خطبه ها خطبه شماره ۲۹/5 (ترجمه و شرح فلسفی علامه محمد تقی جعفری)انواع شناختهاى عالى

انديشه در مشيت و فعاليت خداوندى به اختلال انديشه ميانجامد و جدلبازى در آن دو به انكار خويشتن منتهى مي گردد

آيات و احاديثى كه از تفكر در ذات خدا و شئون ذاتى خداوندى جلوگيرى كرده است ، خيلى فراوان است ، بطوريكه هيچ جاى ترديد نميماند در اينكه تفكر در ذات خدا و شئون ذاتى او كاملا ممنوع است . اين آيات و احاديث يك حكم تعبدى را تذكر نميدهد ، بلكه با مختصر آگاهى و تعقل منطقى روشن ميشود كه حكم ممنوعيت در مسئله مزبور كاملا منطقى و عقلائى است .

توضيح اينكه عقل انسانى و انديشه‏هاى وى همواره واحدها و قضايائى را كه براى كار و فعاليت خود انتخاب مى‏كنند ، چيزهائى هستند كه بوسيله حواس و دستگاههاى كمكى حواس و مختصات ذهنى درك شده‏اند و نميتوانند بيان كننده ذات اقدس ربوبى و شئون ذاتى او بوده باشند :

به بينندگان آفريننده را
نبينى مرنجان دو بيننده را

خرد گر سخن برگزيند همى
همان را گزيند كه بيند همى

فردوسى گروهى زياد از فلاسفه و حكماء و جهان بينان شرقى و غربى نه تنها به اين حقيقت اعتراف نموده و مى‏گويند : انديشه‏هاى رسمى و عقل نظرى كه بر مبناى پديده شناسى فعاليت مى‏كنند ، نمى‏توانند درباره ذات و شئون خداوندى به نتيجه صحيح برسند ، بلكه با نظر به دلايل كاملا قانع كننده و رضايت بخش ميگويند : حتى انديشه و عقل نظرى از نفوذ به پشت پرده نمودها و پديده‏هاى جهان نيز نا توان است :

هر چه عارض باشد آنرا جوهرى بايد نخست
عقل بر اين دعوى ما شاهد گوياستى

اين سخن را در نيابد هيچ و هم ظاهرى
گر ابو نصرستى و گر بو على سيناستى

مير فندرسكى

انديشه و عقل ميگويد : آنچه كه وابسته است ، قطعا احتياج بوجود طرفى دارد كه آن چيز وابسته بآن مستند باشد ، اما حقيقت آن طرف چيست ، نه ميتوان از ماهيت آن چيز وابسته درك كرد و نه از رابطه وابستگى ، مگر از جنبه استعداد كه در علت براى بوجود آوردن معلول وجود دارد مثلا با درك حرارت ميتوانيم بفهميم كه منبع و علتى براى اين حرارت وجود دارد كه استعداد بوجود آوردن حرارت را دارا مى‏باشد ، اما واقعيت و ذات آن علت چيست ؟ ما جز همان شناخت ناقص كه روشنگر استعداد علت براى بوجود آوردن معلول خاص است ،چيز ديگرى نمى‏دانيم تا آنگاه كه با خود علت ارتباط برقرار كنيم .

همانطور كه كانت اصرار ميورزد كه ما جز پديده‏ها و روابط اشياء را درك نمى‏ كنيم و « واقعيت براى خود » قابل درك براى ما نمى‏باشد ، مولوى نيز مى‏ گويد :

