنّه: أنا و أنت و الحسن و الحسین، و أزواجنا عن أیماننا و شمائلنا، و ذرّیاتنا خلف أزواجنا.» آیا راضى نیستى که یکى از چهار کس باشى اوّل کسى که به بهشت رود: من باشم و تو و حسن و حسین، و همسران ما از راست و چپ ما باشند، و فرزندان ما پس پشت ازواج ما باشند.
و همچنین روایت کرده است از حضرت رسالت- علیه و آله الصلاه و التحیّه- که «حرمت الجنّه على من ظلم أهل بیتى، و آذانى فى عترتى، و من اصطنع ضیعه إلى أحد من ولد عبد المطّلب، و لم یجازه علیها، فأنا اجازیه غدا إذا لقینى یوم القیامه.» حرام است بهشت بر کسى که ظلم کند بر اهل بیت من، و ایذا به من رساند به جهت آنکه اذیّت به عترت من رسانیده باشد، و هر کس که نیکویى کند با یکى از فرزندان عبد المطّلب، و آن فرزند عوض آن نیکوکننده ندهد، پس من جزاى آن نیکى به او دهم فرداى قیامت چون آن کس به من رسد.»
سعدى:
سعدى اگر عاشقى کنى و جوانى
حبّ محمّد بس است و آل محمّد
اللّهمّ صلّ على محمّد و آل محمّد روایت است از هلال بن حمامه که گفت: روزى بر ما طالع شد رسول اللّه- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- متبسّم و خندان، و روى او مشرق و تابنده بود همچون دایره قمر. پس برخاست یکى از اصحاب و گفت: یا رسول اللّه این چه نور است فرمود- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- : «بشاره أتتنى من ربّى فى أخى و ابن عمّى و ابنتى.» یعنى بشارتى است که آمده است مرا از پروردگار من در شأن برادر و پسر عمّ من و در شأن دختر من. «فإنّ اللّه زوّج علیّا من فاطمه، و أمر رضوان خازن الجنان، فهزّ شجره طوبى، فحملت رقاقا- یعنى صکاکا- بعدد محبّى أهل البیت، و أنشأ تحتها ملائکه من نور، و دفع إلى کلّ ملک صکّا. فإذا استوت القیامه بأهلها، نادت الملائکه فى الخلائق، فلا یبقى محبّ لأهل البیت إلّا دفعت إلیه صکّا فیه فکاکه من النّار، فصار أخى و ابن عمّى و ابنتى فکاک رقاب و رجال و نساء من امّتى من النّار.» یعنى بدرستى که خداى تعالى به زنى داد على را فاطمه، و امر کرد رضوان را که خازن بهشت است، پس جنبانید درخت طوبى را، پس بار گرفت به نامه ها و صحیفه ها به عدد دوستداران اهل بیت، و آفریده است در تحت شجره طوبى ملایکه از نور، و هر ملکى را صحیفه اى داده است از آن صحایف. پس هرگاه که قیامت قائم شود، ندا کنند آن ملایک در میان خلایق، پس نماند هیچ محبّ اهل بیت الّا که بدهند به او یکى از آن نامه ها که در آن خلاصى از آتش است. پس باشند برادر و ابن عمّ من و دختر من خلاصى و آزادى رقاب مردان و زنان امّت من از آتش.
روى عن رسول اللّه- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- أنّه قال: «حبّ آل محمّد یوما واحدا خیر من عباده سنه، و من مات علیه دخل الجنّه.» و فى کتاب الشفاء للقاضى عیاض روى عن علىّ بن أبى طالب- علیه الصلاه و السلام- : إنّ النبىّ- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- أخذ بید الحسن و الحسین فقال: «من أحبّنى و أحبّ هذین و أباهما و امّهما کان معى فى درجتى یوم القیامه.»
شعر:
آن را که بر سر افسر اقبال سرمد است
سر در ره محمّد و آل محمّد است
هم القوم من أصفاهم الودّ مخلصا
تمسّک فى أخراه بالسبب الأقوى
هم القوم فاقوا العالمین مناقبا
محاسنها تجلى و آیاتها تروى
موالاتهم فرض و حبّهم هدى
و طاعتهم ودّ و ودّهم تقوى
و روایت است از ابن عبّاس- رضى اللّه عنه- در معنى قوله تعالى: مَرَجَ الْبَحْرَیْنِ یَلْتَقِیانِ یعنى: علىّ و فاطمه، بَیْنَهُما بَرْزَخٌ لا یَبْغِیانِ یعنى: النبىّ- علیه الصلاه و السلام- یَخْرُجُ مِنْهُمَا اللُّؤْلُؤُ وَ الْمَرْجانُ یعنى: حسن و حسین.
عن أبى هارون العبدى قال: أتیت أبا سعید فقلت له: هل شهدت بدرا قال: نعم، فقال: ألا تحدّثنى بشىء ممّا سمعته من رسول اللّه- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- فى علىّ و فضله فقال: بلى، أخبرک أنّ رسول اللّه- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- مرض مرضه نقه منها. فدخلت علیه فاطمه تعوده، و أنا جالس عن یمین رسول اللّه- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- . فلمّا رأت ما برسول اللّه- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- من الضعف خنقتها العبره حتّى بدت دموعها على خدّها. فقال لها رسول اللّه- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- : «ما یبکیک یا فاطمه» قالت: «أخشى الضّیعه، یا رسول اللّه» فقال: «یا فاطمه أما علمت أنّ اللّه اطّلع على الأرض اطّلاعه، فاختار منهم أباک فبعثه نبیّا. ثمّ اطّلع ثانیه، فاختار منهم بعلک، فأوحى إلىّ فانکحتکه، و أخذته وصیّا. أما علمت أنّک بکرامه اللّه إیّاک زوّجک، أغزرهم علما و أکثرهم حلما و أقدمهم سلما، فاستبشرت» فأراد رسول اللّه- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- أن یزیدها مزید الخیر کلّه الذى قسمه اللّه لمحمّد و آل محمّد، فقال لها: «یا فاطمه و لعلىّ ثمانیه أضراس- یعنى مناقب- إیمان باللّه و رسوله و حکمته و زوجته و سبطاه الحسن و الحسین و أمره بالمعروف و نهیه عن المنکر. یا فاطمه إنّا أهل بیت اعطینا ستّ خصال لم یعطها أحد من الأوّلین و لم یدرکها أحد من الآخرین غیرنا: نبیّنا خیر الأنبیاء و هو أبوک، و وصیّنا خیر الأوصیاء و هو بعلک، و شهیدنا خیر الشّهداء و هو حمزه عمّ أبیک، و منّا سبطا هذه الأمّه و هما ابناک، و منّا مهدىّ الامّه الّذى یصلّى عیسى خلفه.
ثمّ ضرب على منکب الحسین فقال: من هذا مهدىّ الامّه.» هکذا أخرجه الدارقطنى.«» و عن أبى الحمراء قال: خدمت النبىّ- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- نحوا من تسعه أشهر أو عشره، عند کلّ فجر لا یخرج من بیته حتّى یأخذ بعضادتى باب علىّ- علیه السلام- فیقول: «السّلام علیکم و رحمه اللّه و برکاته» فیقول فاطمه و علىّ و الحسن و الحسین- علیهم السلام- : «و علیک السّلام یا نبىّ اللّه و رحمه اللّه و برکاته». ثمّ یقول- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- : «الصّلاه رحمکم اللّه، إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً«». ثمّ ینصرف إلى مصلّاه.
از أبى حمراء مروى است که گفت: خدمت کردم نبىّ را- علیه الصلاه و السلام- قریب نه ماه یا ده ما. نزد هر صبح بیرون نمى آمد از خانه خود تا اخذ مى کرد هر دو بازوى در خانه على- علیه السلام- پس مى فرمود: «السلام علیکم و رحمه اللّه و برکاته». پس جواب مى دادند فاطمه و حسن و حسین- علیهم السلام- که «و علیک السلام یا نبىّ اللّه و رحمه اللّه و برکاته». باز مى فرمود رسول اللّه- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- که ملازم نماز باشید، رحم کند بر شما خدا. بدرستى که مى خواهد خدا که ببرد از شما رجس اى اهل بیت محمّد و پاک کند شما را پاکى بر کمال.
قال فى الباب التاسع و العشرین فى الفتوحات المکّیه: «لمّا کان رسول اللّه- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- عبدا محضا قد طهّره اللّه و أهل بیته تطهیرا، و أذهب عنهم الرجس- و هو کلّ ما یشینهم- فإنّ الرجس هو القذر عند العرب، هکذا حکى الفرّاء. قال تعالى إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً فلا یضاف إلیهم إلّا مطهّر و لا بدّ. فإنّ المضاف إلیهم الذى لا یشینهم . فما یضیفون لأنفسهم إلّا من له حکم الطهاره و التقدیس.
فهذه شهاده من النبىّ- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- لسلمان الفارسى- رضى اللّه عنه- بالطهاره و الحفظ الإلهى و العصمه، حیث قال فیه رسول اللّه- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- :«سلمان منّا أهل البیت». و شهد اللّه لهم بالتطهیر و ذهاب الرجس عنهم. و إذا کان لا ینضاف إلیهم إلّا مطهّر مقدّس- و حصلت له العنایه الإلهیه بمجرّد الإضافه- فما ظنّک بأهل البیت فى نفوسهم فهم المطهّرون. بل هم عین الطهاره فهذه الآیه تدلّ على أنّ اللّه قد شرّک أهل البیت مع رسول اللّه- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- فى قوله تعالى: لِیَغْفِرَ لَکَ اللَّهُ ما تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِکَ وَ ما تَأَخَّرَ و أىّ وسخ و قذر أقذر من الذنوب و أوسخ فطهّر اللّه سبحانه نبیّه- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- بالمغفره. فما هو ذنب بالنسبه إلینا، لو وقع منه- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- لکان ذنبا فى الصوره، لا فى المعنى. لأنّ الذمّ لا یلحق به، على ذلک من اللّه و لا منّا شرعا. فلو کان حکمه على حکم الذنب، یصحبه«» ما یصحب الذنب من المذمّه، و لم یصدق قوله: لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً.
فدخل الشرف ، أولاد فاطمه کلّهم- و من هو من أهل البیت، مثل سلمان الفارسى- إلى یوم القیامه فى حکم هذه الآیه من الغفران. فهم المطهّرون اختصاصا من اللّه و عنایه لهم، لشرف محمّد- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- و عنایه اللّه به.
و لا یظهر حکم هذا الشرف لأهل البیت، إلّا فى الدار الآخره، فإنّهم یحشرون مغفورا لهم، و أمّا فى الدنیا، فمن أتى منهم حدّا اقیم علیه، کالتائب إذا بلغ الحاکم أمره- و قد زنى أو سرق أو شرب- اقیم علیه الحدّ، مع تحقّق المغفره، و لا یجوز ذمّه.
و ینبغی لکلّ مسلم مؤمن باللّه و بما أنزله، أن یصدّق اللّه تعالى فى قوله:«» لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً فیعتقد- فى جمیع ما یصدر من أهل البیت- أنّ اللّه قد عفى عنهم فیه فلا ینبغی لمسلم أن یلحق المذمّه بمن قد شهد اللّه بتطهیره و ذهاب الرجس عنه، لا بعمل عملوه ، و لا بخیر قدّموه، بل سابق عنایه من اللّه بهم، ذلِکَ فَضْلُ اللَّهِ یُؤْتِیهِ مَنْ یَشاءُ وَ اللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ .
و إذا صحّ الخبر الوارد فى سلمان الفارسىّ، فله هذه الدرجه. فإنّه لو کان سلمان على أمر یشنؤه ظاهر الشرع، و تلحق المذمّه بعامله، لکان مضافا إلى أهل البیت من لم یذهب عنه الرجس. فیکون لأهل البیت من ذلک بقدر ما أضیف إلیهم، و هم المطهّرون بالنصّ، فسلمان منهم بلا شکّ.
و بعد أن تبیّن لک منزله أهل البیت عند اللّه، و أنّه لا ینبغی لمسلم أن یذمّهم بما یقع أصلا- فإنّ اللّه طهّرهم- فلیعلم الذامّ لهم أنّ ذلک راجع إلیه، و لو ظلموه فذلک الظلم هو فى زعمه، ظلم لا فى نفس الأمر، و إن حکم علیه ظاهر الشرع بأدائه، بل حکم ظلمهم إیّانا فى نفس الأمر، جرى المقادیر علینا فى ماله و نفسه: بغرق أو بحرق أو غیر ذلک من الأمور المهلکه. فیحترق، أو یموت له أحد أحبّائه أو یصاب فى نفسه. و هذا کلّه ممّا لا یوافق غرضه، و لا یجوز له أن یذمّ قدر اللّه و لا قضائه، بل ینبغی أن یقابل ذلک کلّه بالسلم«» و الرضا، و إن نزل عن هذه المرتبه، فبالصبر، و إن ارتفع عن تلک المرتبه، فبالشکر، و لیس وراء ما ذکرناه خیر. فإنّه ما رواه إلّا الضجر و السخط و عدم الرضاء و سوء الأدب مع اللّه. فکذا ینبغی أن یقابل المسلم جمیع ما یطرأ علیه، من أهل البیت فى ماله و عرضه و نفسه و أهله و ذویه.
فیقابل ذلک کلّه بالرضا و التسلیم و الصبر. و لا یلحق المذمّه بهم أصلا، و إن توجّهت علیهم الأحکام المقروّه شرعا، فذلک لا یقدح فى هذا، بل تجریه مجرى المقادیر، و إنّما منعنا تعلیق الذمّ بهم، إذا میّزهم اللّه عنها«» بما لیس لنا معهم فیه قدم.
و أمّا أداء الحقوق المشروعه، فهذا رسول اللّه- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- کان یقترض من الیهود، و إذا طالبوه بحقوقهم، أدّاها على أحسن ما یمکن، و إن تطاول الیهودىّ علیه بالقول، یقول رسول اللّه- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- فى قصّه: «لو أنّ فاطمه بنت محمّد سرقت، قطعت یدها». فوضع الأحکام للّه، یضعها کیف یشاء و على أىّ حال یشاء.
فهذه حقوق اللّه، و مع هذا لم یذقهم اللّه، و إنّما کلامنا فى حقوقنا، و ما لنا أن نطالبهم به. فنحن مخیّرون: إن شئنا أخذنا، و إن شئنا ترکنا، و الترک أفضل عموما، فکیف بأهل البیت و لیس لنا ذمّ أحد، فکیف بأهل البیت فإنّه إذا نزلنا عن طلب حقوقنا و عفونا عنهم فى ذلک- أى فیما أصابوه منّا- کانت لنا بذلک عند اللّه الید العظمى و المکانه الزلفى.
فإنّ النبىّ- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- ما طلب منّا عن أمر اللّه، إلّا المودّه فى القربى، و فیه سرّ صله الرحم، و من لم یقبل سؤال نبیّه فیما سأله فیه ممّا هو قادر علیه بأىّ وجه یلقاه غدا، أو یرجوا شفاعته، و هو ما أسعف نبیّه- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- فیما طلب منه من المودّه فى قرابته بأهل بیته، فهم أخصّ القرابه. ثمّ إنّه جاء بلفظ المودّه و هى الثبوت على المحبّه. فإنّه من ثبت ودّه فى أمر، استصحبه فى کلّ حال، و إذا استصحبه«» المودّه فى کلّ حال، لم یؤاخذ أهل البیت بما یطرأ منهم فى حقّه ممّا له أن یطالبهم به. فترکه«» ترک محبّته، و إیثارا لنفسه لا علیها.
قال المحبّ الصادق: «و کلّ ما یفعل المحبوب محبوب» و جاء باسم الحبّ فکیف حال المودّه و من البشرى ورود اسم الودود للّه تعالى، و لا معنى لثبوتها إلّا حصول أثرها بالقوّه فى الدار الآخره و فى النار: لکلّ طائفه ما یقتضیه حکمه اللّه فیهم.
و قال الآخر فى المعنى: احبّ بحبّها السّودان حتّى احبّ لحبّها، سود الکلاب.
و لنا فى هذا المعنى:
احبّ، لحبّک، الحبشان طرّا
و أهوى«» لاسمک البدر المنیرا
قیل: کانت الکلاب السود تناوشه، و هو یتحبّب إلیها. فهذا فعل المحبّ فى حبّ من لا یسعده محبّته عند اللّه، و لا ثورته القربه من اللّه. فهل هذه إلّا من صدق الحبّ و ثبوت الودّ فى النفس فلو صحّت محبّتک للّه و لرسوله، أحببت أهل بیت رسول اللّه- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- . و رأیت کلّ ما یصدر منهم فى حقّک ممّا لا یوافق طبعک و لا غرضک، أنّه جمال تتنعّم«» بوقوعه منهم: فتعلم، عند ذلک أنّ لک عنایه عند اللّه الذى أحببتهم من أجله، حیث ذکرک من یحبّه و خطرت على باله: و هم أهل بیت رسول اللّه- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- فتشکر اللّه على هذه النعمه.
