28 نامه حضرت در پاسخ نامه معاويه و ايناز بهترين نامه هاست
أَمَّا بَعْدُ فَقَدْ أَتَانِي كِتَابُكَ تَذْكُرُ فِيهِ اِصْطِفَاءَ اَللَّهِ ؟ مُحَمَّداً ص ؟ لِدِينِهِ وَ تَأْيِيدَهُ إِيَّاهُ لِمَنْ أَيَّدَهُ مِنْ أَصْحَابِهِ فَلَقَدْ خَبَّأَ لَنَا اَلدَّهْرُ مِنْكَ عَجَباً إِذْ طَفِقْتَ تُخْبِرُنَا بِبَلاَءِ اَللَّهِ تَعَالَى عِنْدَنَا وَ نِعْمَتِهِ عَلَيْنَا فِي نَبِيِّنَا فَكُنْتَ فِي ذَلِكَ كَنَاقِلِ اَلتَّمْرِ إِلَى ؟ هَجَرَ ؟
أَوْ دَاعِي مُسَدِّدِهِ إِلَى اَلنِّضَالِ وَ زَعَمْتَ أَنَّ أَفْضَلَ اَلنَّاسِ فِي اَلْإِسْلاَمِ فُلاَنٌ وَ فُلاَنٌ فَذَكَرْتَ أَمْراً إِنْ تَمَّ اِعْتَزَلَكَ كُلُّهُ وَ إِنْ نَقَصَ لَمْ يَلْحَقْكَ ثَلْمُهُ وَ مَا أَنْتَ وَ اَلْفَاضِلَ وَ اَلْمَفْضُولَ وَ اَلسَّائِسَ وَ اَلْمَسُوسَ وَ مَا لِلطُّلَقَاءِ وَ أَبْنَاءِ اَلطُّلَقَاءِ وَ اَلتَّمْيِيزَ بَيْنَ اَلْمُهَاجِرِينَ اَلْأَوَّلِينَ وَ تَرْتِيبَ دَرَجَاتِهِمْ وَ تَعْرِيفَ طَبَقَاتِهِمْ هَيْهَاتَ لَقَدْ حَنَّ قِدْحٌ لَيْسَ مِنْهَا وَ طَفِقَ يَحْكُمُ فِيهَا مَنْ عَلَيْهِ اَلْحُكْمُ لَهَا أَ لاَ تَرْبَعُ أَيُّهَا اَلْإِنْسَانُ عَلَى ظَلْعِكَ وَ تَعْرِفُ قُصُورَ ذَرْعِكَ وَ تَتَأَخَّرُ حَيْثُ أَخَّرَكَ اَلْقَدَرُ فَمَا عَلَيْكَ غَلَبَةُ اَلْمَغْلُوبِ وَ لاَ ظَفَرُ اَلظَّافِرِ وَ إِنَّكَ لَذَهَّابٌ فِي اَلتِّيهِ رَوَّاغٌ عَنِ اَلْقَصْدِ أَ لاَ تَرَى غَيْرَ مُخْبِرٍ لَكَ وَ لَكِنْ بِنِعْمَةِ اَللَّهِ أُحَدِّثُ أَنَّ قَوْماً اُسْتُشْهِدُوا فِي سَبِيلِ اَللَّهِ تَعَالَى مِنَ اَلْمُهَاجِرِينَ وَ اَلْأَنْصَارِ وَ لِكُلٍّ فَضْلٌ حَتَّى إِذَا اُسْتُشْهِدَ شَهِيدُنَا قِيلَ ؟ سَيِّدُ اَلشُّهَدَاءِ ؟ وَ خَصَّهُ ؟ رَسُولُ اَللَّهِ ص ؟
بِسَبْعِينَ تَكْبِيرَةً عِنْدَ صَلاَتِهِ عَلَيْهِ 182 أَ وَ لاَ تَرَى أَنَّ قَوْماً قُطِّعَتْ أَيْدِيهِمْ فِي سَبِيلِ اَللَّهِ وَ لِكُلٍّ فَضْلٌ حَتَّى إِذَا فُعِلَ بِوَاحِدِنَا مَا فُعِلَ بِوَاحِدِهِمْ قِيلَ اَلطَّيَّارُ فِي اَلْجَنَّةِ وَ ذُو اَلْجَنَاحَيْنِ وَ لَوْ لاَ مَا نَهَى اَللَّهُ عَنْهُ مِنْ تَزْكِيَةِ اَلْمَرْءِ نَفْسَهُ لَذَكَرَ ذَاكِرٌ فَضَائِلَ جَمَّةً تَعْرِفُهَا قُلُوبُ اَلْمُؤْمِنِينَ وَ لاَ تَمُجُّهَا آذَانُ اَلسَّامِعِينَ فَدَعْ عَنْكَ مَنْ مَالَتْ بِهِ اَلرَّمِيَّةُ فَإِنَّا صَنَائِعُ رَبِّنَا وَ اَلنَّاسُ بَعْدُ صَنَائِعُ لَنَا لَمْ يَمْنَعْنَا قَدِيمُ عِزِّنَا وَ لاَ عَادِيُّ طَوْلِنَا عَلَى قَوْمِكَ أَنْ خَلَطْنَاكُمْ بِأَنْفُسِنَا فَنَكَحْنَا وَ أَنْكَحْنَا فِعْلَ اَلْأَكْفَاءِ وَ لَسْتُمْ هُنَاكَ وَ أَنَّى يَكُونُ ذَلِكَ كَذَلِكَ وَ مِنَّا ؟ اَلنَّبِيُّ ؟ وَ مِنْكُمُ اَلْمُكَذِّبُ وَ مِنَّا أَسَدُ اَللَّهِ وَ مِنْكُمْ أَسَدُ اَلْأَحْلاَفِ وَ مِنَّا سَيِّدَا شَبَابِ أَهْلِ اَلْجَنَّةِ وَ مِنْكُمْ صِبْيَةُ اَلنَّارِ وَ مِنَّا خَيْرُ نِسَاءِ اَلْعَالَمِينَ وَ مِنْكُمْ حَمَّالَةُ اَلْحَطَبِ فِي كَثِيرٍ مِمَّا لَنَا وَ عَلَيْكُمْ فَإِسْلاَمُنَا مَا قَدْ سُمِعَ وَ جَاهِلِيَّتُنَا لاَ تُدْفَعُ وَ كِتَابُ اَللَّهِ يَجْمَعُ لَنَا مَا شَذَّ عَنَّا
وَ هُوَ قَوْلُهُ سُبْحَانَهُ وَ تَعَالَى وَ أُولُوا اَلْأَرْحامِ بَعْضُهُمْ أَوْلى بِبَعْضٍ فِي كِتابِ اَللَّهِ 13 21 8 : 75 وَ قَوْلُهُ تَعَالَى إِنَّ أَوْلَى اَلنَّاسِ ؟ بِإِبْراهِيمَ ؟ لَلَّذِينَ اِتَّبَعُوهُ وَ هذَا ؟ اَلنَّبِيُّ ؟ وَ اَلَّذِينَ آمَنُوا وَ اَللَّهُ وَلِيُّ اَلْمُؤْمِنِينَ 1 16 3 : 68 فَنَحْنُ مَرَّةً أَوْلَى بِالْقَرَابَةِ وَ تَارَةً أَوْلَى بِالطَّاعَةِ وَ لَمَّا اِحْتَجَّ اَلْمُهَاجِرُونَ عَلَى اَلْأَنْصَارِ ؟ يَوْمَ اَلسَّقِيفَةِ ؟ ؟ بِرَسُولِ اَللَّهِ ص ؟ فَلَجُوا عَلَيْهِمْ فَإِنْ يَكُنِ اَلْفَلَجُ بِهِ فَالْحَقُّ لَنَا دُونَكُمْ وَ إِنْ يَكُنْ بِغَيْرِهِ فَالْأَنْصَارُ عَلَى دَعْوَاهُمْ وَ زَعَمْتَ أَنِّي لِكُلِّ اَلْخُلَفَاءِ حَسَدْتُ وَ عَلَى كُلِّهِمْ بَغَيْتُ فَإِنْ يَكُنْ ذَلِكَ كَذَلِكَ فَلَيْسَتِ اَلْجِنَايَةُ عَلَيْكَ فَيَكُونَ اَلْعُذْرُ إِلَيْكَ
وَ تِلْكَ شَكَاةٌ ظَاهِرٌ عَنْكَ عَارُهَا وَ قُلْتَ إِنِّي كُنْتُ أُقَادُ كَمَا يُقَادُ اَلْجَمَلُ اَلْمَخْشُوشُ حَتَّى أُبَايِعَ وَ لَعَمْرُ اَللَّهِ لَقَدْ أَرَدْتَ أَنْ تَذُمَّ فَمَدَحْتَ وَ أَنْ تَفْضَحَ فَافْتَضَحْتَ وَ مَا عَلَى اَلْمُسْلِمِ مِنْ غَضَاضَةٍ فِي أَنْ يَكُونَ مَظْلُوماً مَا لَمْ يَكُنْ شَاكّاً فِي دِينِهِ وَ لاَ مُرْتَاباً بِيَقِينِهِ وَ هَذِهِ حُجَّتِي إِلَى غَيْرِكَ قَصْدُهَا وَ لَكِنِّي أَطْلَقْتُ لَكَ مِنْهَا بِقَدْرِ مَا سَنَحَ مِنْ ذِكْرِهَا ثُمَّ ذَكَرْتَ مَا كَانَ مِنْ أَمْرِي وَ أَمْرِ ؟ عُثْمَانَ ؟ فَلَكَ أَنْ تُجَابَ عَنْ هَذِهِ لِرَحِمِكَ مِنْهُ فَأَيُّنَا كَانَ أَعْدَى لَهُ وَ أَهْدَى إِلَى مَقَاتِلِهِ أَ مَنْ بَذَلَ لَهُ نُصْرَتَهُ فَاسْتَقْعَدَهُ وَ اِسْتَكَفَّهُ أَمَّنِ اِسْتَنْصَرَهُ فَتَرَاخَى عَنْهُ وَ بَثَّ اَلْمَنُونَ إِلَيْهِ حَتَّى أَتَى قَدَرُهُ عَلَيْهِ كَلاَّ وَ اَللَّهِ لَ قَدْ يَعْلَمُ اَللَّهُ اَلْمُعَوِّقِينَ مِنْكُمْ وَ اَلْقائِلِينَ لِإِخْوانِهِمْ هَلُمَّ إِلَيْنا وَ لا يَأْتُونَ اَلْبَأْسَ إِلاَّ قَلِيلاً 1 16 33 : 18 .
