شرح ابن ميثم
134- و قال عليه السّلام: لكميل بن زيد النخعي رحمه اللّه
قال كميل: أخذ بيدى أمير المؤمنين عليه السّلام فأخرجنى إلى الجبان فلما أصحر تنفس الصعداء، ثمّ قال: يَا كُمَيْلَ بْنَ زِيَادٍ- إِنَّ هَذِهِ الْقُلُوبَ أَوْعِيَةٌ فَخَيْرُهَا أَوْعَاهَا- فَاحْفَظْ عَنِّي مَا أَقُولُ لَكَ- النَّاسُ ثَلَاثَةٌ- فَعَالِمٌ رَبَّانِيٌّ وَ مُتَعَلِّمٌ عَلَى سَبِيلِ نَجَاةٍ- وَ هَمَجٌ رَعَاعٌ أَتْبَاعُ كُلِّ نَاعِقٍ يَمِيلُونَ مَعَ كُلِّ رِيحٍ- لَمْ يَسْتَضِيئُوا بِنُورِ الْعِلْمِ وَ لَمْ يَلْجَئُوا إِلَى رُكْنٍ وَثِيقٍ- يَا كُمَيْلُ الْعِلْمُ خَيْرٌ مِنَ الْمَالِ- الْعِلْمُ يَحْرُسُكَ وَ أَنْتَ تَحْرُسُ الْمَالَ- وَ الْمَالُ تَنْقُصُهُ النَّفَقَةُ وَ الْعِلْمُ يَزْكُوا عَلَى الْإِنْفَاقِ- وَ صَنِيعُ الْمَالِ يَزُولُ بِزَوَالِهِ- يَا كُمَيْلَ بْنَ زِيَادٍ مَعْرِفَةُ الْعِلْمِ دِينٌ يُدَانُ بِهِ- بِهِ يَكْسِبُ الْإِنْسَانُ الطَّاعَةَ فِي حَيَاتِهِ- وَ جَمِيلَ الْأُحْدُوثَةِ بَعْدَ وَفَاتِهِ- وَ الْعِلْمُ حَاكِمٌ وَ الْمَالُ مَحْكُومٌ عَلَيْهِ- يَا كُمَيْلُكُمَيْلَ بْنَ زِيَادٍهَلَكَ خُزَّانُ الْأَمْوَالِ وَ هُمْ أَحْيَاءٌ- وَ الْعُلَمَاءُ بَاقُونَ مَا بَقِيَ الدَّهْرُ أَعْيَانُهُمْ مَفْقُودَةٌ وَ أَمْثَالُهُمْ فِي الْقُلُوبِ مَوْجُودَةٌ- هَا إِنَّ هَاهُنَا لَعِلْماً جَمّاً وَ أَشَارَ ع بِيَدِهِ إِلَى صَدْرِهِ لَوْ أَصَبْتُ لَهُ حَمَلَةً- بَلَى أُصِيبُأَصَبْتُ لَقِناً غَيْرَ مَأْمُونٍ عَلَيْهِ- مُسْتَعْمِلًا آلَةَ الدِّينِ لِلدُّنْيَا- وَ مُسْتَظْهِراً بِنِعَمِ اللَّهِ عَلَى عِبَادِهِ وَ بِحُجَجِهِ عَلَى أَوْلِيَائِهِ- أَوْ مُنْقَاداً لِحَمَلَةِ الْحَقِّ لَا بَصِيرَةَ لَهُ فِي أَحْنَائِهِ- يَنْقَدِحُ الشَّكُّ فِي قَلْبِهِ لِأَوَّلِ عَارِضٍ مِنْ شُبْهَةٍ- أَلَا لَا ذَا وَ لَا ذَاكَ- أَوْ مَنْهُوماً