شرح ابن ميثم
100- و قال عليه السّلام: لَقَدْ عُلِّقَ بِنِيَاطِ هَذَا الْإِنْسَانِ بَضْعَةٌ- هِيَ أَعْجَبُ مَا فِيهِ وَ هُوَ الْقَلْبُ- وَ ذَلِكَ أَنَّ لَهُ مَوَادَّ مِنَ الْحِكْمَةِ وَ أَضْدَاداً مِنْ خِلَافِهَا- فَإِنْ سَنَحَ لَهُ الرَّجَاءُ أَذَلَّهُ الطَّمَعُ- وَ إِنْ هَاجَ بِهِ الطَّمَعُ أَهْلَكَهُ الْحِرْصُ- وَ إِنْ مَلَكَهُ الْيَأْسُ قَتَلَهُ الْأَسَفُ- وَ إِنْ عَرَضَ لَهُ الْغَضَبُ اشْتَدَّ بِهِ الْغَيْظُ- وَ إِنْ أَسْعَدَهُ الرِّضَا نَسِيَ التَّحَفُّظَ- وَ إِنْ غَالَهُ الْخَوْفُ شَغَلَهُ الْحَذَرُ- وَ إِنِ اتَّسَعَ لَهُ الْأَمْرُ اسْتَلَبَتْهُ الْغِرَّةُ- وَ إِنْ أَصَابَتْهُ مُصِيبَةٌ فَضَحَهُ الْجَزَعُ- وَ إِنْ أَفَادَ مَالًا أَطْغَاهُ الْغِنَى وَ إِنْ عَضَّتْهُ الْفَاقَةُ شَغَلَهُ الْبَلَاءُ- وَ إِنْ جَهَدَهُ الْجُوعُ قَعَدَ بِهِ الضَّعْفُ وَ إِنْ أَفْرَطَ بِهِ الشِّبَعُ كَظَّتْهُ الْبِطْنَةُ- فَكُلُّ تَقْصِيرٍ بِهِ مُضِرٌّ وَ كُلُّ إِفْرَاطٍ لَهُ مُفْسِدٌ
اللغة
أقول: النياط: عرق علّق به القلب. و غاله: أخذه على غرّة.
المعنى
و أراد بالموادّ من الحكمة الفضايل الخلقيّة فإنّها بأسرها من الحكمة و هى العلم ممّا ينبغي أن يفعل و هو الأصلح في كلّ باب و هى موادّ كمال القلب، و أشار بأضدادها المخالفة لها إلى الرذائل المضادّة للفضايل و هى الّتي أطراف التفريط و الإفراط منها: فالاولى: الطمع و هى رذيلة الإفراط من الرجاء و نفّر عنها بما يلزمها من الذلّة للمطموع فيه و بما يلزم اشتداد الطمع من الحرص المهلك في الدارين. الثانية: اليأس و هو رذيلة التفريط من الرجاء و نفّر عنها بما يلزمها من شدّة الأسف القاتل. الثالثة رذيلة الإفراط من الغضب و هى اشتداد الغيظ المسمّى طيشا. و الوسط من الغضب فضيلة الشجاعة و كظم الغيظ. الرابعة: ترك التحفّظ و نسيانه و هو رذيلة الإفراط من رضا الإنسان بما يحصل عليه من دنياه. الخامسة: رذيلة الإفراط من عروض الخوف و هى الاشتغال بالحذر عمّا لا ينبغي عند عروضه و الّذي ينبغي فيه الأخذ بالحزم و ترك الإفراط في الخوف و العمل للأمر المخوف. السادسة: رذيلة التفريط في عروض ضدّه و هو الأمن و هى استلاب الغرّة
لعقل الأمن حتّى لا يفكّر في مصلحته و حفظ ما هو عليه من الأمن. السابعة: رذيلة التفريط من فضيلة الصبر على المصيبة و هى الجزع و نفّر عنه بما يلزمه من الافتضاح به. الثامنة: رذيلة الإفراط من حصول المال و هو الطغو بكثرثه و الغنى منه.