وَ مَا كُنْتُ لِأَعْتَذِرَ مِنْ أَنِّي كُنْتُ أَنْقِمُ عَلَيْهِ أَحْدَاثاً فَإِنْ كَانَ اَلذَّنْبُ إِلَيْهِ إِرْشَادِي وَ هِدَايَتِي لَهُ فَرُبَّ مَلُومٍ لاَ ذَنْبَ لَهُ وَ قَدْ يَسْتَفِيدُ اَلظِّنَّةَ اَلْمُتَنَصِّحُ وَ مَا أَرَدْتُ إِلاَّ اَلْإِصْلاحَ مَا اِسْتَطَعْتُ وَ ما تَوْفِيقِي إِلاَّ بِاللَّهِ عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ وَ إِلَيْهِ أُنِيبُ 28 41 11 : 88 وَ ذَكَرْتَ أَنَّهُ لَيْسَ لِي وَ لِأَصْحَابِي عِنْدَكَ إِلاَّ اَلسَّيْفُ فَلَقَدْ أَضْحَكْتَ بَعْدَ اِسْتِعْبَارٍ مَتَى أَلْفَيْتَ ؟ بَنِي عَبْدِ اَلْمُطَّلِبِ ؟ عَنِ اَلْأَعْدَاءِ نَاكِلِينَ وَ بِالسَّيْفِ مُخَوَّفِينَ
فَلَبِّثْ قَلِيلاً يَلْحَقِ
اَلْهَيْجَا حَمَلْ
فَسَيَطْلُبُكَ مَنْ تَطْلُبُ وَ يَقْرُبُ مِنْكَ مَا تَسْتَبْعِدُ وَ أَنَا مُرْقِلٌ نَحْوَكَ فِي جَحْفَلٍ مِنَ اَلْمُهَاجِرِينَ وَ اَلْأَنْصَارِ وَ اَلتَّابِعِينَ لَهُمْ بِإِحْسَانٍ شَدِيدٍ زِحَامُهُمْ سَاطِعٍ قَتَامُهُمْ مُتَسَرْبِلِينَ سَرَابِيلَ اَلْمَوْتِ أَحَبُّ اَللِّقَاءِ إِلَيْهِمْ لِقَاءُ رَبِّهِمْ وَ قَدْ صَحِبَتْهُمْ ذُرِّيَّةٌ بَدْرِيَّةٌ وَ سُيُوفٌ هَاشِمِيَّةٌ قَدْ عَرَفْتَ مَوَاقِعَ نِصَالِهَا فِي أَخِيكَ وَ خَالِكَ وَ جَدِّكَ وَ أَهْلِكَ وَ ما هِيَ مِنَ اَلظَّالِمِينَ بِبَعِيدٍ 4 9 11 : 83
لغات
خبأت الشيئى : آن را پوشاندم
طفق : شروع كرد
هجر : شهرى است از شهرهاى بحرين
نضال : تير اندازى كردن
مسدّد : كسى كه ديگرى را به كارى وادار مىكند و به سوى آن هدايتش مىكند .
اعتزلك : از تو دورى كرد .
ثلم : شكستگى
طليق : آن كه پس از اسيرى رها و آزاد شود .
ربع : توقف و ايستادن
ظلع : لنگى ذرع : مبسوط اليد بودن تيه : گمراهى و سرگردانى در بيابانها
روّاع : بسيار منحرف شونده از راه درست
جمّة : فراوان ، زياد
ظنّه : تهجت
منصّح : بسيار نصيحت كننده
استعبار : گريه
الفيت كذا : آن را يافتم
نكول : عقب افتادن از ترس
مج الماء من فيه : آب را از دهانش به دور ريخت .
رميه : شكارى كه مورد اصابت تير واقع مىشود .
صنيعه : نيكى
فلج : رستگارى ، پيروزى
شكاة ، شكيّه و شكايه : معنايش روشن است ظاهر : از بين رونده
مخشوش : شترى كه در بينيش چوبى قرار مىدهند تا در اطاعت باشد و آن را به هر سو بخواهند بكشند .
غضاضه : كمبودى و خوارى
سنخ : عرضه شد
اعدى : دشمنتر
معوّقين : بازدارندگان
جحفل : لشكر انبوه
ساطع : بالا رونده
قتام : گرد و خاك
سرابيل : جامهها ، پيراهنها
نصال : شمشيرها
ارقال : نوعى از راه رفتن به سرعت
ترجمه
« پس از حمد و ثناى الهى ، نامه ات به من رسيد ، نامهاى كه در آن يادآور شدى خداوند محمد ( ص ) را براى دين خود برگزيد و به يارى اصحابش او را كمك و يارى فرمود ، روزگار در وجود تو امر شگفتى را بر ما پنهان داشته بود چون تو قرار گذاشتى كه ما را به خير و نيكى خداى تعالى كه نزد ماست و به نعمتى كه درباره پيغمبرمان داده آگاه كنى بنابراين تو در اين كار مانند كسى هستى كه خرما به هجر [ 1 ] ببرد ، يا مثل كسى كه آموزنده خود را به مسابقه تيراندازى بخواند و گمان كردى كه برترين مردم در اسلام ، فلان و فلان باشند ، پس مطلبى را يادآورى كردى كه اگر درست باشد هيچ فايدهاى براى تو ندارد و اگر نادرست باشد نيز زيانى به تو ندارد ، تو را چه كار با برتر و كهتر ، و باز بر دست و زير دست مىباشد ؟
و آزادشدگان و پسرانشان را چه كار بر اين كه ميان نخستين مهاجران فرق بگذارند و مراتب آنان را تعيين كنند و طبقات ايشان را بشناسانند ؟ بسيار دور است صداى تيرى كه جزء تيرهاى ديگر نيست ( خود را در صفى قرار مىدهى كه از آن بيگانهاى ) و كسى درباره امامت و خلافت به داورى آغاز كرده كه خود محكوم آن است .
اى انسان چرا اندازه خود را نمىشناسى و از كوتاهى و ناتوانى خود بىخبرى ، و آن جا كه قضا و قدر تو را عقب زده است عقب نشينى نمىكنى ؟ چرا كه زيان شكست خورده و سود پيروزمند هيچ كدام به تو ربطى ندارد ، و تو در گمراهى بسيار رونده و از راه راست منحرف شده اى .