بِاللَّذَّةِ سَلِسَ الْقِيَادِ لِلشَّهْوَةِ- أَوْ مُغْرَماً بِالْجَمْعِ وَ الِادِّخَارِ- لَيْسَا مِنْ رُعَاةِ الدِّينِ فِي شَيْءٍ- أَقْرَبُ شَيْءٍ شَبَهاً بِهِمَا الْأَنْعَامُ السَّائِمَةُ- كَذَلِكَ يَمُوتُ الْعِلْمُ بِمَوْتِ حَامِلِيهِ- اللَّهُمَّ بَلَى لَا تَخْلُو الْأَرْضُ مِنْ قَائِمٍ لِلَّهِ بِحُجَّةٍ- إِمَّا ظَاهِراً مَشْهُوراً وَ إِمَّا خَائِفاً مَغْمُوراً- لِئَلَّا تَبْطُلَ حُجَجُ اللَّهِ وَ بَيِّنَاتُهُ- وَ كَمْ ذَا وَ أَيْنَ أُولَئِكَأُولَئِكَ وَ اللَّهِ الْأَقَلُّونَ عَدَداً- وَ الْأَعْظَمُونَ عِنْدَ اللَّهِ قَدْراً- يَحْفَظُ اللَّهُ بِهِمْ حُجَجَهُ وَ بَيِّنَاتِهِ حَتَّى يُودِعُوهَا نُظَرَاءَهُمْ- وَ يَزْرَعُوهَا فِي قُلُوبِ أَشْبَاهِهِمْ- هَجَمَ بِهِمُ الْعِلْمُ عَلَى حَقِيقَةِ الْبَصِيرَةِ- وَ بَاشَرُوا رُوحَ الْيَقِينِ وَ اسْتَلَانُوا مَا اسْتَوْعَرَهُ الْمُتْرَفُونَ- وَ أَنِسُوا بِمَا اسْتَوْحَشَ مِنْهُ الْجَاهِلُونَ- وَ صَحِبُوا الدُّنْيَا بِأَبْدَانٍ أَرْوَاحُهَا مُعَلَّقَةٌ بِالْمَحَلِّ الْأَعْلَى- أُولَئِكَ خُلَفَاءُ اللَّهِ فِي أَرْضِهِ وَ الدُّعَاةُ إِلَى دِينِهِ- آهِ آهِ شَوْقاً إِلَى رُؤْيَتِهِمْ- انْصَرِفْ يَا كُمَيْلُ إِذَا شِئْتَ
اللغة
أقول: الجبّان: الصحراء. و الصعداء: نوع من النفّس يصعده المتلهّف و الحزين. و الهمج: ذباب صغيرة كالبعوض. و الرعاع: الأحداث و العوامّ. و اللقن: سريع الفهم. و الأحناء: الجوانب. و المنهوم باللذّة: الشره فيها الحريص عليها. و المغرم بالجمع: شديد المحبّة له. و هجم: دخل بغتة.
مطابق با حکمت 147 نسخه صبحی صالح
ترجمه فارسی شرح ابن ميثم
134- از سخنان امام (ع) به كميل بن زياد نخعى- خدايش او را بيامرزد- است.
كميل مى گويد امير مؤمنان (ع) دست مرا گرفت و به صحرا برد، هنگامى كه به خارج شهر رسيد، آهى كشيد، همانند آه كشيدن شخص غم رسيده، آن گاه فرمود.
