نهج البلاغه موضوعی عدل و عدالت

بخش دوم : عدل و عدالت

۲۱۲٫ عدل چیست

لما سئل عن العدل -: العدل اءن لا تتهمه
امام علیه السلام در پاسخ به این پرسش که عدل چیست ؟فرمود: عدل ، آن است که خدا را متهم نکنى . ^(۲۰۹)

۲۱۳٫ دادگرى واقعى

الذى صدق فى میعاده ، و ارتفع عن ظلم عباد۰ و قام بالقسط فى خلقه ، و عدل علیهم فى حکمه
خدایى است که در وعده خویش راستگوست و بالاتر از آن است که به بندگانش ستم کند و در میان آفریدگانش به عدل رفتار کرده و در حکم خویش با آن ها دادگرى کرده است . ^(۲۱۰)

۲۱۴٫ دادگرى حق

ما کان قوم قط فى غض نعمه من عیش فزال عنهم اءلا بذنوب اجتر حوها، لان الله لیس بظلام للعبید
هرگز نعمت و رفاه زندگى از مردمى گرفته نشد، مگر به سبب گناهانى که مرتکب شدند؛ چرا که خداوند به بندگانش ستم نمى کند. ^(۲۱۱)

۲۱۵٫ بردبار عادل

الذى عظم حلمه فعفا، و عدل فى کل ما قضى
خدایى که بردبارى اش زیاد است و مى بخشد و در آن چه حکم کرده ، عدالت را رعایت نموده است . ^(۲۱۲)

۲۱۶٫ نتیجه عدل

بالسیره العادله یقهر المناوى
با روش عدل دشمن شکست مى یابد و از میان مى رود. ^(۲۱۳)

۲۱۷٫ قضاوت بى عدالت

لیس من العدل القضاء على الثقه بالظن
قضاوتى که به حدس و گمان متکى باشد از روى عدل و داد نیست . ^(۲۱۴)

۲۱۸٫ عدل شریف تر از بخشش

سئل علیه السلام : اءیهما اءفضل : العدل ، اءو الجود؟
فقال علیه السلام : العدل یضع الامور مواضعها، والجود یخرجها من جهتها. العدل سائس عام ، و الجود عارض خاص ، فالعدل اءشرفهما و اءفضلهما
از حضرتش پرسیدند: دادگرى بهتر است یا بخشندگى ؟
فرمود: دادگرى هر چیزى را در جاى خویش قرار مى دهد و بخشش آنها را از جاى خود بیرون مى کند و عدل نگهبان همه مردم است و بخشندگى به افراد مخصوص بهره مى دهد. بنابراین عدل شریف تر و برتر است . ^(۲۱۵)

۲۱۹٫ امر به عدل و احسان

قال فى قوله تعالى : (ان الله یامر بالعدل و الاحسان ) -: العدل : الانصاف ، و الاحسان : التفضل
امام على علیه السلام در مورد این سخن خداى متعال : (خداوند شما را به عدل و احسان فرمان مى دهد.) فرمود: عدل ، انصاف دادن و ستم نکردن است و احسان جود و بخشش . ^(۲۱۶)

۲۲۰٫ پیوند دهنده خلق

بالنصفه یکثر المواصلون .
انصاف و عدالت است که پیوند انسان ها را بیشتر مى نماید. ^(۲۱۷)

۲۲۱٫ سفارش به کارگزاران

اءنصفوا الناس من اءنفسکم ، و اصبروا لحوائجهم فانکم حزان الرعیه ، و وکلاء اءلامه ، و سفراء الائمه
امام على علیه السلام در نامه اى خطاب به کارگزارانش چنین فرمود: ما بین مردم و خودتان انصاف بورزید و به برآوردن نیازهاى آنان تحمل نمایید؛ زیر شما خزانه داران رعیت هستید و وکلاى امت و سفیران پیشوایان . ^(۲۱۸)

۲۲۲٫ توصیه به عدالت

استعمل العدل ، و احذر العسف و الحیف ، فان العسف یعود بالجلاء و الحیف یدعو اءلى السیف
عدل و دادگرى را به کار بند، و از روز گویى و ستمگران برحذر باش ؛ زیرا زور گویى ملت را به جلاى وطن وا مى دارد و ستم مردم را به قیام مسلحانه فرا مى خواند. ^(۲۱۹)

۲۲۳٫ توصیه على (ع ) به یکى از کارگزارانش

آس بینهم فى اللحظه و النظره و الاشاره و التحیه ، حتى لا یطمع العظماء فى حیفک ، و لا ییاس الضعفاء من عدلک
امیرمؤ منان على علیه السلام در نامه اى خطاب به کارگزاران خویشتن چنین فرمودند: ما بنى همه افراد رعیت در نگاه گذار و نگرش دقیق و اشاره و درود گفتن تساوى برقرار کن تا بزرگان طمع در ظلم تو نکنند و ناتوانان از دادگرى تو ماءیوس نشوند. ^(۲۲۰)