نمىخواهم به تو خبرى بدهم بلكه نعمت خدا را يادآور مىشوم : آيا نمىبينى كه گروهى از مهاجرين و انصار در راه خدا به شهادت رسيدند و همهشان داراى فضيلت و شرافت هستند ، تا هنگامى كه شهيد ما به شهادت رسيد ، به او سيد شهيدان گفته شد ، و پيامبر خدا نماز بر او را با هفتاد تكبير انجام داد ، و آيا نمىبينى كه گروهى دستهايشان در راه خدا بريده شد و همه آنان با فضيلت هستند اما وقتى كه براى يكى از ما پيشامد آنچه كه يكى از آنان را پيش آمده بود ، درباره اش گفته شد :
او پرواز كننده در بهشت و صاحب دو بال مىباشد ، و اگر خداوند آدمى را از ستودن خود نهى نفرموده بود ، گوينده ،فضيلتهاى بسيارى را كه دلهاى مومنان با آن آشناست و گوشهاى شنوندگان هم آن را ردّ نمىكند يادآور مىشد ، پس از خود دور كن كسى را كه شكار ، وى را از راه برگردانيده است ( به بيراهه مىرود ) كه ما تربيت يافته پروردگارمان هستيم ، و مردم تربيت يافته ما هستند ، شرافت كهن و بزرگى ديرين ما بر قوم تو ، ما را از آن منع نكرد كه شما را با خودمان بياميزيم پس همانند اقران با طايفه شما ازدواج كرديم در حالى كه شما همطراز ما نبوديد ، از كجا چنين شايستگى را داريد ، با اين كه پيغمبر از ماست ، و تكذيب كننده از شما ؟
و شير خدا از ماست و شير همسوگندها از شما ، و دو سرور جوانان اهل بهشت از ما و كودكان اهل آتش از شمايند ، و بهترين زنان جهان از ماست و زن هيزمكش از شما ، و بسيارى از آنچه به سود ما و زيان شماست .
اين كه شنيدى كارهاى ما در اسلام بود و شرافت ما در دوران جاهليت نيز قابل انكار نيست ، و كتاب خدا امورى از ما يادآور مىشود كه يگانه و بدون مانند مىباشد و چنين مىفرمايد : « وَ أولُو الْأرْحامِ بَعْضُهُمْ أَولى بِبَعْضٍ فى كتابِ اللَّه [ 2 ] » و نيز مىفرمايد : « إنَّ أَوْلى النّاسِ بإبْراهيمِ لَلَّذينَ اتَّبَعُوهُ وَ هذا النبىُّ وَ الّذين آمنوا ، وَ اللَّه وَلىّ المومنين [ 3 ] » .
پس ما گاهى از نظر خويشاوندى و زمانى به دليل اطاعت و پيروى كردن نزديكتر و سزاوارتر شمرده شديم ، و چون مهاجران در روز سقيفه به وسيله خويشاوندى خود با رسول خدا در مقابل انصار استدلال كردند ، پيروز شدند پس اگر پيروزى به سبب خويش با رسول خدا تحقق مى يابد ، حق با ماست نه با شما و اگر چنين نيست پس انصار بر ادعاى خود باقى هستند ، و تو گمان كردى كه من بر همه خلفا حسد ورزيدم و ستم كردم ، اگر چنين است پس باز خواست آن بر تو نيست كه پيش تو عذرخواهى شود و آن شكايتى است كه ننگ و عارش از تو ، دور است و تو گفتى كه مرا مانند شترى افسار و دهنه زدند و مىكشيدند تا بيعت كنم ، شگفتا به خدا سوگند .
خواستى مرا نكوهش كنى ، ستايش كردى و خواستى رسوايم كنى ، خود رسوا شدى ، و بر مسلمان تا هنگامى كه در دينش شك و در يقين و باورش ترديد نباشد ننگ و عيبى نيست كه مظلوم و ستمديده واقع شود ، روى سخنم از بيان اين استدلال به غير توست ، اما به مقدار آنچه پيش آمد براى تو اظهار داشتم .
چون درباره امر ميان من و عثمان مطلبى بيان داشتى لازم است پاسخ آن را بشنوى ، زيرا كه با وى نسبت خويشاوندى دارى ، كدام يك از من و تو ، بيشتر با او دشمنى كرديم و راه را براى كشته شدنش مهيّا كرديم ؟ آيا كسى كه خواست وى را يارى كند اما او را از آن كار بازداشت و از او خواهش كرد كه خوددارى كند ، يا آن كه او را به يارى طلب كرد ولى او از ياريش دريغ كرد و مرگ را به سويش كشاند تا قضا و قدر به او روى آورد ؟ به خدا سوگند چنين نيست « قَدْ يعَلَمُ اللَّه الْمُعَوَّقين منْكُمْ ، وَ الْقائلينِ لإِخْوانِهِمْ هَلُمَّ إلْينا وَ لاَ يأْتُوْنَ البَاسَ إلاّ قليلاً [ 4 ] » و من از اين كه به عثمان بر اثر بدعتهايى كه به وجود آورد عيبجويى مىكردم معذرت خواهى نمىكنم ، پس اگر ارشاد و راهنمائيم گناه بود چه بسيار سرزنش شونده كه وى را گناهى نيست و گاهى شخص خيرخواه و نصيحت كننده به علت اصرار او در نصيحت مورد تهمت و بدگمانى واقع مىشود « ان اريدُ إلاّ الاصْلاحَ مَا اسْتَطَعْتُ وَ ما تَوْفيقى إلاّ بِاللَّه عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ وَ إلَيْهِ اُنيبُ [ 5 ] » و خاطر نشان كردى كه براى من و يارانم نزد تو جز شمشير چيزى نيست و به اين سبب خنداندى پس از گرياندن چه وقت ديدى كه فرزندان عبد المطلب از دشمنان باز ايستند و از شمشير بترسند ؟
اندكى درنگ كن تا حريفت به ميدان جنگ برسد [ 6 ] ، پس زود باشد كه تو را بطلبد ، كسى كه تو ، او را مىطلبى و به تو نزديك شود چيزى كه آن را دور مىشمارى و من به سوى تو شتابانم با لشكرى انبوه از مهاجران و انصار ، و كسانى كه به نيكى از آنها پيروى مىكنند كه جمعشان بسيار و گرد و غبارشان بالا رونده است در حالى كه جامه مرگ به تن كرده و بهترين ديدارشان ديدار پروردگارشان مىباشد و همراه ايشانند فرزندان آنان كه در جنگ بدر حاضر بودند ، و نيز شمشيرهاى بنى هاشم ، كه تو خود تيزى و برندگى آنها را در مورد برادر و دايى و جد و خويشانت شناختهاى « وَ ما هِىَ مِنَ الظّالِمينَ بِبَعيد [ 7 ] » .
شرح
اين نامه گزيدهاى است از نامهاى كه مرحوم سيد رضى در گذشته قسمتى از آن را بدين گونه ذكر كرد : پس قبيله ما خواستند پيغمبر ما را بكشند 8 . . . و ما در شرح آن ، نامه معاويه را كه حضرت اين نامه را در پاسخش نوشته ، ذكر كرديم اگر چه بين آنچه كه ذكر كرديم با بعضى روايات ديگر مختصر اختلافى وجود دارد .
امام ( ع ) در اين نامه به هر قسمتى از نامه معاويه ، يك فصل پاسخ داده است ، و اين نامه فصيحترين نامهاى است كه مرحوم سيد از ميان نامههاى حضرت انتخاب كرده و نكتههايى چند در آن وجود دارد كه در ذيل به آنها اشاره مىكنيم :
1 در جمله فلقد خبأ لنا ، واژه خبأ را از عجب و غرورى كه در وجود معاويه بوده و روزگار آن را پوشيده داشته ، استعاره آورده و سپس آن را به وسيله جمله بعد ، تفسير فرموده است :
اذ طفقت . . . النضال ،براى على بن ابيطالب كه از خاندان نبوت است حال پيغمبر را بازگو مىكند و به وى خبر مىدهد كه خدا نعمتى بزرگ به آن حضرت عنايت فرموده و او را براى دين خود برگزيده و به وسيله اصحاب و يارانش او را تأييد و كمك كرده ، در صورتى كه خود حضرت و اهل بيت پيامبر سزاوارترند كه اين احوال را بگويند و ديگران را خبر دهند و اين مطلب را با ذكر دو مثال آشكار فرمود :
الف : مثل تو مانند كسى است كه خرما به سرزمين هجر حمل كند ، ريشه اين ضرب المثل آن است كه روزى مردى از هجر كه مركز خرماست ،سرمايهاى به بصره آورد كه متاعى بخرد و از فروش آن در شهر خود سودى ببرد ، پس از فروش مال التجاره به فكر خريد كالا افتاد ، ديد ارزانتر از خرما چيزى نيست ، لذا از بصره مقدار زيادى خرما خريد و به سوى هجر حمل كرد ،و در آن جا به اميد اين كه گران شود آن را در انبارها ذخيره كرد اما روز به روز ارزانتر شد و بالاخره خرماها در انبارها ماند تا فاسد و تباه شد و اين مسأله ضرب المثل شد براى هر كس كه كالايى را براى فروش و به دست آوردن سود ،به جايى ببرد كه مركز و معدن آن كالا مىباشد ، تطبيق مطلب با مثال اين است كه معاويه ، گزارش و خبر را به سوى كسى برد كه او خود معدن آن خبر است و جا دارد كه او خود اين خبر را به ديگران بگويد ، هجر ، اسم آبادى و يا شهرى است كه معروف به زياد داشتن خرما مىباشد ، آن قدر در آن جا خرما فراوان است كه بهاى پنجاه جلّه ، يك دينار مىشود ، و چون هر يك جلّه صد رطل است ، پس پنجاه جلّه ، پنج هزار رطل مىباشد [ 9 ] ، و در هيچ يك از شهرهاى ديگر اين چنين فراوانى در خرما شنيده نشده است .