يَا كُمَيْلَ بْنَ زِيَادٍ- إِنَّ هَذِهِ الْقُلُوبَ أَوْعِيَةٌ فَخَيْرُهَا أَوْعَاهَا- فَاحْفَظْ عَنِّي مَا أَقُولُ لَكَ- النَّاسُ ثَلَاثَةٌ- فَعَالِمٌ رَبَّانِيٌّ وَ مُتَعَلِّمٌ عَلَى سَبِيلِ نَجَاةٍ- وَ هَمَجٌ رَعَاعٌ أَتْبَاعُ كُلِّ نَاعِقٍ يَمِيلُونَ مَعَ كُلِّ رِيحٍ- لَمْ يَسْتَضِيئُوا بِنُورِ الْعِلْمِ وَ لَمْ يَلْجَئُوا إِلَى رُكْنٍ وَثِيقٍ يَا كُمَيْلُ الْعِلْمُ خَيْرٌ مِنَ الْمَالِ- الْعِلْمُ يَحْرُسُكَ وَ أَنْتَ تَحْرُسُ الْمَالَ- وَ الْمَالُ تَنْقُصُهُ النَّفَقَةُ وَ الْعِلْمُ يَزْكُوا عَلَى الْإِنْفَاقِ- وَ صَنِيعُ الْمَالِ يَزُولُ بِزَوَالِهِ يَا كُمَيْلَ بْنَ زِيَادٍ مَعْرِفَةُ الْعِلْمِ دِينٌ يُدَانُ بِهِ- بِهِ يَكْسِبُ الْإِنْسَانُ الطَّاعَةَ فِي حَيَاتِهِ- وَ جَمِيلَ الْأُحْدُوثَةِ بَعْدَ وَفَاتِهِ- وَ الْعِلْمُ حَاكِمٌ وَ الْمَالُ مَحْكُومٌ عَلَيْهِ يَا كُمَيْلُ هَلَكَ خُزَّانُ الْأَمْوَالِ وَ هُمْ أَحْيَاءٌ- وَ الْعُلَمَاءُ بَاقُونَ مَا بَقِيَ الدَّهْرُ- أَعْيَانُهُمْ مَفْقُودَةٌ وَ أَمْثَالُهُمْ فِي الْقُلُوبِ مَوْجُودَةٌ- هَا إِنَّ هَاهُنَا لَعِلْماً جَمّاً وَ أَشَارَ بِيَدِهِ إِلَى صَدْرِهِ لَوْ أَصَبْتُ لَهُ حَمَلَةً- بَلَى أُصِيبُ أَصَبْتُ لَقِناً غَيْرَ مَأْمُونٍ عَلَيْهِ- مُسْتَعْمِلًا آلَةَ الدِّينِ لِلدُّنْيَا- وَ مُسْتَظْهِراً بِنِعَمِ اللَّهِ عَلَى عِبَادِهِ وَ بِحُجَجِهِ عَلَى أَوْلِيَائِهِ- أَوْ مُنْقَاداً لِحَمَلَةِ الْحَقِّ لَا بَصِيرَةَ لَهُ فِي أَحْنَائِهِ- يَنْقَدِحُ الشَّكُّ فِي قَلْبِهِ لِأَوَّلِ عَارِضٍ مِنْ شُبْهَةٍ- أَلَا لَا ذَا وَ لَا ذَاكَ- أَوْ مَنْهُوماً بِاللَّذَّةِ سَلِسَ الْقِيَادِ لِلشَّهْوَةِ- أَوْ مُغْرَماً بِالْجَمْعِ وَ الِادِّخَارِ- لَيْسَا مِنْ رُعَاةِ الدِّينِ فِي شَيْءٍ- أَقْرَبُ شَيْءٍ شَبَهاً بِهِمَا الْأَنْعَامُ السَّائِمَةُ- كَذَلِكَ يَمُوتُ الْعِلْمُ بِمَوْتِ حَامِلِيهِ- اللَّهُمَّ بَلَى لَا تَخْلُو الْأَرْضُ مِنْ قَائِمٍ لِلَّهِ بِحُجَّةٍ- إِمَّا ظَاهِراً مَشْهُوراً وَ إِمَّا خَائِفاً مَغْمُوراً- لِئَلَّا تَبْطُلَ حُجَجُ اللَّهِ وَ بَيِّنَاتُهُ- وَ كَمْ ذَا وَ أَيْنَ أُولَئِكَ أُولَئِكَ وَ اللَّهِ الْأَقَلُّونَ عَدَداً- وَ الْأَعْظَمُونَ قَدْراً- بِهِمْ يَحْفَظُ اللَّهُ حُجَجَهُ وَ بَيِّنَاتِهِ حَتَّى يُودِعُوهَا نُظَرَاءَهُمْ- وَ يَزْرَعُوهَا فِي قُلُوبِ أَشْبَاهِهِمْ- هَجَمَ بِهِمُ الْعِلْمُ عَلَى حَقِيقَةِ الْبَصِيرَةِ- وَ بَاشَرُوا رُوحَ الْيَقِينِ وَ اسْتَلَانُوا مَا اسْتَوْعَرَهُ الْمُتْرَفُونَ- وَ أَنِسُوا بِمَا اسْتَوْحَشَ مِنْهُ الْجَاهِلُونَ- وَ صَحِبُوا الدُّنْيَا بِأَبْدَانٍ أَرْوَاحُهَا مُعَلَّقَةٌ بِالْمَحَلِّ الْأَعْلَى- أُولَئِكَ خُلَفَاءُ اللَّهِ فِي أَرْضِهِ وَ الدُّعَاةُ إِلَى دِينِهِ- آهِ آهِ شَوْقاً إِلَى رُؤْيَتِهِمْ- انْصَرِفْ إِذَا شِئْتَ