عقل را خط خوان اين اشكال كرد
تا كند تدبيرها را در نورد

بالاتر از اين ، چه كسى مى‏تواند ادعا كند كه ما در شناخت جهان ، بدون واسطه و بطور مستقيم خود واقعيتها و پديده‏ها را درك مى‏كنيم ؟ ما ، در امتداد تاريخ جهان بينى از لائوتسه چينى و فارابى گرفته تا نيلز بوهر و ارباب مكتبهاى فلسفى ديگر مى‏شنويم ، كه « ما در نمايشنامه بزرگ وجود هم بازيگريم هم تماشاگر » حواس و دستگاه كمك حواس و ذهن و انواع موضع گيريها در منتقل ساختن واقعيت‏ها و پديده‏ها به كارگاه انديشه و تعقل ما كم و بيش با كيفيت‏هاى مختلف دخالت ميورزند ، با اينحال چگونه مى‏توانيم ادعا كنيم كه ما بدون كمترين تصرف در واقعيت‏ها آنها را محض و خالص و ناب درك مينمائيم ؟ آيا تا كنون عقل نظرى توانسته است پاسخ اين سؤال را بدهد كه دليل حاكميت مطلقه عقل در قلمرو شناخت چيست ؟ ممكن است عقل نظرى بگويد : دليل حاكميت مطلقه من در قلمرو شناخت ، مشاهده شما است ، شما مى‏بينيد كه همه قوانين علم و جهان بينى را من تنظيم ميكنم . اين منم كه هدفها و وسيله‏ ها را تنظيم مى ‏كنم ، اين منم كه كلياتى را از جزئيات انتزاع مى‏كنم و شناخت‏هاى كلى را در اختيار شما ميگذارم و غير ذلك . پس بنا بر اين :

آفتاب آمد دليل آفتاب
گر دليلت بايد از روى رو متاب

مولوى بسيار خوب ، آقاى آفتاب ، ميتوانى بر اين سؤال ما پاسخ بدهى كه بوجود آورندگان اين همه نظرات و عقايد و مكتب‏هاى متضاد در طول تاريخ در جوامع بشرى همه و همه بر تو استناد مى‏كنند و صفحه تاريخ را با تكيه بر تو كه خود را آفتاب ناميده‏اى با خون و خونابه رنگين كرده و :

هر كسى آرد به قول خود دليل از سوى تو
در ميان بحث و نزاع و شورش و غوغاستى

[ مصرع اول در اصل چنين است : « هر كسى آرد بقول خود دليل از گفته ‏اى » ما بمناسبت موضوع بحث « از سوى تو » آورديم ] همه و همه بر تو استناد مينمايند ؟ وقتى به سراغ ارسطو ميرويم و ميگوئيم :

با كدامين دليل ميگوئى : هيولا وجود دارد ؟ ترا برخ ما ميكشد : « عقل » بر ميگرديم به سراغ منكران هيولى ميرويم ، آنان نيز نام نامى ترا بميان ميآورند : « عقل » با حمايت گران تنازع در بقا به بحث و گفتگو مى‏نشينيم ، چماق ترا بر سر ما فرو ميآورند : « عقل » با هواخواهان تعديل قدرت‏ها به مصاحبه مى‏نشينيم ، ترا تكيه‏گاه خود قرار ميدهند : « عقل » از بدبينان به طبيعت بشرى دليل مى‏خواهيم ،ما را بتو حواله مى‏كنند ، . « عقل » به خوش بينان به طبيعت بشرى روى ميآوريم ،چهره آفتابى ترا نشان ميدهند : « عقل » از آنانكه اصالت را به فرد نسبت ميدهند ،دليل مى ‏پرسيم ، با قاطعيت تمام ما را به تو ارجاع مى‏كنند : « عقل » ميرويم بسراغ مكتب اصالت اجتماع كه ضد اصالت فرد است و از آنان براى ادعائى كه ميكنند ، دليل مطالبه ميكنيم ، آنان نيز ترا پيش ميكشند : « عقل » مكتب متوسط هم كه ميگويد : نبايد يك جانبه قضاوت كرد و بايد گفت : هر يك از فرد و اجتماع داراى دو بعد است ، با نظر به يكى از آن دو اصالت ، و با نظر به بعد ديگر فرعى و تبعى ميباشد . اگر جرئت بخود داده بگوئيم : چرا ؟ مسلما اين مكتب هم بر تو تكيه خواهد كرد : « عقل » با مشاهده اين بحران‏هاى معرفتى و تناقض در شناختها است كه از مدتها پيش از دست تو فرياد ميزنند كه :

