نامه 44 ترجمه شرح ابن میثم بحرانی

شرح

اين نامه مشتمل بر چند هدف است :

اول : امام ( ع ) به آن چيزى اشاره كرده است كه مى‏خواسته به خاطر آن عثمان بن حنيف را مورد پرخاش قرار دهد ، يعنى پذيرش فورى مهمانيى كه در آن براى او غذاهاى رنگارنگ گوارا آماده كرده بودند و كاسه ‏هاى بزرگ را مى‏بردند و مى‏آوردند ، و به او اعلام كرده است كه از اين مطلب با خبر شده است و موضوع برايش به ثبوت رسيده است تا او را سزاوار توبيخ كند .

و توضيح اين مطالب در عبارت آن حضرت : اما بعد . . . الجفان آمده است .

دوم : امام ( ع ) به عنوان سرزنش عثمان بن حنيف را در اين كار تخطئه مى‏ كند ، با اين عبارت : و ما ظننت انّك كذا . . . يعنى : گمان من نسبت به پارسايى تو اين بود كه تو خود را پاكتر از آن مى‏دانى كه دعوت به مهمانى گروهى را پذيرا شوى كه به مستمندانشان اعتنا نمى‏ كنند و دعوت و بخشش آنان منحصر به ثروتمندان و فرمانروايان است ، و دليل خطاى عثمان در قبول دعوت ايشان آن است كه منحصر ساختن كرامت و ضيافت به ثروتمندان بدون مستمندان ، دليل روشنى است بر اين كه هدف ايشان [ اشراف بصره ] از اين عمل ، جلب دنيا و ريا و سمعه است [ 2 ] نه رضا و خوشنودى خدا ، و هر كس چنين باشد ، پذيرفتن پيشنهاد و قبول دعوت او موافقت با او و رضايت به فعل اوست ، و اين خود اشتباه بزرگى است بويژه از فرمانروايان دينى كه قادر بر جلوگيرى از كارهاى خلافند .

سوّم : به وى دستور داده است تا از اين گونه مواردى كه برايش پيش مى‏آيد ، دورى كند و از غذايى كه برايش آماده مى‏كنند كه احتمال حرمت آن مى‏رود و كيفيّت آن معلوم نيست بايد احتراز كند ، و آنچه را كه يقين به حلال بودن آن و پاكى و درستى راه كسب آن دارد كه بدون شبهه است ، ميل كند . و به كنايه از آن ،تعبير به مقضم كرده است ، تا آن را ناچيز و اندك جلوه دهد ، و از اين عبارت بر حسب تأديب اوّل اين طور فهميده مى‏شود كه خوددارى از اين غذاى مباح براى او بهتر از تناول آن است .

چهارم : امام ( ع ) پس از مقدمات قبلى با عبارت : الا و انّ . . . علمه توجّه داده است بر اين كه وى امام و پيشوايى دارد كه بايد از او پيروى كند ، و اين سخن امام ، تمثيلى به منزله قياس كاملى مى‏باشد كه صغراى آن حذف شده است . اصل تمثيل مربوط به مطلق امام و مأموم است و علّت تمثيل آن است كه آن دو تن امام و مأمومند ، امّا فرع اين تمثيل شخص امام على ( ع ) و كارگزار او ( عثمان بن حنيف ) است و حكم تمثيل همان لزوم پيروى است ، قياس مورد نظر چنين است :

تو مأموم امامى هستى و هر مأموم ، بايد از امام خود پيروى كند ، نتيجه اين مى‏شود كه تو بايد از امام خود پيروى كنى و از پرتو دانش و آگاهى او استفاده نمايى .

پنجم : به دنبال آن ، دليل آورده است كه او بايد از حال امام در امور دنيا پيروى كند ، حال امام آن بود كه از پوشيدنيهاى دنيا به مقدارى كه بدنش را بپوشاند يعنى دو جامه كهنه ، و از خوراكيها به اندازه‏اى كه شدّت گرسنگى او را برطرف سازد يعنى دو قرص نان ، بسنده مى‏كرد ، بدون اعتنا به زينت و آرايش پوشيدنيها ، زيرا دو جامه كهنه آن بزرگوار ، عمامه و يك قبايى بود كه در اثر زيادى مراجعه از پاره دوزى كه آن را وصله مى‏زد شرم داشت و در خوراك خود به لذت و گوارايى آن اعتنا نمى‏كرد ، زيرا آن دو گرده نان از جو سبوس ناگرفته‏اى بود كه يكى را به عنوان ناهار و ديگرى را شام ميل مى‏فرمود .

ششم : به اصحاب ، اين نكته را نيز خاطرنشان كرده است كه اين نوع رياضت در حد توان آنها نيست ، زيرا آن نوع توانايى مشروط به داشتن استعداد و آمادگيى است كه آنان بدان مرحله از استعداد نرسيده ‏اند . آنگاه به ايشان امر فرموده است اگر جريان بر اين منوال است تا با رياضت و تلاش خود در راه پرهيزگارى ، به يارى او اكتفا كنند و مقصود آن بزرگوار خوددارى از كارهاى حرام و بعد كوشش در راه طاعت پروردگار است و شايد مقصود امام ( ع ) از ورع و پرهيزگارى انجام مداوم كارهاى شايسته و پس از آن تلاش و كوشش درباره آن بوده باشد .

هفتم : به وسيله سوگند نيكو بر نادرستى چيزى توجه داده است كه احتمال مى‏داده بر بعضى از اذهان ناپاك درباره آن بزرگوار خطور كند و آن اين كه پارسايى وى در دنيا آميخته به ريا و سمعه است و در وراى آن پارسايى ظاهرى ،علاقه به دنيا و مال اندوزى دنيا وجود دارد ، بخصوص كه او امام زمان و خليفه روى زمين است ، پس از آن كه انواع چيزهايى را كه خداوند از مال دنيا مباح ساخته ، بر شمرده ، آنگاه سوگند ياد كرده است كه وى به جز قوتى از آن برنگرفته است ، و آن مقدار را از نظر اندكى و حقارت به خوراك چارپايان باركشى كه از زيادى بار پشت آنها زخم برداشته است ، تشبيه كرده و اين ويژگى را براى آنها آورده است كه ناتوانى آنها به دليل زخم پشت ، و گرفتارى آنها به درد و رنج باعث كم شدن خوراك آنها شده است سپس در تعريف بى‏ارزش بودن دنياى ايشان در نظر خود ، افزوده و بيان كرده است كه دنيا و ارزش آن در نظر وى پست‏تر از يك برگ تلخ است كه حيوانى آن را بخورد ، بديهى است كسى كه چنان باشد چگونه قابل تصوّر است كه علاقه‏مند به دنيا باشد و براى دنيا كار كند .

هشتم : پس از آن كه امام ( ع ) درباره دنيا سوگند ياد كرد و بيان فرمود كه حتّى يك وجب از زمين اين دنيا را مالك نيست ، فدك را با اين جمله استثنا كرد :

« آرى از تمام آنچه كه آسمان بر آنها سايه افكنده ، فدك در دست ما بود » [ 3 ] ، اين مطلب را در مورد بيان حال خود و مردمى كه همزمان با امام ( ع ) بودند از باب شكايت و اظهار تظلّم به خداى متعال از دست كسانى كه فدك را از ايشان گرفتند ، بازگو كرده و خود را تسليم امر او و راضى بر داورى و حكومت وى دانسته است . ناگفته نماند ، كه فدك ملك خاصّ پيامبر ( ص ) بوده است ، توضيح آن كه چون پيامبر ( ص ) كار يهوديان خيبر را يكسره كرد ، خداوند در دل مردم فدك ترسى انداخت كه همان انگيزه‏اى شد تا قاصدى خدمت پيامبر فرستادند و تقاضاى صلح بر نصف زمين فدك [ 4 ] كردند ، و پيامبر ( ص ) پذيرفت ، بنابر اين [ آن ملك ] متعلق به شخص پيامبر بود ، چون نه لشكر كشى در كار بود و نه نبردى اتّفاق افتاد . و بعضى گفته‏اند كه پيامبر در مقابل تمام فدك با آنها صلح كرد .