لغات
جبّان: صحرا صعداء: نوعى از نفس كشيدن است كه شخص مصيبت ديده، و غم رسيده، نفس مىكشد همج: مگس كوچكى همچون پشه رعاع: نوجوانان و ساده لوحان، افراد تازهكار لقن: تيزهوش احناء: اطراف و جوانب منهوم باللذّة: آزمند در كارى و حريص به لذت مغرم بالجمع: كسى كه علاقه زيادى به جمع آوردن ثروت دارد هجم: ناگهانى وارد شد
ترجمه
«يا كميل اين دلها همچون ظرفهايى هستند كه بهترين آنها نگهدارنده ترين آنهاست، پس تو از من آنچه را مى گويم، به خاطر داشته باش: مردم سه دسته اند: عالم ربانى، دانش پژوه راه رستگارى و مگسان خرد و ناتوان كه به دنبال هر آواز كننده اى كشانده مى شوند، و با هر بادى روانند، از پرتو دانش، روشنى نجسته و به پايه محكمى پناه نبرده اند.
اى كميل: دانش بهتر از ثروت است، دانش نگهبان تو و تو پاسدار ثروتى، مال و ثروت با بخشش كم شود، امّا دانش در اثر بخشش فزونى گيرد. پرورده ثروت با از بين رفتن مال و ثروت از بين مى رود.
اى كميل: آشنايى با دانش، خود، ديانت است، بدان وسيله پاداش داده مى شود، و بدان وسيله اطاعت خدا در زندگى اين دنيا و خوش نامى پس از مرگ نصيب انسان مى گردد، دانش فرمانروا و ثروت فرمانبر و مغلوب است.
يا كميل اندوخته كنندگان ثروت نابود شدند با اين كه زنده اند اما دانشمندان پايدارند تا وقتى كه روزگار پايدار است، بدنهايشان از ميان رفته امّا سيمايشان در دلها برقرار است. بدان كه در اينجا (به دست مباركش به طرف سينه خود اشاره فرمود) دانش فراوان است، اگر فراگيرندگانى مى يافتم، بلى مى يابم، تيز فهم نامطمئنى را كه ابزار دين را براى دنيا به كار مىبرد، و به وسيله نعمتهاى الهى بر بندگانش، و با حجتهاى خدا بر دوستانش برترى مى جويد. يا كسى كه اطاعت از دانشمندان كرده بدون هيچ گونه بينشى در اطراف حقّ و پيرامون حقيقت با نخستين شبهه اى كه روبرو مى شود، آتش شك و ترديد در دل او زبانه مى كشد، بدان كه نه اين شايسته است و نه آن، يا كسى را مى يابم كه غرق در خوشگذرانى است و به سادگى از خواسته هاى نفس پيروى مى كند، و يا كسى كه شيفته جمع آورى و اندوختن مال و ثروت است، و اينان هم، در هيچ موردى از نگهبانان دين نمى باشند، نزديكترين چيزى كه بدانها شباهت دارد، چهارپاى علفخوار است در چنين روزگارى دانش با مرگ دانشمندان، نابود مى شود بار خدايا آرى زمين از كسى كه دين خدا را با برهان و حجت نگه دارد خالى نيست: آشكار و مشهور و يا بيمناك و پنهان تا حجتها و دلايل روشن الهى از بين نرود، آنان چند تناند و در كجايند.
