شرح ابن ميثم
35- و قال عليه السّلام : لِسَانُ الْعَاقِلِ وَرَاءَ قَلْبِهِ وَ قَلْبُ الْأَحْمَقِ وَرَاءَ لِسَانِهِ قال الرضى: و هذا من المعاني العجيبة الشريفة، و المراد به أن العاقل لا يطلق لسانه إلا بعد مشاورة الروية و مؤامرة الفكرة، و الأحمق تسبق حذفات لسانه و فلتات كلامه على مراجعة فكره و مماخضة رأيه، فكأن لسان العاقل تابع لقلبه، و كأن قلب الأحمق تابع للسانه. و روى عنه عليه السّلام هذا الكلام بلفظ آخر، و هو: قلب الأحمق فى فمه، و لسان العاقل فى قلبه.
المعنى
و أقول: إنّه استعار لفظ الوراء في الموضعين لما يعقل من تأخّر لفظ العاقل عن رويّته و من تأخّر رويّة الأحمق و فكره فيما يقول عن بوادر مقاله من غير مراجعة لعقله. و المعنى ما أشار إليه السيّد- رحمه اللّه- . و على الرواية الاخرى فأراد أنّ ما يتصوّره الأحمق هو في فيه: أى يبرز على لسانه من غير فكر، و أميا نطق العاقل فمخزون في عقله لا يخرج إلّا عن رويّة صادقة. و لفظ القلب في الأوّل مجاز فيما يبرز من تصوّراته في ألفاظه، و لفظ اللسان مجاز في ألفاظه الذهنيّة
مطابق با حکمت 40 نسخه صبحی صالح
ترجمه فارسی شرح ابن ميثم
35- امام (ع) فرمود: لِسَانُ الْعَاقِلِ وَرَاءَ قَلْبِهِ وَ قَلْبُ الْأَحْمَقِ وَرَاءَ لِسَانِهِ
ترجمه
«زبان خردمند پشت قلب، و قلب بىخرد، پشت زبان اوست».
شرح
سيد رضى مىگويد: «اين سخن امام (ع) از جمله مطالب شگفت آور دلپذير است، و مقصود آن است كه خردمند زبانش را آزاد نمىكند، مگر پس از مشورت با فكر و انديشه و مراجعه به آن و بىخرد حركات زبان و لغزشهاى سخنش، از مراجعه به فكر و بررسى انديشه اش جلو مىافتد بنا بر اين گويى زبان خردمند به دنبال دل وى، و دل بىخرد، پيرو زبان اوست. و اين مقصود به عبارت ديگرى نيز از آن حضرت نقل شده است. «دل بىخرد در دهان او، و زبان خردمند در دل اوست.» ومعنى اين دو سخن يكى است».
امام (ع)، كلمه الوراء را در دو مورد استعاره آورده است، براى كار عاقلانهاى كه يك فرد عاقل انجام مىدهد و پس از انديشه سخن مىگويد، و همچنين براى بىخرد كه به دنبال سخنى كه بدون مراجعه به فكر و خرد مىگويد، و پس از آن مي انديشد كه چه گفته است. مقصود امام (ع) همان است كه سيد رضى (رحمة…) اشاره كرده و بنا به روايت ديگر مقصود آن است كه آنچه مورد نظر نادان است در داخل دهان اوست يعنى بىانديشه بر زبان مىآورد، و امّا سخن خردمند ريشه در عقل دارد و جز بر اساس انديشه درست، بر زبان نمىراند.
كلمه «قلب» در مورد اوّل به مجاز شامل تصوراتى است كه در قالب الفاظ ظاهر مىشود و كلمه لسان به مجاز در مورد الفاظ ذهنى به كار رفته است.
ترجمه شرح نهج البلاغه(ابن ميثم)، ج5 // قربانعلی محمدی مقدم-علی اصغرنوایی یحیی زاده