از رهبرى عقل بجائى نرسيديم
پيچيده‏تر از راه بود راهبر ما

آزمودم عقل دور انديش را
بعد از اين ديوانه سازم خويش را

او ز شر عامه اندر خانه شد
او ز ننگ عاقلان ديوانه شد

عقل سر تيز است و ليكن پاى سست
ز انكه دل ويران شدست و تن درست

عقل بند رهروانست اى پسر
آن رها كن ره عيان است اى پسر

آقاى آفتاب عزيز ، اگر روشنائى ادعائيت چشمانم را خيره نكند ، يك عرض مختصرى هم دارم كه ميخواهم بخدمتت بگويم : كه در امتداد پر پيچ و خم تاريخ كار تو خدمت بر انسانهاى خود محور بوده است ، نميخواهم بگويم : تو براى خدمت خود محوران ساخته شده‏اى و اين كار را عمدا و از روى غرض ورزى انجام ميدهى ، بلكه مى‏خواهم بگويم : تو در استنتاج 4 از 2 2 هيچ تفاوتى ميان آن مغز كه از فرمول مزبور خدمت به حيات انسانها را منظور مى‏كند و آن مغز كه ميخواهد حيات انسانها را با داس خود خواهى درو كند ، نمى‏گذارى و چون اكثريت اسف انگيز انسانها از شير خود خواهى بريده نمى‏شوند و محورى جز خود خواهى نمى ‏شناسند ، در نتيجه تو همواره در استخدام اين اكثريت قرار گرفته‏اى . تا كنون اين قدرت از تو ديده نشده است كه ماكياولى و توماس هابز و چنگيز و گاليگولا را مورد سرزنش قرار داده بگويى درك من درباره 4 2 2 براى تيز كردن شمشير شما نبوده است ، بلكه درك من براى موفق ساختن انسانها به « حيات معقول » مى‏باشد . با اينحال ،و با آن همه افراط گريهايى كه در باره تو انجام گرفته است ، ما حقيقت را رها نخواهيم كرد ، و به بيمارى تفريط گرى مبتلا نخواهيم گشت . اى عقل توئى بهترين ميزان صحت و بطلان انديشه‏هاى ما ، ولى در قلمرو خاص خودت .

اى عقل توئى عالى‏ترين وسيله انتزاع و تجريد كليات ، ولى در ميدان خاص كار خودت . اى عقل توئى بهترين و ضرورى‏ترين تنظيم كننده شرايط استدلال منطقى و رياضى ما ، ولى در همين استعداد مخصوصى كه دارا مى ‏باشى .

اين خود باعث شرمسارى فكر بشرى است كه با ديدن عظمت كارى كه بعهده گرفته‏اى ،بدون اينكه تو خود رضايت داده باشى ، حاكميت مطلق در معرفت و شناخت را بتو بخشيده‏اند با اين وصف چگونه مى‏توان حاكميت عقل نظرى را آنقدر وسعت داد كه برود ذات و شئون ذاتى خداوندى را با اين گونه اصطلاحات متداول : جزئى و كلى ، مصداق و مفهوم ، جوهر و عرض ، علت و معلول ،بسيط و مركب ، كوچك و بزرگ ، وسيله و هدف ، نزديك و دور ، پيدا و نهان ، صورت و معنى و ضد و مماثل و مخالف و نقيض و غير ذلك مورد بررسى و شناخت قرار بدهد ؟ همه ما ميدانيم كه اين اصطلاحات هر اندازه هم با معانى والا و تجريد شده از جهان طبيعت و مختصات حسى و ذهنى منظور شوند ، بالاخره ريشه‏هاى اصلى آنها بهمين طبيعت و مختصات حسى و ذهنى وابسته‏اند و نمى‏توان ذات اعلاى ربوبى و شئون آنرا با اين معانى مقايسه نموده و به شناخت صحيح در اين مسئله نائل شد و سپس شئون ذاتى و فعاليت او را با چون و چرا مسئول قرار داد ، براى همين بوده است كه :