مشهور ميان شيعيان و مورد اتّفاق دانشمندان شيعه آن است كه پيامبر خدا ( ص ) ،آن را به فاطمه ( ع ) بخشيد ، و اين مطلب را از طرق مختلف روايت كرده‏اند : از جمله از ابو سعيد خدرى نقل كرده ‏اند كه : چون آيه مباركه وَ آتِ ذَى القُرْبى حَقّه [ 5 ] نازل شد ، پيامبر خدا ( ص ) فدك را به فاطمه ( ع ) مرحمت كرد و چون ابو بكر به خلافت رسيد ، تصميم گرفت فدك را از آن بزرگوار بگيرد . فاطمه ( ع ) كسى را نزد ابوبكر فرستاد و ميراث خود از پيامبر خدا را از وى مطالبه كرد و مى‏فرمود كه پدرم در زمان حيات خود فدك را به من مرحمت كرده است ، و در آن باره على ( ع ) و امّ ايمن را به گواهى طلبيد و آن دو گواهى دادند ، ابوبكر راجع به اين كه فدك ميراث پيامبر است با خبرى كه از پيامبر نقل كرد پاسخ داد ، كه آن خبر چنين است : ما گروه پيامبران ميراثى پس از خود نمى‏گذاريم آنچه به جاى گذاريم صدقه است .

و در مورد فدك نيز چنين پاسخ داد كه آن متعلق به پيامبر ( ص ) نبوده است بلكه از آن تمام مسلمانان و در دست آن بزرگوار بوده است كه بدان وسيله به افراد كمك مى‏كرد و در راه خدا انفاق مى‏نمود و من هم به دنبال او همان كارها را انجام مى‏دهم . هنگامى كه اين سخنان ابوبكر به اطلاع حضرت زهرا ( ع ) رسيد ،حجاب خود را بر تن پوشيد و در ميان تعدادى از اطرافيان و زنان فاميل كه در پشت سرش حركت مى‏كردند آمد تا بر ابوبكر وارد شد در حالى كه بيشتر مهاجران و انصار در حضور او بودند ، پس از اين كه بين آن بزرگوار و مردان پرده‏اى آويخته شد چنان ناله جانسوزى از دل برآورد كه تمام مردم را به گريه درآورد .

سپس مدتى سكوت كرد تا احساسات مردم فرو نشست [ 6 ] و فرمود : سخن را با سپاس آن كه سزاوار ستايش و رفعت و عظمت است آغاز مى‏كنم ، سپاس از آن خداست در برابر نعمتهايى كه داده و شكر او را در مقابل آگاهى و دركى كه به ما مرحمت كرده است به جا مى‏آورم . پس از آن كه خطبه‏اى طولانى ايراد كرد ، در پايان خطبه فرمود : چنان كه سزاوار است تقواى الهى را پيشه كنيد و در مورد اوامر او مطيع باشيد ، زيرا كه تنها از ميان بندگان خدا ، دانشمندان از خدامى‏ترسند . و خدايى را سپاس گوييد كه با عظمت و نور او تمام موجودات آسمان و زمين وسيله ارتباط با او را مى‏جويند ، و ماييم واسطه او در ميان مردم ، ماييم برگزيدگان و مركز قدس او ، و ماييم حجّت او در جايى كه از انظار نهان است و ما وارثان پيامبران او هستيم ، آنگاه فرمود : من فاطمه دختر محمدم ، بر پايه و اساس سخن مى‏گويم ، روى فخر و بيهودگى سخن نمى‏گويم ، پس با گوش باز سخن مرا بشنويد . بعد فرمود : لَقَدْ جائَكُمْ رَسُولٌ مِنْ اَنْفُسِكُمْ عَزيزٌ عَلَيْهِ ما عَنِتُّمْ حَريصٌ عَلَيْكُمْ بِالْمُؤمِنينَ رَؤُفٌ رَحيمَ [ 7 ] .

اگر پيوند او را بجوئيد خواهيد ديد كه او پدر من است ، نه پدر هيچ يك از شما . و برادر پسر عموى من است نه هيچ يك از مردان شما . سپس فرمود شما گمان مى‏بريد كه من از پدرم ارث نمى‏برم ، آيا داورى زمان جاهليت را پى مى‏گيريد ؟ براى گروهى كه ايمان و يقين دارند چه كسى از خدا در داورى بهتر و نيكوتر است ؟ هيهات اى توده ملّت ، چنان تصوّرى آيا در كتاب خداست اى پسر ابو قحافه كه تو از پدرت ارث ببرى و من ارث نبرم ؟

براستى اگر چنان تصورى داشته باشى ، دروغ و افتراى بزرگى به قرآن نسبت داده‏اى اينك اين فدك ارزانى تو باد ، و اين مركب سوارى زين شده و آماده براى سوارى است روز قيامت فراخواهد رسيد ، پس خداوند داورى نيكو ، محمد سرپرستى خوب و قيامت وعده‏گاه ماست و در قيامت است كه بيهوده كاران زيان مى‏برند لِكُلِّ نَبَأٍ مُسْتَقَرٌّ وَ سَوْفَ تَعْلَمُونَ [ 8 ] و بزودى خواهى دانست كه چه كسى دچار عذاب دردناك مى‏گردد .

راوى مى‏گويد : آنگاه نگاهى به قبر پدر بزرگوارش نمود و به عنوان گواه و مثال شعر هند دختر امامه را در حالى كه پدر بزرگوارش را مخاطب قرار داده بود بيان كرد :

قد كان بعدك انباء و هنبثة
لو كنت شاهد هالم تكثر الخطب

ابدت رجال لنا نجوى صدورهم
لمّا قضيت و حالت دونك الترب

تجهّمتنا رجال و استخفّ بنا
اذ غبت عنّا فنحن اليوم مغتصب [ 9 ]

راوى مى‏گويد ، هيچ روزى سابقه نداشت كه مثل آن روز ، مردم و آن بانوى بزرگوار آن همه گريسته باشند . سپس رو به گروه انصار حاضر در مسجد كرد و فرمود :

اى گروه ياران پيامبر [ 10 ] و اى بازوان ملّت و نگهبانان اسلام باعث اين سستى شما از يارى من ، و سهل انگارى از كمك به من و چشمپوشى از حق من و ناديده گرفتن ستم به من چيست ؟ مگر سخن پيامبر را نشنيديد كه فرمود :

« احترام به فرزند ، احترام به پدر است . » ؟ چه زود عوض شديد ، و چه زود به چنين وضعى در آمديد ، پيامبر از دنيا رفت شما هم دين او را فراموش كرديد ؟ آرى مرگ او مصيبتى جانگداز بوده است ، با رفتن او شكافى عميق به وجود آمده كه همواره در حال فزونى است و هرگز التيام نپذيرد .

زمين از فقدان او تاريك و كوهها زير و زبر شد و آرزوها بر باد رفته‏اند . پس از آن بزرگوار حرمتها شكسته و حريمى بر جاى نمانده است ، و آن رويدادى ناگوار بود كه قرآن پيش از رحلتش بر ملا ساخته و قبل از وفاتش بدان آگاهى داده و فرموده است : وَ ما مُحَمَّدٌ اِلاّ رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ اَفَاِنْ ماتَ اَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلى‏ اَعْقابِكُمْ وَ مَنْ يَنْقَلِبُ عَلى‏ عَقِبَيْهِ فَلَنْ يَضُرَّ اللَّهَ شَيْئاً وَ سَيَجزِى اللَّهُ الشّاكِرينَ [ 11 ] اى فرزندان قبيله آيا سزاوار است مقابل چشم شما ميراث پدر مرا از من بازستانند و شما فرياد مرا بشنويد و نداى من به گوش همه شما برسد ؟

در حالى كه جمعيّت شما و قدرت و توان شما زياد و ساز و برگ و امكانات شما فراوان است ، شما همان درستكارانى هستيد كه خداوند شما را از ميان مردم برگزيد و نيكمردانى كه خداوند شما را انتخاب كرد ، شما بوديد كه با عرب نبرد كرديد و در برابر ملّتها استوار بر جاى مانديد و قهرمانان را به خاك مذلّت نشانديد تا آنجا كه آسياب اسلام به وسيله شما به گردش درآمد و بر وفق مراد گرديد و آشوب و فتنه از ميان رخت بربست و آتش كفر خاموش شد و بى‏سر و سامانيها به سامان رسيد و رشته دين استوار گشت .