نكته ادبى : هجر كه نام سرزمين و شهر است معمولا مونث است و چون اسم علم نيز هست ، غير منصرف به كار مىرود ، اما گاهى به اعتبار اين كه معناى موضع از آن قصد مىشود آن را مذكر مىآورند و به دليل اين كه يكى از دو سبب منع صرف از بين رفته ، آن را منصرف به كار مىبرند ، چنان كه در قول شاعر جر داده شده :
و خطها الخط ارقالا و قال قلى
اولّ لانادما اهجر قرى هجر
ب در مثال دوم امام ( ع ) معاويه را تشبيه به دستآموزى كرده است كه آموزنده خود را به مسابقه در تيراندازى دعوت كند ، وجه تشبيه اين جا نيز همان است كه گويا خبرى را براى كسى بازگو كند كه او خود معدن آن بوده و سزاوارتر به بازگو كردن باشد ، عوض اين كه استاد شاگرد را دعوت به مسابقه كند ، اين جا شاگرد استاد را مىآزمايد و او را دعوت به مسابقه مىكند .
2 معاويه با ذكر نام عده اى از صحابه و بيان برترى آنها بر ديگران ، با اين كه خود از آن بى بهره است ، با گوشه و كنايه مى خواهد امام ( ع ) را تحقير كند و آنان را بر آن حضرت نيز فضيلت دهد ، به اين دليل امام در جوابش فرمود :برترى آنان به ترتيبى كه تو بيان كردى به فرضى كه درست باشد ، ربطى به تو ندارد و تو از آن بر كنارى ، زيرا تو ، نه در ، درجه و مقام آنهايى و نه سابقه اسلامى آنان را دارى ، بنابراين براى امرى دست و پا مىكنى كه به تو سودى نمىبخشد ،اما اگر آنچه كه در فضيلت آنها گفتى نادرست باشد ، باز هم به تو ربطى ندارد و عار و ننگ آن خوارى و ذلت براى تو نمىآورد ، پس با اين دليل ، نيز ، دخالت تو ، در اين امر ، فضولى است .
و ما انت . . . و ما للطلقاء ،
با اين سؤال و استفهام انكارى ، معاويه را تحقير مىكند كه با پستى درجه و مقام ، و حقارت وجوديش ، سزاوار نيست در اين امور دخالت كند و چنان كه نقل شده ابو سفيان از طلقا و آزادشدگان و معاويه هم با او بود ، بس او هم طليق و هم پسر طليق است .
هيهات : حضرت با اين كلمه اهليت و شايستگى معاويه را براى دخالت در اين امر و درجه بندى صحابه و مهاجرين را در فضيلت و برترى بعيد مىداند ،و سپس به منظور شرح و بيان استبعاد اين مطلب ، به دو ضرب المثل تمثل جسته و او را به دو كس همانند دانسته است :
الف : لقد حنّ قدح ليس منها ،بيان مطلب آن است كه وقتى يكى از تيرهاى قمار و مسابقه از جنس بقيه تيرها نباشد ، هنگامى كه از كمان رها شود صدايى به وجود مىآيد كه مخالف صداى تيرهاى ديگر است و از اين صدا معلوم مىشود كه اين تير از جنس بقيه نيست ، و اين مثال براى كسى آورده مىشود كه گروهى را مدح و ستايش كند و به آنان ببالد با اين كه خود از آنان نيست ، و قبلا عمر به اين مثال تمثل جست ، هنگامى كه وليد بن عقبه بن ابى معيط گفت : اقبل من دون قريش [ 10 ] ، از نزد قريش مىآيم كه خود را به قريش نسبت داد ، و حال آن كه از آنان نبود ، عمر گفت : حنّ قدح ليس منها ، به صدا آمد تيرى كه از آن تيرها نبود .
ب و طعق يحكم فيها من عليه الحكم كها ،
اين مثال درباره كسى گفته مىشود كه در ميان گروهى قرار دارد و بر عليه آن قوم قضاوتى مىكند ، و حال آن كه اگر چه خود ، از آن قوم است اما به دليل اين كه از اراذل و اوباش است و از اشراف نيست شايستگى چنين حكمى را ندارد چون اين امر در خور بزرگان قوم است و ديگران از او ، به اين مطلب سزاوارتر مىباشند . مقصود آن است كه معاويه از كسانى نيست كه بتواند حكم به فضيلت كسى بر ديگرى بدهد و شايستگى اين امر را ندارد .
3 نكته سوم : الا تربع ايها الانسان على ظلعك ،
اى انسان آيا دلت به حال خودت نمىسوزد ؟ در اين جمله حضرت با بيان مطلب به طريق استفهام او را بر قصور و نقصان از درجه گذشتگان آگاه كرده و در مقابل ادعايش وى را سرزنش و ملامت مىكند كه لازم است با نفس خود مدارا كنى و آن را در اين امر به زحمت نياندازى ، و با اين حالت قصور و كوتاهى كه دارى مىخواهى روح خود را از سير كردن و راه رفتن با اهل فضل معاف كنى ، در اين جا ، واژه ظلع را كه به معناى لنگى است استعاره از نقصان و قصور آورده يعنى همان طور كه شخص لنگ از رسيدن به مقصدى كه انسان درست اندام مىرسد ،ناتوان است ، تو نيز در جهت فضايل ، از وصول به درجه پيشينيان عاجز و ناتوانى و همچنين است جمله و تعرف قصور ذرعك ، كنايه از اين كه به ناتوانى نيروى خود و عجز از رسيدن به اين درجه ، آگاهى دارى .
حيث اخره القدر ،
اين جمله نيز اشاره به موقعيت پستى است كه مقدر چنان شده است كه از درجه و مقام گذشتگان پايين باشد ، و حضرت به منظور تحقير و كوچك شمردن او ، وى را امر كرده است به اين كه همچنان كه شايسته است ، خود را نازل دانسته و مؤخّر بدارد .
فما عليك . . . الظافر ،
اين جمله در حكم مقدمه صغرى از شكل اول قياس مضمرى است كه استدلال شده است بر آن كه تاخّر او ، از اين مرتبه و درجه ،واجب و لازم است ، و تقدير آن چنين است : مغلوبيت مغلوب ، صدمهاى براى تو ندارد ، و كبراى قياس چنين مىشود : هر كس حالش اين باشد واجب است خود را از معركه عقب كشد ، و گرنه نادان و سفيه است زيرا در امرى دخالت كرده است كه سودى برايش ندارد .
4 و انك لذهّاب فى التيه ،
يعنى تو ، از شناخت حقيقت دور و بسيار فرو رونده در گمراهى و ضلالتى ، و از صراط مستقيمى كه حقانيت ماست كاملا منحرف و از آگاهى به فضيلتهاى ما و فرقى كه ميان ما و شما وجود دارد بدور و بر كنار مىباشى .
ا لا ترى . . . الجناحين ،
امام پس از بيان اين كه هر يك از صحابه را فضيلتى ويژه خويش است ، تا برترى خانوادگى خود را بر ديگران ثابت كند ، با ذكر برترى ويژه خاندان خود ، در زندگانى و مرگ ، دليل امتياز ايشان را با بقيه مهاجرين و انصار ، خاطر نشان كرده است كه از جمله فضايل خاص آنان شهادت در آن خانواده مىباشد ، و مقصود از شهيد كه به آن اشاره فرموده ،عمويش حمزة بن عبد المطلب خدا از او خشنود باد مىباشد ، و به دو دليل ،اين شهيد بزرگوار را از ساير شهيدان برتر و بالاتر مىداند اولين دليل اين است كه رسول خدا ، او را سيد الشهداء ( سرور شهيدان ) ناميده است .
