تولد
در زمستان سال ۱۳۲۹ ق . صداى نوزادى در فضاى خانه ساده آیه الله سید ابوالحسن طالقانى پیچید که نامش را ((محمود)) گذاشتند و پدرش پشت جلد قرآن نوشت :((سید محمود روز شنبه ، چهارم ربیع الاول ۱۳۲۹ ق . به دنیا آمد))
تو گویى همین نوشتار کوتاه بود که پیوندى ناگسستنى بین او و قرآن ایجاد کرد.سید محمود دوران کودکى را تا ده سالگى در روستاى ((گلیرد)) طالقان سپرى نمود و همانجا خواندن ، نوشتن و مقدمات علوم اسلامى را فراگرفت و در مکتب پدر – که عالمى سیاستمدار بود – مبارزه با استبداد در ذهن او نقش بست .
او سپس همراه خانواده به تهران رفت که همزمان بود با دوران دیکتاتورى رضاخان و مبارزه روحانیون علیه وى و این نقشى بسزا در شکل گیرى فکر سیاسى اش داشت و از همان هنگام او را وارد میدان مبارزه با ستم کرد.
فرزند حوزه
سید محمد در نوزده سالگى براى فراگیرى بیشتر و دقیقتر علوم اسلامى به قم رفت و از درس استادانى بزرگ چون آیه الله حجت و آیه الله خوانسارى بهره فراوان برد.دانش پژوه جوان ، مدتى براى بهره گیرى از درس علماى برجسته نجف ، راهى آن مرکز بزرگ علمى شد؛ اما دوباره به قم و مدرسه فیضیه برگشت .پرداختن به دانش هیچ گاه او را از توجه به مسائل سیاسى – اجتماعى دور نکرد. آرى فضاى پر از معنویت فیضیه به او درسها آموخت و از وى ، اندیشمندى مبارزه و خستگى ناپذیر ساخت .
سیر به سوى خلق
آیه الله طالقانى پس از سالها تحصیل در قم ، از آیه الله جائرى یزدى ، بنیانگذار حوزه علمیه قم ، اجازه اجتهاد گرفت و با عزمى راسخ و گامى استوار، راهى تهران شد و در مدرسه عالى شهید مطهرى (سپهسالار سابق ) به آموزش علوم اسلامى پرداخت .
او که مدتها پیش درد جامعه و مردم را حس کرده بود و تنها راه نجات را در بازگشت به اسلام و قرآن مى دانست ، با برقرارى جلسات تفسیر قرآن در راه گام نهاد.
مجاهدى نستوه
روزى در چهار راه ((گلوبندک )) تهران ، بین زنى مسلمان و ماءمورى مزدور درگیرى بوجود آمد که ماءمور فرومایه سعى داشت چادر را از سر زن مسلمان برگیرد؛ ولى او مقاومت مى کرد.آیه الله طالقانى که از آنجا در حال عبور بود با صحنه کشمکش آنان روبرو گشت ؛ از این روز با ماءمور گلاویز شد و آن زن را از چنگش رها ساخت .به دنبال این درگیرى ، بیگانه پرستان ، آقاى طالقانى را به جرم اهانت به مقامات بلند پایه کشورى بازداشت و به شش ماه زندان محکوم کردند.
با سقوط رضا خان و بر سر کار آمدن شاه جوان و بى تجربه ، فضاى فعالیتهاى فرهنگى و سیاسى تا اندازه اى باز شد؛ در این هنگام آیه الله طالقانى برى آشنایى هر چه بیشتر نوجوانان و جوانان با معارف اسلامى ، به تشکیل ((کانون اسلام )) دست زد و براى فراگیر کردن فعالیت زیر بنایى اش به انتشار مجله ((دانش آموز)) از طرف کانون ، همت گماشت .
به دنبال پایه گذارى نهضت ملى نفت به رهبرى آیه الله کاشانى و حرکت یکپارچه مردم در پشت سر او، براى ستاندن حق خویش از انگلیس غارتگر، آیه الله طالقانى همگام با قهرمان مبارزه ، علیه استعمار به قیام پیوست و یکى از یاران نزدیک آقاى کاشانى در این راه شد و با زبان گویا و برنده خود به افشاگرى و روشنگرى پرداخت .