و الطغو: تجاوز الحدّ. التاسعة: رذيلة التفريط من الصبر على الجوع. و ذكر لازمها و هو قعود الضعف به عمّا ينبغي. و نفّر به عنها. الحادية عشر: رذيلة إفراط الشبع من فضيلة القصد فيه و ما يلزم تلك الرذيلة من جهد البطنة. و نفّر عنها بما يلازمها. ثمّ ختم ذلك بالتنفير من طرف الإفراط و التفريط فيها إجمالا بما يلزم التفريط من مضرّة القلب بعدم الفضيلة و يلزم الإفراط فيها من إفساده بخروجه عنها. و باللّه العصمة.
مطابق با حکمت 108 نسخه صبحی صالح
ترجمه فارسی شرح ابن ميثم
100- امام (ع) فرمود: لَقَدْ عُلِّقَ بِنِيَاطِ هَذَا الْإِنْسَانِ بَضْعَةٌ- هِيَ أَعْجَبُ مَا فِيهِ وَ هُوَ الْقَلْبُ- وَ ذَلِكَ أَنَّ لَهُ مَوَادَّ مِنَ الْحِكْمَةِ وَ أَضْدَاداً مِنْ خِلَافِهَا- فَإِنْ سَنَحَ لَهُ الرَّجَاءُ أَذَلَّهُ الطَّمَعُ- وَ إِنْ هَاجَ بِهِ الطَّمَعُ أَهْلَكَهُ الْحِرْصُ- وَ إِنْ مَلَكَهُ الْيَأْسُ قَتَلَهُ الْأَسَفُ- وَ إِنْ عَرَضَ لَهُ الْغَضَبُ اشْتَدَّ بِهِ الْغَيْظُ- وَ إِنْ أَسْعَدَهُ الرِّضَا نَسِيَ التَّحَفُّظَ- وَ إِنْ غَالَهُ الْخَوْفُ شَغَلَهُ الْحَذَرُ- وَ إِنِ اتَّسَعَ لَهُ الْأَمْنُ اسْتَلَبَتْهُ الْغِرَّةُ- وَ إِنْ أَصَابَتْهُ مُصِيبَةٌ فَضَحَهُ الْجَزَعُ- وَ إِنْ أَفَادَ مَالًا أَطْغَاهُ الْغِنَى- وَ إِنْ عَضَّتْهُ الْفَاقَةُ شَغَلَهُ الْبَلَاءُ- وَ إِنْ جَهَدَهُ الْجُوعُ قَعَدَ بِهِ الضَّعْفُ- وَ إِنْ أَفْرَطَ بِهِ الشِّبَعُ كَظَّتْهُ الْبِطْنَةُ- فَكُلُّ تَقْصِيرٍ بِهِ مُضِرٌّ وَ كُلُّ إِفْرَاطٍ لَهُ مُفْسِدٌ
لغات
نياط: رگى كه دل به آن آويخته است غاله: ناگهانى او را گرفت
ترجمه
«به يكى از رگهاى بدن اين انسان پاره گوشتى آويخته شده كه شگفتترين عضو بدن اوست، و آن قلب است كه در آن مايههاى حكمت و ضد آن از غير حكمت وجود دارد: اگر اميدوار باشد، طمع او را خوار سازد، و اگر طمع بر آن روآور شود، حرص و آز آن را از پاى در آورد، و اگر نااميدى او را فرا گيرد، غم حسرت او را بكشد، و اگر خشم و غضب بر او مستولى گردد، شدت خشم بر او سخت گيرد، و اگر خوشنودى يار او گردد، خويشتندارى را از ياد ببرد، و اگر ترس به ناگه او را فرا گيرد، احتياط و محافظهكارى او را سرگرم سازد، و اگر زياده آسوده خاطر شود، دچار غفلت مىگردد، و اگر مصيبتى بر او روآورد، بيتابى او را رسوا كند، اگر به مالى برسد، بىنيازى او را به طغيان وادارد، و اگر از بىچيزى رنج برد، گرفتار بلا گردد، و اگر زياد سير شود از شكمپرى رنجيده شود، بنا بر اين هر نوع كاستى و كوتاهى او را زيان رساند و هر نوع زيادتى او را فاسد كند».