آيا پس از آن همه پيشروى عقب نشستيد ؟ و بعد از آن همه دلاورى از گروهى كه پس از ايمان پيمان شكنى كردند و دين شما را بمسخره گرفتند ترسيديد ؟ هم اكنون با سران كفر پيكار كنيد زيرا كه آنان به پيمان و قسم خود پاى بند نيستند ، تا شايد از فساد خوددارى كنند ولى مى‏بينم كه با همه اينها خوارى و ذلّت در وجود شما رخنه كرده و مكر و حيله به قلبهايتان چيره شده و دين خدا را منكر شده‏ايد و اعمال ناشايستى را كه تجويز مى‏كرديد گسترش داديد إنْ تَكْفُرُوا اَنْتُمْ وَ مَنْ فىِ الاَرضِ جَميعاً فَاِنَّ اللَّهَ لَغَنِىٌ حَميدٌ [ 12 ] بدانيد كه من با همه خوارى و پستى كه شما را فرا گرفته و ضعف ايمانتان گفتنيها را گفتم ،اين شما و اين فدك لجام آن مركب را بگيريد و بر پشت آن سوار شويد و به هر سو مى‏خواهيد بتازيد ، ولى بدانيد كه ننگ حق كشى را بر خود خريديد و خشم خدا را برانگيختيد آتش دوزخ را كه بر جانها احاطه دارد پذيرا شديد همه كارهاتان در محضر خداست سَيَعْلَمُ الّذينَ ظَلَمُوا اَىَّ مُنْقَلِبٍ يَنْقَلِبُونَ [ 13 ] .

آنگاه حضرت زهرا ( ع ) به خانه برگشت و سوگند ياد كرد كه هرگز با ابوبكر سخن نگويد و از خداوند مى‏خواست تا حق او را بگيرد ، اين چنين بود تا وقتى اجلش فرا رسيد ، وصيت كرد كه مبادا ابوبكر بر جنازه او نماز گزارد ، اين بود كه عباس بر جنازه آن بزرگوار نماز خواند و شب هنگام به خاك سپرده شد .

بعضى نقل كرده‏اند : وقتى كه ابوبكر سخنان حضرت زهرا ( ع ) را شنيد ، حمد و سپاس خدا را گفت و درود بر پيامبرش فرستاد ، سپس گفت اى بهترين بانوان و دختر بهترين پدران به خدا قسم كه من از نظر رسول خدا تجاوز ننموده‏ام و جز به فرمان او عمل نكرده‏ام ، البته كه زمامدار و رهبر به كسان خود دروغ نمى‏گويد تو گفتنى را گفتى و آنچه لازم بود ابلاغ كردى و درشتى نمودى و از ما دورى كردى ، پس خداوند ما و شما را بيامرزد ، اما بعد ، سلاح و مركب سوارى و نعلين پيامبر ( ص ) را به على دادم ، من از رسول خدا شنيدم كه مى‏فرمود : ما گروه پيامبران هيچ طلا و نقره ، زمين ، باغ ، و منزلى پس از خود به ارث نمى‏گذاريم و ليكن ما ايمان ، حكمت ، علم و سنت را به ارث مى‏نهيم . البته آنچه را كه پيامبر مرا بدان مأمور كرده بود شنيدم و اطاعت كرده و انجام دادم .

حضرت زهرا ( ع ) گفت : پيامبر ( ص ) فدك را به من بخشيده بود .

ابوبكر گفت : چه كسى شهادت مى‏دهد كه پيامبر آن را به تو بخشيده است ؟

على ( ع ) و امّ ايمن آمدند و شهادت دادند كه پيامبر ( ص ) فدك را به حضرت زهرا ( ع ) بخشيد ، از طرفى عمر بن خطاب و عبد الرّحمن بن عوف شهادت دادند كه رسول خدا ( ص ) ، فدك را ميان مسلمانان تقسيم مى‏كرد .

ابوبكر گفت : دختر پيامبر خدا ( ص ) تو ، على و ام ايمن راست گفتيد ، و عمر ، و عبد الرّحمن هم راست گفتند مطلب از اين قرار است كه آنچه متعلّق به پدرت بوده است حق تو است ، پيامبر خدا ( ص ) از فدك به مقدار خوراك شما برداشت مى‏كرد و باقى مانده را ميان مسلمانان تقسيم مى‏كرد و در راه خدا مى‏داد ، و اين مقدار حق الهى تو است ، من هم با فدك همان كارى را مى‏كنم كه پيامبر ( ص ) مى‏كرد .

اين بود كه حضرت زهرا ( ع ) بدان راضى شد و عهد و پيمانى بر آن اساس گرفت ، و ابو بكر محصول فدك را كه جمع مى‏كرد و به مقدار كفايت به ايشان مى‏داد . بعدها ، خلفاى پس از ابوبكر ، چنان رفتار مى‏كردند ، تا اين كه معاويه سر كار آمد ، مروان پس از امام حسن ( ع ) يك سوم آن را بريد . و بعد آن را در زمان خلافت خود خالصه قرار داد و متعلّق به خود دانست و ميان فرزندان او دست به دست مى‏شد تا اين كه نوبت خلافت به عمر بن عبد العزيز رسيد ، او در زمان خلافت خود ، فدك را به فرزندان فاطمه برگرداند . شيعه معتقد است كه آن نخستين مالى بود كه به ستم گرفته شده بود و به صاحبش بازگردانده شد .

اهل سنّت مى‏گويند : نه ، بلكه عمر بن عبد العزيز اوّل آن را ملك خالص خود گرداند ،آنگاه بديشان بخشيد . بعد از عمر بن عبد العزيز فدك را از دست اهل بيت گرفتند و زمانى كه حكومت بنى اميّه منقرض گرديد ، ابو العباس سفّاح فدك را بازگرداند ،سپس منصور گرفت و پسرش مهدى برگرداند ، و بعد از آن ، موسى و هارون پسران مهدى عباسى آن را گرفتند ، همين طور در دست بنى عباس بود تا زمان مأمون كه او به اهل بيت پيامبر ( ص ) باز پس داد و تا زمان متوكّل در دست آنها ماند تا اين كه عبد اللّه بن عمر بازيار آن را قسمت به قسمت كرد .

نقل كرده‏اند كه يازده درخت خرما در فدك وجود داشت كه پيامبر ( ص ) آنها را به دست مبارك خود كاشته بود ، و فرزندان فاطمه ( ع ) محصول آنها را به حاجيان هديه مى‏كردند و خود از اين راه به ثروت زيادى مى‏رسيدند ، بازيار كسى را فرستاد آن درختان را بريدند و خود به بصره برگشت و در آن جا به فلج مبتلا شد .

در اين داستان ميان شيعه و مخالفان موارد ابهام فراوانى وجود دارد ، و هر كدام از دو گروه سخنان زيادى دارند ، و اما اكنون بايد به متن نهج البلاغه بازگرديم :بيان امام ( ع ) : گروهى بر آن بخل ورزيدند ، اشاره دارد به ابو بكر ، عمر ، و پيروان آنها و نيز اين سخن حضرت : گروهى ديگر آن را بخشش نموده و از آن گذشتند ، اشاره دارد به سران بنى هاشم و هواداران آنها .

نهم : امام ( ع ) به نحو استفهام انكارى پرسيده كه او را به فدك و غير فدك از زر و زيور دنيا چه كار ؟ از باب انكار نيازمندى به فدك ، تا اين كه نفس خود را نسبت به آن آرامش داده و نيز خود را با ياد هدف نهايى مردم از دنيا يعنى سرانجام مدفون شدن آنها در گور و آنچه كه لازمه آن است از قبيل قطع آثار و فراموش شدن آنان از امور دنيا به اعمال شايسته توجه دهد .

البته امام ( ع ) اين موارد را برشمرده است براى اين كه انديشه انسانى از آن نفرت دارد و دلها با ياد آنها مى‏شكند ، در نتيجه به درگاه خدا مى‏نالد و به سمت اعمال خوبى كشيده مى‏شود كه نجات از گرفتاريهاى حالت مرگ و بعد از آن در گروه آنهاست . « واو » در عبارت « و النفس » واو حاليه است .