پس از کودتاى ننگین ۲۸ مرداد ۱۳۳۲، آنگاه که رژیم کودتایى جاى پایش را محکم کرد و به انتقام جویى از فدائیان اسلام پرداخت ، در چنین زمان حساسى ، آیه الله طالقانى آنها را در خانه اش پناه داد: ولى با مشکوک شدن ماءموران به منزل وى ، شهید نواب و یارانش ، آنجا را ترک کردند. از این رو وقتى ساواک به آن خانه هجوم برد، کسى از فدائیان را در آن نیافت . با این حال آقاى طالقانى را دستگیر و بازداشت کرد. اما چون مدرکى علیه وى بدست نیاورد، پس از مدتى آزادش نمود.
او در سالهاى ۱۳۲۴ و ۱۳۲۵ ش . نیز وقتى که شهید نواب ، مورد تعقیب قرار گرفت ، وى را در روستاهاى اطراف طالقان پناه داد.در محیط خفقان ستم شاهى ، مسجد هدایت ، سنگر مبارزه آیه الله طالقانى علیه رژیم پلیسى پهلوى بود و حدود سى سال سخنان آتشین مجاهد نستوه ، به اجتماع این مسجد شور و گرمى مى بخشید و تشنگان حقیقت را سیراب مى کرد.پس از روى کار آمدن دوباره محمد رضا پهلوى با کودتاى ۲۸ مرداد و به کمک سازمان جاسوسى آمریکا، عده اى از مبارزان از جمله آیه الله طالقانى با انگیزه مذهبى و ملى ، براى ادامه دادن مبارزه ، با نهضت مقاومت ملى را بنیان نهادند.
نهضت ، فعالیتهاى پى گیرى داشت تا این که در سال ۱۳۳۶ ش . ساواک با یورش سنگین ، عده اى زیادى از اعضایش را دستگیر و زندانى کرد و به این ترتیب آقاى طالقانى نیز دستگیر و روانه زندان گردید و بیش از یک سال در زندان بسر برد. او پس از آزادى به منظور ایجاد یک کانون مبارزه با هدف مذهبى و براى مخالفت آشکار با شاه و نزدیک کردن دو قشر دانشگاهى و حوزوى به یکدیگر، با همکارى عده اى ((نهضت آزادى )) را تاءسیس کرد.
در تابستان ۱۳۳۹ ش . رژیم کودتاى براى قانونى جلوه دادن حکومت و سلطه خویش در صدد برگزارى انتخابات دوره بیستم مجلس شوراى ملى به صورت فرمایشى بود که مجاهد نستوه در سنگر مسجد هدایت براى رو کردن دست بازیگران صحنه سیاسى کشور به سخنرانى پرداخت .
رژیم براى جلوگیرى از رسوایى بیشتر درب مسجد هدایت را بست ؛ از این رو محل سخنرانیها از مسجد به منزلى منتقل شده و دو روز آخر ماه صفر، آیه الله طالقانى و شهید مطهرى به بررسى مسائل سیاسى – اجتماعى و افشاگرى علیه حکومت پرداختند.
سى ام تیرماه ۱۳۳۱ یادآور حماسه کم نظیر ملت ایران علیه دولت چهار روزه قوام بود که او را مجبور به استعفا کرد. به همین دلیل ، پس از کودتاى ۲۸ مرداد، رژیم براى محو آن روز از یادها تلاش بسیار کرد.
نه سال از آن حرکت حماسى آیه الله کاشانى و ملت گذشت بود و آقاى طالقانى در نظر داشت ، آن شجاعت و فداکارى را در یادها زنده گرداند و سالگردى براى شهداى سى ام تیر برپاکند.حکومت پهلوى ، نخست با خارجى خواندن برگزار کنندگان آن ، قصد جلوگیرى از اجتماع مردم را داشت و چون از این ترفند سودى نبرد، در شب برگزارى مراسم در حرم حضرت عبدالعظیم علیه السلام ، نیروهاى امنیتى به شرکت کنندگان حمله برده ، عده اى را دستگیر کردند و آیه الله طالقانى در اعتراض به این حمله ، همراه دستگیرشدگان به شهربانى رفت و در آنجا نیز بر خلاف نظر رئیس شهربانى ، با دیگران وارد زندان شد که پس از دو رو، پلیس ، با حیله اى او را از زندان خارج کرد.