شرح
مقصود امام (ع) از مواد حكمت، فضايل اخلاقى است، زيرا تمام فضايل از شاخههاى حكمتند، و حكمت خود عبارت است از دانستن آنچه بايد انجام داد، و آن شايسته ترين مورد در هر زمينه است و همينها مادههاى كمال قلبند، وامام (ع) به هر يك از اضداد مخالف آن مواد يعنى رذايلى كه ضد فضايلند نيز اشاره فرموده است، كه همان دو طرف افراط و تفريط فضايل مىباشند.
1- طمع، يعنى صفت ناپسند افراط از اميدوارى، امام (ع) وسيله پيامد خوارى و ذلّت در برابر آنچه طمع بسته و هم به وسيله زياد شدن طمع، يعنى همان آزمندى كشنده در دنيا و آخرت از اين صفت، برحذر داشته است.
2- نااميدى كه همان صفت ناپسند تفريط از اميدوارى است، امام (ع) به دليل پىآمد آن يعنى تأسّف شديد و كشنده از آن برحذر داشته است.
3- صفت پست زيادهروى در خشم، يعنى همان شدّت خشم كه سبك مغزى شمرده مىشود و حد وسط خشم، فضيلت شجاعت و فروخوردن خشم است.
4- ترك خويشتندارى و فراموش كردن آن، يعنى همان صفت ناپسند زيادهروى از حالت رضامندى انسان است بدانچه از دنيا عايد او گشته است.
5- صفت ناپسند افراط در ترس و آن عبارت از اين است كه انسان در حالت ترس از چيزى بترسد كه نبايد بترسد، در صورتى كه آنچه براى او شايسته است همان رعايت جانب احتياط و ترك كارهاى وحشتناك است.
6- صفت پست تفريط در داشتن ضدّ ترس يعنى آسوده خاطرى و دچار غفلت شدن عقل، به حدّى كه انسان در مصلحت خود، و حفظ آسايش و امنيّت خود نينديشد.
7- صفت ناپسند كاستى از فضيلت صبر و تحمّل در برابر مصيبت، يعنى بىتابى، امام (ع) از اين حالت به دليل پىآمد آن كه همان رسوايى است، برحذر داشته است.
8- صفت نارواى افراط در به دست آوردن مال دنيا يعنى طغيان به علّت ثروت زياد، و بىنيازى. طغيان يعنى از حدّ خود تجاوز كردن.
9- صفت پست كوتاهى در صبر بر گرسنگى، و پىآمد آن را نيز يادآور شده است كه همان زمينگير شدن در اثر ناتوانى از انجام وظيفه است، و به همين دليل امام (ع) از اين خوى ناپسند برحذر داشته است.
10- صفت ناپسند سيرى بيش از حدّ فضيلت اعتدال، كه پيامد اين عمل عبارت شكمپرى است. و امام (ع) به دليل همين پيامد از آن برحذر داشته است.
آن گاه امام (ع) با برحذر داشتن از دو طرف افراط و تفريط در خوردن، به طور اجمال سخن خود را به پايان برده است به اين دليل كه چون تفريط قلب را از فضيلت تهى مىكند، پس براى آن زيانبخش است، و افراط در آن نيز قلب را از فضيلت بيرون مىسازد و باعث فساد قلب مى گردد. توفيق نگهدارى از فساد به دست خداست.
ترجمه شرح نهج البلاغه(ابن ميثم)، ج5 // قربانعلی محمدی مقدم-علی اصغرنوایی یحیی زاده