فإنّهم ذکروک بألسنه طاهره طهّر اللّه بتطهیره طهاره لا یبلغها علمک. و إذا رأیناک على ضدّ هذه الحاله مع أهل البیت الذى أنت محتاج إلیهم، و لرسول اللّه- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- حیث هداک اللّه به، فکیف آثق أنا بودّک الذى تزعم به أنّک شدید الحبّ فىّ، و الرعایه لحقوقى أو لجانبى و أنت فى حقّ أهل بیتک«» بهذه المثابه من الوقوع فیهم و اللّه ما ذلک إلّا من نقص إیمانک، و من مکر اللّه بک، و استدراجه إیّاک، من حیث لا تعلم، و صوره المکر أن تقول و تعتقد أنّک فى ذلک تذبّ عن دین اللّه و شرعه و تقول فى طلب حقّک أنّک ما طلبت إلّا ما أباح اللّه لک طلبه، و یتدرّج الذمّ فى ذلک الطلب المشروع و البغض و المقت، و إیثارک نفسک على أهل البیت، و أنت لا تشعر بذلک، و الدواء الشافى من هذا الداء العضال أن لا ترى لنفسک معهم حقّا، و تنزل عن حقّک لئلّا تتدرّج«» فى طلبه، ما ذکرته لک، و ما أنت من أحکام«» المسلمین حتّى یتعیّن علیک إقامه حدّ، أو إنصاف مظلوم أو ردّ حقّ إلى أهله. فإن کنت حاکما و لا بدّ، فاسع فى استنزال صاحب الحقّ عن حقّه، إذ کان المحکوم علیه من أهل البیت. فإن أبى، حینئذ یتعیّن علیک إمضاء حکم الشرع فیه. فلو کشف اللّه لک بأولى«» عن منازلهم عند اللّه فى الآخره، لو وددت«» أن یکون مولى من موالیهم و اللّه یلهمنا رشد أنفسنا فانظر ما أشرف منزله سلمان، رضى اللّه عن جمیعهم.
و لمّا تبیّنت«» لک أقطاب هذا المقام و أنّهم عبید اللّه المصطفون الأخیار، فاعلم أنّ أسرارهم التی اطّلعنا اللّه علیها، تجهلها العامّه، بل أکثر الخاصّه التی لیس لها هذا المقام، و الخضر- علیه السلام- منهم رضى اللّه عنهم، و هو من أکبرهم، و قد شهد اللّه له أنّه آتاه رحمه من عنده و علّمه من لدنه علما، أتبعه اللّه فیهم کلیم اللّه موسى- علیهم السلام- الذى قال فیه- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- «» «لو کان موسى حیّا ما وسعه اللّه إلّا أن یتّبعنى.» فمن أسرارهم، ما قد ذکرناه من العلم بمنزله أهل البیت«»، و قد نبّه اللّه على علوّ رتبتهم فى ذلک، و من أسرارهم على المکر الذى مکر اللّه لعباده فى بغضهم، مع دعواهم فى حبّ رسول اللّه- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- و سؤاله «المودّه فى القربى»، و هو- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- من جمله أهل البیت. فما فعل أکثر الناس ما سألهم فیه رسول اللّه- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- عن أمر اللّه. فعصوا اللّه و رسوله، و ما أحبّوا من قرابته إلّا من رأوا منه الإحسان.
فأغراضهم أحبّوا، و بنفوسهم تعشّقوا .»
و أنشد- رضى اللّه عنه- :
رأیت ولائى آل طه فریضه
على رغم أهل البعد یورثنی القربا
فلم یطلب المبعوث أجرا على الهدى
بتبلیغه إلّا المودّه فى القربى
و للّه درّ القائل:
أیا سائلى عن مذهبى و طریقتى
محبّه أولاد النبىّ عقیدتى
هم الحسنان اللؤلؤان تلألأى
لفاطمه الزهراء بنت خدیجه
سرورا فؤاد المصطفى علم الهدى
محمّد المختار هادى الخلیقه
و قرّتا عین المرتضى أسد الوغا
أبى الحسن الکرّار مردى الکتیبه
و خذ سبعه من بعدهم و افتخر بهم
مع اثنین أقمار الدیاجى فتمّت
أ أبغض من خیر النبیّین جدّهم
و والدهم قد کان شمس البریّه
فإن شئت فاحیینى و إن شئت فأقلنى
فهذا و ربّى ما حییت خلیفتى
فواعیا من جاهل بوضوئه
و یقدح فى دین الهداه الأئمّه
إلهى بلّغ کلّ لمحه ناظر
سلامى على أرواحهم و تحیّتى
و اعلم أنّ کلام الفتوحات فى مناقب العتره الطاهره- علیهم السلام- بقوله: «فهم المطهّرون بل عین الطهاره» بناء على أنّ أعیانهم على الطهاره الأصلیه الذاتیه الغیر المجعوله، و هذه الطهاره عین الطاهر، لأنّ الصفات الذاتیه عین الموصوف.
حاصل الکلام آنکه چون«» ثمره و فایده طهارات مذکوره طهارت روح است از آنچه که ملوّث مىگردد به آن از صحبت مزاج طبیعى در زمان ارتباط تدبیرى، و ارواح اهل بیت قدس و طهارت- صلوات اللّه و سلامه علیهم- به واسطه طهارت ذاتیه عینیه غیر مجعوله متأثّر از ضرر رجس طبیعى عارض نمىگردند، چه اعیان و حقایق ایشان مطهّر است از رجس تغییر صورت جمعیه انسانیه ایشان که از حقّ جامع به ایشان واصل مىشود، فهم على ما کانوا علیه حال تعیّنهم و ارتسامهم فى علم الحقّ أزلا. چه ما بالذات که طهارت عین است لا یزول بالعرض، که صور ارجاس و تلوّثات عارضه از صحبت طبیعت است.
و من هذا الباب ما روى عن رسول اللّه- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- أنّه قال: «ما ینبغی لمسلم و لا یصلح یجنب فى المسجد إلّا أنا و علىّ»- صلوات اللّه و سلامه علیهما و آلهما الطیّبین و عترتهما الطاهرین- .
و لهذا قال الشیخ- رضى اللّه عنه- : «لکان ذنبا فى الصوره لا فى المعنى» بلکه ایشان بر طهارت اصلیه ازلیه که سلامت است از ارجاس و تلوّنات احکام امکانیه باقىاند ابدا. چه طهارت و نظافت ایشان صفت ازلیه باقیه ابدیه است، تغیّر نپذیرد به تغیّر حدثان، و لا بالوقت و الزمان، و لا بالطاعه و العصیان، و به اصطفائیت خود باقىاند، و محروس از جریان نعوت اهل بعد إلى الأبد، لا یسقطون من درجاتهم بالذلّات و لا بالبشریه و الشهوات.«» «و لا یستوى بهم من جرت نعمتهم علیه أبدا.» و مساوى ندانند به آل محمّد- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- کسى را از این امّت که جارى است نعمت ایشان بر او ابدا، از نعم دین و هدایت و علم و ولایت.
رسالتین :
هر دلى کو یافت فیضى از خدا
بد طفیل خاندان مصطفى
هر که یابد نیز فیضى از احد
خوشهچین خرمن ایشان بود
حبّ ایشان سکّه بر هر دل که زد
نقد بازار ولایت را سزد
هر شجر کآن سایه بر عالم فکند
گشت ز آب حبّ ایشان سربلند
هر ثمر کآید لذیذ و خوشگوار
میوهاى دان ز آن درخت پر ثمار
خدمت ایشان سلف را بد شرف
دوستیشان هست هادىّ خلف
و روى عن رسول اللّه- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- أنّه قال«»: «معرفه آل محمّد برائه من النّار، و حبّ آل محمّد جواز على الصّراط، و الولایه لآل محمّد أمان من العذاب.» «هم أساس الدّین، و عماد الیقین.» ایشاناند اساس و بنیان دین مستبین، و ستون حقّ الیقین.
قال الشیخ فى الباب الثالث و السبعین من الفتوحات: «اعلم أنّ للّه فى کلّ نوع من المخلوقات خصائص و صفوه، و أعلى الخواصّ فیه من العباد الرسل- علیهم السلام- و لهم مقام النبوّه«» و الإیمان. فهم أرکان بیت هذا النوع، و الرسول أفضلهم مقاما و أعلاهم حالا. أى المقام الذى یرسل منه أعلى منزله من سائر المقامات، و هم الأقطاب و الأئمّه و الأوتاد الذین یحفظ اللّه بهم العالم، کما یحفظ البیت بأرکانه، فلو زال رکن منها زال کون البیت بیتا. ألا إنّ البیت هو الدین ألا إنّ أرکانه هى الرساله و النبوّه و الولایه و الإیمان» و چون اهل بیت رسول اللّه- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- مجمع اساس و ارکان اربعه کعبه دیناند و عماد یقین، فرمود: «إلیهم یفىء الغالى، و بهم یلحق التّالى.» به ایشان باز مى گردد صاحب غلوّ و تجاوز و افراط، و به ایشان ملحق مىشود صاحب تخلّف از ایشان و تفریط. چه ایشانند که بر صراط سوىّ و منهج حقّ الیقیناند.
قال فى الباب الثانی و العشرین و مائه فى معرفه الیقین و أسراره: «الیقین هو قوله تعالى لنبیّه- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- : وَ اعْبُدْ رَبَّکَ حَتَّى یَأْتِیَکَ الْیَقِینُ.
و حکمه سکون النفس بالمتیقّن أو حرکتها إلى المتیقّن، و هو ما یکون الإنسان فیه على بصیره، أىّ شیء کان. فإذا کان حکم المتیقّن«» فى النفس حکم الحاصل، فذلک الیقین سواء حصل المتیقّن أم لم یحصل فى الوقت، کقوله تعالى: أَتى أَمْرُ اللَّهِ و إن کان لم یأت بعد، و لکن تقطع النفس المؤمنه بإتیانه، فلا فرق عندها بین حصوله و بین عدم حصوله، و هو قول من قال: «لو کشف الغطاء ما ازددت یقینا». فإذا أتاک الیقین علمت من العابد و المعبود و من العامل و المعمول به و علمت ما أثر الظاهر فى المظاهر، و ما أعطت المظاهر فى الظاهر» شطّاح عاشقان گوید: «شاهد عین کلّ- کرّم اللّه وجهه و علیه الصلاه و السلام- چون از پرده یقین گذشت، عیان عیان او را عیان شد. زیرا گفت: «لو کشف الغطاء ما ازددت یقینا» یعنى من در دنیا آخرتى شده ام، بلکه دنیاى من آخرت شده، و آنچه به معاینه مى بینم از احوال آخرت، اگر غطا و پرده نشئه دنیویه از پیش برخیزد، یقین من زیاده نشود.»
مولانا:
گشت حال آخرت بر من عیان
اوفتادم در قیامت این جهان
حشر اعظم بر رخم در برگشود
فاش دیدم دوزخ و دار الخلود
نامه اعمال و میزان و صراط
جملگى دیدم در آن عالى بساط
مالک آن روز دیدم بىنقاب
زو یکى نازان یکى اندر عذاب
هر چه خواهد بود تا روز قیام
اندر اینجا فاش دیدم و السّلام
هر کس را یقینى است، از وهب و عطاى شاه «لو کشف الغطاء» است که باب مدینه مصطفى است، صلوات اللّه و سلامه علیهما و آلهما.
و حاصل معنى: یقین علمى است که تداخل نکند در آن شکّ و ریب، و سه مرتبه است: علم الیقین و عین الیقین و حقّ الیقین. قال الأستاد: فعلم الیقین عند القوم ما کان بشرط البرهان، و عین الیقین ما کان بحکم البیان، و حقّ الیقین ما کان بنعت العیان. فعلم الیقین لأرباب العقول، و عین الیقین لأصحاب العلوم، و حقّ الیقین لأصحاب المعارف.
و جمیع این طوایف ارباب یقین، مستفیضان و طائفان حرمسراى مرتضوىاند و گدایان و قارعان باب مدینه علم مصطفوى، و لهذا قال: «هم أساس الدّین و عماد الیقین».
قاسم:
اى رهنماى ملک معانى چه گویمت
در دین حق مساعد جانى، چه گویمت
هر زندهدل که نام تو بشنید زنده شد
سلطان شهر زندهدلانى چه گویمت
من وصف گفتنت نتوانم به هیچ حال
چون پادشاه ملک عیانى چه گویمت
تو میر رهروانى و صد جان طفیل توست
اى جان و دل تو جان جهانى چه گویمت
سلطان هر دو کونى و عالم گداى توست
در ملک فقر، شاه نشانى چه گویمت
خواهم به جان که مدح تو گویم به صد زبان
چون بینمت که برتر از آنى چه گویمت
اى شهریار ملک ولایت تو را سلام
برتر ز عقل و فکر و بیانى چه گویمت
قاسم گداى کوى تو شد جان و دل بزاد
اى شاه جان تو امن و امانى چه گویمت
یطوفون بالأرواح حول حماکم
و لو علموا سرّ الطّواف لهاموا
فجبرئیل مولاکم و خادم فضلکم
نعم و هو مخفوض الجناح غلام
«و لهم خصائص حقّ الولایه» و مر آل محمّد راست- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- خصیصههاى حقّ ولایت.
از براى آنکه ولایت اصلیه حقیقیه، خصیصه ایشان است، و الخصائص تابعه للحقائق، و امّا سایر اولیا اشباح و اظلال ایشانند. آنچه در ایشان بالذات است و بالتحقّق در اینان بالعرض است و بالتخلّق. کمالات ایشان وهبى است و کمالات اینان کسبى، و لهذا خصائص حقّ ولایت ایشان راست و بس.
قال- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- :«» «لمّا اسرى فى لیله المعراج، فاجتمع علىّ الأنبیاء فى السّماء، فأوحى اللّه تعالى إلىّ: سلهم یا محمّد بماذا بعثتم فقالوا: بعثنا على شهاده أن لا إله إلّا اللّه، و على الإقرار بنبوّتک، و الولایه لعلىّ بن أبی طالب- صلوات اللّه و سلامه علیهما و آلهما- .» فى الفتوحات المکّیه: «اعلم أنّ النبوّه و الولایه مقامان وراء طور العقل، لیس للعقل فیهما کسب، بل هما اختصاصان من اللّه تعالى لمن شاء.»
گلشن:
وراى عقل طورى دارد انسان
که بشناسد بدان اسرار پنهان
به سان آتش اندر سنگ و آهن
نهادست ایزد آن در جان و در تن
از آن مجموع پیدا گردد این راز
چو بشنیدى برو با خویش پرداز
چو بر هم اوفتاد آن سنگ و آهن
ز نورش هر دو عالم گشت روشن
تویى تو نسخه نقش الهى
بجو«» از خویش هر چیزى که خواهى
تو مقصود وجود کن فکانى
ولى در غفلتىّ و مى ندانى
و مراد از وراى طور عقل آن است که قوّه عقلیه به ادراک آن وافى نیست، بلکه به کشف صریح و ذوق صحیح مىتوان یافت، نه آنکه منافى طور عقل است. زیرا که به مقدّمات عقلیه نه اثبات آن مىتوان کرد و نه نفى.
قال أبو حامد الغزّالى: «اعلم أنّه لا یجوز أن یظهر فى طور الولایه ما یقضى العقل باستحالته. نعم یجوز أن یظهر فى طور الولایه ما یقصر العقل عنه بمعنى أن لا یدرک بمجرّد العقل. و من لا یفرّق بین ما یحیله العقل و بین ما لا یناله العقل، فهو أخسّ من أن یخاطب: فلیترک و جهله.» قال فى الفتوحات فى معرفه منزل العلم الامّى: «اعلم أنّ الامّیه عندنا من لم یتصرّف بنظره الفکرى و حکمه العقلى فى استخراج ما تحوى علیه من المعانی و الأسرار، و ما یعطیه من الأدلّه العقلیه فى العلم بالإلهیات، و ما یعطیه للمجتهدین من الأدلّه الفقهیه و القیاسات و التعلیلات فى الأحکام الشرعیه. فإذا سلم القلب من علم النظر الفکرى شرعا و عقلا کان امّیا، و کان قابلا للفتح الإلهى على أکمل ما یکون بسرعه دون بطىء، و یرزق من اللدنّى فى کلّ شیء ما لا یعرف قدر ذلک إلّا نبىّ أو من ذاقه من الأولیاء و به تکمل درجه الإیمان و نشأته.»
بهار عالم جان، فتح غیب است
گل علم اندر او، بىخار ریب است
نواى بلبلانش راز عشق است
صفیر و نغمهشان«» آواز عشق است
ز آب فکر آنجا گل نروید
و گر روید کسش هرگز نبوید
گلشن:
گلشن بوى یقین آرد به فهمت
نباشد خار، خار خار وهمت
شیخ عین القضاه گوید: «آن نقد که تو آن را علم خوانى و آن بضاعت که تو آن را عقل دانى، در این بازار رواجى ندارد. فهم این را ذوق باید و قبول این را شوق.»