همگام با امام
در سال ۱۳۴۱ ش . به دنبال حرکت امام خمینى (ره ) علیه انقلاب سفید شاه ، آیه الله طالقانى (ره ) نیز براى برداشتن نقاب از چهره نوکران استعمار به افشاگرى دست زد.رژیم سر سپرده که مصمم به اجراى برنامه دیکته شده از سوى آمریکا بود، آقاى طالقانى را دستگیر و روانه زندان کرد.چند ماهى از دستگیرى مجاهد نستوه گذشت ، اما رژیم پهلوى در پى دستاویزى بود تا او را مدت طولانى ترى در زندان نگه دارد. از این رو پیش از فرارسیدن ماه محرم ۱۳۴۲ ش . وى را آزاد کرد تا با توطئه اى جدید، دوباره او را راهى زندان کند؛ نقشه این بود که مقدارى مواد منفجره را در خانه اش پنهان نماید، آنگاه او را به جرم تهیه و نگه دارى مواد منفجره ، به عنوان یک شورشى تروریست دستگیر نموده ، به پاى میز محاکمه بکشاند.
اگر آیه الله طالقانى پى برده بود که این عمل رژیم باید در راستاى توطئه اى باشد، اما با این حال تصمیم گرفت در ماه محرم ، یزیدیان زمان را رسوا کند.او در مسجد هدایت به بیان واقعیتهاى جارى کشور و آنچه در زندان مى گذشت ، پرداخت و شاه را با انقلاب سفیدش مورد تشدیدترین حملات قرار داد و با استفاده از سخنان سرور شهیدان کربلا، مردم را به قیام علیه حکومت پهلوى فرا خواند.
سخنرانى او یازده شب ادامه یافت و چون آگاه شد که ساواک ، فراد شب تصمیمى به دستگیرى اش دارد، به لواسانات رفت .به دنبال دستگیرى امام در شب ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ (شب دوازدهم محرم ) و قتل عام مردم در روز پانزده خرداد، اعلامیه اى با عنوان ((دیکتاتور خون مى ریزد)) در سرتاسر ایران منتشر شد که شاه را بیش از پیش رسوا کرد.
ساواک ، آیه الله طالقانى را سبب انتشار اعلامیه دانست و در تعقیب او به لواسانات هجوم برد و مجاهد نستوه براى در امان ماندن مردم از اعمال جنون آمیز ساواک ، از اختفا بیرون آمد و خودش را تسلیم کرد و به این ترتیب دوباره در ۲۳ خرداد ۱۳۴۲ دستگیر شد و بعد از چهار ماه بازداشت . در ۳۰ / ۷ / ۱۳۴۲ در بى دادگاه نظامى محاکمه گردید و پس از بارها محاکمه در ۱۶/۱۰/۱۳۴۲ به ده سال زندان محکوم شد.
او در زندان با وجود شکنجه هاى بى رحمانه ، به برقرارى جلسات تفسیر قرآن ، نهج البلاغه و تاریخ اسلام براى زندانیان مسلمان همت گماشت و براى ایجاد وحدت بین مبارزیان مسلمان نخستین نماز جماعت را در زندان برپا نمود و استقامت وصف ناپذیرش در برابر شکنجه هاى خون آشامان ساواک ، مایه قوت قلب دیگر زندانیان بود.سرانجام رژیم پلیس پهلوى بر اثر فشار افکار عمومى و واکنشهاى بین المللى به ناچار او را در سال ۱۳۴۶ ش . آزاد کرد.او در سال ۱۳۵۰ نیز دستگیر و به مدت سه سال در شهر زابل تبعید شد و سپس به بافت اعزام و پس از مدتى آزاد شد.
آرزوى دیرینه
آیه الله طالقانى از زمره متفکرانى بود که گامهایى براى اتحاد جهان اسلام برداشت . او در کنفرانسهاى متعددى ، گاه به عنوان نماینده شخصیتهاى بزرگى چون آیه الله کاشانى و بروجردى و گاه به طور مستقل ، شرکت نمود.وى در حمایت از تاءسیس ((دارالتقریب بین المذاهب الاسلامیه )) که توسط آیه الله بروجردى با همکارى اندیشمندان ((الازهر)) مصر بود بویژه ((شیخ محمد شلتوت )) ایجاد شده بود، نوشت :((راه تقریب ، که جمعى از علماى بیدار و مجاهد پیش گرفته اند همین است که با نور تفکر، محیط ارتباط اسلامى را روشن سازند و با نوک قلم ، باقیمانده ابرهاى تاریک را از افق فکرى مسلمانان زایل گردانند تا وحدت واقعى پایه گیرد، نه اتحاد صورى و قرار دادى .))