۲۲۴٫ انصاف با رعیت

اءنصف الله و اءنصف الناس من نفسک و من خاصه اءهلک و من لک فیه هوى من رعیتک ، فانک اءلا تفعل تظلم !
ما بین خدا و مردم از یک طرف و نفس و دودمان و هر کسى از رعیت که هوایى از او بر سر دارى ، از طرف دیگر انصاف برقرار کن ، اگر انصاف بر اقرار نکنى ستم ورزیده اى . ^(۲۲۱)

۲۲۵٫ یاوران عدالت

اءدا اءدت الرعیه الى الوالى حقه ، و اءدى الوالى اءلیها حقها عز الحق بینهم ، و قامت مناهج الدین ، و عتدلت معالم العدل ، و جرت على اءذلالها السنن ، فصلح بذلک الزمان ، و طمع فى بقاء الدوله ، و یئست مطامع الاعداء و ادا غلبت الرعیه و الیها، اءو اءجحف الوالى برعیته ، اختلفت هنالک الکلمه ، و ظهرت معالم الجور

در آن هنگام که مردم جامعه حق حاکم بر به حاکم ادا کردند و زمامدار نیز حق مردم را به آنان ادا کرد، حق در میان آنان عزیز گردد و مسیرهاى روشن دین هموار و نشانه هاى عدالت معتدل و برپا، و سنت ها در مجراى خود به جریان مى افتند، در نتیجه زمان اصلاح مى شود و بقاى حکومت مورد امید، و طمع و آز دشمنان از تسلط بر جامعه ماءیوس و ساقط مى گردد و در آن هنگام که رعیت بر حاکم غالب شود یا حاکم بر رعیت ظلم و تعدى روا دارد، کلمه جامع آن دو مختلف گردد و پراکندگى در جامعه نفوذ کند و علامت هاى ستم آشکار شود. ^(۲۲۲)

۲۲۶٫ شعبه هاى عدالت

الایمان على اءربع دعائم : على الصبر، و الیقین ، و العدل ، و الجهاد… و العدل منها على اءربع شعب : على غائص الفهم ، و غور العلم ؛ و زهره الحکم و رساخُه الحلم : فمن فهم علم غور العلم ؛ و من علم غور العلم صدر عن رائع الحکم ؛ و من حلم لم یفرط فى اءمره و عاش فى الناس حمیدا

ایمان چهار ستون دارد: صبر، یقین ، عدل و جهاد، و عدل چهار قسمت مى گردد: دقت در فهمیدن ، رسیدن به حقیقت علم و زیبایى قضاوت ها و استوار شدن در بردبارى ، کسى که فهمید، حقیقت علم را درک مى کند و کسى که حقیقت دانش را درک کرد، از راه هاى بردبارى وارد مى شود و کسى که حلیم بود در زندگى افراط نمى کند و در میان مردم ، خوشنام زندگى مى کند. ^(۲۲۳)

۲۲۷٫ سر گذشت شگفت آورتر!

اعجب من ذلک طارق طرقنا بملفوفُه فى وعائها، و معجونه شنئتها، کاءنما عجنت بریق حى ء اءوقیئها، فقلت : اءصله ، اءم زکاُه ، اءم صدقه ؟ فذلک محرم علینا اءهل البیت . فقال : لا ذا و لا ذاک ، و لکنها هدیه . فقلت . هبلتک الهبول ! اءعن دین الله اءتیتنى لتخد عنى ؟اءمختبط انت اءم ذوجنه ، اءم تهجر؟و الله لو اءعطیت الاقالیم السبعه بما تحت اءفلاکها، على اءن اءعصى لله فى نمله اءسلبها جلب شعیره ما فعلته

از این سرگذشت (سرگذشت عقیل که تقاضاى کمک کرد و حضرت آهن گداخته به دست او نزدیک کرد) شگفت آورتر داستان کسى است که نیمه شبى ظرفى سرپوشیده پر از حلواى خوش طعم و لذیذ به در خانه ما مى آورد، ولى این حلوا معجونى بود که من از آن متنفر شدم ، گویا آب دهان ما را با استفراغش خمیر کرده بودند، به او گفتم : صدقه است یا زکات است ؟ که این دو بر ما اهل بیت حرام است .