ايزد پرستان سوختند از آتش عشق
اوراق بحث و دفتر چون و چرا را

قمشه‏اى الهى در اينجا ممكن است گفته شود : كه بنا بر اين ، نبايد اصلا درباره خدا فكرى كرد و بايد از انديشه‏هاى عميق در جهان هستى كه آيات اوست اجتناب ورزيد پس اين همه دستور اكيد قرآن و احاديث و عقل سليم و وجدان به خدا جوئى و خدا يابى و تفكر و تدبر در دو جهان آفاق و انفس ( برونى و درونى ) براى چه صادر شده است ؟ پاسخ اين سؤال روشن است . اولا ما نمى‏خواهيم مطلبى را كه صائب تبريزى ميگويد :

چشم در صنع الهى باز كن لب را ببند
بهتر از خواندن بود ديدن خط استاد را

بپذيريم و بگوئيم : فقط بايد به تماشاى جهان قناعت ورزيد و نبايد بخواندن و تحقيق سطور و كلمات اين كتاب بزرگ پرداخت ، زيرا در حدود هفتصد آيه در قرآن با بيانات مختلف و هزاران حديث دستور به شناخت انسان و جهان و تدبر و تفكر در آنها ميدهد ، همچنين آيات و احاديث و جوششهاى اصيل روحى ما اصرار به خدا جويى و خدايابى ميورزند . حتى خداوند عالم ملكوت را در همين دنيا براى ابراهيم خليل ( ع ) نشان مى‏ دهد :

وَ كَذلِكَ نُرى‏ اِبْراهيمَ مَلَكُوتَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ [ الانعام آيه 57] ( و همچنين ملكوت آسمانها و زمين را به ابراهيم نشان ميدهيم ) .

بلكه خداوند متعال همه انسانها را به دريافت و درك ملكوت آسمانها و زمين تشويق نموده و ميفرمايد :

اَوْ لَمْ يَنْظُروُا فى‏ مَلَكُوتِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ ما خَلَقَ اللَّهُ مِنْ شَيْئىٍ [ الاعراف آيه 185] ( آيا در ملكوت آسمانها و زمين و در آنچه كه خدا آفريده است ننگريسته‏اند ) مقصود از ملكوت نمودها و روابط فيزيكى محض آسمانها و زمين نيست ،

بلكه منظور فروغ تابناك عظمت و جلالى است كه بر عالم طبيعت مى ‏تابد [ احتمال اينكه مقصود از ملكوت عالم فرشتگان و ارواح كامله باشد ، بعيد بنظر ميرسد زيرا سؤال متوجه همه انسانها است كه ميتوانند با اين بعد جهان ارتباط بر قرار نمايند . ] و اين گونه نگرش احتياج به تفكر و مطالعه عالى درباره خلقت دارد . بلكه مى ‏گوئيم : آنچه كه بعنوان منطقه ممنوعه معرفى شده است ، عبارتست از پشت پرده نمودها و اجزاء عالم طبيعت كه بخواهيم با شناختهاى محدود حاصله از حس و انديشه مستند بهمين عالم طبيعت ، در آن وارد شويم . پس اين ممنوعيت مطلقه نيست ، بلكه ممنوعيتى ناشى از نارسايى ابزار و وسائل ورود به آن منطقه است . مگر امير المؤمنين ( ع ) نفرموده است :

لم اعبد ربّا لم أره ( من خدائى را كه نديده باشم نپرستيده‏ام ) مگر همين امير المؤمنين نفرموده است :