مولانا:
غیر فهم و جان که در گاو و خر است
آدمى را فهم و جانى دیگر است
باز غیر عقل و جان آدمى
هست جانى در نبىّ و در ولىّ
آن جان که در هر نبىّ و هر ولىّ است روح امرى أَوْحَیْنا إِلَیْکَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا
است.
مولانا:
اقتضاى جان چو اى دل آگهى است
هر که آگهتر بود جانش قوى است
خود جهان جان سراسر آگهى است
هر که آگه نیست او از جان تهى است
فى الباب الثامن و الخمسین و مائه من الفتوحات:«» «اعلم أنّ الولایه هى المحیط العامّه، و هى الدائره الکبرى. فمن حکمها أن یتولّى اللّه من یشاء من عباده بنبوّه، و هى من أحکام الولایه، و قد یتولّاه بالرساله، و هى من أحکام الولایه أیضا.
فکلّ رسول لا بدّ أن یکون نبیّا و کلّ نبىّ لا بدّ أن یکون ولیّا.» و لا یقبلها الرسول إلّا بوساطه روح قدسى أمین ینزل بالرساله على قلبه، و أحیانا یتمثّل له الملک رجلا، و کلّ وحى لا یکون بهذه الصفه لا یسمّى رساله بشریه، و إنّما یسمّى وحیا أو إلهاما أو إلقاء أو وجودا، أو لا یکون الرساله إلّا کما قد ذکرنا، و الفرق بین النبىّ و الرسول: أنّ النبىّ إذا ألقى إلیه الروح، ما ذکرناه، اقتصر بذلک الحکم على نفسه خاصّه، و یحرم علیه أنّ یتّبع غیره، فهذا هو النبىّ. فإذا قیل له: بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیْکَ«»، أمّا الطائفه«» مخصوصه کسائر الأنبیاء و أمّا عامّه للنّاس.
و لم یکن ذلک إلّا لمحمّد- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- لم یکن لغیره قبله.فیسمّى بهذا الوجه رسولا.
و قال فى هذا الباب أیضا: «السؤال الثامن عشر: أین مقام الرسل من مقام الأنبیاء الجواب: هو بالآراء«»، إلّا أنّه فى المقام الرابع من المراتب. فإنّ المراتب الأربعه التی تعطى السعاده للإنسان، و هو الإیمان و الولایه و النبوّه و الرساله.» و قال فى الباب السبعین و مأتین «لمّا کانت المراتب أربعا لا زائد علیها، و کلّ مرتبه تقتضى أمورا لا نهایه لها من علوم و أسرار و أحوال.
فالمرتبه الأولى إیمان، و الثانیه ولایه، و الثالثه نبوّه، و الرابعه رساله، و الرساله و النبوّه و إن انقطعت فى هذه الأمّه، فما انقطع المیراث منهما. فمنهم من یرث نبوّه و منهم من یرث رساله و نبوّه معا.» و قال فى رساله کیفیه السلوک: «و اعلم أنّ النبوّه و الولایه یشترکان فى ثلاثه أشیاء، الواحد: فى العلم من غیر تعلّم کسبىّ.
و الثانی: فى الفعل بالهمّه فیما جرت العاده أن لا یفعل إلّا بالجسم أو لا قدره للجسم علیه.
و الثالث: فى رؤیه عالم الخیال فى الحسّ، فیفترقان بمجرّد الخطاب، فإنّ مخاطبه الولىّ غیر مخاطبه النبىّ، و لا یتوهّم أنّ معارج الأولیاء على معارج الأنبیاء.
لیس الأمر کذلک، لأنّ المعارج تقتضى أمورا، لو اشترکا فیها بحکم العروج علیها لکان للولىّ ما للنبىّ، و لیس الأمر على هذا عندنا. فإن اجتمعتا فى الأصول و هى المقامات، لکن معارج الأنبیاء بالنور الأصلى، و معارج الأولیاء بما یفیض من النور الأصلى. فإن جمعهما مقام التوکّل فلیست الوجوه متّحده. و الفضل لیس فى المقام، و إنّما هو فى الوجوه. فالوجوه راجعه للتوکّل إلى المتوکّلین، و هکذا فى کلّ حال و مقام: من فناء و بقاء و جمع و فرق و اصطلام و انزعاج و غیر ذلک.» و قال فى فصّ الحکمه العزیریه: «اعلم أنّ الولایه هى الفلک المحیط العالم.» از براى آنکه حقیقتى است شامل جمیع انبیا و ورثه ایشان که اولیاى مؤمنیناند. قال- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- : العلماء ورثه الأنبیاء. «و لهذا لم تنقطع،» و از براى عموم ولایت است که منقطع نمىشود تا دنیا باقى است، و به انقطاع او از این نشئه منتقل مىشود امر به آخرت.
«و لها الانباء العامّ.» در کلام فتوحات گذشت که «فالولایه نبوّه عامّه»، چه ولىّ عند الفناء خبردار مىشود از حقایق و معارف الهیه و اسرار غیبیه، و عند البقاء از آن خبر مىدهد. «و أمّا النبوّه«» و الرساله فمنقطعه. و فى محمّد- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- قد انقطع«». فلا نبىّ بعده، و لا رسول. فإذا رأیت النبىّ یتکلّم بکلام خارج عن التشریع فمن حیث هو ولىّ و عارف،» همچنان که فرموده- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- «لو دلیتم بحبل لهبط على اللّه» و حدیث قرب فرائض و قرب نوافل. چه لسان ولایت لسان حقیقت است و لسان نبوّت لسان شریعت، و بین اللّسانین تخالف است، اگر چه اصل ایشان یکى است. لأنّ لسان الشریعه هو بیان ما ظهر من أحکام الحقیقه، و لسان الحقیقه بیان ما بطن من أحکام الحقیقه، کما سیأتى. «و لهذا مقامه من حیث هو عالم و ولىّ أتمّ و أکمل من حیث هو رسول.» از براى آنکه حیثیت ولایت معرفت ذات و صفات الهیه است، و حیثیت رسالت احکام تعبّدیه الهیه که شریعت او و امّت اوست. همچنان چه در فتوحات که بشارت ولىّ کسى را به سعادت نه از این باب است، چه بشارت انبیا متعلّق است به عمل مشروع به آنکه گوید: «من عمل کذا کان له کذا فى الجنّه أو نجاه من النار» و ولىّ را در این مدخلى نیست، بل او را مىرسد که تعیین سعید کند لا من حیث العمل. پس در شأن کافر گوید در حال کفر او که سعید است، و در بیان مؤمن در حال ایمان او گوید که شقىّ است.
«فإذا سمعت أحدا من أهل اللّه تعالى یقول أو ینقل إلیک عنه أنّه قال الولایه أعلى من النبوّه، فلیس یرید ذلک القائل إلّا ما ذکرنا،«» أو یقول إنّ الولىّ فوق النبىّ و الرسول، فإنّه یعنى بذلک فى شخص واحد: و هو أنّ الرسول- من حیث إنّه ولىّ- أتمّ منه من حیث هو نبىّ و رسول، لا أنّ الولىّ التابع له أعلى منه، فإنّ التابع لا یدرک المتبوع أبدا فیما هو تابع له فیه، إذ لو أدرکه لم یکن تابعا. فافهم.» یعنى اگر تابع بیابد به ذوق و وجدان همچنان چه متبوع یافته، آن زمان مثل او و در مرتبه او باشد.
«فمرجع الرسول و النبىّ المشرّع إلى الولایه و العلم.» یعنى چون دانستى که رسول و نبىّ تشریع احکام از براى امّت نمىکنند و خبر نمىدهند از حقایق الّا از آن حیثیت که ولىّ و عالم باللّهاند، پس مرجع ایشان به ولایت و علم است. و مراد از علم نه علم کسبى است، بل علم یقینى که آن شهود ذاتى است و نتایج آن.
«ألا ترى أنّ اللّه قد أمره بطلب الزیاده من العلم لا من غیره فقال له آمرا:«» فَتَعالَى اللَّهُ الْمَلِکُ الْحَقُّ.» یعنى امر او به طلب زیادتى علم فرمود و به طلب زیادتى نبوّت و رسالت نفرمود، از براى آنکه متعلّق به نشئه دنیویه است و ولایت متعلّق به نشئه اخرویه. پس امر فرمود حضرت را- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- به طلب آنچه حضرت را در هر توجّه از توجّهات حاصل مىشد ترقّى در مراتب ولایت، و مطّلع مى شد به حسب هر مرتبه بر علوم مختصّه به آن مرتبه. پس امر به طلب علم فى الحقیقه امر به ترقّى در مراتب ولایت است، چه تحصیل لازم به تحصیل ملزوم است.
«و ذلک إنّک تعلم أنّ الشرع تکلیف بأعمال مخصوصه أو نهى عن أعمال مخصوصه و محلّها هذه الدار فهى منقطعه، و الولایه لیست کذلک، إذ لو انقطعت لانقطعت من حیث هى کما انقطعت الرساله من حیث هى، و إذا انقطعت الولایه من حیث هى لم یبق لها اسم، و الولىّ اسم باق للّه، فهو لعبیده تخلّقا و تحقّقا و تعلّقا.» یعنى پس اطلاق اسم ولىّ بر عباد به حسب تخلّق ایشان است به اخلاق الهیه، و این اشارت است به فناى در افعال و صفات حقّ تعالى، و به حسب تحقّق عباد است به ذات الهى متّسم به اسم الولىّ، و این اشارت به فناى در ذات است، از براى آنکه ذوات ایشان هرگاه که فانى شد در حقّ، متحقّق نمىشوند الّا به اسم الولىّ، و به حسب تعلّق اعیان ثابته عباد است ازلا به اتّصاف به صفت ولایت و طلب آن از خداى تعالى به لسان استعداد، یا به حسب تعلّق ایشان به بقاى بعد از فنا.
پس «الولىّ» اسم کسى است که فانى شده باشد از صفات و اخلاق خویش و متخلّق به اخلاق اللّه شده باشد، و کسى که فانى شده باشد ذات او در حقّ تعالى و مستتر شده باشد در عین احدیت و متحقّق شده باشد به آن، و کسى که رجوع کرده باشد به بقا و متوجّه و متعلّق شده باشد ثانیا به عالم خلق و فنا.
و بعضى گفتهاند که در شریعت، نبىّ واضع است، و ولىّ کاشف است، یعنى انبیا به وضع فرائض و سنن و معاملات، و به وضع حدود واقعات مشغولند و به کشف حقایق نمىپردازند. پس اولیا کاشف حکمت نبىّ و مفسّران کتاب و کلام نبىّ اند.
و بعضى از مشایخ- قدّست أسرارهم- گفته اند که نبىّ آن است که به خواصّ اشیا رسیده باشد و بر خواصّ اشیا تمام اطّلاع یافته بود، و ولىّ آن است که به حقایق اشیا رسیده باشد، و انبیا امر و نهى و وعد و وعید که در شریعت فرمودند، بنا بر خواصّ اشیا کردند، و احکامى که وضع کردند، غالب از جهت خواصّ امور نمودند.
فى کتاو بعضى از مشایخ- قدّست أسرارهم- گفتهاند که نبىّ آن است که به خواصّ اشیا رسیده باشد و بر خواصّ اشیا تمام اطّلاع یافته بود، و ولىّ آن است که به حقایق اشیا رسیده باشد، و انبیا امر و نهى و وعد و وعید که در شریعت فرمودند، بنا بر خواصّ اشیا کردند، و احکامى که وضع کردند، غالب از جهت خواصّ امور نمودند.
و چون هر نبىّ، ولىّ است پس از آن حیثیت که ولىّ است مطّلع است بر حقایق امور، و از آن حیثیت که نبىّ است مطّلع است بر خواصّ و آثار آن حقایق در مراتب و مواطن، مثل حقیقت اسلام و ایمان، و حقیقت صلاه و صوم و حجّ، و حقیقت بهشت و دوزخ و صراط و ثواب و عقاب. پس علمى که مخصوص است به رتبه نبوّت، اطّلاع به خواصّ آثار اشیا است در مراتب و مواطن مختلفه، مثل خواصّ و آثار و احکام مترتّبه بر اقوال و افعال و اخلاق حسنات در موطن دنیا و در موطن برزخ و در موطن قیامت، و همچنین خواصّ سیّئات اقوال و افعال و اخلاق و امر و نهى و وعد و وعید انبیا که در شریعت وارد است بنا بر اطّلاع بر نتایج این اشیا است در هر عالم، و حصول این اطّلاع موقوف است بر علم ذوقى بر حقایق اشیا و تنزّلات آن حقایق در مراتب و مواطن مختلفه الخواصّ و الآثار، و محلّ این اطّلاع بر خواصّ و آثار و احکام مترتّبه بر اقوال و افعال و اخلاق و مورد آن صدر مصفّى مصطفى است. چه منصبات صدر آن حضرت- علیه الصلاه و التحیّه- حقایق روحیه متنزّله به آخر مراتب سبعه قلبیه محمّدیه است که صدر است، و آن را قشر القلب مى گویند، و آن وعاى نور اسلام است. قال تعالى:«» أَ فَمَنْ شَرَحَ اللَّهُ صَدْرَهُ لِلْإِسْلامِ فَهُوَ عَلى نُورٍ مِنْ رَبِّهِ یعنى به این نور الهى ادراک حقایق اسلامیه کما هى مى کند.
فى کتاب ذیل العوارف: «حقیقه شرح الصدر، هى عباره عن وضوح الحقائق فى الصدر من غیر شکّ و لا ریب فیها. فکلّ من شرح اللّه صدره للإسلام اتّضح فى صدره بنور من ربّه، کلّ ما أشکل على غیره من حقائق الإسلام، من حیث لا یتطرّق إلیه شکّ و لا ریب.» پس آن حقایق متنزّله صدریه محمّدیه به واسطه قرب به مشارب عامّه اهل اسلام، مصدر هدایت و تبلیغ و مورد احکام رسالت و اجراى آن بین الخلائق شده.
قال سیّد الأوّلین و الآخرین و أکمل السابقین و اللاحقین- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم: «لى مع اللّه وقت لا یسعنی ملک مقرّب و لا نبىّ مرسل، و انّه لیغان على قلبى، و إنّى لأستغفر اللّه فى کلّ یوم سبعین مرّه.»«» پس غین، حضرت رجوع از حال مشاهده و اختصاص لى مع اللّهى است به محلّ بلاغ و مشاهده خلق از قبیل پوشیدن نفس صفاى آیینه را. قال ابن عطا: «الغین کالنفس فى المرآه، لا دوام لها و لا یؤثّر فیها أثر، فإنّما هى لحظه.» و قال الجنید«»: «الغین فصل بین المقامین و الحالین» و أراد بهذا القول أنّه- علیه الصلاه و السلام- فى کلّ الأحوال على الزیاده، فإذا خرج من المقام و الحال الذى کان فیه إلى مقام و حال أرفع«» من الأوّل، فیکون له بین الحالین و المقامین بعض السکون لیکون مشرفا فى السیر و المرور إلى کمال مصاعد الأحوال، فهذا الفرق بین الحالین نعته- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- بالإغانه. قال رویم: «للنبىّ- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- مشاهدات إذا شاهد الحقّ وحده فى محلّ الإختصاص. فإذا شاهد معه سواه عن الإبلاغ یجد فى قلبه غیما فیستغفر.» غین رسول اللّه- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- آن ابر رقیق رسالت و ابلاغ است که مصدر حقایق صدریه نبوىّ«» است«». چه نبىّ و ولىّ در آن وقت بىپرده و بىرقیقه غین درعین مشاهدهاند، چنان چه در بیت گلشن گذشت.
گلشن:
نبىّ چون آفتاب آمد، ولىّ ماه
مقابل گردد اندر لى مع اللّه
در فصوص الحکم است که«» «إنّ خاتم الأنبیاء الولىّ الرسول النبىّ.» یعنى خاتم انبیا- علیه و علیهم الصلوات- ولىّ است به اعتبار باطن، و رسول است به اعتبار تبلیغ احکام شرعیه، و نبىّ است به اعتبار انباى از غیوب و تعریفات الهیه.
«و خاتم الأولیاء الولىّ الوارث الآخذ عن الأصل المشاهد للمراتب.» یعنى خاتم اولیا- علیه الصلاه و السلام- ولىّ است به اعتبار حقیقت ظاهره بر او از باطن خاتم الرسل، و وارث است از خاتم الانبیاء شرایع و احکام دین، و آخذ فیض است از علوم و معارف و مواهب الهیه بىواسطه از حقّ تعالى، همچنان چه خاتم انبیا امّا به تبعیت و اتّحاد «أنا و علىّ من نور واحد»
گلشن:
ولىّ در پیروى چون همدم آمد
نبىّ را در ولایت محرم آمد
امّا حقایق روحیه الهیه که بىواسطه از مبدأ فیّاض به روح مقدّس آن حضرت- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- فائض مىشود به همان کیفیت، و جمعیت و نزاهت بر روح خاتم ولایت فائض مىشود بىواسطه، امّا به متابعت و اتّحاد نورین مصطفوى و مرتضوى، و لهذا مرتضى صاحب «لو کشف» است و شاهد و مشاهد بىعطا و حجاب. قال تعالى«» أَ فَمَنْ کانَ عَلى بَیِّنَهٍ مِنْ رَبِّهِ وَ یَتْلُوهُ شاهِدٌ مِنْهُ.