دهم بعد از آن كه بيان فرموده است ، به فدك و غير فدك از زيورهاى دنيا نيازى نيست آنگاه به حدّ و مرز نياز خود ، يعنى رياضت و تربيت نفس به وسيله تقوا اشاره كرده است . اين ضمير [ 14 ] مانند ضمير در عبارت « و انما هى الكوفه » است كه قبلا گذشت ، و در حقيقت عبارت چنين است : تنها همّت و حاجت من تمرين و تربيت نفسم به تقواست .

بدان كه تربيت نفس برمى‏گردد به بازداشتن آن از خواسته‏ها و وادار ساختن آن به اطاعت از مولايش ، و آن از تربيت چارپايان گرفته شده است ،يعنى همان طور كه چارپايان را از اقدام بر حركات ناشايست نسبت به صاحبش و كارهايى كه خلاف نظر اوست باز مى‏دارند ، همچنين قوّه حيوانى كه مبدأ حركات و كارهاى حيوانى در وجود انسان است ، اگر به اطاعت از قوّه عاقله عادت نكند به منزله چارپاى خواهد بود كه باعث ناخشنودى صاحبش مى‏ گردد ، در آن صورت گاهى قوّه حيوانى از شهوت و گاهى از غضب پيروى مى‏ كند و بيشتر وقتها در حركات و رفتار خود از مرز عدالت به يكى از دو طرف افراط و تفريط بر اثر انگيزه‏هاى مختلف قواى متخيّله و متوهّمه منحرف مى‏ گردد ، و قوّه عاقله را در جهت برآوردن خواسته‏ هاى خود به خدمت مى‏ گيرد ، در نتيجه او همواره فرمانده ( امّاره ) و قوّه عاقله فرمانبر او مى‏شود .

امّا اگر قوّه عاقله او را رام كند و از تخيّلات و توهّمات ، و احساسات و كارهاى شهوتزا و خشم‏انگيز باز دارد ، و مطابق خواست عقل عملى تمرين دهد و بر اطاعت امر خود تربيت كند به طورى كه به امر و نهى او عمل كند ، قوّه عقليّه مطمئنّه خواهد بود ، كارهايى با انگيزه‏ها و پايه‏ هاى گوناگون انجام نخواهد داد ، و ديگر قوا سر به فرمان او و تسليم وى خواهند شد .

اكنون كه مطلب روشن شد در نتيجه مى‏گوييم : چون هدف نهايى از رياضت و تمرين نفس رسيدن به كمال حقيقى است و آن هم در گرو آمادگى لازم است ، و اين آمادگى نيز متوقّف است بر نابودى موانع برونى و درونى بنابر اين براى رياضت و تربيت نفس سه هدف وجود دارد :

1 ناديده گرفتن و بى‏اثر شمردن هر چه را كه مورد علاقه و دوست داشتنى است ، يعنى همه موانع خارجى ، به جز ذات حق تعالى .

2 واداشتن نفس امّاره به پيروى از نفس مطمئنّه ، تا اين كه دو قوّه تخيّل و توهّم را از عالم پست حيوانى به جانب كمال بكشاند ، و ديگر قوا نيز از آنها دنباله روى كنند ، در نتيجه انگيزه‏هاى حيوانى يعنى موانع داخلى برطرف شوند .

سوم : بيدارى دل و توجّه قلب به بهشت برين ، براى تحمّل سختيهايى كه از جانب حق مى‏رسد و آمادگى براى پذيرش آنها .

پارسايى واقعى يعنى دورى قلب از متاع دنيا و خوشيها و لذايذ آن براى وصول به هدف اوّل مى‏تواند ما را يارى كند . و همچنين عبادت آميخته با انديشه و تفكّر در ملكوت آسمان و زمين و مخلوقات خدا و عظمت آفريدگار پاك و كارهاى شايسته با نيّت خالص براى رضاى خدا به هدف دوم كمك مى‏كند .

امام ( ع ) به جاى تقوايى كه نفس خود را به آن تربيت كرده و خو داده است ، اين امور معيّن و وسايل مقدّماتى را نام برده است ، و به جاى هدف نهايى تربيت ، يعنى كمال حقيقى و لذّت مربوط به آن ، به ذكر بعضى از لوازم آن توجّه داده است يعنى همان كه نفس آدمى از ناآرامى روز قيامت در امان باشد و در لبه ‏هاى پرتگاه يعنى صراط مستقيم استوار بماند ، و انگيزه‏هاى مختلف ، آن را به سمت درهاى جهنّم و پرتگاههاى هلاكت نكشاند . كلمه مزالق را استعاره آورده است براى لغزشگاههايى كه پاى خرد در راه سير الى اللّه در آن بلغزد و تمايلات شهوت و غضب انسان را به سمت پستيها و صفات زشت سوق دهد .

دهم : بر اين مطلب توجه داده است كه پارسايى وى در دنيا و بسنده كردنش به دو جامه كهنه و دو قرص نان ، و رها كردن جز آنها ، به دليل ناتوانى ازفراهم آوردن خوردنيها و پوشيدنيهاى حلال نبوده است ، و براستى كه او اگر مى‏خواست امكان فراهم آوردن آن چيزهاى خوب ، و مغز گندم و عسل خالص را داشت ، زيرا غذاى مغز گندم و عسل از متداولترين خوراكيهاى آن روز مردم مكه و حجاز بود و صرف نظر امام از اين گونه غذاها با توان و قدرتى كه بر تهيّه آنها داشت از روى رياضت نفس و آماده سازى آن براى كسب كمالات جاودانه بوده است .

امام ( ع ) در اينجا نقيض ملزوم را يعنى غلبه نكردن هواى نفس او بر عقلش و وادار نكردن زيادى حرص او را برگزينش خوراكيها استثنا كرده است و بر اين جنبه عدمى با عبارت : هيهات ( چه بسيار دور است ) ، توجّه داده است ، زيرا آنچه را كه امام ( ع ) انجامش را از جانب خود بعيد شمرده و ناپسند دانسته ، از خود نفى كرده و حكم به نيستى آن فرموده است .

اما اين كه آن عدم ، خود به عينه نقيض ملزوم است براى اين است كه ملزوم در اين جا اراده انتخاب غذاهاى خوب و غلبه هواى نفس بر عقل با اين كه مقتضاى عقل مخالفت و دورى از آن غذاهاست و نيز وادار ساختن شهوت او را بر موافقت با بهره‏گيرى از غذاهاست « مستثنى » در اين جا عدم اين چيزهاست ، و امّا جواز استثناى نقيض مقدم [ ملزوم ] از آن روست ، كه اراده اين امور شرطى است مساوى با انتخاب غذا و لباس خوب و فراهم آوردن آنها و عدم اراده آن شرط مستلزم عدم مشروط است .

موارد زيادى در زبان عربى وجود دارد كه كلمه لو به گونه‏اى استعمال شده است كه ملزوم علت و يا شرط مساوى براى لازم است ، نقيض ملزوم از آن استفاده مى‏شود .

حرف « و » در لعلّ براى حال است ، يعنى بسيار دور است كه هواى نفسم مرا وادارد بر انتخاب خوراكيها در حالتى كه ممكن است در حجاز و يمامه كسى با اين اوصاف [ كه در ضمن سخنان حضرت بيان شد ] وجود داشته باشد .

جمله او ابيت ، عطف بر يقودنى است و از امورى است كه امام ( ع ) آنها را از خود بعيد دانسته است ، و واو در عبارت و حولى براى حال و عامل حال ابيت است و همچنين عبارت او ان اكون عطف بر ابيت است و آن دو از لوازم نتيجه قياس استثنائى‏اند زيرا اراده نكردن وى بر گزينش خوراكيها مستلزم نخوردن و بهره نگرفتن از آنها است و اين خود مستلزم آن است كه با شكمى پر و در حالى نخوابد كه در اطرافش شكمهاى گرسنه باشد تا بدان وسيله دچار ننگ و عار گردد .