به خدا قسم از نظر شمار اندكند امّا از جهت مقام و مرتبه در نزد خدا بسيار با عظمتند. به وسيله آنها خداوند حجتها و دلايل خود را حفظ مىكند تا آنها را به امثال خود به امانت بسپارند و در دلهاى نظايرشان بكارند. علم و دانش با بصيرت، يكباره رو به ايشان آورده و آنان با آسودگى و يقين آن را به كار بسته اند و آنچه را كه ناز و نعمت پروردهها دشوار ديدهاند، سهل انگاشته اند و به آنچه نادانان از آن مىگريزند ايشان دل بسته اند، و با بدنهايى در دنيا زندگى مىكنند كه ارواحشان به جايگاه والايى آويخته است.
آنان در روى زمين جانشينان خدا و دعوت كنندگان به راه دين اويند. آه آه چه مشتاقم كه آنها را ببينم». آن گاه فرمود: «يا كميل اگر مى خواهى برگردى برگرد».
شرح
در اين بخش از سخنان امام (ع) نكته هايى است:
نكته اول– امام (ع) زمينه سازى كرده و براى درك مطلب كميل را به اين عبارت خود: انّ هذه القلون… لك توجه داده است.
نكته دوم- مردم را به سه دسته تقسيم كرده است و جهت تقسيم آن است كه مردم يا عالمند و يا عالم نيستند. دسته دوم يا دانشجويند و يا در پى دانش نيستند. آن گاه هر قسمى از اقسام سه گانه را به صفتى وابسته ساخته است.
دسته اول- عالم، را به صفت ربّانى- منسوب به پروردگار متعال، بر خلاف قاعده و بر غير قياس، نسبت به رب، ربانى- وصف نموده است، يعنى عالمى كه با پروردگارى خدا آشنا و عارف به خداى تعالى است، الف و نون را براى مبالغه در نسبت زياد كرده اند. خداوند مىفرمايد كُونُوا رَبَّانِيِّينَ«». بعضى گفتهاند: از آن جهت به اين نام ناميده شده اند كه دانشهاى كوچك را پيش از علوم سطح بالا به دانش آموزان، تعليم مىدهند و نيز گفته شده است كه چون آنان علم را اصلاح مىكنند و از خطا و اشتباه مبرّا مى سازند.
دسته دوم: دانشجو كه امام (ع) او را به صفت در راه نجات بودن وصف كرده است. چون علم وسيله نجات و رستگارى در عالم آخرت است و دانشجو در راه تحصيل علم، در حقيقت در راه نجات حركت مىكند تا به وسيله دانش بدان هدف نهايى برسد.
دسته سوم- عوام و ساده لوحانند كه امام (ع) آنان را با چند صفت تعريف كرده است:
1- كلمه همج، مگس خرد را به جهت حقارت و بىارزشى براى آنان استعاره آورده است.
2- آنان را به ساده لوح بودن و تازهكارى، معرفى كرده است. زيرا اين دو صفت ممكن است از نادانى سرچشمه گرفته باشد.
3- پيرو هر صدايى بودن، به ملاحظه شباهت داشتن به گوسفندان در غفلت و نادانى.