قال تالى رسول اللّه و شاهده علىّ- صلوات اللّه على المشهود و الشاهد- : «ما من رجل من قریش إلّا و قد نزلت فیه آیه من القرآن». فقال له رجل: و أنت أىّ شیء نزل فیک قال: وَ یَتْلُوهُ شاهِدٌ مِنْهُ رسول اللّه على بیّنه و أنا الشّاهد منه.» اوست شاهدى مشاهد که از رسول اللّه است که «أنا من علىّ و علىّ منّى»«»، و علىّ عالى شاهد تالى رسول اللّه«» و اخو رسول اللّه است، همچنان چه هارون نسبت با موسى که مشاهد ما جاء به موسى بود و تابع و مؤیّد دین او. «أنت منّى بمنزله هارون من موسى إلّا أنّه لا نبىّ بعدى». یعنى اگر چه با من معیت در مشاهده دارى، امّا نه از حیثیت صورت نبوّت است، بل از روح نبوّت است که با من هم عنانى: «رأیت ما رأیت و سمعت ما سمعت و لست بنبىّ و لا رسول و لکنّک وزیر،» و قوله- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- : «یا علىّ ما عرفنى إلّا اللّه و أنت، و ما عرفک إلّا اللّه و أنا، و ما عرف اللّه إلّا أنا و أنت» همان بیان و همان لسان است.
پس آن حقایق الهیه که بى واسطه به روح مصطفى و به روح مرتضى فائض مى گردد که «وَ یَتْلُوهُ شاهِدٌ» به اتّحاد «أنا و علىّ من نور واحد» متنزّل مى گردد تا آخر مراتب سبعه قلبیه محمّدیه که صدر است، و اقرب مراتب است به مشارب «مرسل إلیهم»، چه منبع ایمان به غیب است، و حکمت در این تنزیل و این انصباب به صدر مصطفوى تقریب به اهل ایمان است، تا مصدر هدایت و تبلیغ و مادّه احکام رسالت و انبا و اشتغال حقّانى به مصالح دنیویه و اخرویه خلایق گردد. امّا شهید مأخذ او هفت مرتبه فوق صدر است از براى صاحب معاینه و حضور مع اللّه است.
قال فى الفتوحات المکّیه: «من الأولیاء الشهداء- رضى اللّه عنهم- تولّاهم بالشهاده، و هم من المقرّبین، و هم أهل الحضور مع اللّه على بساط العلم به. قال اللّه تعالى:«» شَهِدَ اللَّهُ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ وَ الْمَلائِکَهُ وَ أُولُوا الْعِلْمِ قائِماً بِالْقِسْطِ و لم یقل: «و أولوا الإیمان». فرتبه العلم فوق رتبه الإیمان بلا شکّ، و هى صفه الملائکه و الرسل، فجمعهم من الملائکه فى بساط المشاهده، فهم یوحّدون عن حضور إلهى و عنایه أزلیه، فهم الموحّدون و شأنهم عجیب و أمرهم غریب. فقدّم الصدّیق على الشهید فى قوله تعالى:«» وَ مَنْ یُطِعِ اللَّهَ وَ الرَّسُولَ فَأُولئِکَ مَعَ الَّذِینَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ مِنَ النَّبِیِّینَ لاتّصال نور الإیمان بنور الرساله، و الشهداء لهم نور العلم مساوق لنور الرسول من حیث ما هو شاهد للّه بتوحیده لا من حیث هو رسول.»«» چون در شریعت لابدّ است از علمى که از مرتبه علم ولایت که محلّ او فؤاد است، و آن اعلى مراتب قلب محمّدى است- صلوات اللّه علیه- ، و موطن شهود است متنزّل شده باشد به مرتبه صدر، که ادنى مراتب قلب معلّاى مصطفوى است و موطن ایمان است، تا به واسطه این تنزّل مناسبتى فى الجمله با مشارب عموم «مرسل إلیهم» از اهل ایمان پیدا کند، و لا جرم در خلافت رتبت رسالت و بلاغ این تنزیل ضرورت است.«» چه در فتوحات است که هر یک از مراتب اربع کمالات سعادیه که ولایت است و نبوّت و رسالت و ایمان، مقتضى امور غیر متناهىاند از علوم و اسرار و احوال، پس در حال مشغله به مقتضیات یکى از این مراتب، ذهول از مرتبه دیگر خواهد بود به تخصیص که بین المرتبتین بینونتى باشد من حیث الاقتضاء.
و خاتم ولایت محمّدى و باب مدینه علم احمدى را- علیه الصلاه و السلام-به واسطه اشتغال و استغراق او به مرتبه اعلى که مستقرّ اوست، از علوم کلّیه لدنّیه الهیه متعذّر النزول بود به حضیض علوم صدریه دینیه، و مصلحت نیز نبود.«» از براى آنکه در تأیید دین که منصب اوست، آن استغراق و اشتغال ضرورى است، و لذا«» قال- علیه السلام- :«» «أنا علم صامت و محمّد علم ناطق»، صلوات اللّه و سلامه على الناطق و الصامت.
شعر:
علم را آن کو در تحقیق سفت
اتّحاد عالم و معلوم گفت
عین علىّ عالى، علم صرف ولایت است، و لسان او لسان حقیقت، و آن زبان بى زبانى است، و استماع آن گوش بى گوشى مى تواند کرد.
مولانا:
گوش بى گوشى در این ره برگشا
بهر راز یفعل اللّه ما یشاء
و عین جامع محمّدى، علم نبوّت است، و همان اسرار حقیقت به لسان شریعت بیان مى فرماید. پس آن کلام جامع محمّدى [را] عموم و خواصّ اهل استماع در خور گوش و بى گوشى خویش مى شنوند و مى یابند که «أوتیت جوامع الکلم».
مولانا:
مصطفى را ز آن کلام جامع است
گویدم جانبخش هر یک سامع است
چون در آرد قدرت حقّ در مقال
یک سخن گوید به قدر صد خیال
از کلامش هر یکى جانى برند
هر کس از دستورش ایمانى برند
قشریان در قشر، نازند و چرند
اهل مغز از لبّ ایمان برخورند
بدان- أسعدک اللّه- که دوایر مراتب معطى سعادت سه مرتبه است، یکى فوق دیگرى.
دایره اوّل: نبوّت است که شعاع نور اصلى است از خورشید ذات، و لهذا معارج انبیا به نور اصلى است.
و دایره دوم: ولایت است که از شعاع نور اصلى است، و لهذا معارج اولیا، فائض از نور اصلى است.
و دایره سیوم: دایره ایمان است که از شعاع نور ولایت است، و از این است که بعضى گفتهاند که «ایمان نور است، و ولایت نور نور است، و نبوّت نور نور نور است، و ایمان کشف است، و ولایت کشف کشف است، و نبوّت کشف کشف کشف است.» نور ایمانى آن سراج غیبى است که شیخ با یزید مىگوید: «لم یؤمن بالغیب من لم یکن له سراج من الغیب.» و هر یک از این دوایر، منقسم به سه قسم است: علوم و اسرار و احوال، و در اشخاص هر یک از این دوایر، شخصى صاحب جمعیه فیوض آن دایره است که از او منتشر مىشود به سایر اشخاص آن دایره جمیع آن علوم و اسرار و احوال مخصوصه به آن مرتبه، و او خاتم اهل آن مرتبه است، همچنان چه در دایره اوّل، جمیع انبیا، فیوض ایشان از علوم و اسرار و احوال، همه از خاتم انبیا است- علیه و علیهم الصلاه و السلام- همچنین در دایره ولایت، جمیع اولیا، فیوض ایشان از علوم و اسرار و احوال همه از خاتم اولیا است، علیه و علیهم السلام.
ثمّ اعلم أنّ الولایه التی لا واسطه بینها و بین الحقّ تعالى إنّما هى ولایه نبیّنا محمّد- علیه و آله أفضل الصلوات و أکمل التحیّات- و کذلک النبوّه و الرساله الحقیقیتان لیستا إلّا له- صلّى اللّه علیه و آله- ، لأنّهما ناشئتان عن ولایته الحقیقیه.
شعر:
کى بود حکم نبوّت پایدار
گر نباشد از ولایت استوار
بر ولایت دان نبوّت را اساس
چون ولایت را به ذات آمد مساس
و قوله- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم:«» «علىّ ممسوس فى ذات اللّه» إشاره إلى ذلک، و أمّا ولایه سائر الأولیاء و سائر الرسل إنّما هى إظلال ولایته و رسالاته«» و فروعهما.
چون حضرت خاتم النبیّین- علیه أفضل صلوات اللّه المصلّین- بىواسطه است در اخذ از حقّ تعالى به حکم «أوّل ما خلق اللّه نورى ثمّ خلق الخلق» ، پس جمیع فیوض الهیه، بر هر کس که فائض شود، اوّلا و بالذات به روح اقدس آن حضرت وارد مى گردد، و بعد از آن مترشّح مىشود به ما دون او، کما قال تعالى: وَ إِنَّکَ لَتُلَقَّى الْقُرْآنَ مِنْ لَدُنْ حَکِیمٍ عَلِیمٍ و قال سبحانه:«» الرَّحْمنُ عَلَّمَ الْقُرْآنَ.
شعر:
مصطفایى کو که جسمش جان بود
تا که رحمان علّم القرآن بود
دیگران را گفته علّم بالقلم
واسطه افراشت از بذل و کرم
فلا محاله، جمیع نشئات ولایت و نبوّت و رسالت اولیا و انبیا و رسل، ترشّح ولایت و نبوّت و رسالت ختمیه محمّدیه باشد- علیه الصلاه و السلام و التحیّه- چه معنى ختم، جمع است، و خاتم هر کمالى آن کس است که جامع جمیع نشئات آن کمال است.
ثمّ اعلم- لا حرمنا اللّه و إیّاکم من شرب الولایه المحمّدیه- که حقیقت ولایت اقرب قربات عبد است به حقّ تعالى، مترتّب بر کمال فناى عبد در حقّ تعالى، و مراد از این فنا فناى عین عبد نیست، بلکه فناى احکام بشریه اوست در احکام حقیقت حقّ تعالى: اوّلا به فناى صفت نفس تا صاحب مقام قلب و ظهور صفات و کمالات او گردد، باز به فناى صفات قلب تا صاحب مقام ولایت گردد به تجلّیات انوار اسماى الهیه مغنیه صفات قلب و کمالات او، و لهذا متّصف مىشود به صفات الهى از علم و اراده و قدرت و غیرها«». فلا یظهر على غیبه أحدا إلّا من ارتضى و هو المصطفى و المرتضى- صلوات اللّه و سلامه علیهما- کما قال- علیه السلام- :«» «أنا الّذى عندى مفاتح الغیب لا یعلمها بعد محمّد غیرى». چه اطّلاع بر جمیع مفاتیح غیب، اطّلاع است بر جمیع اعیان ممکنات، و آن اوّلا و بالذات خاصّه حقیقت محمّدى است که بحر محیط جواهر حقایق اعیان است، و قوله- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- :«» «اوتیت جوامع الکلم، و علّمت علم الأوّلین و الآخرین» مفصح است از این احاطه، و ثانیا و بالمظهریه، مخصوص عین علوى است، و لهذا قال- علیه السلام- : «لا یعلمها بعد محمّد غیرى». چه به حکم «أنا و علىّ من نور واحد»«» عین علوى منطبق است بر عین محمّدى. زیرا که مظهر جامع و مرآت کلّى کمالات محمّدى غیر علىّ عالى نیست.
و امّا سایر خواصّ عرفا که اطّلاع بر بعض امور مفاتح غیب دارند- على قدر استعدادهم و جزئیتهم- نور علم ایشان مستفاد است از استضاءت شمع هدایت «أنا مصباح الهدى و مشکوه فیها نور المصطفى»«»- صلّى اللّه على المصطفى و المرتضى و آلهما- یعنى هر که مشکات نور مصطفى است، به حقیقت او مصباح هدى است، و آن منم پس نور من بعینه نور مصطفى است ساطع از مشکات من، و همچنین هدایت من همان هدایت اوست و علم من علم او، و أشار إلى ذلک الإتّحاد- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- :«» «نفسک نفسى، و فمک فمى، و لحمک لحمى، و دمک دمى.» پس این کلمه تامّه علویّه، به حقیقت شرح کلمه جامعه «أنا و علىّ من نور واحد» باشد، و همچنین موضح مغزاى «أنا مدینه العلم و علىّ بابها- کما لا یخفى على أولى الفطنه و الذّکاء- وَ أْتُوا الْبُیُوتَ مِنْ أَبْوابِها»«». چه دخول در شهر علم محمّدى بى فتح باب علوى ممتنع الحصول است، و جمله اجلّه ارباب علم و عرفان و سلاطین اصحاب کشف و ایقان، گدایان و قارعان این بابند و عاکفان این جناب.
رسالتین:
گرد، کآن برخیزد از دامان شاه سرمه زان سازند بینایان راه
یُؤْتِی الْحِکْمَهَ مَنْ یَشاءُ وَ مَنْ.
شعر:
اى جان و باغ و یاسمین، اى شمع افلاک و زمین
اى مستغاث العاشقین اى شهسوار هل أتى
اى خسروان درویش تو سرها نهاده پیش تو
جمله ثنا اندیش تو، اى تو ثناها را سزا
اى صبر بخش زاهدان اخلاصبخش عابدان
وى گلستان عارفان در وقت بسط و ارتقا
روى الحافظ ابو نعیم فى کتاب حلیه الأولیاء بروایته عن أنس بن مالک قال: بعثنى النبىّ- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- إلى أبى برزه الأسلمى، فقال له و أنا أسمع: «یا أبا برزه إنّ ربّ العالمین عهد إلىّ عهدا فى علىّ بن أبی طالب- علیه الصلاه و السلام- فقال: إنّه رایه الهدى، و منار الإیمان، و إمام أولیائى، و نور جمیع من أطاعنى. یا أبا برزه علىّ بن أبى طالب أمینى غدا یوم القیامه و صاحب رایتى فى القیامه، علىّ مفاتیح خزائن رحمه ربّى.»
رسالتین:
هیچ کس را هیچ فتحى رو نداد
تا نه بر رویش على در برگشاد
هیچ رهرو راه را پایان ندید
تا نه آن ره را على درهم کشید
ثمّ قال فى الفصوص«»- فى بیان اختصاص علم المفاتیح و تصریفها بالخاتم للنبوّه أصاله و بالخاتم للولایه وراثه- بقوله: «و ما یراه أحد من الأنبیاء و الرسل إلّا من مشکوه الرسول الخاتم، و لا یراه أحد من الأولیاء إلّا من مشکوه الولىّ الخاتم.» «فکلّ«» نبىّ من لدن آدم إلى آخر نبىّ ما منهم أحد یأخذ إلّا من مشکوه خاتم النبیّین- علیه أفضل صلوات المصلّین- و إن تأخّر وجود طینته، فإنّه بحقیقته موجود، و هو قوله: «کنت نبیّا و آدم بین الماء و الطّین»«» و غیره ما کان نبیّا إلّا حین بعث، و کذلک خاتم الأولیاء کان ولیّا و آدم بین الماء و الطین، و غیره من الأولیاء ما کان ولیّا إلّا بعد تحصیل شرائط الولایه من الأخلاق الإلهیه فى الإتّصاف بها من کون اللّه یسمّى «بالولىّ الحمید». فخاتم الرسول- صلوات اللّه و سلامه علیه- هو الولىّ الرسول النبىّ، و خاتم الاولیاء- علیه السلام- الولىّ الوارث الآخذ عن الأصل المشاهد للمراتب.»«» و لهذا فرمود- علیه السلام- : «و لهم خصائص حقّ الولایه.» «و فیهم الوصیّه و الوراثه،» و در شأن آل محمّد است وصیّت و وراثت.
قال- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- :«» «إنّ العلماء ورثه الأنبیاء، و إنّ الأنبیاء لم یورّثوا درهما و لا دینارا، و لکنّهم ورّثوا العلم. فمن أخذ به أخذ بحظّ وافر.»«» بدان که حظّ اوفر از وراثت حضرت خاتم النبوّه- علیه الصلاه و السلام و التحیّه- آن کس را است که جامع وراثت علم و عمل و حال و ذوق محمّدى باشد بىواسطه بکلّیتها و أصولها، و این عبارت است از ختم ولایت محمّدى، و حقیقت وراثت این است، و لهذا منحصر ساخت وراثت و وصایت خویش در او بقوله- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- :«» «لکلّ نبىّ وصىّ و وارث، و إنّ علیّا وصیّى و وارثى.» زیرا که روح علوى، زاده روح محمّدى است، و این وراثت کمالات روحیّه است از علم و ذوق و حال محمّدى، و وراث او مى باید زاده روح او باشد.