و دليل ديگر اين كه او را به هفتاد تكبير در چهارده نماز كه بر او خواند اختصاص داد ، زيرا هر نماز كه با پنج تكبير ، مىخواند ، جمعى ديگر از فرشتگان نازل مى شدند و اقتدا مىكردند پيامبر باز نماز ديگرى بر او مىخواند تا چهارده مرتبه و اين از خصوصيات حمزه و شرافت بنى هاشم در زندگانى و مرگشان مىباشد ، و ديگر از فضيلتهاى ايشان آن است كه درباره جعفر بن ابى طالب اشاره به آن كرده كه عبارت است از قطع شدن دستهايش در راه خدا كه پيامبر او را صاحب دو بال و پرواز كننده در بهشت خواند و نيز از آن حضرت نقل شده كه شعرى سرود و براى معاويه فرستاد و در آن به وجود جعفر طيّار فخر و مباهات فرمود :
و عيّرها الواشون انى احبها
و تلك شكاة ظاهر عنك عارها
ما شرح كشته شدن و نام و خصوصيات قاتل حمزه و جعفر را در فصلهاى گذشته ذكر كرديم و امام ( ع ) راجع به خودش نيز خاطر نشان كرده است كه نسبت به فضايل فراوانش دلهاى مومنان آشنا و گوشهايشان آن را پذيرا مىباشد و به دليل اين كه خداوند انسان را از ستودن خويش نهى كرده ، امام ( ع ) نيز از بر شمردن فضايل خود ، خوددارى فرموده است .
منظور از كلمه ذاكر خودش مىباشد كه فرمود : اگر نه چنين بود كه خداوند از خودستايى نهى كرده ذاكر فضايل بسيارى را از خود بيان مىكرد و اين كه اين كلمه را بطور نكره و بدون ال ذكر كرده و آشكارا به خود نسبت نداده ، نيز به دليل همان پرهيز از خودستايى است ، و در عبارت :
لا تمجّها آزان السّامعين ،
كه گوشهاى شنوندگان از شنيدن فضايل من امتناع ندارد ، اشاره به آن است كه گاهى روح انسان از مكرر شنيدن برخى از امور ناراحت مىشود و گويا آن را از گوش خود بدور مىاندازد چنان كه انسان آب را از دهان خود بيرون افكند .
فدع عنك من مالت به الرميّه [ 12 ] ،
ياد افراد مغرض و بد نيّت از قبيل عمر و عاص را از خاطر ببر و به آنچه درباره ما مىگويند اعتنا مكن و احتمال مىرود كه امام با اين جمله خود معاويه را اراده كرده باشد از باب اياك اغى و اسمعى يا جاره به تو مىگويم واى همسايه بشنو . كلمه رميّه استعاره از امورى است كه مورد هدف و قصد انسانها مىباشند ، و چون اين امور ، آدمى را جذب كرده ، به انجام اعمال وادار مىكنند ، ميل را به آن نسبت داده است .
5 فانا صنايع ربنا . . . لنا ،
نكته پنجم ، به طريق ديگر در اين جمله برترى خاندان خود را بر ديگران خاطر نشان كرده و آن عبارت از اين است كه خداوند نعمت بزرگ پيغمبرى را به اين خانواده اختصاص داده و به واسطه ايشان مردم را هم از آن برخوردار فرموده ، و اين جمله در حكم مقدّمه صغراى قياس از شكل اوّلى است كه به منظور فخر و مباهات دليل آورده است كه هيچ كس را نسزد كه از نظر شرافت با آنها برابرى كند و در فضيلت با ايشان همسرى كند ، و كبراى آن در تقدير چنين است : و هر كس بلا واسطه تربيت يافته و پرورده پروردگارش باشد ، و مردم بعد از او ، و به واسطه وى ، پرورده پروردگار باشند ،هيچ كس نمىتواند در شرافت و فضيلت با او برابرى كند .
لفظ صنايع در هر دو موضع به عنوان مجاز به كار رفته ، و از باب اطلاق اسم مقبول بر قابل و حالّ بر محلّ است و اين تعبير بعدها بسيار به كار گرفته شده است ، مثلا وقتى كه كسى نعمت خود را به ديگرى اختصاص دهد گفته مىشود فلانى ، او را صنيعه ( برگزيده ) خود قرار داده ، مثل قول خداوند : « وَ اصْطَنعْتُكَ لِنَفْسى [ 13 ] » .
لم يمنعنا . . . هناك ،
اين جا نيز به منظور افتخار به شرافت خانوادگى خود بر معاويه منت مىگذارد كه با همه فضايلى كه نسبت به تو و فاميلت داريم از آميزش و ازدواج با طايفه شما خوددارى نكرديم .
واژه عادى منسوب به عاد است كه قوم حضرت هود پيغمبر مىباشند و اين نسبت كنايه از قديم بودن فضيلت و شرافت بنى هاشم بر بنى اميه مىباشد .
فعل الأكفاء منصوب ( مفعول مطلق ) از فعل مقدّر است .
و لستم هناك ، حرف واو ، حاليه و عامل در حال فعل خلطناكم ، در عبارت قبل مىباشد و اين جمله كنايه از دورى بنى اميه از درجه هم كفوى با بنى هاشم در ازدواج است يعنى شما شايستگى اين درجه و مقام را نداريد ، و امام ( ع ) با بيان مقايسه ميان حالات بنى هاشم و بنى اميه كه در برابر هر پستى و رذيلت براى عدهاى از بنى اميه ، فضيلت و شرافتى براى افرادى از بنى هاشم ذكر كرده ،
ادعاى خود را كه لياقت نداشتن بنى اميه براى آميزش با بنى هاشم بوده اثبات كرده است ، زيرا هنگامى كه از دو طرف ، اشخاص با فضيلت ، و افراد ناشايست و بىلياقت ، مشخص شدند نسبت دادن هر كدام از دو خانواده به شرافت و يا پستى آشكار و معلوم مىشود كه كدام يك سزاوار كدام نسبت مىباشد ، بدين علت نخست پيامبر را از بنى هاشم ذكر كرده و در مقابلش ، تكذيب كننده او را از بنى اميه يادآور شد كه ابو جهل بن هشام مىباشد كه قرآن نيز به او اشاره مىفرمايد : « وَ ذَرْنى وَ الْمُكَذِّبين [ 14 ] » گفته شده است كه اين آيه درباره كفّار قريش در روز بدر نازل شده كه ده نفر بودهاند از اين قرار : ابو جهل ، عتبه و شيبه پسران ربيعة بن عبد شمس ، نبيه و منبّه پسران حجّاج ، ابو البخترى بن هشام ، نضر بن حرث ، و حرث بن عامر ،ابّى بن خلف و زمعة بن اسود .
آنگاه امام ( ع ) پيامبر اكرم را با فضيلت پيامبرى نام برده ، و ابو جهل را با توجه به صفت ناپسندش كه تكذيب رسول خداست ذكر فرموده ، و بعد از حمزة بن عبد المطّلب به اسد اللَّه و شير خدا تعبير كرده ، و خاطر نشان كرده است كه پيغمبر اكرم به علت دليرى و دفاع وى از دين خداوند او را شير خدا ناميده است ، و در مقابل او ، اسد الأحلاف را آورده است كه اسد ،پسر عبد العزّى است ، و مراد از احلاف ( همسوگندها ) عبد مناف ، زهرة ، اسد ،تيم و حرث بن فهر مىباشند و همسوگند ، ناميده شدند ، زيرا وقتى كه بنى قصى مىخواستند بعضى از ستمها كه در دست بنى عبد الدار بود بگيرند از قبيل پرچمدارى و اجتماعات سالانه و پرده دارى و پذيرايى حاجيان كه تمام اينها را قصىّ براى قريش مقرر كرده بود تا در هر سال حاجيان را اطعام كنند ، اما براى آنان جز سمت آب دادن حاجيان باقى نمانده بود ، در اين هنگام آنان همقسم شدند كه با بنى قصّى بجنگند ، آماده جنگ شدند اما پس از آن كه آنچه از مناصب در دست داشتند تثبيت كردند از جنگ منصرف شدند .