4- با اين توصيف كه آنان با هر بادى روانند، از ناتوانى ايشان در ثبات و پايبندى به يك مذهب و مرام كنايه آورده است.
5- آنان از پرتو دانش روشنى نمىگيرند، يعنى ايشان در تاريكى جهل به سر مىبرند.
6- و آنان به پايه استوارى پناه نجستهاند، پايه استوار، كنايه از عقايد بر حق و يا دليل و برهانى است كه در دفع گرفتاريهاى آخرت بشود بر آنها تكيه كرد.
نكته سوّم- در ستايش دانش و برترى آن بر ثروت از چند جهت:
1- دانش صاحب خود را از گرفتاريهاى دنيا و آخرت نگهدارى مىكند، امّا مال را صاحبش حفظ مىكند، و امتياز روشنى در فضيلت و منفعت است بين آنچه پاسدار صاحب خود باشد و بين آنچه به پاسدارى صاحبش نيازمند است.
2- دانش با خرج و صرف و فايده رساندن به علاقمندانش فزونى مىيابد و رشد مىكند، چون عالم، خود نيز ضمن تعليم و مذاكره، متذكّر شده و فراموش نمىكند، و آنچه را نمىداند استنباط مىكند، امّا مال با خرج و صرف و انفاق به ديگران كاهش مىيابد.
3- بخشش مال يعنى نيكى كردن به وسيله مال و دارايى با از بين رفتن ثروت از بين مىرود اما احسان به علم به خاطر بقاى علم، باقى و جاويد است. صنيع بر وزن فعيل به معنى مفعول است.
4- آشنايى با دانش، خود ديانت است. يعنى تحصيل دانش خود روش ديندارى است. و قبلا هم روشن شد كه علم اصل و ريشه ديانت است.
5- انسان به وسيله علم در زندگى دنيا مردم را تحت فرمان آورده و نام نيك پس از مرگ را كسب مىكند كه اين دو از جمله فضايل خارجى علمند.
6- حاكم بودن دانش، نسبت به ثروت، و مغلوب و محكوم بودن ثروت نسبت به آن، يعنى دخل و تصرّف علم در راه به دست آوردن مال و انفاق آن، تنهامطابق علم و آگاهى به راههاى كسب و مصرف مال وابسته است.
7- از دلايل برترى علم بر ثروت آن است كه اندوخته كنندگان ثروت در آخرت در هلاكتند و در دنيا نيز مغلوب و محكومند، گر چه بر زنده بودن آنان گواهى دهند. چنان كه خداوند متعال مىفرمايد: وَ الَّذِينَ يَكْنِزُونَ الذَّهَبَ وَ الْفِضَّةَ«». اما دانشمندان هميشه زندهاند، هر چند كه بدنهاى آنها از دنيا مىرود. اما سيمايشان در دلها زنده و ماندنى است.
نكته چهارم: امام (ع) پس از اين كه كمال فضيلت علم را ثابت كرد به دانش وافرى كه در سينه مبارك اوست اشاره مىفرمايد و اين كه مانع اظهار آن نيافتن كسى است كه قابليت حمل آن را داشته باشد. ها، براى تنبيه، و جواب او محذوف است و تقدير: لأظهرته (يعنى اگر فرد مستعدى بود من آن را ظاهر مى كردم)
نكته پنجم: امام (ع) در صدد آن برآمده كه ثابت كند كسانى داراى علم يافت مىشوند، اما توجه داده است كه آنان صلاحيت حمل دانشى را كه نزد آن بزرگوار است ندارند، و به چهار دسته از آن افراد اشاره فرموده است و جهت تقسيم به اين اقسام آن است كه مردم غير اهل دانش يا طالب دانشاند و يا طالب نيستند، و طالبان دانش هم يا توانايى استدلال در دين را دارند يا ندارند، امّا آنان كه طالب دانش نيستند به چيزهاى ديگر سرگرمند و سرگرمى آنها يا به سبب فرو رفتن در لذات و اطاعت بى چون و چرا از شهوات است و يا به سبب دلبستگى به جمع آورى ثروت و اندوختن مال مى باشد.