اما شعر از باب تمثيل است و هدف دورى از ننگ و عارى است كه لازمه استفاده از خوردنيهاى لذيذ است با وجود نيازمندانى كه نياز به اندك غذايى دارند و بر درستى و خوبى اين لوازم به وسيله پيامدهاى نقيضهاشان يعنى همان حالات مذكور ، توجه داده است ، شعر از حاتم بن عبد اللّه طايى و از قطعه ‏اى است كه آغاز آن چنين است :

اى دختر عبد اللّه و دختر مالك و اى دختر ذى البردين و صاحب اسب تندرو وقتى كه توشه‏اى فراهم كردى كسى را بجوى تا آن را بخورد چون كه من به تنهايى غذا نمى‏خورم چه او شخصى از راه دور آمده و بيگانه و يا نزديك و از خويشاوندان باشد ، مى‏ترسم كه پس از مرگ مرا به بدى ياد كنند اين ننگ تو را بس كه شب با شكم پر بخوابى در صورتى كه پيرامون تو دلهايى محتاج به ظرفى سبوس باشند و براستى من با آنچه در اختيار دارم ، تا وقتى كه مهمان دارم ، بنده او هستم ، هر چند كه اين روش ، روش بردگى نيست [ 15 ] حسبك داء [ 16 ] نيز روايت شده است ، اطلاق واژه درد بر آن عمل ، از آن روست كه آن كار پستى است و بايد از آن دورى جست .

در عبارت امام ( ع ) : او ابيت ، و او اكون را بعضى به ضم آخر و مرفوع خوانده‏اند ، به اين دليل كه او حرف عطف نيست بلكه همزه براى استفهام و واو پس از آن مانند فاء در آيه مباركه : اَفَاَصفاكُمْ رَبُّكُمْ بِالْبَنين [ 17 ] متحرك است ، و استفهام انكارى و بيانگر اين مطلب است كه شكم او پر و آن چنان است كه گوينده شعر گفته است ، و همچنين استفهام در عبارت : و اقنع من نفسى ، در معرض انكار اين مطلب است كه نفس امام ( ع ) بر اين دلخوش مى‏دارد كه به او امير المؤمنين گويند در صورتى كه در سختيهاى روزگار و تلخكاميها با آنان همدرد نباشد ، واو در عبارت : و لا يشاركهم . . . واو حاليه ، و او اكون ، عطف بر : اشاركهم ، و به منزله نفى است .

يازدهم : امام ( ع ) به پاره‏اى از انگيزه‏ هايى كه باعث پارسايى و ترك غذاهاى لذيذ در دنيا شده است توجّه داده از جمله آن كه وى براى اين آفريده نشده است تا خوردن غذاهاى خوب ، او را از هدف اصلى بازدارد ، و توضيح اين مطلب درعبارت : فما خلقت . . . المتاهة ، آمده است .

همچنين از سرگرم شدن به خوردن غذاهاى لذيذ با خاطرنشان ساختن پيامد چنان سرگرميى يعنى همانندى با چارپايان ، برحذر داشته است ، و با عبارت : همّها علفها ، تا جمله يرادبها ، به وجه شبه به بهايم اشاره فرموده است ، توضيح آن كه شخص سرگرم به خوردن غذاهاى لذيذ ، اگر از نوع خورشهاى ثروتمندان و بى‏نيازان باشد ، به سان چارپاى علفخوارى خواهد بود در همّت گماردن به علفى كه در اختيار دارد ، يعنى همان غذاى موجود ، و اگر فردى نيازمند باشد ، همتش وابسته خواهد بود به هر آنچه كه از متاع دنيا به دست آورد ، و تا آخر آن را بخورد و پرخورى كند و شكمبه خود را با غفلت از هدف اصلى همچون حيوان علفخوار پر كند كه همتش پر كردن شكم از آشغال و زباله‏هاست بدون توجه به سرانجام كار خود و مقصود اصلى ديگران از او ، يعنى سر بريدن و كار كشيدن از او . كلمه ريسمان و كشيدن آن را ، استعاره آورده و كنايه از رها كردن و يله نمودن ، همانند رها گذاشتن چارپايان است .

دوازدهم : به بعضى از شبهاتى كه احتمال داده است شايد در ذهنهاى سست وارد شود ، يعنى اعتماد بر ناتوانى امام ( ع ) به علت خوردن خوارك ناچيز ، از پيكار با دشمنان ، اشاره فرموده است و توضيح آن را در عبارت : و كانّى . . .

الشجعان ، آورده ، آنگاه به پنج طريق در مقام جواب برآمده است :

1 تمثيل به درخت بيابانى ، و مقايسه خود با آن در توانمندى ، بنابر اين اصل در تمثيل همان درخت بيابانى و فرع آن امام ( ع ) و وجه اشتراك كمى تغذيه و خشونت غذا همانند غذاى درخت بيابانى و بد تغذيه شدن آن است ، و حكم در تمثيل همان استوارى اعضاى بدن و نيرومندى او همچون صلابت چوب درخت بيابانى و توانمندى آن است ، اين يك پاسخ است بر ردّ شبهه ياد شده .

2 همانند كردن دشمنان و همگنان خود ، همچون معاويه با درختان سرسبز و خرم باغها ، در اين تمثيل درختان اصلند و دشمنان و همگنان آن حضرت فرع ، و وجه اشتراك همان سرسبزى و شادابى است كه در اثر رفاه و خوراك لذيذ به دست مى‏آيد و حكم قطعى آن نرم و نازك بودن پوست و ناتوانى از مقاومت و كمى استقامت در برابر رويدادها و علاقه به ناز و نعمت و رفاه است و غرض امام ( ع ) آن است كه ديگران بدانند همگنان او از وى ناتوانترند و در نتيجه شبهه مزبور برطرف گردد .

3 تمثيل آن بزرگوار به گياهان ديم مانند تمثيل به درخت بيابانى است ، و حكم در اينجا آن است كه امام ( ع ) در برافروختن آتش جنگ تواناتر و در شعله‏ور ساختن آن مقاومتر و پايدارتر ، و همچون نباتات ديم در آتش ديرپا است .

4 تمثيل خود ، نسبت به پيامبر خدا ( ص ) ، به درخت خرمايى نسبت به درخت خرماى ديگر ، اصل اين تمثيل ، درخت خرما نسبت به درخت خرماى ديگر ، و فرع آن ، جايگاه امام ( ع ) نسبت به رسول خداست وجه اشتراك اين است كه امام ( ع ) علوم و كمالات نفسانى خود را از چراغ دانش و كمالات پيامبر ( ص ) اقتباس كرده ، به سان بهره گرفتن معلول از علت و چراغ از شعله .

5 امام ( ع ) خود را نسبت به پيامبر ( ص ) چون ذراع نسبت به بازو مى‏داند ،بنابر اين اصل [ مشبه به ] : ذراع نسبت به بازو و [ مشبه ] ، فرع : امام ( ع ) نسبت به پيامبر ( ص ) است . و وجه اشتراك نزديكى امام نسبت به پيامبر و پشتيبانى از او ، و وسيله بودن براى رسيدن پيامبر به مقصود خود يعنى اتمام و اكمال دين است و اصل بودن پيامبر در همه اين موارد مانند نزديكى دست به بازو ، و اصل بودن بازو نسبت به دست است ، و اين كه دست نسبت به بازو وسيله ‏اى براى تصرّف و حمله مى ‏باشد ، امّا حكم در اين دو تمثيل يكى و آن ناتوان نبودن امام ( ع ) از مبارزه با همگنان و نبرد با دلاوران است ، و دليل قطعيّت اين حكم ، وجه اشتراك اوّل آن است كه چون علوم يقينى و بينش دينى امام ( ع ) با بينش پيامبر ( ص ) متناسب بوده است اين خود بزرگترين چيزى است كه به منظور حمايت از دين او را به شجاعت واداشته و بر مبارزه امثال و اقران نيرو مى‏بخشيد ، و ثبوت حكم از وجه اشتراك دوم نيز همين طور است .