بعد از آن به ياد مى آورد ، دو سرور جوانان اهل بهشت را كه امام حسن و امام حسين مىباشند ، و در مقابل از كودكان ( اهل ) آتش ياد كرده كه بعضى گويند مقصود فرزندان عقبة بن ابى معيط است كه پيامبر به او فرمود سرانجام براى تو و آنان آتش است و برخى گويند فرزندان مروان بن حكم هستند كه هنگام بلوغشان جهنمى شدند اگر چه هنگامى كه حضرت اين سخن را دربارهشان فرمود كودك بودند . سپس به بهترين زنان جهانيان افتخار كرده كه منظور فاطمه ( ع ) مىباشد و در مقابل وى از بنى اميه حمّالة الحطب را ذكر كرده و او ام الجميل ، دختر حرب ، عمه معاويه است كه پشته هاى خار حمل مى كرد و شبانه بر سر راه رسول خدا مىريخت تا به پاى آن حضرت فرو رود و او را ناراحت كند و از قتاده نقل شده است كه ام جميل ميان مردم با سخن چينى دشمنى ايجاد مىكرد و آتش كينه و جنگ مىافروخت چنان كه به سبب هيزم آتش روشن كنند بنابراين هيزم استعاره از همان سخن چينى مىباشد ، چنان كه اگر شخصى ديگرى را به شرارت وادار كند مىگويند فلان يحطب على فلان .
فى كثير . . . و عليكم ،
اينها كه در فضايل خاندان خودم و پستيهاى فاميل تو گفتم اندكى از بسيار است و عبارت : عليكم به اين اعتبار است كه اين صفات ناپسند در هر كس باشد بر ضرر اوست .
فاسلامنا . . . لا تدفع ،
اين جمله اشاره به آن است كه شرافت خانوادگى آن حضرت اختصاص به دوران اسلام ندارد بلكه در دوران جاهليت هم به داشتن اخلاق نيكو و خصلتهاى پسنديده معروف بودهاند و ما در ضمن مقدمات اين نكته را بررسى كرديم ، و چنان كه روايت شده است هنگامى كه جعفر بن ابيطالب مسلمان شد پيامبر به او فرمود : خداوند درباره سه صفت پسنديده كه در دوران جاهليت داشتهاى از تو تقدير فرموده است ، آنها چيست ؟ در پاسخ گفت يا رسول اللَّه هرگز زنا نكردم تا نفس خود را گرامى دارم زيرا با خودم مىگفتم آنچه عاقل براى خود نمىپسندد ، سزاوار نيست براى ديگران بپسندد ،و به جهت پرهيز گناه هرگز دروغ نگفتم و به خاطر شرم و حيا هرگز شراب ننوشيدم و از آن بدم مىآمد به دليل آن كه عقل را از انسان مىبرد .
و كتاب اللَّه يجمع لنا ما شذّ عنّا ،
قرآن ، آنچه راجع به شايستگى خلافت كه از ما گرفته شده و از دست رفته بود ، با صراحت براى ما اثبات مىكند .
حضرت در اين جا استدلال فرموده است بر اين كه او بر ساير خلفا و آنان كه طمع در خلافت دارند اولويت و برترى دارد . و اين مطلب را به چند وجه بيان داشته است كه ذكر مىشود :
1 خداوند در قرآن مىفرمايد « وَ أولُوا الْأرْحامِ بَعْضُهُمْ أوْلى بِبَعْضٍ فى كتاب اللَّه [ 15 ] » .
وجه استدلال اين است كه امام ( ع ) علاوه بر شايستگى و لياقت نفسانى ،از خصوصىترين منسوبين پيامبر اكرم بود و هر كس چنين باشد به آن حضرت نزديكتر و به جانشينى وى سزاوارتر خواهد بود . قسمت نخست اين استدلال ، امرى است كه از نظر تاريخ بسيار روشن است و مقدمه كبراى آن هم از آيه برداشت مىشود .
2 وجه دوم با توجه به اين آيه است كه مىفرمايد : « إنَّ أوْلَى النّاس بإبراهيمَ لَلَّذين اتَّبَعُوْه [ 16 ] » و چون امام ( ع ) در پيروى رسول خدا از همه كوشاتر و نخستين فردى است كه به او ايمان آورد و او را تصديق كرد . و نيز او با فضيلتترين كسى است كه از وى حكمت و دانش آموخت ، و چنان كه در پيش بيان داشتيم : او فصل الخطاب است و هر كس چنين وضعى داشته باشد سزاوارتر به خلافت و جانشينى او مىباشد بنابراين على ( ع ) هم از بابت خويشاوندى نزديك با پيامبر و هم به دليل اطاعت و پيروى از او شايسته اين مقام و سزاوار اين منصب خواهد بود .
و كتاب اللَّه يجمع لنا ما شذّ عنّا ،
قرآن ، آنچه راجع به شايستگى خلافت كه از ما گرفته شده و از دست رفته بود ، با صراحت براى ما اثبات مىكند .
حضرت در اين جا استدلال فرموده است بر اين كه او بر ساير خلفا و آنان كه طمع در خلافت دارند اولويت و برترى دارد . و اين مطلب را به چند وجه بيان داشته است كه ذكر مىشود :
1 خداوند در قرآن مىفرمايد « وَ أولُوا الْأرْحامِ بَعْضُهُمْ أوْلى بِبَعْضٍ فى كتاب اللَّه [ 15 ] » .
وجه استدلال اين است كه امام ( ع ) علاوه بر شايستگى و لياقت نفسانى ،
از خصوصىترين منسوبين پيامبر اكرم بود و هر كس چنين باشد به آن حضرت نزديكتر و به جانشينى وى سزاوارتر خواهد بود . قسمت نخست اين استدلال ، امرى است كه از نظر تاريخ بسيار روشن است و مقدمه كبراى آن هم از آيه برداشت مىشود .
2 وجه دوم با توجه به اين آيه است كه مىفرمايد : « إنَّ أوْلَى النّاس بإبراهيمَ لَلَّذين اتَّبَعُوْه [ 16 ] » و چون امام ( ع ) در پيروى رسول خدا از همه كوشاتر و نخستين فردى است كه به او ايمان آورد و او را تصديق كرد . و نيز او با فضيلتترين كسى است كه از وى حكمت و دانش آموخت ، و چنان كه در پيش بيان داشتيم : او فصل الخطاب است و هر كس چنين وضعى داشته باشد سزاوارتر به خلافت و جانشينى او مىباشد بنابراين على ( ع ) هم از بابت خويشاوندى نزديك با پيامبر و هم به دليل اطاعت و پيروى از او شايسته اين مقام و سزاوار اين منصب خواهد بود .
3 و لمّا احتج . . . دعواهم ،
استدلال سوم در گفتار حضرت اين است كه وقتى انصار ، خود را در امامت شريك دانستند و گفتند : يك فرمانروا ، از ما و يكى از شما ، مهاجران با توسل به سخنى كه از پيامبر نقل شده است كه امامان از قريش هستند ، استدلال كردند به اين كه امام از آنها بايد باشد و گفتند : ما از همان دودمان و شاخه همان درخت مقدس مى باشيم ، و با اين دليل بر انصار غالب شدند . اكنون مىتوان گفت كه اگر غلبه و پيروزى احتجاج مهاجران بر انصار ، به دليل خويشاونديشان با رسول خدا باشد پس امام و خاندانش به اين امر سزاوارتر هستند ، زيرا ايشان از انصار به آن حضرت نزديكتر و بلكه ميوه آن درخت و نتيجه آن مىباشند و اما اگر به دليل خويشاوندى نباشد ، استدلال انصار ، حاكم و ادعايشان براى امامت و پيشوايى به حال خود باقى است .
6 ششمين نكته از نكاتى كه در اين نامه امام وجود دارد ، پاسخ وى از ادعاى معاويه است كه خيال كرده بود : حضرت بر خلفاى ديگر حسد برده و به آنان ستم كرده است . شرح مطلب آن است كه يا ادعاى تو در اين مورد درست است يا نادرست ، اگر ادعاى تو مبنى بر اين كه من نسبت به خلفا ستم كردهام درست باشد به تو ربطى ندارد ، زيرا نسبت به تو كارى انجام ندادهام كه از تو عذرى بخواهم . و بعد اين بيان را با شعر ابى ذويب تاكيد فرموده است كه اولش اين است :
و عيّرها الواشون انى احبها
و تلك شكاة ظاهر عنك عارها [ 17 ]
اين شعر ضرب المثلى است براى كسى كه امرى را منكر شود كه ربطى به او ندارد و انكارش بر او ، لازم نيست .