عن أبى عبد اللّه قال: سمعت رسول اللّه- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- و سئل«» «بأىّ لغه خاطبک ربّک لیله المعراج» فقال:«» «خاطبنى بلغه علىّ بن أبی طالب، فألهمنى أن قلت: یا ربّ خاطبتنى أم علیّا فقال: یا أحمد أنا شیء لا کالأشیاء، لا اقاس بالنّاس، و لا أوصف بالأشیاء، خلقتک من نورى، و خلقت علیّا من نورک. فاطّلعت على سرائر قلبک فلم أجد إلى قلبک أحبّ من علىّ بن أبی طالب. فخاطبتک بلسانه کى ما یطمئنّ قلبک.»- صلوات اللّه و سلامه الأحد على الوالد و الولد- .
خواجه به معراج رفت با دل خود راز گفت
جمله ز حقّ مىشنید از دهن مرتضى
فمحبّه اللّه حبیبه المصطفى کمحبّه حبیب اللّه حبیبه المرتضى فى أنّها من حنین الکلّ إلى جزئه. چه همچنان چه نطفه ولد منتشر است در جمیع اعضاى والد، و بیرون مىآید محاکى اسرار والد که «الولد لا یکون إلّا تفصیل سرّ اللّه» همچنین نطفه روح خاتم ولایت- علیه السلام و التحیّه- از جمیع نشئات روحیه از اسرار و احوال و اذواق روح کلّى محمّدى- علیه صلوات اللّه الأحدى و سلامه الأبدى- مترشّح و متخلّق شده.
در فصوص الحکم است در سرّ فَإِذا سَوَّیْتُهُ وَ نَفَخْتُ«» که دالّ است بر آنکه حنین و آرزومندى حقّ تعالى به دوستان خود از قبیل حنین کلّ است به جزء خود، فقال: «أبان الحقّ تعالى بذلک عن الأمر فى نفسه من جانب الحقّ فى قوله فى هذه النشئه العنصریه: فَإِذا سَوَّیْتُهُ وَ نَفَخْتُ فِیهِ ثمّ وصف نفسه بشدّه الشوق إلى لقائه، فقال للمشتاقین: «یا داود إنّى أشدّ شوقا إلیهم» یعنى للمشتاقین إلیه.» یعنى به این که فرمود: فَإِذا سَوَّیْتُهُ وَ نَفَخْتُ باز وصف کرد نفس خویش را- عزّ و علا- به شدّت شوق او به مشتاقان خویش.
[شعر:
یحنّ الحبیب إلى رؤیتى
و إنّى أشدّ إلیه حنینا]
پس چون دمیده است حقّ تعالى در او از روح خود، فما اشتاق إلّا لنفسه.
ألا تراه خلقه على صورته لأنّه من روحه. پس همچنان چه حنین و آرزومندى حقّ تعالى به حبیب خویش از باب حنین کلّ است به جزء، همچنین حنین و آرزومندى رسول اللّه نیز به حبیب خود از باب حنین کلّ است به جزء خویش، فما اشتاق إلّا لنفسه. لقوله تعالى:«» «خلقتک من نورى و خلقت علیّا من نورک.»
مولانا:
کلّ من آمد مرتضى، کلّ وى آمد مصطفى
کلّات کلّ آمد خدا، ز اینجا مرو بالاترک
از این است که به حکم «الولد سرّ أبیه» در جمیع عوالم و مواطن سیر ادوار انبیا و اولیا، میان پدر- که نور خاتم الانبیاء است- و فرزند- که نور خاتم الاولیاست- متحقّق است. چه معیّت سرّى که با جمیع انبیا داشت، هم معیت سرّى است با خاتم انبیا. چه همچنان چه هر نبىّ حامل نشئهاى از نشئات نبوّت ختمیه است، صاحب تأیید او نیز حامل نشئهاى از نشئات تأییدیه علویه است.«» و نکته در سرّ و جهر آن است که صورت نشئه عنصریه علویه، مرآت جمیع نشئات ولایت است، و صورت جسدى هارونى مثلا، صورت نشئه اى از نشئات ولایت است، که جمیع آن نشئات بعد الاجتماع به صورت جسدى علوى در زمان ختم نبوّت که وقت ظهور اجتماع جمیع نشئات نبوّت است، ظاهر شد جهت تأیید جمعى حامل نبوّت ختمى. این است حقیقت معیت که از باب معیت جزء است با کلّ.
و بر ارباب فطنت و اهل بصیرت مخفى نماند که اخصّ و اولى به آیه کریمه وَ الَّذِینَ مَعَهُ«»- الآیه- آن کس است که از تاریخ «کان محمّد نبیّا و آدم بین الماء و الطّین و علىّ ولیّا و آدم بین الماء و الطّین» مصدّق نبوّت ازلیه او بوده باشد، و لهذا سمّى بالصدّیق الأکبر و نزل فى شأنه یَتْلُوهُ شاهِدٌ مِنْهُ«».
یا اخى معیت ازلیه عین علویه با حقیقت محمّدیه- علیهما أفضل الصلاه و التحیّه- از کتابت کنگره عرش الرحمن بخوان تا رتبت «ما ظننتم باثنین، اللّه ثالثهما» از سطر «لا إله إلّا اللّه، محمّد رسول اللّه، أیّدته بعلىّ» بازیابى.
عن أبى الحمراء قال: قال رسول اللّه- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- :«» «لمّا اسرى بى إلى السّماء إذا على العرش مکتوب: لا إله إلّا اللّه، محمّد رسول اللّه، أیّدته بعلىّ» و هو صاحبه و رفیقه فى جمیع مواطن سفر الوجود و منازله و مراتبه من العوالم الغیبیه و الشهادیه تماما روحا و مثالا و حسّا، کما روى أنّه قال- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- :«» «کنت أنا و علىّ نورا بین یدی اللّه، مطیعا، یسبّح اللّه ذلک النّور، و یقدّسه قبل أن یخلق آدم أربعه عشر ألف عام. فلمّا خلق اللّه آدم رکّب ذلک النّور فى صلبه، فلم یزل ینقله من صلب إلى صلب حتّى أقرّه فى صلب عبد المطّلب. فقسّمه قسمین: فصیّر قسمى فى صلب عبد اللّه، و قسم علىّ فى صلب أبى طالب. فعلىّ منّى و أنا منه.» العجب کلّ العجب که یک نور بود و یک تسبیح و یک مسبّح، و در حقیقت محمّد و على بودند به یک لسان از نور واحد. از اینجا تفطّن مىتوان کرد سرّ «فمک فمى» و لهذا در آخر حدیث مىفرماید:«فعلىّ منّى و أنا منه»، و عن أمّ سلمه قالت: قال رسول اللّه- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- : «علىّ منّى و أنا من علىّ، حیث یکون أکون، و حیث أکون یکون».
نیکو تأمّل کن که این چه معیت ازلى است، و تعانق روحى، و اتّحاد حبّى
أنا من أهوى و من أهوى أنا
نحن روحان حللنا بدنا
بل روح واحد حللنا بدنین. چه بر مصداق حدیث قدسى «خلقتک من نورى، و خلقت علیّا من نورک»«» روح خاتم الولایه متولّد از روح خاتم النبوّه باشد، و «الولد سرّ أبیه». پس روح علوى ظهور سرّ محمّدى باشد، و إلیه أشار قول الشیخ الحموى:
«إنّ خاتم الأولیاء صوره نقطه الولایه الکلّیه الأصلیه، و خاتم الانبیاء روح تلک الصوره»، و فى قول خاتم الولایه:«» «أنا مشکوه الهدى، فیها مصباح المصطفى»- صلوات اللّه و سلامه علیهما و آلهما- . دیگر در اشارت «ما ظننتم باثنین، اللّه ثالثهما»«» است سرّ ختمیّت خاتم نبوّت که عبارت است از جمعیت جمیع حقایق نبوّت، و سرّ ختمیّت خاتم ولایت که جمعیت جمیع حقایق ولایت است. چه حقایق نبوّات جمیع انبیا، شئون ذاتیه حقیقت نبوّت خاتم انبیاست، و حقایق ولایات سایر اولیا، شئون ذاتیه حقیقت ولایت خاتم اولیاست، و همچنان چه جمیع حقایق اشیا در احدیت جمع حقیقت الهیه مندمج است- کاندماج الشجره فى النواه- و به آن احدیت جمعى ظاهر است به صور جمیع اشیا، همچنین جمیع حقایق نبوّات انبیا در احدیت جمع حقیقت نبوّت ختمى اندماج دارد، و به آن احدیت جمعى مى تواند ظاهر شد به صور حقایق نبوّات جمیع انبیا مفصّلا، و به صورت ختمیت و جمعیت جمیع حقایق مجملا، در صورت جسدى مکّى مدنى محمّدى، و بر آن قیاس جمیع حقایق ولایات اولیا در احدیت جمعى حقیقت ولایت خاتم الاولیاء مندمج است، و به آن احدیت جمعیه است که ظاهر مى شود به صور حقایق ولایات جمیع اولیا مفصّلا، و به صورت جمعیه حقایق مجملا، در صورت جسدى مکّى مدنى علوى، با معیت بین الخاتمین در ظهور عالم حسّ، و اللّه ولىّ الأفهام این آن معیت است که به آن تأیید دین انبیا کرد، در مظهر هارونى تأیید دین موسى کرد به دعاى وَ اجْعَلْ لِی وَزِیراً مِنْ أَهْلِی هارُونَ أَخِی اشْدُدْ بِهِ أَزْرِی.
عن أبى ذر الغفارى أنّه قال: «صلّیت مع رسول اللّه- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- یوما من الأیّام الظهر. فسأل سائل فى المسجد، فلم یعطه أحد شیئا، فرفع السائل یدیه إلى السماء و قال: اللّهمّ اشهد إنّى سألت فى مسجد نبیّک محمّد- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- فلم یعطنی أحد شیئا. و کان علىّ فى الصلاه راکعا، فأومى إلیه بخنصره الیمنى و فیها خاتم. فأقبل السائل، فأخذ الخاتم من خنصره، و ذلک بمرأى من النبىّ، صلّى اللّه علیه و آله و سلّم. فرفع طرفه إلى السماء و قال: اللّهمّ، إنّ أخى موسى سألک فقال: قالَ رَبِّ اشْرَحْ لِی صَدْرِی وَ یَسِّرْ لِی… وَ اجْعَلْ لِی وَزِیراً مِنْ أَهْلِی هارُونَ أَخِی اشْدُدْ بِهِ أَزْرِی وَ أَشْرِکْهُ فِی أَمْرِی«» فأنزلت علیه قرانا سَنَشُدُّ عَضُدَکَ بِأَخِیکَ وَ نَجْعَلُ لَکُما سُلْطاناً فَلا یَصِلُونَ إِلَیْکُما«». اللّهمّ إنّى محمّد نبیّک، فاشرح لى صدرى و یسّر لى أمرى، و اجعل لى وزیرا من أهلى علیّا، اشدد به ظهرى. قال ابو ذر: فما استتمّ دعاؤه حتّى نزل علیه جبرئیل- علیه السلام- من عند اللّه- عزّ و جلّ- و قال محمّد إقرء: إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاهَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکاهَ وَ هُمْ راکِعُونَ.»
بر قلعه «انّما» در حقّ که گشاد
خسرو، علم «أنا مدینه» به که داد
گوى از خم چوگان «سلونى که ربود
رخت از بر تخت «انت منّى» که نهاد
پس اساس و بناى قصر دین معلّاى محمّدى به تأیید و امداد و اعلاى اعلام علىّ عالى- علیهما و آلهما صلوات اللّه المتعالى- مشیّد و مشدّد کبنیان مرصوص گشت، و وعده سَنَشُدُّ عَضُدَکَ بِأَخِیکَ وَ نَجْعَلُ لَکُما سُلْطاناً در مظهرین جامعین ختمین محمّدین علیّین به اتمّ و اجمع و اکمل وجهى به انجاز انجامید. و قوّه «قلعت باب خیبر بقوّه صمدانیه لا بقوّه جسدانیه» و «لمبارزه علىّ بن أبی طالب یوم الخندق أفضل من أعمال امّتى إلى یوم القیامه» و غیر ذلک اثر قوّه صمدانیه سَنَشُدُّ عَضُدَکَ بِأَخِیکَ وَ نَجْعَلُ لَکُما سُلْطاناً است، أى سلطانا لمملکه النبوّه و الرساله، والیا لولایه الولایه و الهدایه.
رسالتین:
نیست غیر خاک و آب، اصل بنا
جمله ارکان زین دو در نشو و نما
چون پذیرفت آب با خاک التیام
گشت پیدا زین دو این دیوار و بام
گر چه نبود خانه بىسقف و جدار
غیر آب و گل نباشد اصل کار
فیض غیب مصطفى کان است آب
کرده آمیزش به خاک بو تراب
زان، بناى دین به کیوان بر شده
هم نهال عشق زان پر بر شده
جایى که هیچ یک از انبیا را طاقت و قوّت نباشد که جمع کند میان احکام حمل رسالت و بلاغ غیر عامّ، مخصوص به وقت خاصّ و امّت معیّنه، حتّى موسى که با آن قوّت و جرأت اشْدُدْ بِهِ أَزْرِی مى گوید.
فى العرائس«»: «کان موسى فى مشاهده قرب جلال الأزل، شاهدا لربوبیه، و کاد أن یفنى فى العزّه، فشغله الحقّ بالشریعه عن الفناء فى الحقیقه. فلمّا علم موسى مراد الحقّ منه بمکابده الأعداء و الرجوع من المشاهده إلى المجاهده، سأل عن الحقّ- سبحانه- شرح الصدر و إطلاق اللسان و تیسیر الأمر، لیطبق احتمال صحبه الأضداد و مکابدتهم، أنّه کان موسى فى مشاهده الحقّ ألطف من الهوى، و فى خطابه أرقّ من ماء السماء، فطلب قوّه ألوهیه و تمکینا قادریا بقوله:«» قالَ رَبِّ اشْرَحْ لِی صَدْرِی وَ یَسِّرْ لِی. عرف موسى مکان مباشره الشریعه و أنّها حقّ اللّه، و حقّ اللّه فى العبودیه مقام الامتحان، و فى الامتحان حجاب عن مشاهده الأصل، فخاف من ذلک و سأل شرح الصدر. أى إذا کنت فى غین الشریعه عن مشاهده غیب الحقیقه، اشرح صدرى بنور وقائع المکاشفه حتّى لا أکون محجوبا عنک.
ألا ترى إلى سیّد الأنبیاء و الأولیاء- صلوات اللّه و سلامه علیه و علیهم- کیف أخبر عن ذلک الغین، و شکى عن صحبه الأضداد فى أداء الرساله بقوله:«» «إنّه لیغان على قلبى، و إنّى لأستغفر اللّه فى کلّ یوم سبعین مرّه». فقال: وَ اجْعَلْ لِی وَزِیراً مِنْ أَهْلِی هارُونَ أَخِی اشْدُدْ بِهِ أَزْرِی وَ أَشْرِکْهُ فِی أَمْرِی یعنى أنا أرید الوقوف بسرّى معک فى شهود الغیب، و إذا کنت غائبا لا أطیق أن أؤدّى رسالتک بهیئتها، فاجعل لى هارون وزیرا یعبّر قولى لهم. فإنّه یحسن مقالتى و إشاراتى التی هى من مجمع بحار کلام أزلى و شهود الأبدى، و لا أکون مشغولا عنک بغیرک.» قال فى الفصول المهمّه فى معرفه الائمّه: «فظهر أنّ منزله هارون من موسى منزله الوزیر. و الوزیر مشتقّ من إحدى معانى ثلثه: أحدها: من الوزر- بکسر الواو و تسکین الزاء- و هو الثقل، فکونه وزیرا له یحمل عنه أثقاله و یخفّفها.
ثانیها: من الوزر- بفتح الواو و الزاء- و هو المرجع و الملجأ، و منه قوله تعالى: کَلَّا لا وَزَرَ. فکان الوزیر مرجوع إلى رأیه و معرفته، و ملجأ«» إلى الاستعانه به.