بعد از آن كه امام ( ع ) آن حكم را ثابت كرد و ناتوانيى را كه درباره‏اش تصور مى‏رفت از خود سلب كرد ، با سوگند جلاله آن را مورد تأكيد قرار داده است به اين ترتيب كه اگر تمام عرب براى مبارزه با او پشت به پشت هم دهند هر آينه رو از آنها برنخواهد گرداند ، و اگر فرصت گردن زدن آنان را بيابد به سوى ايشان خواهد شتافت ، يعنى به هنگام نبرد و استحقاق آنان براى كشته شدن به دليل دشمنى آنان با دين و نادرستى عفو و چشمپوشى از آنان ، به خاطرشباهت امام ( ع ) به رسول خدا ( ص ) در آغاز اسلام است زيرا پيامبر ( ص ) گذشت و عفو را جز در جاى خود به كار نمى‏برد . نقل كرده‏اند كه امام ( ع ) در يك روز چون مصلحت دين را تشخيص داد هزار نفر را يكجا از پا درآورد .

سيزدهم : امام ( ع ) وعده داد كه بكوشد تا روى زمين را از آن شخص واژگون و كالبد سرنگون پاك سازد ، مقصود امام ( ع ) از آن شخص معاويه بود ، و اين كه امام ( ع ) تعبير به شخص و جسم كرد به دليل رجحان جنبه بدنى معاويه بر جنبه روانى‏اش بود ، از آن‏رو كه وى به كمال بدن خود بيش از كمال روحش توجه داشت به حدى كه گويا او تنها جسم و كالبد بوده است و با بيان اين كه معاويّه كسى است واژگونه و كالبدى سرنگون ، اشاره فرموده است به توجه داشتن معاويه از جنبه عالى ، و سرپيچى او از دريافت كمالات روحى به جنبه پست ، و واژگونگى او در دنيا و سرنگونى چهره عقل او به سمت كسب دنيا براى دنيا و توجه به گرد آورى مال دنياست ، زيرا كه هدف نهايى از عنايت خداوندى به آفرينش انسان اين است كه با مصون داشتن فطرت اصلى خود از آلودگى به رذايل اخلاقى ، راه مدارج كمال را بپيمايد و اگر انگيزه‏هاى پر كشش او را به سمت دنيا بكشد و فريفته محبت دنيا شود تا آن جا كه يكسره متوجه دنيا گردد و همواره در مراحل انحطاط محبت دنيا سقوط كند ، بدين ترتيب نگونسارى از مراتب كمال و واژگونى‏اش در پستيها و پرتگاههاى ضلالت و گرفتارى‏اش با غل و زنجيرهاى آن ، تحقق مى‏ يابد .

در عبارت امام ( ع ) : تا دانه كلوخ از ميان دانه گندم دور شده و جدا گردد ،دانه كلوخ يعنى معاويه و دانه دور شده يعنى مؤمنان ، و وجه تشبيه آن است كه امام ( ع ) مؤمنان را از وجود معاويه خالص و آنها را جدا مى‏كند ، تا ايمانشان رشد كند و دينشان استوار گردد ، زيرا وجود معاويه در بين آنها وسيله مهمى براى تباه ساختن عقيده‏شان و نابودى دينشان است ، همان طور كه صاحب خرمن ،غله‏ هاى خود را پاك و آميخته‏هاى آنها و هر چه كه از كلوخ و امثال آن باعث فساد غلّه مى‏گردد ، از ميان بيرون مى‏كند .

شارح نهج البلاغه عبد الحميد بن ابى الحديد گفته است همان طورى كه كشاورزان در بيرون آوردن كلوخ ، سنگ ،خار و امثال آنها از ميان كشت ، تلاش مى‏كنند تا باعث فساد در رويش زراعت نشود و محصول را تباه نسازد .

اين گفتار ابن ابى الحديد محلّ نظر است ، زيرا كه بيرون بردن گل از ميان زراعت معنايى ندارد و از طرفى عبارت : دانه گندم درو شده ( حبّ الحصيد ) ، آن معنا را نمى‏رساند .

چهاردهم : دنيا را به صورت موجودى با خرد وانمود كرده و او را بمانند خردمندان ، مخاطب قرار داده ، تا به خاطر شگفت آميزى اين خطاب ، در دلها بهتر جايگزين شود . آنگاه به كناره‏گيرى و دورى از آن همانند زنى كه طلاق داده‏اند ، امر فرموده است . و عبارت : حبلك على غاربك مهار تو بر كوهانت آويخته است ، به عنوان تمثيل ، كنايه از طلاق است ، و اصل اين تمثيل ، آن است كه هر وقت بخواهند شتر را براى چرا رها كنند ، مهارش را بر كوهانش مى‏آويزند ،و اين به صورت مثلى درآمده است ، براى هر كسى كه از حكمى آزاد و رها شود .

سپس دنيا را صاحب چنگالهايى دانسته است ، كنايه از اين كه دنيا انسان را به طرف خواسته‏ها و زينتها تا سر حدّ هلاكت ابدى مى‏كشاند همچنان كه شير طعمه خود را مى‏كشد ، و همچنين دنيا را صاحب رشته‏ها و طنابها دانسته و به وسيله آن صفت استعارى ، خواسته است بگويد دنيا دل مردم را با خواهشهاى خيالى مى‏ربايد همان طور كه طنابهاى دام صيّاد ، صيد را به دام مى‏اندازد ، و نيز كلمه : ( مداحض ) لغزشگاهها ، را براى شهوات و لذّتهاى دنيايى ، از آن جهت استعاره آورده است كه پاى خرد در آنجا از راه حق مى‏لغزد و آنجا ، جاى زمين خوردن عقول است ، و مقصود امام ( ع ) از تمام اينها ، پارسايى در دنيا و دورى خود از دنياست .

آنگاه شروع به پرسش از مردمانى كرده است كه دنيا آنها را با بازيچه‏هاى خود فريفته و از ملّتهايى كه با زر و زيور خود آنان را شيفته خود كرده است ،پرسشى بر سبيل سرزنش ، و نكوهش در مورد اين نحو برخورد دنيا با ايشان ، تا اين كه آنها را از دنيا بيزار و برحذر كند ، البتّه اين سخن از باب تجاهل عارف است ، كلمه : مداعب ، جمع مدعبة به معنى بازيچه را براى دنيا استعاره آورده است ، و جهت شباهت آن است كه دنيا موقع خالص بودن لذتهايش براى مردم و فريفتن آنها و بعد حمله‏ور شدن بديشان به صورت جدّى ، مانند كسى است كه با ديگرى شوخى مى‏كند و مى‏خندد و با حرفها و كارهاى چرب و نرم او را مى‏فريبد ، آنگاه از راه جدّى وارد شده و طرف را مى‏آزارد و يا نابود مى‏سازد ، كلمه غرور ، گول زدن را به دنيا از آن جهت نسبت داده است كه دنيا يك وسيله مادّى براى گول خوردن آدمى است .

در نسخه سيد رضى رحمه اللّه غرّرتيهم با ياء آمده است ، دليلش آن است كه ياء از اشباع كسره توليد شده است .

پانزدهم : اشاره به سرانجام مردم دنيا كرده است كه به سمت آن در حركتند ، يعنى گروگان قبرها و فرورفته در زير لحدهايند و در اين سخن توجه داده است كه فريب خوردن و شيفتگى آنها به چيزى است كه تا اين حد با آنها ناخالص است ، تمام اينها براى بيزار كردن و دور ساختن آنان از دنياست ، كلمه هاء براى تنبيه است ، و لفظ رهائن ، يعنى گروگانها را براى مردم از آن جهت عاريه آورده است كه اينان در قبرها مانند گروگانى محكم گرفته شده‏اند ، و احتمال دارد كه حقيقت باشد نه استعاره ، و رهينه به معناى گروگزار يعنى همان كالبدهاى مقيم در قبرها .

شانزدهم : امام ( ع ) سوگند ياد كرده است كه اگر دنيا شخصى قابل رؤيت و كالبدى محسوس بود ، حدود الهى را در قبال بندگانى كه به سبب آرزوها آنها را فريب داده و به مشقتهايى گرفتار كرده است كه نه راه رفتن دارد و نه راه برگشت يعنى اين كه آن موارد از جاهايى است ورود و خروج از آن ممكن نيست درباره او اجرا مى‏كردم .

چون امام ( ع ) در اين گفتگو ، همچون آموزگارى براى دنيا كه از نيرنگ و فريب او اطلاع يافته و مانند كسى كه او را از خود نااميد مى ‏سازد مى‏گويد : چه دور است كه حال از تو فريب بخورم .