خنجرى در قلب جهان اسلام
در ۲۵/۲/۱۳۲۷ ش . همزمان با خروج آخرین سرباز انگلیس از خاک فلسطین ، ((بن گورین )) رئیس یکى از سازمانهاى صهیونیستى ، خبر شوم تاءسیس دولت اشغالگر اسرائیل را اعلام کرد.از آن تاریخ به بعد، تلاشهاى گسترده اى در ابعاد مختلف براى حمایت از حقوق مردم فلسطین صورت گرفته است .آیه الله طالقانى نیز از مبارزانى بود که هرگز در برابر این تجاوز، سکوت نکرد و در کنفرانسهاى متعدد از حق ملت فلسطین دفاع کرد.وى در خطبه نماز عید فطر سال ۱۳۴۸ ش . به مساءله فلسطین پرداخت و ضمن آگاه کردن مردم از وضعیت مسلمانان فلسطین یادآورى مسؤ ولیت آنان در این مبارزه ، از آنها خواست تا فطریه خود را براى کمک به مبارزان مسلمان هدیه کنند.با گسترش این حرکت نو، در سال بعد همگام با نمازگزاران مسجد هدایت ، نمازگزاران حسینیه ارشاد و تعدادى از مساجد با راهنمائیهاى آیه الله مطهرى و عده اى دیگر، فطریه خود را به مبارزان فلسطینى هدیه کردند.
در آستانه پیروزى
نفسهاى رژیم به شمارش افتاده بود و خزان عمرش فرارسید؛ دستگاه حاکم از هیچ جنایتى شرم نداشت ، از این رو آیه الله طالقانى را در پاییز ۱۳۵۴ براى انتقامى سخت ، بار دیگر دستگیر کرد.آقاى طالقانى دو سال بدون محاکمه ، سخت ترین شکنجه روحى و جسمى را در زندان تحمل نمود و در سال ۱۳۵۶ ش . رژیم براى جلوگیرى از فشارهاى بین المللى ، به جهت مشخص نبودن جرم و مدت محکومیت او، وى را با وجود کهولت سن و ضعف جسمانى به ده سال زندان محکوم کرد.
او سه سال را با بدترین شرایط در زندان گذارند. سلولش یک سلول کوچک و نمور بود که حتى پنجره کوچک آن با رنگ سیاه آغشته بودند و در طول شبانه روز، فقط یک ساعت براى انجام نظافت وى را به حیاط کوچک پشت زندان مى بردند.به دنبال عقب نشینى رژیم در مقابل موج اعتراضات مردم مسلمان ، در پاییز ۱۳۵۷ ه‍ش . بسیارى از زندانیان سیاسى آزاد گردیدند که از آن جمله آیه الله طالقانى بود.
او در هشتم آبان ۱۳۵۷ آزاد شد و در جمع انقلابیون پرشور مسلمان قرار گرفت و در نخستین پیامش مردم را به وحدت و پیروى از رهبرى یگانه امام فراخواند.محرم سال ۱۳۵۷ ش . (آذر ماه ) براى انقلاب لحظه حساس و سرنوشت سازى بود. آیه الله طالقانى همگام با امام ، براى شدت بخشیدن به قیام مردم ، در اول محرم با بهره گیرى از سخن آغازین امام حسین علیه السلام در نهضتش ، پیامى حماسى براى ملت ایران فرستاد که منجر به راهپیماییها و اعتصابات گسترده اى گردید.
او براى وارد کردن ضربات نهایى به پیکر رو به زوال حکومت پهلوى ، تصمیم گرفت همراه امام ، پیامى دیگر به مناسبت روز تاسوعا (نهم محرم ) صادر کند و از این رو، بدون توجه به اخطارهاى پى در پى مقامات دولتى و حکومت نظامى مبنى بر منصرف شدن از فرستادن پیامهاى انقلابى ، در روز چهارم محرم پیامى دیگر براى ملت ایران فرستاد و اعلام کرد که خود نیز در راهپیمایى روز تاسوعا شرکت خواهد نمود.
این اعلامیه همراه پیام امام و تاءکید دیگر رهبران روحانیون ، غوغایى بپاکرد به طورى که در تهران حدود چهار میلیون نفر به خیابانها ریختند و حمایت خود را از رهبرى امام خمینى (ره ) و برقرارى حکومت اسلامى اعلان نمودند.