و المعنى الثالث: من الأزر و هو الظهر. قال اللّه تعالى: اشْدُدْ بِهِ أَزْرِی«» فیحصل بالوزیر قوّه الأمر و اشتداد الظهر کما یقوّى البدن و یشتدّ به. فکان منزله هارون من موسى أنّه یشتدّ أزره و یعاضده و یحمل عنه«». و قد جعل رسول اللّه- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- علیّا منه بهذه المنزله إلّا النبوّه.» این بود حال موسى- علیه السلام- با وجود قوّت و جرأت او از میان انبیا، جایى که هیچ یک از انبیا را طاقت و قوّت نباشد که جمع کند حمل ولایت جزئیه که نشئه اى از نشئات و شعاعى از اشعّه آفتاب ولایت کلّیه بىحجاب محمّدیه است، با اشتغال به احکام نبوّتى که شعلهاى از مشاعل مشاغل نبوّت کلّیه ختمیه محمّدیه است، الّا به مؤیّدى، پس چگونه آن سیّد فرسان میادین عساکر انبیا و مرسلین را- علیه و علیهم أفضل صلوات المصلّین- طاقت و قوّت باشد حمل امانت اسرار ولایت کلّیه الهیه، با بار نبوّت«» جامعه ختمیه، و تحمّل اعباى رسالت عامّه شامله مر کافّه انس و جنّ الى یوم القیام، به نعت تمکّن و کمال استقامت، الّا به امداد و تقویت و معیت صاحب تأیید «أنت منّى بمنزله هارون لموسى»«» و این معیتى است در جمیع مراتب اربع کمالات سعادیه که ایمان است و ولایت و نبوّت و رسالت، و هر یک از این مراتب را احکام غیر متناهیه است.
قال فى الباب السبعین و مأتین«»: «لمّا کانت المراتب التی تعطى السعاده للإنسان أربعا لا زائدا علیها، و کلّ مرتبه تقتضى أمورا لا نهایه لها من علوم و أسرار و أحوال. فالمرتبه الأولى: إیمان، و الثانیه: ولایه، و الثالثه: نبوّه، و الرابعه: رساله، و الرساله و النبوّه و إن انقطعت فى هذه الأمّه فما انقطع المیراث منها. فمنهم من یرث نبوّه و منهم من یرث رساله و نبوّه معا.» شهسوار میدان ولایت- علیه السلام و التحیّه- در تقلّبات و سیر در علوم و اذواق و اسرار و احوال غیر متناهیه مرتبه ثانیه که کمال ولایت است با سلطان فرسان میادین عساکر انبیا و مرسلین- علیهما أفضل صلوات المصلّین- کفرسى رهان بود معا معا، تا به رفاقت آن حضرت، تمام مواطن و مقامات غیر متناهیه ولایت احاطه نمود، و در ختم ولایت تمام شد، و به کمال مرتبه عالیه خویش استقرار یافت. پس چابکسوار میدان نبوّت و رسالت- علیه أفضل الصلاه و التحیّه- فردا وحیدا، در سیر طرق تقلّبات اذواق و احوال و اسرار مقامات سامیات مرتبتین نبوّت و رسالت چندان تاخت تا خاتم الأنبیاء و المرسلین گشت، و «کان آدم بین الماء و الطّین»- صلوات اللّه و سلامه علیهم أجمعین- پس «خاتم الولایه» مشارک و مساهم گشت با «خاتم النبوّه» در فیوض غیر متناهیه عجیبه مخصوصه به ختم ولایت از اذواق و علوم و احوال و اسرار سامیه «ما لا عین رأت، و لا اذن سمعت، و لا خطر على قلب بشر».
امّا چون خاتم انبیا سابق شد به دوره نبوّت، لا جرم خاتم الولایه تابع خاتم النبوّه گشت در احکام آن دوره، امّا مشاهد آن احکام بود بىتحقّق به آن. چه در موطن تلقّى وحى که موطن نبوّت است به حیثیتى بود که تمام معاملات و محاورات آن مجلس معاین و مشاهد او مى شد. چنان چه حضرت- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- مى فرمود لدفع التوهّم که: «یا علىّ رأیت ما رأیت، و سمعت ما سمعت، و لست بنبىّ و لا رسول، و لکنّک وزیر». و گاه مىفرمود هم از جهت دفع توهّم: «أنت منّى بمنزله هارون لموسى، إلّا أنّه لا نبىّ بعدى». و قال- علیه السلام- : «و لقد کنت أتّبعه اتّباع الفصیل أثّر أمّه، یرفع لى فى کلّ یوم علما من أخلاقه، و یأمرنى بالاقتداء به. و لقد کان تجاور فى کلّ سنه بحراء فأراه، و لا یراه غیرى. و لم یجمع بیت واحد فى الإسلام غیر رسول اللّه- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- و خدیجه و أنا ثالثهما. أرى نور الوحى و الرّساله، و أشمّ ریح النّبوّه. و لقد سمعت رنّه الشّیطان- لعنه اللّه- حین نزل الوحى علیه- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- فقلت: یا رسول اللّه ما هذه الرّنه قال: هذا الشّیطان قد أیس من عبادته. إنّک تسمع ما أسمع، و ترى ما أرى، إلّا أنّک لست بنبىّ، و أنّک لوزیر و إنّک لعلى خیر.» و اعلم أنّ وراثه أحواله- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- فهو ذوق ما کان یجده فى نفسه فى مثل الوحى بالملک، فیجد الوارث ذلک فى اللمّه المکّیه، و من الملک الذى یسدّده، و من الوجه الخاصّ الإلهى بارتفاع الوسائط، و أن یکون الحقّ عین قوله، و أن یقرأ القرآن منزلا علیه یجد لذّه الإنزال ذوقا على قلبه عند قراءته. فإنّ للقرآن عند قراءه کلّ قارى فى نفسه أو بلسانه تنزّلا إلهیا لا بدّ منه. فهو محدث التنزّل و الإتیان عند قراءه کلّ قارى أىّ قارى کان، غیر أنّ الوارث بالحال یحسّ بالإنزال، أو یلتذّ به التذاذا خاصّا لا یجد إلّا أمثاله، فذلک صاحب میراث الحال.
و قال فى کتاب التجلّیات فى تجلّى الفردانیه«»: «للّه ملائکه یهیّمون«» فى نور جلاله و جماله فى لذّه دائمه و مشاهده لازمه لا یعرفون أنّ اللّه خلق غیرهم. ما التفتوا قطّ إلى ذواتهم فأجرى«». و للّه قوم، من بنى آدم، و هم الأفراد الخارجون عن حکم القطب. لا یعرفون و لا یعرفون. قد طمس اللّه عیونهم فهم لا یبصرون حجبهم عن غیب الأکوان حتّى لا یعرف الواحد منهم ما ألقى فى حبیبه«»، و أحرى أن یعرف«» ما فى حبیب«» غیره و أحرى أن یتکلّم على ضمیر«». یکاد و لا یفرق بین المحسوسات، و هو بین یدیه، جهلا بها لا غفله عنها و لا نسیانا، و ذلک لما حقّقهم به- سبحانه- من حقائق الوصال و اصطنعهم لنفسه فما لهم معرفه بغیره: فعلمهم به، و وجدهم فیه، و حرکتهم منه و شوقهم إلیه، و نزولهم علیه، و جلوسهم بین یدیه لا یعرفون غیره. قال سیّد هذا المقام- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- : أنتم أعرف بمصالح«» دنیاکم».
حاصل الکلام آنکه: حضرت خاتم النبوّه- علیه الصلاه و السلام و التحیّه- مظهر اسم اللّه است که جامع جمیع اسماء الهیه است، و خاتم ولایت محمّدیه- علیه الصلاه و السلام و التحیّه- وارث بىواسطه است جمیع کمالات سامیه مصطفویه را، و این جمعیت و احاطه جمیع کمالات محمّدیه به وراثت بىواسطه، خصیصه حبیبیت است و آن خاتم ولایت را است، همچنان چه جمعیت و احاطه کمالات الهیه و عدم واسطه، خاصّه حبیب اللّه است که خاتم و حائز جمیع کمالات انبیا است به احدیت جمعى، همچنان چه حبیب حبیب اللّه نیز خاتم و حائز جمیع کمالات اولیا است. چه هر یک از اصحاب کرام صاحب فیضى از فیوض محمّدىاند، و خاتم ولایت جامع جمیع آن فیوض است به احدیت جمعیه نشئه محبوبیت. و قوله- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- «»: «من أراد أن ینظر إلى آدم فى علمه، و إلى نوح فى تقواه، و إلى إبراهیم فى حکمته، و إلى موسى فى هیبته، و إلى عیسى فى عبادته، فلینظر إلى ابن أبی طالب» ناظر به کمال وراثت فضیلت جمعیه حضرت خاتم النبوّه است جمیع کمالات انبیا را، علیه و علیهم الصّلوه و السلام.
شعر:
حسن یوسف، دم عیسى، ید بیضا دارى
آنچه خوبان همه دارند تو تنها دارى
و لا یخفى على ذوى الفطانه أنّه- علیه السلام- بأحدیه هذه الجمعیه له المعیه التأییدیه السرّیه بکلّ واحد من الأنبیاء، و الجهریه بخاتمهم- علیه و علیهم الصلاه و السلام- و اللّه ولىّ الأفهام قال الشیخ أبو طالب المکّى- رحمه اللّه علیه- : «و من وصف مقام المحبوبیه ما قیل لعلىّ- علیه الصلاه و السلام- : صف لنا أصحابک. فقال: «عن أیّهم تسألون قالوا: عن سلمان. قال: أدرک علم الأوّل و الآخر. قالوا: فعمّار. قال: مؤمن ملىء إیمان إلى مشاشه«». قالوا: أبو ذر. قال: جمع له العلم و الزّهد، لا یخاف فى اللّه لومه لائم، ما أضلّت الخضراء أصدق لهجه منه. قالوا: حذیفه. قال: صاحب السرّ، اعطى علم المنافقین. قالوا: فأخبرنا عن نفسک. قال: إیّاى أردتم، کنت إذا سألت اعطیت و إذا سکتّ ابتدئت». فهذا مقام جمع فیه ما فرق على ما سواه من الأحوال، فأشبه ذلک ما وصّفه به رسول اللّه- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- من النهایه التی أعطى أصحابه بدایتها. فقال: «أقضاکم علىّ» فالقاضى جامع فیه هذه الصفات. و القضاء هو الغایه، لأنّ من علومه- علیه السلام- الفقه الذى هو مرجع الأنام و مجمع الأحکام و منبع الحلال و الحرام، و کان- علیه السلام- مطّلع غوامض أحکامه منقادا له، جامحه بزمامه، مشهودا له فیه بعلوّ محلّه و مقامه، و لهذا خصّه رسول اللّه- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- بعلم القضاء. و لذلک کان عنده غلبه من البیان و کشف الشبهات ما لم یکن عند أصحابه، فقال: «ما شککت فى قضاء بین إثنین منذ استقضانى رسول اللّه- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- » و قضى فى شبهه فى الیمین، فسئل عنها رسول اللّه- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- فتبسّم و قال: «ما أعلم منها إلّا ما قاله علىّ.» عن أبى بریده عن أبیه قال: «قال رسول اللّه- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- ذات یوم«»: «إنّ اللّه أمرنى أن احبّ أربعه من أصحابى، أخبرنى أنّه یحبّهم.» قال، قلنا: من هم یا رسول اللّه قال: «فإنّ منهم علیّا». ثمّ ذکر ذلک الیوم الثانی مثل ما قال الیوم الأوّل.
فقلنا: من هم یا رسول اللّه قال: «إنّ علیّا منهم.» ثمّ قال مثل ذلک فى الیوم الثالث. فقلنا: من هم یا رسول اللّه قال: «إنّ علیّا منهم و أبا ذر الغفّارى و مقداد بن الأسود الکندى و سلمان الفارسى»، رضى اللّه تعالى عنهم و لا حرّمنا من برکاتهم و فتوحاتهم فیوضاتهم.» و همچنان چه خاتم نبوّت- علیه الصلاه و السلام و التحیّه- به احدیت جمعیه کلّیه، مرآت احدیت الهیه جامعه جمیع اسما که محقّق مقام حبیبیه است گشته، خاتم ولایت نیز- علیه السلام و التحیّه- به احدیت جمعیه کلّیه، مرآت احدیت جامعه جمیع کمالات محمّدیه شده، و لهذا حبیب حبیب اللّه است، صلوات اللّه و سلامه على الحبیب و على حبیب الحبیب. و همان نسبت که انبیا را با خاتم نبوّت است، اصحاب و سایر اولیا را با خاتم ولایت است، و همچنان چه حقیقت حبیبیت حقّ تعالى خاصّه مصطفى است، حبیبیت محمّدى خاصّه مرتضى است، صلوات اللّه و سلامه على المصطفى و المرتضى.
پس چنان چه هر یک از انبیا- علیهم السلام- به کمالى مخصوصند از کمالات نبوّت، و خاتم انبیا جامع جمیع آن کمالات است به احدیت جمعیه که محقّق مرتبه حبیبیت است، همچنین خاتم ولایت حائز و جامع جمیع کمالات اولیاست از متقدّمین و متأخّرین، و از این است که تمام مقامات جمیع اصحاب و سایر کمّل به اکمل و اعلى وجهى در خاتم ولایت هست بىسابقه تقلّب در اطوار مقامات، کما قالوا: التقلّب فى أطوار المقامات لعوام المحبّین و طىّ بساط الأطوار لخواصّ المحبّین و هم المحبوبون تخلّفت عن همّهم«» المقامات. لأنّ المقامات لا تقیّده و لا تحبسه، و هو یقیّدها و یحبسها بترقّیه منها و انتزاعه صفوها و خالصها، و لهذا قال صاحب الفتوحات فى صفاته- علیه السلام- : «و هو أمنعه لما فى فلکه من السعه» و قال: «رأیته فى المکاشفه مارّا مسرعا». و چگونه مقامات مقیّد او باشد و حال آنکه جمیع مقامات از زهد و صبر و توکّل و تسلیم و رضا و غیر ذلک مصفّاى نعوت و صفات نفسانىاند، و آن حضرت از ازل با مصطفى پاک و مصفّى و محبوب و مجتبى آمده.
و همچنان چه مصطفى در ازل حبیب خدا بود، مرتضى در ازل حبیب مصطفى بود، و جمیع علوم و اذواق و اسرار و احوال مترتّبه بر خصیصه مرتبه ختمیه ولایت او ازلیه ذاتیه است از محض وهب و تحقّق، نه عارضى است حاصل از کسب و تعمّل و تخلّق.
و الفرق بین التخلّق و التحقّق- کما قال فى فکّ فصّ إبراهیمیه- : «هو أنّ التخلّق یحصل بالکسب و التعمّل فى التحلّى بها، فیکون صاحب التخلّق محلّا لأحکامها و هدفا لسهام آثارها، و التحقّق بها لا یصحّ إلّا بمناسبه ذاتیه تقضى بأن یکون المتحقّق بها مرآه للذات، و المرتبه الجامعه للصفات یرتسم فیه جمیع الأسماء و الصفات ارتساما ذاتیا، لا على سبیل المحاکاه للارتسام الإلهى فیه. أعنى بصاحب التحقّق یظهر و ینفد آثار الصفات فى المتخلّقین بها و غیرهم من المجالى الذین هم محال آثارها من الأناسى و غیرهم. فاعلم ذلک ترشد«»» و فضل علىّ عالى در تحقّق به جمیع کمالات و خصایص علّیه سنیّه محمّدیه است- علیه أفضل الصلوات و أکمل التحیّات- که در باقى اصحاب منتشر است به سبیل تخلّق به مظهریت خاتم ولایت، کما مرّ أنّ بصاحب التحقّق یظهر و ینفد آثار الصفات فى المتخلّقین بها و غیرهم.
مولانا:
اوست شیر و صید کردن کار او
باقیان هستند باقى خوار او
و عن علىّ بن موسى الرضا عن آبائه- علیهم الصلاه و السلام- قال«»: «قال رسول اللّه- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- : لیس فى القیامه راکب غیرنا و نحن أربعه».
قال: فقام رجل من الأنصار فقال: فداک أبى و امّى یا رسول اللّه أنت و من قال: «أنا على البراق، و أخى صالح على ناقه اللّه الّتى عقرت، و عمّى حمزه على ناقتى الغضباء، و أخى علىّ على ناقه من فوق الجنّه، بیده لواء بین یدی العرش یقول: لا إله إلّا اللّه، محمّد رسول اللّه. فیقول الآدمیّون: ما هذا إلّا ملک مقرّب أو نبىّ مرسل أو حامل العرش. قال: فیجیبهم ملک من بطان العرش: معاشر الآدمیّین ما هذا ملک مقرّب و لا نبىّ مرسل و لا حامل عرش، بل هذا علىّ بن أبی طالب»، علیه ألف ألف الصلاه و السلام و الإکرام.
بنا بر آنچه مبیّن شد از کلام صدر المحقّقین که نبوّت را صورتى است و روحى، صورت مطلق نبوّت تشریع است. صورت نبوّت خاصّه محمّدیه تشریع عامّ است که آن رسالت است مشتمل بر جمیع ضروب وحى و جمیع صور شرایع، و روح نبوّت مطلقه قربت است، و روح نبوّت محمّدیه کمال قربت است که آن خاصّه ختم نبوّت است، و هو أن یصیر مرآه لحضره الوجوب و الإمکان فى مرتبه أحدیه الجمع.