يعنى پس از گول خوردن و اعتمادم به تو آنگاه به بعضى از دلايل دورى از دنيا و بيزارى از نزديك شدن به آن ، توجه مى‏دهد ، كه عبارتند از : گام نهادن در لغزشگاه دنيا باعث لغزيدن و سوار شدن بر امواج آبهاى دنيا باعث غرق شدن ، و دورى از بندهاى دنيا باعث رسيدن به سلامتى است ، و اين كه شخص سالم از دست دنيا ، باكى از تنگى خوابگاهش ندارد و هر تنگنايى از قبيل تهيدستى ، زندان ، بيمارى و گرفتارى پس از سلامت از دست دنيا هر چه تنگ باشد در برابر آن آسايش كه از گشايش در دنيا و تاخت و تاز در ميدانهاى شهوانى دنيا ، از عذاب دردناك در آخرت نصيب انسان مى‏شود ، گشايش محسوب مى‏ شود و دنيا در كوتاهى و بى‏توجهى امام ( ع ) بدان ، همچون روزى است كه وقت پايان يافتن آن فرا رسيده باشد .

كلمات مداحض ، لجج ، حبال استعاره‏اند براى شهوتها و لذتهاى دنيا : اول : از آن جهت كه شهوتهاى دنيا زمينه آن را دارند كه باعث دلبستگى شوند و انسان را به افزون طلبى ، يا تجاوز از حد اعتدال به مرز حرام بكشانند ، و در نتيجه پاى نفس انسانى از راه حق بلغزد و در پرتگاههاى هلاكت و موارد گناه بيفتد .

دوم : از آن‏رو كه خواسته‏ها و آرمانهاى دنيايى بى‏پايان است و از پيامدهاى حتمى كسى كه سرگرم بدان و غرق در آن شده ، آن است كه خويشتن را در دريايى غرق مى‏كند كه كناره ندارد ، و در نتيجه از قبول رحمت حق سرباززده ، همچون كسى كه خود را در دريايى ژرف افكند ، به هلاكت ابدى مبتلا شود .

سوم : از نظر اين كه انسان وقتى فريب دنيا را خورد و در راه علاقه به دنيا به خواسته‏هاى خود رسيد ، دنيا مانع جهش و پرش او به ساحت قدس خداوندى شده و از پريدن با دو بال نيروى عقلانى در ساحت قدس حق و منزلگاههاى اولياى بزرگ خدا باز مى‏دارد ، همان طور كه بندهاى صياد بال پرنده را از پريدن باز مى‏دارند . استعمال كلمات وطى ، ركوب ، زلق و غرق از باب استعاره ترشيحى است .

سپس امام ( ع ) موضوع دورى خود از دنيا را تكرار و سوگند ياد كرده است كه در برابر دنيا سر فرود نخواهد آورد تا دنيا او را خوار سازد ، و زمام اختيارش را به دست او نخواهد داد تا هر جا كه مى‏خواهد بكشد ، در اين عبارت توجّه بر اين مطلب است كه كسى در دنيا خوار نمى‏شود مگر اين كه خود را خوار ساخته و دنيا را بپرستد و دنيا نمى‏تواند زمام اختيار كسى را به دست گيرد مگر اين كه كسى خود زمام اختيارش را به دست آن سپارد ، و اين مطلب واضحى است ، زيرا انسان تا وقتى كه نيروى حيوانى را مغلوب كرده و اختيار آن را به دست عقل سپرده است محال است كه دنيا بتواند او را خوار سازد و به بندگى اهل دنيا بكشد ، امّا هر وقت از شهوت خود در برابر جلوه‏هاى دنيا پيروى كند ، دنيا او را به پست‏ترين صورت خوار مى‏سازد و به بدترين نوع بردگى مى‏كشاند ، چنان كه امام ( ع ) فرموده است : بندگى شهوت پست‏تر از بندگى بردگان است [ 18 ] . صفت : رها كردن افسار ، را براى سهولت پيروى كردن قوّه عاقله از نفس امّاره و سخت نگرفتن در خوددارى از به كار گرفتن عقل در خدمت نفس استعاره آورده است .

هفدهم : امام ( ع ) سوگند ياد كرده است ، تا آنچه را كه بدان تصميم قطعى گرفته و در صدد انجام آن است يعنى رياضت نفس خود در ذهن طرف جايگزين كند ، و توصيف اين رياضت نفس بالقوه مستلزم دو مطلب است :

نخست آن كه وى نفس خود را به قرص نانى خرسند سازد و اگر به آن دسترسى پيدا كرد چون غذاى دلپسندش آن را بپذيرد . و از خورش به نمكى بسنده كند . اين رياضت ، رياضت قوه شهوت است ، و چون قوه شهوانى دشمن نفس انسانى است و بيشترين فساد از طرف آن قوه به آدمى وارد مى‏ شود ، از اين‏رو ، امام ( ع ) ،مخصوصا آن را نام برده و با تصميم قاطع به مقابله آن برخاسته است ، و احتمال دارد كه مقصود امام ( ع ) ، تربيت همه قواى نفسانى باشد ، كه امام چنين توصيف كرده است ، نفس با وجود رياضت و تمرين به قرص نانى خرسند است ، زيرا كنترل شهوت از كنترل ساير قوا مهمتر و دشوارتر است ، و اشاره به كنترل قوه شهوانى تا به حدّى كه بيان شده است ، رساتر از آن است كه تربيت و رياضت را با وصف سخت و شديد بيان مى‏كرد . امام ( ع ) در سوگند خود به عنوان ادب در گفتار ، مشيّت و اراده خدا را استثنا كرده است ، به دليل آيه مباركه : لا تَقُولنَّ لِشَى‏ءٍ اِنّى فاعِلٌ ذلِكَ غَداً اِلاَّ اَنْ يَشاء اللَّه [ 19 ] و براى جلب توجه به اين مطلب كه امور در سلسله نيازمندى و احتياج ، به خداوند منتهى مى‏ شوند .

دوم امام ( ع ) كاسه چشم خود را همچون چشمه آبى به حال خود وامى‏گذارد كه آبش خشكيده باشد وجه شبه آن است كه اشكهاى چشم تمام شده ، و در اشتياق به ملأ اعلى و آنچه از خوشبختى ابدى براى اولياى خدا آماده شده و همچنين از ترس محروم ماندن از آنها ، با گريه از اشك تهى گردد . و آن كس كه در جايى غريب مانده و در موضع ترس و وحشت است چگونه شوق ديدار وطن اصلى و نخستين جايى نباشد كه با آنجا انس داشته است . الفاظ مطعوما ، مأدوما و مستفرغة [ از نظر تركيبى ] حال مى‏باشند .

آنگاه امام ( ع ) به تشبيه و تمثيل خود به حيوان چرنده و گله گوسفند پرداخته است ، با اين فرض كه او نيز حالتى مانند اين حيوانات داشته باشد و هدفش از دنيا همان هدف باشد . البته اين مطلب را به عنوان انكار از اين كه آن بزرگوار نسبت به نفس خود چنان حالتى را بپسندد . اصل در اين تمثيل حيوان چهارپاست ، و فرع آن بزرگوار است . و چون اصل مورد قياس نسبت به انسان كامل در نهايت پستى بوده چنين تشبيهى باعث نفرت زيادى نسبت به صفاتى است كه تشبيه مستلزم داشتن آن صفات است .

عبارت امام ( ع ) قرّت اذن عينه يعنى در چنين حالتى چشمش روشن جمله خبرى در معرض انكار و به مسخره گرفتن چنان لذتى است همانند آيه مباركه : ذقْ اِنّكَ اَنْتَ العَزيزُ الْكَريمُ [ 20 ] هيجدهم : امام ( ع ) توجه داده است كه اگر نفس داراى صفات نام برده باشد ، سزاوار آن است كه گفته شود ، خوشا به حال او و بيشترين صفات پسنديده را در چنان نفسى جمع كرده است :

اوّل اداى فرمان واجب خداوند و آنچه را كه خداوند بر او فرض دانسته است .

دوم عبارت : و عركت بجنبها بؤسها [ در سختيها بردبار و نستوه باشد ] ،كنايه از پايدارى در برابر ناگواريهاست . مى‏گويند : عرك فلان بجنبه الاذى ،هر گاه كسى را كه باعث اذيّت اوست ناديده گرفته و در برابر آزار او شكيبا باشد .