لو كشف الغطاء ما ازددت يقينا [در كتاب معراج نامه ابن سينا بنا بنقل على بن فضل اللّه الجيلانى چنين ميگويد : « و براى اين بود كه شريف‏ترين انسان و خاتم رسولان صلّى اللّه عليه و آله و سلم چنين گفت با مركز حكمت و خزانه عقل امير المؤمنين كه يا علىّ اذا رأيت النّاس يتقرّبون الى خالقهم بأنواع البرّ تقرّب انت اليه بانواع العقل تسبقهم ( گفت : اى على چون مردمان در تكثر عبادت رنج برند ، تو در ادراك معقول رنج بر تا بر همه سبقت گيرى ، و اينچنين خطاب را جز چنو بزرگى راست نيامدى كه او در ميان خلق چنان بود كه معقول در ميان محسوس ، لاجرم چون با ديده بصيرت عقل مدرك اسرار گشت همه حقايق را دريافت و ديدن حكم داد و براى اين بود كه گفت لو كشف الغطاء ما ازددت يقينا هيچ دولت آدمى را زيادت از ادراك معقول نيست ، بهشتى كه بحقيقت آراسته باشد به انواع نعيم و زنجبيل و سلسبيل ادراك معقول است و دوزخ با عقاب و اغلال متابعت اشغال جسمانيست كه مردم در جحيم هوى افتند و در بند خيال بمانند » .] ( اگر پرده برداشته شود بر يقين من نيفزايد ) .

اين گونه جملات كه از راستگوترين انسانها صادر شده است ، يعنى چه ؟قطعا معنايش اينست كه هر انسانى بمقدار معرفت و شناخت سودمند كه همراه با صفا و خلوص قلبى باشد ، مى‏تواند از سطوح ظاهرى جهان طبيعت نفوذ كرده و با مبادى عالى هستى آشنا شود . و همچنين مى‏تواند با تخلق به اخلاق اللّه و زدودن كثافتهاى خود خواهى و اوصاف رذل حيوانى آماده لقاء اللّه شود و با مقام شامخ ربوبى انس بگيرد .

اين نفوذ در اعماق عالم هستى و اين انس و الفت و ارتباط بسيار نزديك با خداوند جان آفرين نه بوسيله حواس طبيعى امكان پذير است و نه با آن عكسبردارى ذهنى كه فقط كارش منعكس ساختن نمودهايى از طبيعت است و نه با آن عقل نظرى كه چنانكه گفتيم كارى جز تنظيم مقدمات مستند به حواس و تجريد و تعميم و تحليل و تركيب در واحدهاى مأخوذ از عالم عينى ندارد . ممكن است گفته شود : ما جز حواس و ذهن و تعقل و دستگاه كمكى حواس راه ديگرى براى دريافت واقعيات نداريم ، پس راهى كه ما را به ملكوت و مبادى عالى هستى و ارتباط با خدا برساند ،چيست ؟ اين اعتراض مردود است ، زيرا راهى كه واقعيت عدالت و عظمت و ارزش آنرا براى ما قابل دريافت مى ‏سازد ، نه راه حواس طبيعى و دستگاههاى كمكى آنها است و نه ذهن عكسبردار و نه عقل نظرى ، راهى كه ما را بوجود من مى‏رساند و آنرا براى ما قابل درك مى ‏سازد ، هيچيك از وسائل مزبور نيست .

راهى كه ما را به پذيرش حاكميت قانون در همه جهان هستى وادار مى ‏سازد ، ابزار و وسايل مزبور نيست . راهى كه ما را به اكتشافات و اختراعات هدايت مى‏كند ، ابزار و وسايل مزبور نيست ، اگر چه همه آنها در مقدمات اوليه بروز اكتشافات دخالت كامل دارند . راه اثبات ضرورت تكامل براى انسان و ديگر موجودات هيچيك از امور مزبور نمى‏باشد . درك و دريافت انواعى از لذايذ در موقع بروز عوامل آنها و چگونگى ارتباط ميان آن لذايذ و عوامل با امور مزبور قابل تفسير و توجيه نمى‏باشد . چگونگى بروز انديشه و احساسات از ميدان مادى بنام سلولها و اعصاب بهيچ وجه قابل تفسير و توجيه با امور مزبور نبوده و نخواهد بود .