اما دسته اول: شامل همان انسان ناپاكى است كه داراى صفت فرومايگى است و به همين اشاره فرموده است، در عبارت: بلى اصيب لقنا، يعنى آرى مىيابم تيز فهم نامطمئن را… و به دلايل شايستگى نداشتن چنان كسى براى فراگيرى دانش به قرار زير اشاره فرموده است:
1- او مورد اطمينان نيست، يعنى آمادگى دارد كه دانش را به نااهلش منتقل كند و آن را در جاى نامناسب به كار برد، و ضمير در عليه به علم برمى گردد.
2- او ابزار دين، يعنى دانش را براى دنيا به كار مىبندد، مانند كسى كه علم را وسيله كسب قرار مىدهد، و با نعمتهاى الهى، يعنى علم و دانش بر بندگان خدا برترى مىجويد، مانند آن كه به آنها فخر فروشى و بر آنها سيطره جويى مى كند، و با حجتهاى خدا، و آنچه كه مى داند، در برابر اولياى خدا مى ايستد و حق را با باطل آميخته مى سازد.
امّا دسته دوم از كسانى كه شايستگى فراگرفتن دانش را ندارند، اشخاصىاند كه پيرو ديگرانند و به اين گروه اشاره فرموده است در عبارت: و منقادا… شبهة، و منقادا عطف بر لقنا است، و مقصود امام (ع) از انقياد به حق، باور داشتن و تسليم شدن به نحو اجمال است. و با دو دليل بر ناشايستگى اينان اشاره نموده است:
1- نداشتن آگاهى نسبت به همه جوانب و جزئيات دانش.
2- آتش شكّ و ترديد، در دلش با اوّلين شبه هاى كه روبرو مىشود، شعله مىكشد، و اين، به دليل ناآگاهى، و ثابت نشدن ايمان در باطن او، با دليل و برهان روشن است.
عبارت: لا ذا و لا ذاك يعنى از حاملان دانش، نه اين دسته شايستگى دارند و نه آن دسته.
امّا دسته سوّم، افرادى هستند كه با عبارت: أو منهوما… للشّهوة يعنى: غرق در شهوت و…) اشاره فرموده است.
دسته چهارم، آن گروهى است كه با جمله: «او مغرما بالجمع و الادّخار ياشيفته جمع آورى و اندوختن ثروتند» اشاره فرموده و به دنبال آن، امام (ع) با دو ويژگى از آنان نكوهش كرده است:
1- اين دو گروه هرگز از پاسداران دين نيستند، يعنى: هيچ دلبستگى به دين و دينداران ندارند.
2- نزديكترين چيزى كه به اينان شباهت دارد، چهارپاى علفخواره است به جهت ناآگاهيشان از دين و نتيجه آن در آخرت. و اين سخن امام: كذلك، يعنى با فراهم شدن چنين شرايطى كه يا كسى نيست كه شايستگى حمل دانش را داشته باشد، و يا كسانى هستند كه شايستگى ندارند، زمان نابودى دانش با نابودى حاملان واقعى دانش فرا مىرسد، زيرا تشبيه (كذلك) اين حالات را مىرساند. و مقصود امام (ع) از حامل دانش، خود او، و كسانىاند كه در آن روزگار اميد مىرفت از شايستگان باشند.
آن گاه امام (ع) خواسته است تا به وسيله اين عبارت: اللّهم بلى (بار خدايا، آرى) مطالب گذشته را جبران كند. زمين خالى نيست از كسى كه دين خدا را با حجّت و دليل نگه دارد، يا آن شخص آشكار است و يا پنهان و بيمناك در بين مردم. و مقصود از آشكار، آن كسى است كه از اولياى خدا و جانشينانشان در نقطهاى از زمين، شايد قادر بر اظهار علم و عمل بدان، بوده باشند، و مقصود از خائف و بيمناك، كسى است كه چنان توانايى را ندارد.