و همچنین هر یک از صورت و روح نبوّت را احکام است. از جمله احکام صورت نبوّت، حفظ نظام عالم است، و رعایت مصالح کون، از براى سلوک و ترقّى به طریق سعادت اخرویه، و اقامه عدالت میان اوصاف طبیعیه، و استعمال قوا و آلات بدنیه فیما یجب و ینبغی استعماله، با اجتناب از طرفى افراط و تفریط در استعمال و در تصرّف، و این به آن حاصل مىگردد که همیشه مراقب میزان الهى اعتدالى باشد در آن اجتناب، و همواره عمل به مقتضاى آن میزان کند، و غیر ذلک ممّا یطول إیراده.
و امّا احکام روح نبوّت: از آن جمله، تنبیه استعدادات است به اخبار از ذات حقّ تعالى و از اسما و صفات او، و تشویق«» به جناب الهى و بما عنده، و تعریف به احوال نفوس و سعادات روحانیه و لذّات معنویه، و تحصیل معرفت کیفیت توجّه به حقّ تعالى بالقلوب و القوالب- امّا به قوالب از حیثیت تبعیت قوالب احکام قلوب را حین انصباغ القوالب بوصف القلوب- و معرفت عبادت ذاتیه حقّ تعالى و عبادت حکمیه وقتیه و عبادت موطنیه حالیه، و معرفت توجّه جمعى به سلوک به حضرت الهى على الصراط الأسدّ الأقوم الأقرب و الوجه الحسن.
و فهم کردن آنچه خبر دادهاند از آن حضرت سفراى او و کلّ اصفیاى او از علوم و حقایق و اسرار و حکم، که مستقلّ نیست عقول خلق به ادراک آن و استشراف بر آن، و معرفت ارشاد خلق توجّه به حقّ تعالى را توجّهى که مستلزم تحصیل کمال گردد على الوجه الأسدّ و الطریق الأقصد الأصوب، و آن طریقى است جامع میان معرفت قواطع مجهوله خفیّه الضرر و معرفت اسباب معیّنه خفیّه المنفعه، تا متأتّى شود از او طلب هر معین محمود که محتاج إلیه و مستعان به باشد بر تحصیل سعادات و تحقّق کمالات بر وجه احسن ایسر، و متمکّن و ثابت باشد در اعراض از عوایق.
و آن سرور، اقالیم معانى و صور را در اجراى احکام هر یک از آن دو موطن وزرا و امرا است. امّا صاحب تأیید نبوّت وزیر است در اجراى احکام روح نبوّت که بعضى از آن مذکور شد، و سارى است در صورت نبوّت، چه تأیید صورت نبوّت از روح نبوّت است.
امّا صاحب تأیید روح نبوّت ختمیه وزیر است و مشاور و مسامر«» در اجراى احکام علّیه روح نبوّت که آن قربت است، یعنى قربات نوافل و فرائض که عبارت از قرب «بى یسمع و بى یبصر» است که اوّل مقام ولایت ختمى است، و قرب «قال اللّه على لسان عبده: سمع اللّه لمن حمده» که منتهاى مقام ولایت کلّیه محمّدیه است، و خاتم الولایه معیت دارد با خاتم النبوّه در بى واسطگى کما مرّ فى کلام الفصوص: «إنّ خاتم الأنبیاء هو الولىّ الرسول النبىّ، و خاتم الأولیاء الولىّ الوارث الآخذ عن الأصل المشاهد للمراتب، و هو حسنه من حسنات خاتم الرسل محمّد- صلّى اللّه علیه و آله و على وارثه و سلّم». و به واسطه مشارکت در این شهود، تأیید دین از او متأتّى مى شود، و دعاى اشْدُدْ بِهِ أَزْرِی وَ أَشْرِکْهُ فِی أَمْرِی«» اینجا مستجاب آمده، و از اینجاست اشتراک «من کنت مولاه فعلىّ مولاه»«» یعنى هر که من مولا و سیّد اویم، على مولا و سیّد اوست، و «سیادت» عبارت است از افتقار غیر به او در افاضه عطایا با وجود استغناى او از غیر.
و همچنین کلمه «یعسوب المسلمین» و «یعسوب المؤمنین» تصریح است به مضمون سیادت که افاضه به غیر است و استغناى از غیر، همچنان که گذشت. چه اهل ایمان مایه عسیله دین، و اولیا نطفه حلاوت ولایت از امیر نحل مىگیرند و او مستغنى است از ایشان، از این جهت مىفرماید: «سلونى ما شئتم» یعنى از من بطلبید هر چه خواهید از کمالات و سعادات صورى و معنوى.
أیا منبع الإحسان بحر الفتوّه
أتیتک عطشانا فجد لى بقطره
فزعت برأس الذلّ بابک ضارعا
و لم أر إلّا ذاک مفتاح عزّه
من الملتجى فى قلع خیبر غیّنا
سواک بصدم القوّه الصّمدیّه
سلام کطیّب فاح من أرض طیّبه
على روضه علویّه علویّه
على روضه سادت معارج سودد
مدینه باب العلم باب المدینه
على قبّه قد أشرفت بفنائها
على طرف الأفلاک طرّا لرفعه
لنا حصلت منها الأمانى و کیف لا
و قد حلّ فیها منتهى کلّ منیّه
یذوق الورى منها عسیله دینهم
لما شملت جثمان یعسوب
ملّهفأکرم بها مثوى لأکرم من ثوى
على من ثوى فیها ألوف تحیّه
و همچنین قوله- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- «»: «أنا کالشّمس و علىّ کالقمر»دلالت مىکند که همچنان چه آفتاب قلب عالم علوى است، و محلّ او قلب افلاک است، و از او منتشر مىشود مدد نورى و متّصل مىشود به کواکب، همچنان چه از قلب منبعث مىشود روح حیات و سرایت مىکند در جمیع اقطار بدن، همچنین شمس حقیقت محمّدى- علیه صلوات اللّه الأحدى- قلب عالم وجود است، و از او نور وجود و سایر فیوض الهى منتشر مىشود و به جمیع عوالم مىرسد روحا و مثالا و حسّا.
رسالتین:
آفتابى کز هوایش ذرّهسان
مىدود سرگشته این هفت آسمان
و وجه شبه خاتم اولیا- علیه صلوات اللّه العلیاء- به قمر آنکه همچنان چه فلک قمر اجمع افلاک است من حیث الحکم و الأثر، از براى آنکه مجتمع قواى سایر سماوات و توجّهات ملائکه است، و باز از او منتشر مىشود به این عالم، کما قال فى الفکوک«»: «إنّ فلک القمر و إن کان أصغر الأفلاک من حیث الجرم فإنّه أجمعها من حیث الحکم، لأنّ فیه یجتمع قوى سائر السموات و توجّهات الملائکه، ثمّ ینبث منه و یتوزّع على هذا العالم.» همچنین قمر ولایت علوى، مجتمع جمیع فیوض و انوار شمس محمّدى است، و از او منتشر مىشود به جمیع سماوات ارواح و ارضین نفوس و اشباح.
گلشن:
بود نور نبى، خورشید اعظم
گه از موسى پدید و گه ز آدم
اگر تاریخ عالم را بخوانى
مراتب را یکایک باز دانى
ز خود هر دم ظهور سایهاى شد
که آن معراج دین را پایهاى شد
زمان خواجه وقت استوا بود
که از هر ظلّ و ظلمت مصطفى بود
جاء اللّه من سینا و استعلن بساعیر و أشرق من جبال فاران.
قد أشرقت من سماء العزّ و الکرم
شمس النّبوّه فى حلّ و فى حرم
لاحت طوالعها ضاءت مطالعها
بانت لوامعها للعرب و العجم
و همچنان چه از آفتاب به حسب سیر او در درجات ارتفاع هر دم و هر ساعت سایه دیگر ظاهر مىشود، چه وقت طلوع آفتاب سایه ذىظل درازتر است، و هر چند ارتفاع آفتاب زیاده مىشود، سایه کمتر مىگردد تا زمانى که به دایره نصف النهار که غایت ارتفاع آفتاب است مىرسد و در آن حین اشخاص را سایه نیست، همچنین از آفتاب حقیقت محمّدى در هر قرن و زمان سایه و نشئه کاملى از انبیا ظهور مىیابد، و همچنان چه درجات ارتفاع، مثال پایههاى معراج آفتاب است تا به دایره نصف النهار که غایت ارتفاع است مىرسد، و حکمت الهى اقتضاى آن ترتیب نموده و به هر نقطه که آفتاب مىرسد سایه دیگر ظاهر مىشود، و آن سایههاى مختلف مانند نردبان پایه عروج آفتابند تا به درجه غایت ارتفاع مىرسد، و به ظهور آن سایههاى مختلف پایه انوار به نهایت اظهار مىرسد و کمال مىیابد، همچنین نور خورشید نبوّت محمّدى نیز از ابتداى طلوع که ظهور نشئه آدم است در هر دور و قرن در نشئه کاملى به حسب مراتب ظاهر مىگردد تا به نهایت ظهور و کمال مىرسد، و این نشئات کمّل معراج دین محمّدى را همچون پایه هاى نردباناند که یک یک بالا مىباید رفت تا به مرتبه کمال محمّدى تواند رسید. چه ترقّى به مقتضاى حکمت تدریجى است، چون کمال ظهور نور نبوّت در نشئات کامله ختمیه محمّدیه بود- علیه الصلاه و السلام و التحیّه- مى گوید که:
زمان خواجه وقت استوا بود
که از هر ظلّ و ظلمت مصطفى بود
چه وقت استوا، زمان ارتفاع آفتاب است که در آن وقت هیچ سایه و سیاهى نیست، همه نور است، و لهذا وقت کمال ارتفاع شمس ولایت ذاتیه محمّدیه محلّ قسم الهى گشته. قال تعالى: وَ الضُّحى سوگند به وقت کمال ارتفاع و استعلاى شمس ولایت تو، وَ اللَّیْلِ إِذا سَجى«» و به حقّ نبوّت تو چون تو را مشغول سازد به هدایت خلق.
شیخ الطایفه جنید- رضى اللّه عنه- گوید: وَ الضُّحى مقام اشهاد است، وَ اللَّیْلِ إِذا سَجى«» مقام غین است که فرموده- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- : «إنّه لیغان على قلبى».
و گفتهاند اکابر معرفت که آن غین، ابر رقیق رسالت محمّدیه است که حائل آفتاب وجه ولایت مصطفویه است، و از قبیل گیسو که مزیّن وجه است موجب کمال و جمعیّت حسن محمّدى است. پس سوگند باشد به ولایت و نبوّت آن حضرت- علیه الصلاه و السلام و التحیّه- . امّا در این مقام قسم به وقت ارتفاع و استواى شمس ولایت است، و در قوله تعالى: وَ الشَّمْسِ وَ ضُحاها سوگند هم به آفتاب ولایت محمّدى است و هم به کمال ارتفاع او، و در قوله: وَ الْقَمَرِ إِذا تَلاها«» به قمر ولایت علوى است در وقتى که پرتوى استعلاى شمس نبوّت در کمال ارتفاع و استعلا باشد، یعنى در وقت متابعت و تأیید و معاونت او از سابقه «أیّدته بعلىّ».
چه همچنان چه کمال ارتفاع آفتاب ولایت محمّدى در زمان بعثت آن حضرت است، کمال استعلا و ارتفاع قمر ولایت علوى تالى آن ارتفاع است بر موجب معیت «یا علىّ کنت مع الأنبیاء سرّا، و أنت معى جهرا». یعنى همچنان چه با من بودى در سیر و ظهور من در مظاهر انبیا، همچنین با منى در وقت ظهور من به صورت احدیت جمعیه و برزخیه تعیّن اوّل، لأنّ قلبه المطهّر التقىّ النقىّ صوره هذا التعیّن«» و البرزخیه، و لکن صوره جمعیه معنویه، و مزاجه الأشرف العنصرى الحاصل فى أعلى درجات الاعتدال، صورته و مظهره الحسّیه الجسمانیه.
پس سرّ، عبارت است از ظهور به صورت نشئهاى از نشئات، و جهر، عبارت است از ظهور به صورت احدیت جمعیه حائز و خاتم جمیع نشئات. چه کمال ظهور ذات در مظهر جامع است و در دیگر مظاهر تمام حقیقت ظاهر نیست، و صورت بدنى مکّى مدنىّ محمّدى، مظهر و مرکب روح جامع حائز جمیع نشئات نبوّت است، و صور سایر انبیا هر یک صورت نشئه و معنى از نشئات و معانى نبوّت بودند، و صورت جسدى و لوى علوى مظهر و مرکب روح جامع حائز جمیع اطوار ولایت است بر تلو صورت محمّدى، علیه و علیه الصلاه و السلام الأحدى.
رسالتین:
جمع شد شمس و قمر بىتفرقه
این است یوم الجمعه هش داراى ثقه
گشته فیض هفته جمع و جمعه است
وقت دریاب و مده فرصت ز دست
هان رها کن بیع و سوى او شتاب
کوست مسجد هم منادى باز یاب
اوست جمعه اوست ذکر و او امام
اوست حاشر اوست خود روز قیام
قال- صلّى اللّه علیه و آله- : «أنا السّاعه».
مولانا:
زاده ثانى است احمد در جهان
صد قیامت بود اندر او نهان
زو قیامت را همى پرسیدهاند
کاى قیامت تا قیامت راه چند
با زبان حال مى گفتى بسى
که ز محشر حشر را پرسد کسى
پس قیامت شو قیامت را ببین
دیدن هر چیز را شرط است این
حضرت رسالت- علیه الصلاه و التحیّه- قیامت بود که «أنا السّاعه» و حضرت خاتم ولایت سرّ قیامت شد تا قیامت دید، کما قال- علیه الصلاه و السلام- : «أنا السّاعه الّذى لمن کذّب بها سعیرا» یوم تبلى السرائر، عبارت از آن روز است که صاحب «لو کشف» بى غطا و بى حجاب مشاهد و مشاهد است. لسان الحال کلّ واحد از حبیبین این است که:
و أنظر فى مرآه حسنى کى أرى
جمال وجودى فى شهودى طلعتى
چه کمال جلا و استجلا که متعلّق حبّ ذاتى و مقصود از ایجاد کون است، در آن مجلس سرّ بین المصطفى و المرتضى تحقّق یافته. زیرا که کمال جلا- گذشت که- عبارت است از ظهور حقّ تعالى در مظهر انسان کامل که اسم او نسبت با مرتبه او عبد اللّه است، و کمال استجلا عبارت است از جمع کردن حقّ تعالى میان شهود نفس خود بنفسه فى نفسه و حضرت وحدانیت، و میان شهود نفس خود در آنچه ممتاز است از او، و به سبب امتیاز مسمّى است به غیر و سوى، و قبل الامتیاز لم یکن کذلک.
و همچنین جمع میان مشاهده «من امتاز عنه» به عین خویش و به عین «من امتاز عنه» دیگر، و به حکم آنکه کلّ واحد من المحبّ و المحبوب مرآه للآخر بحیث ینطبع فى کلّ واحد منهما ما ینطوی علیه الآخر تماما«»، در آن مجلس سرّ بین حبیب اللّه و حبیب الحبیب از کمال جلا که ظهور حقّ است در مظهر انسان حقیقى که عبد اللّه اسم مرتبه اوست، هم در مظهر محمّدى و هم در مظهر علوى تحقّق یافته. قال تعالى: «فلمّا قام عبد اللّه- یعنى رسول اللّه صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- و قال علىّ- علیه السلام- : أنا محمّد رسول اللّه، أنا عبد اللّه»«» انظر انظر إلى اتّحادهما، صلوات اللّه علیهما.
و همچنین کمال استجلا که جمع حقّ تعالى است میان شهود خویش بنفسه فى نفسه و حضرت وحدانیت، و میان شهود نفس خویش در مظهرین اکملین محمّدین و علیّین، و جمع میان مشاهده ایشان به عین خویش و به عین محمّد ازقمر وجه وجیه علىّ و به عین علىّ از شمس جبین مبین محمّد، صلوات اللّه و سلامه علیهما.
رسالتین:
غیر ایشان نیست کس مقصود بود
شاهد ایشانند و مشهود و شهود
قال اللّه تعالى مقسما: وَ شاهِدٍ وَ مَشْهُودٍ. در این مجلس کلّ واحد از حبیبین هم شاهدند و هم مشهود. در حدیث صحیح وارد است که حضرت رسالت- علیه الصلاه و السلام و التحیّه- فرمود که: «رأیت البارحه ربّى فى المنام فى صوره شابّ أمرد، جالس على سریر من ذهب، على رأسه تاج من ذهب و فى رجلیه نعلان من ذهب. فقال: یا محمّد قلت: لبّیک ربّى و سعدیک. قال: فبم یختصم الملأ الأعلى قلت: ربّى أعلم. فضرب بیده کتفى، فوجدت برد أنامله بین ثدیىّ، فعلمت علم الأوّلین و الآخرین.»«» در کتاب نفحات صدر المحقّقین قونوى است که سرّ آن تجلّى مقیّد که ادراک کرده آن را حضرت رسالت- علیه الصلاه و السلام و التحیّه- و حاصل شده او را از آن ضرب بین الکتفین که منتج علم اوّلین و آخرین گشت، هر آینه از سرّ محاذات و مضاهات است. پس آنچه حاصل آمده حقّ تعالى را از استجلاى ذات خویش- عزّ و علا- در مرآت حقیقت محمّدیه، هر آینه مشاهده ذات جلیل نزیه اوست در حقیقتى که جامع سایر مراتب کونیه و احکام مظهریه بود، و حاصل رسول اللّه- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- از تجلّى مذکور استجلاى اوست نفس نفیس خویش را در مرتبه جامعه الهیه مستوعبه مر سایر مراتب ذات و جمیع احکام الوهیه. پس حقّ تعالى آن حضرت را- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- در این مرتبه جامعه قائم مقام مرآت و مظهر است، همچنان چه حقیقت محمّدى قبل از آن حقّ تعالى را قائم مقام مرآت جمیع مراتب کونیه و احکام مظهریه بود جزاء وفاقا فلا جرم علم سرّ معرفه کلّ عارف باللّه ممّن تقدّم أو تأخّر.
