33- و قال عليه السّلام لابنه الحسن: يَا بُنَيَّ احْفَظْ عَنِّي أَرْبَعاً وَ أَرْبَعاً- لَا يَضُرُّكَ مَا عَمِلْتَ مَعَهُنَّ- إِنَّ أَغْنَى الْغِنَى الْعَقْلُ وَ أَكْبَرَ الْفَقْرِ الْحُمْقُ- وَ أَوْحَشَ الْوَحْشَةِ الْعُجْبُ وَ أَكْرَمَ الْحَسَبِ حُسْنُ الْخُلُقِ- يَا بُنَيَّ إِيَّاكَ وَ مُصَادَقَةَ الْأَحْمَقِ- فَإِنَّهُ يُرِيدُ أَنْ يَنْفَعَكَ فَيَضُرَّكَ- وَ إِيَّاكَ وَ مُصَادَقَةَ الْبَخِيلِ- فَإِنَّهُ يَقْعُدُ عَنْكَ أَحْوَجَ مَا تَكُونُ إِلَيْهِ- وَ إِيَّاكَ وَ مُصَادَقَةَ الْفَاجِرِ فَإِنَّهُ يَبِيعُكَ بِالتَّافِهِ- وَ إِيَّاكَ وَ مُصَادَقَةَ الْكَذَّابِ- فَإِنَّهُ كَالسَّرَابِ يُقَرِّبُ عَلَيْكَ الْبَعِيدَ وَ يُبَعِّدُ عَلَيْكَ الْقَرِيبَ
المعنى
إنّما قال: أربعا و أربعا لأنّ الأربع
الأوّل من باب واحد و هو اكتساب الفضائل الخلقيّة النفسانيّة، و الأربع الثانية من باب المعاملة مع الخلق. و قيل: لأنّ الاولى من باب الإثبات و الثانية من باب النفى. أمّا الأربع الاولى: فالاولى: العقل، و أراد المرتبة الثانية من مراتب العقل النظرىّ المسمّى عقلا بالملكة و هو أن يحصل لنفسه من العلوم البديهيّة و الحسيّة و التجربيّة قوّة أن يتوصّل بها إلى العلوم النظريّة، و غاية ذلك أن يحصل على ما بعد هذه المرتبة من مراتب العقل. و رغّب فيه بكونه أغنى الغنى و ذلك أنّ به يحصل الدنيا و الآخرة فهو اعظم أسباب الغنى و فيه الغنى.
الثانية: الحمق و هو رذيلة الغباوة و طرف التفريط من العقل المذكور و نفّر عنه بكونه أكبر الفقر لأنّه سبب للفقر من الكمالات خصوصا النفسانيّة الّتي بها الغنى التامّ فكان أكبر فقر. الثالثة: العجب و هو رذيلة الكبر، و تضادّ التواضع. و نفّر عنها بكونها أوحش الوحشة. و ظاهر كونها أقوى أسباب الوحشة و نفرة الأنيس لأنّ تواضع المتواضع لمّا استلزم انس الخلق به و شدّة ميلهم إليه كان ضدّة مستلزما لنفرتهم و توحّشهم التامّ منه. الرابعة: حسن الخلق و رغّب فيه بكونه أكرم الحسب لكونه أشرف الكمالات الباقية. و هذه المنفّرات و المرغّبات صغريات ضماير. و أمّا الأربع الثانية: الاولى: الحذر من مصادقة الأحمق. و نفرّ عنه بما يلزم حمقه من وضع المضرّة موضع المنفعة عند إرادتها لعدم الفرق بينهما. الثانية: الحذر من مصادقة البخيل. و نفّر عنه بما يستلزم بخله من قعوده عن صاحبه عند الحاجة. و- أحوج- حال من الضمير في عنك.
الثالثة: الحذر من مصادقة الفاجر. و الفجور رذيلة الإفراط من فضيلة العفّة و نفّر عنه بما يلزم فجوره من قلّة وفائه و بيعه بالتافه و هو القليل من المال.