تا آخرین نفس
پس از ورود امام به ایران و به پیروزى رسیدن انقلاب اسلامى ، آیه الله طالقانى پست سر ایشان قرار گرفت و بازویى توانا براى آن رهبر الهى گردید و اطاعت از حضرتش را بر همه واجب مى دانست ، بالاتر از اینها پیر مجاهد، امام را نعمتى عظیم از جانب خداوند براى ملت ایران مى شمرد و قدردانى نکردن از آن را سبب دچار شدن به عذاب الهى مى دانست و در مقابل بدخواهان و گروههاى تفرقه افکن – که تلاش مى کردند تا وانمود سازند که او نظر مثبتى درباره رهبرى امام ندارد – قاطعانه ایستاد و مى فرمود: این مخلصى که نسبت به رهبرى ایشان بارها و بارها نظر داده ام و رهبرى قاطع ایشان را براى خودم پذیرفته ام و همیشه سعى کردم که از مشى این شخصیت بزرگ و افتخار قرن با اسلام ، مشى من خارج نباشد.
به دستور امام پیش نویس قانون اساسى جدید فراهم گردید و انتخابات مجلس خبرگان به منظور بررسى نهایى آن برگزار شد و آیه الله طالقانى به عنوان نماینده اول مردم تهران در مجلس خبرگان تعیین گردید.او با وجود تمام مشکلات و بیمارى ، این مسئولیت سنگین از پذیرفت و در سنگر مجلس به پاسدارى از ارزشهاى انقلاب و خون شهیدان پرداخت .با بر پایى حکومت جمهورى اسلامى ، او به واسطه یکى از شخصیتهاى ، برگزارى نماز جمعه در سرتاسر ایران را به امام پیشنهاد کرد که با موافقت وى ، این مراسم وحدت بخش در سرتاسر میهن اسلامى برگزار گردید.
به این ترتیب نخستین نماز جمعه تهران به امامت آیه الله طالقانى در پنجم مرداد ۱۳۵۸ در دانشگاه تهران برپا شد و بیش از یک میلیون نفر در آن شرکت کردند.او هفت نماز جمعه را اقامه کرد که آخرین آن در بهشت زهرا، در شانزدهم شهریور سال ۱۳۵۸ بود.
چکیده هاى قلم
اگر چه زندگانى آیه الله طالقانى سراسر مبارزه بود و بارها زندانى و تبعید گردید، امام با این حال آثار ارزشمندى از خود بجا گذاشت :۱٫ ((پرتوى از قرآن )) که شامل تفسیر سوره هاى فاتحه ، بقره ، آل عمران ، ۲۲ آیه ابتداى سوره نساء و تمامى سوره هاى جزء سى ام قرآن است و در شش جلد منتشر گردید.
۲٫ مقدمه ، توضیح و تعلیق برکتاب ((تنبیه الامه و تنزیه المله )) آیه الله نائینى
۳٫ اسلام و مالکیت .
۴٫ ترجمه جلد اول کتاب ((امام على بن ابى طالب ))، نوشته عبدالفتاح عبدالمقصود.
۵٫ ((به سوى خدا مى رویم )) که سفر نامه حج است .
۶٫ پرتوى از نهج البلاغه .
۷٫ آینده بشریت از نظر مکتب ما.
۸٫ آزادى و استبداد.
۹٫ آیه حجاب .
۱۰٫ مرجعیت و فتوا.
۱۱٫ درسى از قرآن .
۱۲٫ درس وحدت .
وفات
او پس از سالها مبارزه ، در ساعت ۴۵/۱ بامداد روز دوشنبه ۹/۶/۱۳۵۸ به سوى حق شتافت و ملتى در غم فراقش غرق ماتم شدند.
انبوه جمعیت پیکرش را براى خاک سپارى به بهشت زهرا بردند و صبح سه شنبه در میان شیون و ناله مردم ، آن پیکر عزیز در خاک پنهان گشت و دولت یک روز تعطیل و سه روز عزادارى عمومى اعلام کرد.
امام خمینى (ره ) غم خود را از آن حادثه جانکاه در پیامش به ملت داغدار ایران چنین بیان کرد:
((… آقاى طالقانى یک عمر در جهاد و روشنگرى و ارشاد گذراند، او شخصیتى بود که از جسمى به جسمى و از رنجى به رنج دیگر در رفت و آمد بود و هیچ گاه در بهار بزرگ خود سستى و سردى نداشت من انتظار نداشتم که بمانم و دوستان عزیز و پرارج خودم را یکى پس از دیگرى از دست بدهم . او براى اسلام به منزله حضرت ابوذر بود و زبان گویاى او چون شمشیر مالک اشتر برنده بود و کوبنده . مرگ او زودرس بود و عمر او پربرکت .))
گلشن ابرار جلد ۲//جمعی از پژوهشگران حوزه علمیه قم | 