پس اينكه خداوند متعال ميفرمايد : لا يسئل عما يفعل و هم يسئلون نه براى آنست كه خداوند مى‏خواهد ما را از درك جهان و انسان و رابطه ميان آندو و خدا بركنار نمايد ، بلكه مى‏خواهد حدود فعاليت و كار آئى حواس و ذهن و عقل نظرى معمولى ما را تذكر بدهد . از طرف ديگر :كسى كه با قدرت هشيارى عالى و درون تصفيه شده به جهان بنگرد ، سؤالى درباره حكمت و مبادى عالى هستى نخواهد ديد تا با چون و چرا منتظر پاسخ باشد

گفته بودم چو بيائى غم دل با تو بگويم
چه بگويم كه غم از دل برود چون تو بيائى

سعدى اگر بياد داشته باشيد در كتاب مثنوى در داستان پادشاه و كنيزك ، پس از آنكه پادشاه درباره بهبودى كنيزك بوسيله طبيبان مأيوس و نا اميد ميگردد ،ميرود و در محراب عبادت بگريه و ناله ميفتد ، در آن محراب در عالم رؤيا به او گفته مى‏شود : فردا در فلان ساعت حكيمى ميآيد كه علاج بيمارى اين كنيزك بدست او است ، پادشاه فردا به انتظار آن حكيم نشسته بود . ديد شخصى با وقار ملكوتى از دور پيدا شد

ديد شخصى كاملى پر مايه‏اى
آفتابى در ميان سايه‏اى

ميرسيد از دور مانند هلال
نيست بود و هست بر شكل خيال

گفت معشوقم تو بودستى نه آن
ليك كار از كار خيزد در جهان

اى لقاى تو جواب هر سئوال
مشكل از تو حل شود بى قيل و قال

مولوى در اين داستان با ديدار آن حكيم الهى بعدى از ابعاد واقع ياب پادشاه ،باز ميشود و سئوالى را كه درباره كنيزك داشت ، مانند يخ در زير آفتاب ذوب ميشود ، با ديدن اهميت آن حقيقتى كه از پشت قيافه آن حكيم الهى براى پادشاه آشكار گشت ، سئوال او را چنان محقر و ناچيز نمود كه شايستگى براى مطرح كردن نداشت . بعنوان مثال : اگر به غوره بگويند : در صورتيكه جريان طبيعى تو ادامه پيدا كند و آفتى جريان ترا مختل نسازد ، تو انگور ميشوى ، آنگاه شيره آن انگور در بدن آدمى مبدل به انرژى مغزى ميگردد ،سپس با بوجود آمدن شرايطى معين ، موجى از آن مغز سر بر ميكشد و ميتواند جهانى را آباد كند .

اگر غوره بتواند اين مطالب شما را بفهمد ،صدها سئوال براى اين غوره بينوا پيش ميآيد و زير رگبار چون و چراهائى قرار خواهد گرفت كه فقط يك پاسخ خواهند داشت و آن پاسخ عبارتست از « ممكن نيست » . اين چون و چراها با سير قانونى غوره به سوى انگور شدن ،نه تنها به پاسخهاى قانع كننده خواهند رسيد ، بلكه از ريشه منتفى خواهند گشت . كودكى را در نظر بگيريد كه ميخواهيد به او بفهمانيد كه شما اگر با سير منظم درس بخوانيد و در اين مسير عشق و علاقه داشته باشيد و قواى مغزى شما بكار بيفتد ، روزى فرا ميرسد كه شما ميتوانيد جهانى را آباد كنيد ، زيراو فيك انطوى العالم الأكبر( جهانى بزرگتر در درون تو به وديعت نهاده شده است ) .

اين كودك بينوا اگر گفته‏هاى شما را بفهمد و ذهنش آمادگى داشته باشد ،صدها چون و چرا به ذهنش خطور خواهد كرد كه با جاروب « ممكن نيست » ،از افق مغز او ناپديد خواهند گشت ، ولى با شروع حركت تدريجى بسوى فرا گيرى دانش و بينش و با به فعاليت رسيدن نيروهاى گوناگون مغزى و روانى او ، همه آن چون و چراها از ريشه منتفى خواهند گشت . در حقيقت بهر مرحله‏اى بالاتر از مرحله قبلى كه ميرسد ، خواهد گفت :

اى لقاى تو جواب هر سئوال
مشكل از تو حل شود بى قيل و قال