و اين عمل خود مستلزم شمارى از فضايل اخلاقى از قبيل : بردبارى ،بخشندگى ، گذشت ، چشم‏پوشى ، و فروخوردن خشم ، و همچنين تحمّل ناراحتى ،پاكدامنى و امثال اينهاست .

سوم جمله : ان تهجر باللّيل غمضها ( در شب از خواب دورى گزيند ) ،كنايه است از شب زنده‏دارى با عبادت پروردگار و سرگرم بودن به ذكر خدا تا وقتى كه خواب بر او غلبه كند آنگاه زمين را فرش و كف دستش را بالش خود قرار دهد : يعنى هيچ زحمتى براى آماده ساختن بستر و بالش نرم به خود راه نمى‏دهد ،بلكه از هر نوع زحمتى به دور ، و از هر نوع آرايشى بركنار و از هر رفاه و آسايشى منزّه است .

عبارت : فى معشر مى‏تواند متعلّق به هر يك از افعالى كه مربوط به نفس است ، بوده باشد ، يعنى : من كه اين كارها را انجام دادم از جمله كسانى هستم كه شأن اينان چنين است ، و آنها را با چهار ويژگى معرّفى فرموده است :

اوّل : ترس از معاد ، خواب را از چشمهاى آنان ربوده است .

دوم : آنان خواب و استراحت ندارند ، اين عبارت كنايه از مشغول بودن آنها در تمام شب به ذكر پروردگارشان است ، مثل آيه مباركه : تَتَجافى‏ جُنُوبُهُم عَنِ المَضاجع [ 21 ] .

سوم : و لبهاى آنان آهسته به ذكر پروردگارشان گوياست مثل آيه مباركه :يَدعُون رَبَّهُمْ خَوفاً و طَمَعاً [ 22 ] .

چهارم : و با استغفار فراوان گناهانشان را پراكنده سازند ، و اين قسمت چهارم لازمه و يا نتيجه سه قسمت اوّل است ، كلمه تقشّع ، [ پراكندگى ابرها ] را براى از بين رفتن گناهان ، استعاره آورده است ، و وجه مشابهت آن است كه گناهان و هيأتهاى جسمانى در سياه كردن صفحه‏هاى جانها و پوشاندن و ممانعت آنها از پذيرش انوار الهى ، نظير ابرهاى متراكمى است كه صفحه زمين را از پذيرش نور خورشيد و آمادگى براى روييدن گياه ، و امثال آن ، مانع گردد .

پس كلمه : ( تقشّع ) را استعاره آورده است براى از بين رفتن و محو شدن گناهان از صفحات دلها . همه اين عبارات براى آن است كه امام ( ع ) مى‏خواهد مردم را وادار به اطاعت پروردگار كند و آنان را به ورود در جرگه اولياى خدا جذب نمايد . توفيق در دست خداست .

_________________________________

[ 1 ] سوره مجادله ( 58 ) آيه ( 22 ) يعنى : اينان به حقيقت حزب خدا هستند . الا اى اهل ايمان بدانيد كه حزب خدا رستگاران عالمند .

[ 2 ] فرق سمعه و ريا آن است كه رياكار گاهى در منظر مردم كار نيكى را انجام مى‏دهد تا مردم ببينند ،اين ريا است امّا گاهى مى‏خواهد به گوش مردم برسد و مردم بشنوند كه او چنان كار نيكى را انجام داده است ،اين سمعه است م .

[ 3 ] بلى قد كانت لنا فدك من كلّ ما اظلّته السّماء . در متن نامه امام ( ع ) بجاى « لنا » ، « ايدينا » مى‏باشد م .

[ 4 ] فدك نام قريه‏اى بود در دو منزلى مدينه و تا خيبر يك منزل فاصله داشت ، همان طور كه در متن آمده است با پيشنهاد صلح از جانب اهل فدك بدون جنگ و پيكار نصف آن تسليم پيامبر شد و پيامبر نيز به دخترش مرحمت فرمود اما بعد از رحلت پيامبر ، شد آنچه كه شد م .

[ 5 ] سوره بنى اسرائيل ( 17 ) آيه ( 26 ) يعنى : حق خويشاوندان را به ايشان ادا كن .

[ 6 ] اين خطبه شريفه حضرت زهرا ( ع ) در جلد 5 از كتاب « المنظوم و المنثور فى كلام نسوان العرب من الخطب و الشّعر » آورده شده است مؤلف كتاب از علماى قديم عامه است و كتاب متعلق به كتابخانه دربار متوكل عباسى بوده است .

[ 7 ] سوره توبه ( 9 ) آيه ( 128 ) يعنى : براستى كه پيامبرى از جنس خودتان آمد سختى و رنج شما بر او گران بود و او نسبت به مؤمنان مهربان و دلسوز بود .

[ 8 ] سوره انعام ( 6 ) آيه ( 67 ) يعنى : هر خبرى جايگاه حتمى و مسلمى دارد و بزودى به صدق آن آگاه خواهيد شد .

[ 9 ] بعد از تو فتنه و آشوبهايى بر پا شد كه اگر تو شاهد آنها بودى تاب نمى‏آوردى افرادى كه نقشه‏هاى شومى در دل پنهان داشتند به محض رحلت تو طرحها و نقشه ‏هايشان را اجرا كردند . مردانى بر ما يورش آوردند و ما را خوار ساختند . همين كه تو از ميان ما رفتى حق ما را غصب كردند .دركشف الغمه چند شعر ديگر نيز آمده و همه آنها را از حضرت زهرا ( ع ) نقل كرده است .

[ 10 ] در بعضى كتب « يا معشر الفتيه » و در بعضى « يا معشر البقيه » آمده است م .

[ 11 ] سوره آل عمران ( 3 ) آيه ( 144 ) يعنى : محمد فرستاده‏اى بيش نيست كه فرستادگان ديگر پيش از او آمدند و رفتند ، حال اگر او بميرد و يا كشته شود شما به گذشته خود باز مى‏گرديد ؟ هر كس به آيين قبلى خويش برگردد زيانى به خداى يكتا وارد نمى‏سازد ، و پروردگار بزودى سپاسگزاران را پاداش عطا فرمايد .

[ 12 ] سوره ابراهيم ( 14 ) آيه ( 8 ) يعنى : اگر شما و همه مردم روى زمين كفر ورزيد خداوند بى‏نياز و ستوده است .

[ 13 ] سوره شعرا ( 26 ) آيه ( 227 ) يعنى : ستمكاران بزودى خواهد دانست كه سرانجام كارشان چيست .

[ 14 ] ظاهرا منظور ابن ميثم از الضمير ، كلمه هى در عبارت انّما هى نفسى ، است . م .

[ 15 ] مخاطب در اين اشعار « ماويه » همسر حاتم است و مقصود از ذى البردين لقب عامر بن احيمر بن بهدله جدّ ماويه است م .

[ 16 ] اگر به جاى : « كفى بك عارا » ، حسبك داء باشد معنى چنين است : اين درد تو را بس كه . . . م .

[ 17 ] قسمتى از آيه 40 سوره اسراء ( 17 ) يعنى : آيا خدا شما را به فرزندان پسر برگزيده است .

[ 18 ] عبد الشهوة اذلّ من عبد الرقّ

[ 19 ] سوره كهف ( 18 ) آيه ( 23 ) يعنى : هرگز مگو من اين كار را فراد انجام خواهم داد مگر اين كه بگويى اگر خدا بخواهد .

[ 20 ] سوره دخان ( 44 ) آيه ( 49 ) يعنى : بچش عذاب دوزخ را كه تو بسيار عزيز و گرامى هستى .

[ 21 ] سوره سجده ( 32 ) آيه ( 16 ) يعنى : پهلوهايشان را از بستر خواب به دور نگهدارند و در دل شب با بيم و اميد پروردگار خود را مى‏خوانند .

[ 22 ] سوره سجده ( 32 ) آيه ( 16 ) يعنى : پهلوهايشان را از بستر خواب به دور نگهدارند و در دل شب با بيم و اميد پروردگار خود را مى‏خوانند .

ترجمه شرح نهج البلاغه ابن میثم جلد 5