شيعه معتقد است كه اين سخن تصريحى است از طرف آن بزرگوار، بر لزوم امامت ميان مردم در تمام زمانها تا وقتى كه تكليفى وجود دارد، و امام با حجّت و برهان الهى بر امور مردم رسيدگى مىكند و بر طبق حكمت الهى وجود او ضرورت دارد. امام يا آشكار و شناخته شده است مانند آنانى كه با نيكوكارى درگذشتند و به ملأ اعلى پيوستند- از يازده فرزندان امام على (ع)- و يا بيمناك و پنهان از انظار است، چون دشمنان زيادى دارد، و دوستان مخلصش اندكاند، همچون حجّت منتظر (ع) تا اين كه پس از پيامبران، مردم بر خدا حجّتى و عذرى نداشته باشند.
جمله: و كم ذا اظهار ناراحتى از طول مدّت غيبت صاحب الامر و بيزارى از ادامه دولت دشمنان اوست.
و عبارت: اين هم اظهار اندك بودن شمار امامان دين است و بدان جهت توجّه داده است با اين عبارت: آنان به خدا قسم از نظر شمار اندكاند و در بيان ستايش از آنها ويژگيهايى را يادآور شده است:
1- از نظر شمار اندك و از جهت مرتبه و مقام در نزد خدا بزرگند.
2- به وسيله آنان خداوند حجتها و دليلهاى روشنش را كه در دين موجود است، حفظ مىكند تا به امثال ايشان باز دهد و پس از آنها در دلهاى نظاير ايشان كشت كند.
3- علم و دانش و بصيرت و بينش يكباره رو به ايشان مىآورد، يعنى يكباره روآورده و يكجا وارد عقل و انديشه آنان مىگردد، زيرا علوم ايشان اكتسابى نيست. بعضى گفته اند، اين مطلب از باب مقلوب و به عكس است، يعنى عقول آنان يكباره بر حقيقت دانش روى مى آورد.
4- آنان با روح ايمان و يقين، آن را به كار بسته اند، يعنى لذت دانش را دريافته اند.
5- سختى ناز و نعمت پروردهها را سهل انگاشتهاند، يعنى امور دشوارى مانند خوراك ناگوار، و بستر و لباس خشن، و ايستادگى و پايدارى در روزهدارى و بيدار خوابى و اينها در برابر لذت يقين و شيرينى عرفان كه آنان دريافته بودند برايشان سهل و آسان بود.
6- بر آنچه نادانان از آن مى ترسيدند، ايشان دل بستند. يعنى به آن حالاتى كه ياد كرديم، آنان انس و الفت گرفته بودند، زيرا نادان به دليل ناآگاهى از نتيجه آنها، فاصله مى گيرد و از اهل آنها مىترسد و كناره گيرى مى كند.
7- آنان در دنيا با بدنهايشان زندگى مى كنند، اما روانشان آويخته به جايگاه والايى است و شيفته مشاهدات خود از جمال حضرت حق و همراهى با ساكنان عالم بالا و فرشتگان مى باشند. و چون آنان را با ويژگيهاى ياد شده معرّفى كرد، در مقام ستايش ايشان نيز به اين مطلب اشاره فرمود كه اينان به دليل داشتن اين ويژگيها، جانشينان خدا در زمين و داعيان به دين خدايند. آن گاه، آه آه گفت و حسرت برد بر شوق ديدارشان. آه كلمه اى است براى اظهار درد. اصل آن أوه بوده است. و اين بخش از سخنان امام (ع) از فصيحترين عباراتى است كه از آن بزرگوار نقل كرده اند.
ترجمه شرح نهج البلاغه(ابن ميثم)، ج5 // قربانعلی محمدی مقدم-علی اصغرنوایی یحیی زاده