پوشیده نماند که در آن مجلس، سرّ آنچه حاصل آمد حضرت خاتم نبوّت را- علیه الصلاه و السلام و التحیّه- از استجلاى ذات خویش در مرآت حضرت خاتم ولایت- علیه السلام و التحیّه- ، هر آینه مشاهده حقیقت جامعه مستوعبه مر سایر مراتب کمالات غیر متناهیه محمّدیه است به سرّ مضاهات و محاذات کامله بین الحبیبین، و همچنین حاصل خاتم ولایت از تجلّى مذکور، استجلاى اوست نفس نفیس خویش را در مرتبه جامعه محمّدیه مستوعبه مر جمیع مراتب.
پس حضرت رسالت- علیه الصلاه و التحیّه- در این مرتبه جامعه قائم مقام مرآت و مظهر است خاتم ولایت را، همچنان چه خاتم ولایت قائم مقام مرآت جمیع مراتب و احکام مظهریت بود حضرت خاتم النبوّه را جزاء وفاقا فلا جرم علم خاتم الولایه سرّ معرفه کلّ عارف باللّه ممّن تقدّم أو تأخّر، کما علم خاتم النبوّه هذا من سرّ المحاذات و المضاهات بین الحقیقه المحمّدیه و العین العلویه- علیهما الصلاه و السلام و التحیّه- . و از سرّ این محاذات و مضاهات است: «یا علىّ ما عرف اللّه إلّا أنا و أنت، و ما عرفنى إلّا اللّه و أنت، و ما عرفک إلّا اللّه وأنا». چه مضاهات با جمیع مراتب الهیه، خاصّه خاتم النبوّه است، و مضاهات با جمیع مراتب محمّدیه، خاصّه خاتم الولایه است- علیهما الصلاه و السلام و التحیّه- و لهذا به ادات حصر مىفرماید، و اللّه ولىّ الأفهام.
باز بدان که همچنان چه در دوره ظهور ولایت محمّدیه- علیه الصلاه و التحیّه- در مظاهر انبیا اوّل آدم بود- علیه السلام- کما قال فى الفتوحات: «فأوّل نائب کان له و خلیفه لآدم علیه السلام»، همچنین در دوره ظهور به صور اولیا، اوّل نائبى و خلیفتى آدم اولیا است علىّ مرتضى، علیه سلام اللّه العلىّ الأعلى.
گلشن:
نبوّت را ظهور از آدم آمد
کمالش در وجود خاتم آمد
ولایت بود باقى تا سفر کرد
چو نقطه در جهان دورى دگر کرد
یعنى چون نبوّت مختتم گشت ولایت بىانضمام نبوّت، یعنى ولایت محض باقى ماند، و از لباس نبوّت عارى شده به طریق سیر و سفر در مظاهر اولیا ظاهر گشت، و مثال نقطه سیّاره در جهان دورى دگر کرد.
ز نورش شد ولایت سایه گستر
مشارق با مغارب شد برابر
یعنى از نور حقیقت محمّدى- صلوات اللّه و سلامه علیه- که در مشرق نبوّت ظهور یافته بود تا به مرتبه استوا که زمان آن حضرت بود رسیده، در جانب مغرب از همان نور مذکور ولایت که باطن آن حضرت است سایهگسترى کرده، ظلال تعیّنات اولیا پیدا آمد، و مشارق و مغارب برابر و در محاذى یکدیگر گشتند.پس هر آینه در مقابل هر شخص از اشخاص انبیا تعیّنى از تعیّن اولیاى امّت مرحومه واقع باشد که «علماء امّتى کأنبیاء بنى إسرائیل».
کنون هر عالمى باشد ز امّت
رسولى را مقابل در نبوّت
یعنى اکنون که دور نبوّت و رسالت مختتم گشت و دور ولایت است، هر عالمى از علماى ربّانى که عارفان باللّه اند از امّت مرحومه، رسولى از رسل سابق را مقابل باشد و بر مشرب آن نبىّ بود، یعنى تقلّب آن ولىّ در معارف الهیه از قبیل تقلّب آن نبىّ باشد.
شیخ عربى- رضى اللّه عنه- در رساله آداب خلوت آورده است که «هر ولیىّ فیض از نبىّ مىبرد که بر شریعت اوست، لیکن اولیاى امّت مصطفى- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- جامع مقامات انبیاىاند- علیهم السلام- و بعضى وارث موسىاند، لیکن از نور محمّدى نه از نور موسوى. پس حال او از محمّد- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- حال موسى باشد از آن حضرت، و بعضى بر قلب ابراهیم و بعضى عیسى. امّا قطب بر قلب محمّد است، صلّى اللّه علیه و آله و سلّم و على سائر الانبیاء.
و بدان که آن حضرت عطا مىفرمود مقامات جمیع انبیا و رسل در عالم ارواح تا مبعوث به جسم مطهّر مکّى مدنى گشت. پس ملحق شدند اولیاى امّت با انبیا در اخذ از مصطفى، و لهذا ورد فى الخبر: «علماء امّتى کأنبیاء بنى إسرائیل»«» فاصرف الهمّه للوراثه الکلّیه المحمّدیه- علیه أفضل الصلوات و التحیّه- و نپندارى که معارج اولیا بر معارج انبیا است. معارج انبیا به نور اصلى است و معارج اولیا فائض است از نور اصلى.» قال فى الباب السادس من الفتوحات المکّیه فى إثبات الهباء«»: «ثمّ إنّ اللّه سبحانه تجلّى بنوره إلى ذلک الهباء، و یسمّونه«» أصحاب الأفکار الهیولى الکلّ، و العالم کلّه فیه بالقوّه و الصلاحیه، فقبل منه کلّ شیء فى ذلک الهباء على حسب قوّته و استعداده، فلم یکن أقرب إلیه قبولا من ذلک«» إلّا حقیقه محمّد- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- المسمّاه بالعقل الأوّل. فکان سیّد العالم بأسره، و أوّل ظاهر فى الوجود.
نفى الهباء وجد عینه، و عین العالم من تجلّیه، و أقرب الناس إلیه علىّ بن ابى طالب- علیه الصلاه و السلام- إمام العالم، و سرّ الأنبیاء أجمعین.» و من أشعاره- رضى اللّه عنه- :
اقسم باللّه و آیاته
شهاده الحقّ لا بالمراء
إنّ علىّ بن أبی طالب
خیر الورى من بعد خیر الورى
قال تعالى«»: أَ فَمَنْ کانَ عَلى بَیِّنَهٍ مِنْ رَبِّهِ وَ یَتْلُوهُ شاهِدٌ مِنْهُ.
روى عن أمیر المؤمنین- علیه الصلاه و السلام- أنّه قال«»: «ما من رجل من قریش إلّا و قد نزلت فیه آیه من القرآن. فقال له رجل: و أنت أىّ شیء نزل فیک قال: وَ یَتْلُوهُ شاهِدٌ مِنْهُ رسول اللّه على بیّنه و أنا الشّاهد منه.» و قال«»: هُوَ الَّذِی أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدى وَ دِینِ الْحَقِّ لِیُظْهِرَهُ عَلَى الدِّینِ کُلِّهِ وَ کَفى بِاللَّهِ شَهِیداً مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ وَ الَّذِینَ مَعَهُ أى معه فى الأزل باصطفائیته بالولایه بنعت الأرواح لا برسم الأشباح معیه اتّحاد الروحى، و لذا قال- علیه الصلاه و السلام- فى خطبه البیان: «أنا الّذى أظهرنى على الدّین» و من هذا المشهد یقول: «أنا محمّد المصطفى و علىّ المرتضى»«»- صلوات اللّه و سلامه علیهما و آلهما- . أَشِدَّاءُ عَلَى الْکُفَّارِ رُحَماءُ بَیْنَهُمْ أى هم أهل الهیبه و الغلبه على أعداء اللّه و أهل الرحمه و الکرم و التودّد و التحابب مع أولیاء اللّه. فهذا معنى قوله«»: أَذِلَّهٍ عَلَى الْمُؤْمِنِینَ أَعِزَّهٍ عَلَى الْکافِرِینَ أى أهل رقّه و رأفه و رحمه للمؤمنین، لا رأفه ملق و خداع و استماله، و أهل غلظه و حمیه على الکافرین، لا تجلّد و تجبّر صلفا و استبدادا، و کما أنّهم معه- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- فى الجهاد الأصغر أشدّاء على الکفّار، فکذلک هم معه حال الرجوع من الجهاد الأصغر أشدّاء على الکفّار«» النفوس فى أفنائها، أشدّ ممّا کانت الأمم علیها من السلف و الخلف، و هذا تمام المعیه و الإتّحاد ظاهرا و باطنا.
شرف شرع و دایه دین او
صدف درّ آل یاسین او
ثمّ زاد وصفهم بقوله تعالى: تَراهُمْ رُکَّعاً سُجَّداً«» راکعین على بساط العبودیه من رؤیه الجلال و الجمال، یطلبون مزید کشف الذات و الدنوّ و الوصال مع بقائه بغیر العتاب و الحجاب، و هذا محلّ رضوان الأکبر بقوله تعالى: یَبْتَغُونَ فَضْلًا مِنَ اللَّهِ وَ رِضْواناً«» ثمّ وصف وجوههم بأن یتلألأ منها أنوار مشاهدته الّتى انکشف لهم فى السجود حین خضعوا فى ملکوته من رؤیه عظائم جبروته بقوله تعالى: مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ وَ الَّذِینَ مَعَهُ«». قال الفضل: سیما المؤمنین الخشوع و التواضع، و سیما المنافقین الترفّع و التکبّر.
فى تفسیر الکشّاف: «سیماهم علامتهم، و المراد منه السمه التی تحدث فىجبهه السجّاد من کثره السجود، و کان کلّ من العلیّین«»:- علىّ بن الحسین زین العابدین- علیهما السلام- و علىّ بن عبد اللّه بن عبّاس أبى الأملاک،- یقال له: ذو الثفنات«». لأنّ کثره سجودهما أحدثت فى مواقعه منهما أشباه نفثات«» البعیر.» و عن ابن عطاء: استنارت وجوههم من طول ما صلّوا باللیل کقوله- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- : «من کثر صلاته باللّیل حسن وجهه بالنّهار»«». و قال الحسن فى قوله تعالى«» فَاسْتَوى عَلى سُوقِهِ: بعلىّ بن أبى طالب استقام الإسلام بسیفه.
فى تفسیر العرائس: «ثمّ وعدهم بنیل مرادهم من وصاله و کشف جماله أبد الآبدین بلا وحشه و فتره فى آخر السوره بقوله تعالى«»: وَعَدَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ مِنْهُمْ مَغْفِرَهً وَ أَجْراً عَظِیماً إیمانهم رؤیه الغیب بالغیب و تصدیق الغیب برؤیه الغیب، و عملهم الصالح الخروج من الحدثان شوقا إلى جمال الرحمن، و مغفره اللّه لهم أنّه غفر لهم تقصیرهم فى العبودیه، إذ لم یطیقوا أداء حقوقها کما یلیق بالحقّ، و قصور إدراکهم حقیقه الربوبیه، و الأجر العظیم بأن یجلسهم على بساط القربه، و یلبسهم لباس نور الوصله، و یتوجّهم بتاج المهابه، و یسقیهم من شراب الدنوّ و الزلفه، قال اللّه سبحانه: وَ سَقاهُمْ رَبُّهُمْ شَراباً طَهُوراً.» عن ابن عبّاس- رضى اللّه عنهما- سأل قوم النبىّ- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- فیمن نزلت هذه الآیه قال: «إذا کان یوم القیامه عقد لواء من نور أبیض، و نادى مناد لیقم سیّد المؤمنین مع الذین آمنوا بعد بعث محمّد- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- فیقوم علىّ بن أبی طالب- علیه الصلاه و السلام- فیعطى اللواء من النور الأبیض بیده، تحته جمیع السابقین الأوّلین من المهاجرین و الأنصار لا یخالطهم غیرهم، حتّى یجلس على منبر من نور ربّ العزّه، و یعرض الجمیع علیه رجلا رجلا، فیعطى أجره و نوره، فإذا أتى على آخرهم قیل لهم: قد عرفتم صفتکم و منازلکم فى الجنّه أنّ ربّکم یقول: إنَّ لَکُمْ عِنْدى مَغْفِرَهً وَ أجْراً عَظیماً- یعنى الجنّه- فیقوم علىّ و القوم تحت لوائه حتّى یدخل بهم الجنّه، ثمّ یرجع إلى منبره. فلا یزال إلى أن یعرض علیه جمیع المؤمنین، فیأخذ نصیبه منهم إلى الجنّه، و ترک أقواما على النار». و ذلک قوله تعالى«»: وَ الَّذِینَ آمَنُوا- وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ- … لَهُمْ أَجْرُهُمْ وَ نُورُهُمْ یعنى السابقین الأوّلین و أهل الولایه، وَ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا أُولئِکَ أَصْحابُ الْجَحِیمِ«» یعنى بالولایه بحقّ علىّ، و حقّ على الواجب على العالمین.
مخفى نماند که جمیع این صفات، بکلّیتها و جمعیّتها، على بن ابی طالب را است- علیه الصلاه و السلام- و باقى اصحاب را- رضوان اللّه تعالى علیهم أجمعین- حظّى و حصّهاى از آن خصایص علویّه على قدر مشاربهم. عن ابن عبّاس- رضى اللّه عنهما- أنّه قال«»: «ما فى القرآن آیه إلّا و علىّ رأسها و قائدها و شریفها و أمیرها، و لقد عاتب اللّه تعالى أصحاب محمّد فى القرآن و ما ذکر علیّا إلّا بخیر، و ما نزل فى أحد من کتاب اللّه آیه و فیها یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إلّا و علىّ رأسها و أمیرها.» و عنه فى قوله تعالى«»: فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّکْرِ قال: «هم محمّد و على و فاطمه و الحسن و الحسین، هم أهل الذکر و العلم و العقل و البیان، و هم أهل البیت النبوّه و معدن الرساله و مختلف الملائکه. و اللّه ما سمّى المؤمن مؤمنا إلّا کرامه لأمیر المؤمنین- صلوات اللّه و سلامه علیهم أجمعین- .» و عن سلمان الفارسى- رضى اللّه عنه- قال: «قال رسول اللّه- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- «»: أعلم امّتى علىّ بن أبی طالب، و قال تعالى«»: وَ یَقُولُ الَّذِینَ کَفَرُوا لَسْتَ مُرْسَلًا قُلْ کَفى بِاللَّهِ شَهِیداً بَیْنِی وَ.
روى الثعلبى فى تفسیره عن ابن سلام أنّه سألت رسول اللّه- صلّى اللّه علیه و آله و سلّم- عن قوله«»: وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْکِتابِ قال: «إنّما ذلک علىّ بن أبی طالب». و من هنا قال- علیه السلام- : «جمیع أسرار اللّه تعالى فى کتب السّماویه، و جمیع ما فى الکتب السّماویه فى القرآن، و جمیع ما فى القرآن فى فاتحه الکتاب، و جمیع ما فى فاتحه الکتاب فى «بسم اللّه»، و جمیع ما فى «بسم اللّه»، فى باء «بسم اللّه»، و جمیع ما فى باء «بسم اللّه» فى النّقطه تحت الباء، و أنا النّقطه تحت الباء.» به نقطه احدیه جمعیه، جمیع مراتب جمیع کتب الهى مى داند.
رسالتین:
صلّ یا ربّى على خیر الامم
صلّ یا ربّى على بحر الکرم
صلّ یا ربّى على حبّ الرّسول
صلّ یا ربّى على بعل البتول
من لإیراث المعانی آدم
من على نقد المعانی خاتم
من لتفصیل الرّموز المجمله
نقطه فى تحت باء «البسمله»
نقطه آن با که در «بسم اللّه» است
باز دان، کآن نقطه ذات شه است
[تمّت بعون اللّه]
منهاج الولایه فی شرح نهج البلاغه، ج ۱ عبدالباقی صوفی تبریزی (تحقیق وتصیحیح حبیب الله عظیمی) صفحه ۵۵۳-۶۲۷
بازدیدها: ۱۱۹