الرابعة: الحذر من مصادقة الكذّاب. و نفّر عنه بتشبيهه بالسراب، و أشار إلى وجه الشبهه بقوله: يقرّب. إلى آخره. و بيانه أنّ الكذّاب يوهم حقيقة ما يقول فيسهّل الأمور العسرة البعيدة و يجعلها قريبة المتناول و يبعّد الأمور السهلة القريبة و يجعلها بعيدة المتناول بحسب أغراضه و كذبه مع أنّه ليس كذلك في نفس الأمر كالسراب الّذي يظنّ ماء و ليس به. و التنفيرات الأربع المقرونة بقوله: فإنّه. صغريات ضماير تقدير كبرياتها: و كلّما كان كذلك فيجب أن يحذر صحبته و يجتنب مصادقته. و باللّه التوفيق.
مطابق با حکمت 38 نسخه صبحی صالح
ترجمه فارسی شرح ابن ميثم
33- امام (ع) به فرزندش امام حسن (ع) فرمود: يَا بُنَيَّ احْفَظْ عَنِّي أَرْبَعاً وَ أَرْبَعاً- لَا يَضُرُّكَ مَا عَمِلْتَ مَعَهُنَّ- إِنَّ أَغْنَى الْغِنَى الْعَقْلُ وَ أَكْبَرَ الْفَقْرِ الْحُمْقُ- وَ أَوْحَشَ الْوَحْشَةِ الْعُجْبُ وَ أَكْرَمَ الْحَسَبِ حُسْنُ الْخُلُقِ يَا بُنَيَّ إِيَّاكَ وَ مُصَادَقَةَ الْأَحْمَقِ- فَإِنَّهُ يُرِيدُ أَنْ يَنْفَعَكَ فَيَضُرَّكَ- وَ إِيَّاكَ وَ مُصَادَقَةَ الْبَخِيلِ- فَإِنَّهُ يَقْعُدُ عَنْكَ أَحْوَجَ مَا تَكُونُ إِلَيْهِ- وَ إِيَّاكَ وَ مُصَادَقَةَ الْفَاجِرِ فَإِنَّهُ يَبِيعُكَ بِالتَّافِهِ وَ إِيَّاكَ وَ مُصَادَقَةَ الْكَذَّابِ- فَإِنَّهُ كَالسَّرَابِ يُقَرِّبُ عَلَيْكَ الْبَعِيدَ وَ يُبَعِّدُ عَلَيْكَ الْقَرِيبَ
ترجمه
«پسرك من، از من، چهار نصيحت را به ياد داشته باش، و همچنين چهار چيز را كه با وجود آنها هر چه را به جاى آورى، زيانى به تو نرساند: بالاترين توانگرى عقل، و بزرگترين بيچارگى بىخردى، و ترسناكترين چيز خودبينى، و گرامىترين بزرگى، خوشخويى است.
پسرم، مبادا با احمق دوستى كنى كه چون بخواهد به تو نفعى برساند، زيان مىرساند، و از دوستى با بخيل دورى كن، كه او تو را از آنچه بيشتر بدان نيازمندى، باز مىدارد، و از دوستى بدكار بپرهيز، كه تو را به اندك چيزى بفروشد، و از دوستى با كسى كه پر دروغگو است دورى كن كه او همچون سرابى، دور را نزديك و نزديك را دور مىنماياند».
شرح
امام (ع) فرمود: «أربعا و أربعا» براى اين كه چهار مورد اوّل، در يك زمينه يعنى كسب فضايل اخلاق نفسانى و چهار مورد دوم از سنخ رفتار با مردم است.
بعضى گفته اند: از آن جهت است كه دسته اوّل از سنخ اثباتى و دسته دوم سلبى مىباشند.