گفت : نه این است و نه آن ، بلکه هدیه است .
گفتم : مادرت بر تو بگرید! آمده اى مرا از راه دین خدا فریب دهى یا پریشان خردى یا دیوانه اى و یا هذیان مى گویى ؟
به خدا سوگند، اگر هفت اقلیم را با آنچه زیر آسمان است به من بدهند تا خدا را با گرفتن پوست جوى از دهان مورچه اى نافرمانى کنم هرگز نخواهم کرد. ^(۲۲۴)

۲۲۸٫ نخستین گام عدل

آن من اءحب عباد الله اءلیه عبدا اءعانه الله على نفسه ، فاستشعر الحزن ، و تجلبب الخوف … فهو من معادن دینه ، و اءدتاد اءرضه . قد اءلزم نفسه العدل ، فکان اءول عدله نفى الهوى عن نفسه

از محبوب ترین بندگان خدا در پیشگاه ربوبى بنده اى است که خداوند (سبحان ) او را در شناخت نفس خود و ساختن آن یارى فرماید (این انسان مورد عنایت خداوندى ) لباسى از اندوه بر تن نموده و پوشاکى از بیم بر خود پوشید… (این رشد یافته ) از معدن دین خداوندى و مانند میخ ‌هاى محکم از عوامل نگهدارنده ارزش ها در زمین اوست ، خود را بر عدل و دادگرى ملزم نموده و نخستین عدل وى درباره خویشتن ، نفى هوى و امیال از نفس خود مى باشد. ^(۲۲۵).

۲۲۹٫ اختلاف حکم ها

و قال علیه السلام فى ذم اختلاف العلماء فى القتیا -: ترد على اءحدهم القضیه فى حکم من الاحکام فیحکم فیها براءیه ، ثم ترد تلک القضیه بعینها على غیره فیحکم فیها بخلافه ، ثم یجتمع القضاه بذلک عند الامام الذى استقضا هم فیصوب آراءهم جمیعا؛ و الههم واحد! و نبیهم واحد! و کتابهم واحد! اءفا مرهم الله – سبحانه – بالاختلاف فاءطاعوه !

امام علیه السلام در بدگویى از اختلاف علماء در فتوى چنین مى گوید: یک موضوع به یکى از آنان داده مى شود که حکم آن را صادر کند و او نظر خود را مى دهد، عین همین موضوع به یکى دیگر از اهل علم داده مى شود و دومى حکمى صادر مى کند که برخلاف حکم اول است ، پس هر دو براى حل اختلاف پیش امامى که آنان را به قضاوت گمارده است مى روند و امام نظر هر دو را تاءیید مى کند. خداى آنان یکى ، پیامبرشان یکى و قرآن آنان هم یکى است ؛ اما در حکم اختلاف دارند! آیا خدا دستور داده اختلاف پیدا کنند و آنان به فرمان خدا گوش داده اند. ^(۲۲۶)

۲۳۰٫ گستردگى دامنه عدالت

و قال فیما رده على المسلمین من قطائع عثمان بن عفان -: و الله لو وجدته قد تزوج به النساء و ملک به الاماء: لردته ؛ فان فى العدل سعه “. و من ضاق علیه العدل ، فالجور علیه اءضیق
درباره زمین هایى که عثمان به اقطاع دیگران در آورده و آن حضرت علیه السلام زمین هاى مذکور را به مسلمانان برگردانیده بود فرمودند: به خدا قسم ، اگر آن مال را چنین مى یافتم که به تحقیق با آن ، زنانى به عقد زناشویى در آمده و کنیزانى با آن خریدارى شده بودند، باز هم هر آینه آن را به مسلمانان بر مى گردانیدم ، پس به راستى در عدل و دادگرى وسعت و گشایش است و هیچ چیز آن را از میان نمى برد و آن کس (یا آن فرمانروا) که اجراى عدالت ، او را در تنگنا قرار دهد و نتواند از این راه به تدبیر امور بپردازد چاره جویى از راه جور و ظلم براى او تنگ تر و دشوارتر خواهد بود.^(۲۲۷)

۲۳۱٫ وظیفه پیشواى عادل

ان الله تعالى فرض على اءئمه العدل اءن یقدروا اءنفسهم بضعفه الناس کیلا یتبیغ بالفقیر فقره
خداوند بر پیشوایان عدالت مقرر فرموده است که شاءن و اندازه خود را در حد مردم ناتوان تنظیم نمایند تا بینوایى مستمندان آنان را گرفتار درد و اندوه مهلک نسازد. ^(۲۲۸)

۲۰۹- خطبه ۴۷۰
۲۱۰- خطبه ۱۸۵٫
۲۱۱- خطبه ۱۷۸٫
۲۱۲- خطبه ۱۹۱٫
۲۱۳- حکمت ۲۲۴
۲۱۴- حکمت ۲۲۰
۲۱۵- حکمت ۴۳۷
۲۱۶- حکمت ۲۳۱
۲۱۷- حکمت ۲۲۴
۲۱۸- نمامه ۵۱٫
۲۱۹- حکمت ۴۷۶
۲۲۰- نامه ۴۶
۲۲۱- نامه ۵۳٫
۲۲۲- خطبه ۲۱۶
۲۲۳- حکمت ۳۱٫
۲۲۴- خطبه ۲۲۴
۲۲۵- خطبه ۸۷
۲۲۶- خطبه ۱۸٫
۲۲۷- خطبه ۱۵٫
۲۲۸- خطبه ۲۰۹٫

نهج البلاغه موضوعی//عباس عزیزی