7 نكته هفتم ، سخن امام در پاسخ معاويه است كه درباره وى به منظور سرزنش و توبيخ و پايين آوردن مقام آن حضرت ادعا كرده بود كه تو را مانند شتر مهار شده با خوارى و زور مى كشاندند تا با خليفه هاى زمان بيعت كنى امام ( ع ) در پاسخ بر خلاف انتظار معاويه ادعاى توبيخ آميز وى را بر ضرر معاويه دگرگون كرد و بيان فرموده است كه اين امر نه مذمّتى براى من است و نه رسوايى و فضيحت بلكه ستايش و مدح است و تويى كه با اين ادعا مفتضح و رسوا شدى ، دليل بر اين معنا آن است كه وقتى بطور يقين بر خودش ثابت شد كه راهش درست و شك و شبه هاى در دينش ندارد اين كه او را به زور و جبر به بيعت وادار كنند كمال و فضيلت است نه نقصان و مذمت و اما اين كه مخالفان او را مجبور مىكردند كه با آنها بيعت كند و او در دين خود ثابت قدم بود از شرافت و ارزش او نمىكاهد زيرا رسوايى آنگاه به وجود مىآيد كه عيب كسى ظاهر شود ، و اما آنچه كه عيب نباشد رسوايى هم ندارد و دليل اين كه اين ادعا براى معاويه فضاحت و رسوايى دارد آن است كه معلوم مىشود او ميان مدح و ذم و ستايش و بدگويى هيچ فرقى نمى فهمد .
و هذه حجتى . . . ذكرها ،
و اين كه من به اين مطلب استدلال كردم كه در بيعت گرفتن ديگران از من ، مظلوم واقع شدم ، مقصودم تو نيستى زيرا تو در اين امر دخالت نداشتى كه مورد خطاب واقع شوى بلكه منظورم ديگران هستند ، كه به من ظلم و ستم كردند و اين مقدار كه گفتم از باب نمونه ، لازم بود ، چون خواستم جواب سخنان و ادعاهاى تو را بگويم .
8 هشتمين نكته پاسخ حضرت از ادعاى معاويه درباره عثمان است كه مدعى شد امام درباره او دشمنى و فتنهانگيزى كرده است ، و با اين كه حضرت بيشتر ادعاهاى قبلى وى را رد مىكند و مىفرمايد : مربوط به تو نيست ، ولى در اين مورد تذكر مىدهد كه بايد جواب اين گفتهات را بشنوى زيرا خويشاوندى نزديك با عثمان دارى ، چون هر دو از بنى اميه بودند ، و اين گونه سخن از امام بهترين راهنماست بر آن كه بايد هر سخنى را به جايش گفت و در امورى كه مربوط به انسان نيست دخالتى نبايد كرد .
امام ( ع ) اين جا كه مىخواهد پاسخ وى را بيان كند گفته او را به خودش برمىگرداند و بيان مىدارد كه تو خودت دشمن عثمان بودى نه من ، بلكه من به يارى او برخاستم و خودم را براى دفاع از وى آماده كردم . سپس از او مىخواهد كه از روى انصاف بيانديشد و بگويد كدام يكى بيشتر با او دشمنى كرده وسايل كشتن او را مهياتر كرده ، كسى كه به يارى او برخاست ولى او ياريش را نپذيرفت يا آن كه عثمان از او يارى خواست ولى او به ياريش برنخاست ؟
امن بذل نصرته . . . و استكفّه ،
امام با اين استفهام توبيخى ، معاويه را سرزنش مىفرمايد ، به اين بيان كه عثمان ، على را دشمن خود مىدانست و او را متهم مىكرد كه در كار وى دخالت دارد ، لذا هنگامى كه در محاصره شديد قرار گرفته بود و حضرت آماده شد كه به ياريش قيام كند و كسى را به اين منظور پيش او فرستاد ، عثمان سفارش كرد كه نيازى به يارى تو ندارم ، فقط دست از من بردار و عليه من كارى مكن ، امام ( ع ) مىفرمايد من كه براى يارى او حاضر شدم ولى او نپذيرفت و به اين طريق با يك قياس مضمر ، استدلال مىفرمايد به اين كه نسبت دادن دخالت وى در خون عثمان تهمتى بيش نيست . صغراى مقدر قياس اين است : من ، يارى خود را براى او آماده كردم ، و كبرايش اين است :
هر كس براى يارى ديگرى حاضر شود ، سزاوار نيست كه به دشمنى با او متهم شود و مشاركت در خون آن ديگرى را به وى نسبت دهند .
امّن استنصره فتراخى عنه و بث المنون اليه ،
در اين جمله اشاره فرموده است كه معاويه در خون عثمان دخالت داشته ، و آن چنان است كه عثمان در حال شدت گرفتارى و محاصره كسى را به شام فرستاد و معاويه را به يارى خود طلب كرد ، او هم پيوسته وعده يارى مىداد امّا چون دلش مىخواست هر چه زودتر عثمان كشته شود و او فرمانرواى مطلق شود ، نصرت و يارى خود را از وى به تأخير مىانداخت . در آخر اين عبارت امام ( ع ) از مقدرات نام برده و كشتن عثمان را به تقدير نسبت داده و به اين تعبير نيز خود را از دخالت داشتن در خون وى بدور مىداند .
در عبارات بالاى اين قسمت هم با قياس مضمر استدلال فرموده است به اين كه معاويه در قتل عثمان دخالت داشته كه مقدمه اول آن چنين است :
تو كسى هستى كه عثمان از تو يارى و كمك خواست ، ولى مسامحه كردى و ياريش نكردى و با سهل انگارى و عقب كشيدن خود ، مرگ را به سويش كشاندى ، مقدمه دومش اين است : هر كس چنين باشد ، سزاوارتر به آن است كه گفته شود كوشش در قتل او داشته و مسؤول خون وى مىباشد ، آنگاه امام ( ع ) در مقام اثبات درستى اين نسبت به معاويه ، نخست ادعاى او را با كلمه ردع : كلاّ مردود دانسته و بيان مىدارد كه من نه از تو دشمنتر با او بودم و نه بيشتر مردم را به سوى كشتن وى راهنمايى كردم ، و در ثانى به مضمون آيه قرآن استشهاد فرموده است كه در شأن منافقان نازل شده و آنها چنين بودند كه ياران پيغمبر را از يارى او باز مىداشتند [ 18 ] .
9 و ما كنت اعتذر . . . ،
در اين جمله حضرت به نكتهاى اشاره فرموده است كه ممكن است براى بسيارى از نادانان چنين توهم شود كه امام در خون عثمان دخالت داشته و آن انتقادهاى حضرت در مقابل بدعتهايى بود كه از عثمان سر مىزد كه پيش از اين به آن اشاره كرديم و بيان مىفرمايد كه اين امور از باب ارشاد و راهنمايى او بود و اگر كسى اينها را گناه بداند و مرا به اين علت سرزنش و ملامت كند مشمول مثال اكتم بن صيفى خواهم بود كه مىگويد :
بسيار سرزنش شدهاى كه هيچ گناه ندارد ، اين ضرب المثل درباره كسى آورده مىشود كه مردم از او كارى را مىبينند و به سبب آن كار او را بدگويى مىكنند ،در حالى كه از حقيقت آن كه بجا و درست است آگاه نيستند .
و قد يستفير الظنّه المتنصح ،
اين مصراع نيز ضرب المثل براى كسى است كه آن قدر در نصيحت و خيرخواهى فردى مبالغه و زياده روى مىكند كه ديگران خيال مىكنند مىخواهد طرف را گول بزند و به او بدگمان مىشوند ، و مصراع اولش اين است : و كم سقت فى آثاركم من نصيحه : چه بسيار پند و نصيحت كه به شما گوشزد كردم .
10 جواب آن حضرت به معاويه است كه او حضرت را تهديد به جنگ كرد تهديدى كه شمشير را كنايه از آن آورد . و امام ( ع ) فرمود :
فلقد اضحكت بعد استعبار ،
پس از آن همه اشك تمساح ريختن و گريستن سخنان خندهآورى مىگويى ، كنايه از آن كه تهديدهاى او نسبت به حضرت تعجب وى را بر انگيخته و باعث خنده او شده است و نيز ممكن است معناى عبارت چنين باشد كه هر كس اين سخنان را از تو بشنود پس از گريستن براى دين به علت تغييراتى كه در آن دادى ، از تعجب به خنده خواهد افتاد ، اين جمله نيز مانند ضرب المثل و در مقام استهزاى معاويه گفته شده است .
متى الفيت . . . ،
در اين جمله با استفهام انكارى از معاويه پرسيده است كه چه وقت ديده است كه فرزندان عبد المطلب از جنگ بگريزند و از شمشير بترسند و نيز با اين بيان مقام بنى هاشم را از ترس و بىحالى دور مىدارد .