امّا چهار مورد اوّل عبارتند از:
1- عقل، مقصود امام (ع) مرتبه دوم از مراتب عقل نظرى موسوم به عقل بالملكه، است كه بدان وسيله از علوم بديهى، حسّى و تجربى، قوّهاى براى نفس حاصل مىشود، كه آن را به علوم نظرى مىرساند. تا در نتيجه، مراتب عقلى پس از اين مرتبه، به دست آيد. و امام (ع) با بيان اين كه عقل، بالاترين سرمايه و توانگرى است، فرزند خود را بدان ترغيب فرموده است توضيح آن كه چون به وسيله عقل، دنيا و آخرت به دست مىآيد، بنا بر اين، عقل بزرگترين وسيله توانگرى است و بىنيازى بدان وسيله حاصل مىشود.
2- حماقت كه عبارت از همان صفت ناپسند كودنى، و جنبه كمبود عقل مورد ذكر است امام (ع) با بيان اين كه آن بزرگترين بيچارگى است فرزند را از آن برحذر داشته است، زيرا وسيله تهىدستى از كمالات بويژه كمالات نفسانى است كه باعث بىنيازى تمام عيار است بنا بر اين بىخردى و حماقت بزرگترين بيچارگى است.
3- خودبينى، كه عبارت از صفت ناپسند تكبّر و نقطه مقابل تواضع و فروتنى است. امام (ع) با بيان اين كه خودبينى ترسناكترين چيز است فرزندش را از آن برحذر داشته است. بديهى است كه آن مهمترين عامل ترس و بيزارى دوستان است، زيرا تواضع شخص فروتن چون باعث نزديك شدن ديگران و علاقه شديد آنها به انسان مىگردد، بنا بر اين ضدّ آن [تكبّر] باعث نفرت و ترس بيشتر مردم از وى خواهد بود.
4- خوشخويى، امام (ع) با بيان اين كه خوشخويى گرامىترين بزرگى و شخصيّت است از آن رو كه والاترين كمالات جاودانه است، آدميان را تشويق به خوشخويى فرموده است. اين صفات مورد نفرت و يا مورد ترغيب، مقدّمات صغرا براى قياسهاى مضمرند.
امّا چهار مورد دوّم:
1- زنهار از دوستى نادان، امام (ع) از اين عمل برحذر داشته است به دليل پىآمدى كه نادانى دوست نادان دارد، يعنى نهادن زيان به جاى سود- آنجا كه به قصد سود رساندن است- چون بين سود و زيان فرقى نمىگذارد.
2- زنهار از دوستى با بخيل. امام (ع) از آن رو كه بخل شخص بخيل باعث خوددارى او از برآوردن نياز دوستش مىگردد، از اين عمل برحذر داشته است. كلمه: احوج حال است براى ضمير در عنك.
3- زنهار از دوستى بدكار، بدكارى صفت ناپسند رها كردن فضيلت عفّت و پاكدامنى است. امام (ع) به دليل پيامد آن كه بىوفايى و فروختن دوست به اندك چيزى است، از دوستى بدكار برحذر داشته است.
4- زنهار از دوستى با كذّاب. امام (ع) با تشبيه آن به سراب از چنين دوستى برحذر داشته است و با اين عبارت: يقرّب…، به وجه شبه اشاره فرموده است.
توضيح مطلب از اين قرار است كه شخصى كه پر دروغگو است، حقيقت آنچه را كه به زبان مىآورد پوشيده مىدارد و در نتيجه كارهاى مشكل و دور را آسان جلوه مىدهد و دسترسى بدانها را ساده مىنمايد، و كارهاى آسان نزديك را دور ساخته و مطابق هدفهايى كه دارد با سخن دروغش آنها را دور جلوه مىدهد، با اين كه در واقع آن طور نيست، مانند سرابى كه آب به نظر مىرسد در صورتى كه آب نيست.
تمام چهار مورد زنهار كه با عبارت: فانّه همراهند، مقدمات صغرا براى قياسات مضمرى هستند كه كبراى مقدّر آنها چنين است: و هر آن كس كه اين طور باشد از دوستى و همصحبتى با او بايد حذر كرد. توفيق از جانب خداست.
ترجمه شرح نهج البلاغه(ابن ميثم)، ج5 // قربانعلی محمدی مقدم-علی اصغرنوایی یحیی زاده