فلبّث قليلا تلحق الهيجا حمل ،
مصراع بعدش اين است : ما احسن الموت اذ الموت نزل ترجمه مصراع اول در ترجمه متن گذشت و معناى مصراع دوم اين است . باكى از مرگ نيست هنگامى كه بيايد .
اين مثال را معمولا براى ترساندن حريف از جنگ مىآورند و اصل آن از آن جا نشأت گرفته است كه در زمان جاهليت در جنگ داحس شترهاى مردى از قبيله قشير بن كعب به نام حمل بن بدر به يغما برده شده و او رفت بر راهزنان شبيخون زد و شتران خود را گرفت و دو مصراع فوق را سرود ، و از آن به بعد ،ضرب المثل شد .
برخى گفته اند : مالك بن زهير ، قشيرى نامبرده را تهديد به قتل كرد ، او هم اين شعر را خواند و سپس رفت مالك را به قتل رساند ، ولى بعدا برادر مالك ،قيس ، بر حمل و برادرش حذيفه دست يافت و هر دو را كشت و اين شعر را خواند :
شفيت النفس من حمل بن بدر
و سيفى من حذيفه قد شفانى [ 19 ]
فسيطلبك . . . ،
در مقابل آن كه معاويه حضرت را تهديد به شمشير كرده بود . امام هم او را بيم داده و تهديد مىكرد كه بزودى ، با لشكرى عظيم بروى خواهد شوريد ، لشكرى كه با حمله شديد خود و بر افروختن گرد و غبار اركان دشمن را به لرزه درمى آورد ، در حالى كه پيراهن مرگ را به تن كردهاند ، دو كلمه شديدا و متسربلين حال هستند و سربال مفعول به براى متسربلين مىباشد ، و جامه مرگ ممكن است كنايه از زره جنگى باشد ، يا از آن گروه كه به ملاقات مرگ مىروند و در گردابهايش شنا مىكنند و يا لباسها و كفشها ، و اوضاع و احوالى كه خود را آماده قتل با آن كردهاند ، و از جمله صفات اين لشكر آن است كه محبوبترين ديدار براى آنان ديدار پروردگارشان است چون به حقانيت دين خود يقين كامل ، و به وعده راستين الهى اطمينان تامّ دارند .
منظور از ذريّه بدريهاى كه همراه لشكريان آن حضرت مىباشند فرزندان آن گروه از مسلمانان هستند كه در جنگ بدر با پيامبر بودهاند و در قبل يادآور شدهايم كه مقصود از برادر و دايى معاويه كه در جنگ بدر كشته شدند به ترتيب :
حنظلة بن ابى سفيان و وليد بن عتبه مىباشند ، و جدّ او هم كه كشته شد عتبه بن ربيعه است كه پدر هند ، مادر معاويه مىباشد يعنى عتبه جد مادرى معاويه مىباشد ، و در آخر نامه به آيه شريفه قرآن استشهاد مىفرمايد :« وَ ما هِىَ مِن الظّالِمين بِبَعيد » [ 20 ] و ظالمين در اين آيه را كنايه از معاويه و يارانش آورده است .
تمام اوصافى كه حضرت براى لشكر خود و آنچه همراه آن است بيان فرموده از قبيل فرزندان اهل بدر و شمشيرهاى منسوب به بنى هاشم و يادآورى اشخاصى كه از خويشان معاويه با اين شمشيرها كشته شدند و اين كه هر چه بر سر آنان آمده بر سر معاويه نيز خواهد آمد اينها از بليغترين و رساترين امورى است كه يك گوينده ماهر به منظور ايجاد هراس و وحشت در طرف مقابل مىتواند استفاده كند .
________________________________________
[ 1 ] اين مثل در مورد كسى است كه از بصره خرما خريد و به هجر برد كه نخلستان بسيار داشت و به گفته ابن ميثم از شهرهاى بحرين بود ، خرماهايش فروخته نشد و در عرب ضرب المثل شد براى بردن جنسى به محلّى كه مركز توليد آن جنس مىباشد و نظير ضرب المثل معروف زيره به كرمان ، بردن است . ( مترجم )
[ 2 ] سوره انفال ( 8 ) آيه ( 75 ) يعنى : در كتاب خداوند بعضى از خويشاوندان بر ديگران اولويت دارند .
[ 3 ] سوره آل عمران ( 3 ) آيه ( 68 ) يعنى : نزديكترين مردم به ابراهيم كسانى هستند كه وى را متابعت كردند و نيز اين پيامبر و آنان كه به او ايمان آوردند ، و خدا ولى و دوست مومنان است .
[ 4 ] سوره احزاب ( 33 ) آيه ( 18 ) يعنى : همانا خداوند به حال آنها از شما كه مسلمانها را از جنگ باز مىدارند و به برادران خود مىگويند : به جانب ما بياييد ، آگاه است و آنها جز زمانى اندك به جنگ حاضر نمىشوند .
[ 5 ] سوره هود ( 11 ) آيه ( 88 ) يعنى : و من قصدى جز اصلاح به اندازه توانم ندارم و موفقيتم بسته به لطف خداست و جز از خدا طلب توفيق نمىكنم ، به او توكل و اعتماد مىكنم و بازگشتم به سوى اوست .
[ 6 ] كنايه از اين جمله است : بگذار حريفت به ميدان آيد . ( مترجم )
[ 7 ] سوره هود ( 11 ) آيه ( 83 ) يعنى : و آن ، از ستمكاران دور نيست .
[ 8 ] نامه شماره 9 .
[ 9 ] با توجه به اين كه رطل پيمانه عربى است به قول نفيسى در فرهنگ خود و معادل حدود دوازده اوقيه مىباشد بايد پنجهزار رطل را در دوازده ضرب كرد تا تعداد اوقيه به دست آيد و چون هر اوقيه به قول نفيسى ده مثقال است بايد تعداد مثقال را به دست آورد و چون هر سير 16 مثقال است با عمل تقسيم تعداد سير را به دست آورد و سپس عدد مانده را بر چهل تقسيم كرد تا من به دست آيد و سپس ضرب در سه كرد تا كيلو به دست آيد ،تعداد سير 37500 16 000 600 ، تعداد مثقال 000 600 10 مثقال 6000 ، تعداد اوقيه 6000 12 اوقيه 5000 رطل تعداد كيلو 10 5 2812 3 10 5 937 تعداد من 10 5 937 40 37500 با اين محاسبه حدود سه تن خرما در هجر به يك دينار فروش مىشده است كه در مناطق ديگر به اين ارزانى نبوده است . ( ويراستار )
[ 10 ] ظاهرا اين عبارت غلط است و صحيحش اين است : اقتل من بين قريش : من از ميان قريش كشته مىشوم ، چنان كه در لسان العرب ماده حنن اين مثال را چنين آورده است . ( مترجم )
[ 11 ] و جعفر كه روز و شب در بهشت با فرشتگان پرواز مىكند ، فرزند مادر من مىباشد .
[ 12 ] اين جمله ، مثلى است براى كسى كه از راه راست بيرون رفته ، به بيراهه مىرود خلاصه معنا : از كسانى كه به طمع صيد دنيا ، از راه حق بيرون رفتهاند مانند عمرو عاص پيروى مكن و به سخنانشان گوش مده فيض الاسلام ، ج 2 ، صفحه 896 . ( مترجم )
[ 13 ] سوره طه ( 20 ) آيه ( 41 ) ، يعنى : تو را براى خود برگزيدم .
[ 14 ] سوره مزمل ( 73 ) آيه ( 10 ) يعنى : مرا با تكذيب كنندگان واگذار كن .
[ 15 ] سوره انفال ( 8 ) آيه ( 74 ) يعنى : در كتاب خدا برخى از خويشان بر ديگران برترى داده شده اند .
[ 16 ] سوره آل عمران ( 3 ) آيه ( 68 ) يعنى : نزديكترين مردم به ابراهيم كسانى مىباشند كه پيرو او بودند .
[ 17 ] بدگويان دوست مرا سرزنش مىكنند كه من او را دوست مىدارم ، اما اى دوست ، آن ، گناهى است كه ننگ و عارش از تو دور است .
[ 18 ] سوره احزاب ( 33 ) آيه ( 18 ) ، لقد يعلم اللَّه المعوقين .
[ 19 ] انتقام خويش را از حمل بن بدر گرفتم و شمشيرم انتقام مرا از حذيفه گرفت .
[ 20 ] سوره هود ( 11 ) آيه ( 82 ) يعنى : عذاب پروردگار ، از ستمكاران دور نيست .