(خطبه89صبحی صالح)
و من خطبة له ( عليه السلام ) في الرسول الأعظم ( صلى الله عليه وآله ) و بلاغ الإمام عنه
أَرْسَلَهُ عَلَى حِينِ فَتْرَةٍ مِنَ الرُّسُلِ- وَ طُولِ هَجْعَةٍ مِنَ الْأُمَمِوَ اعْتِزَامٍ مِنَ الْفِتَنِ- وَ انْتِشَارٍ مِنَ الْأُمُورِ وَ تَلَظٍّ مِنَ الْحُرُوبِ- وَ الدُّنْيَا كَاسِفَةُ النُّورِ ظَاهِرَةُ الْغُرُورِ- عَلَى حِينِ اصْفِرَارٍ مِنْ وَرَقِهَا- وَ إِيَاسٍ مِنْ ثَمَرِهَا وَ اغْوِرَارٍ مِنْ مَائِهَا- قَدْ دَرَسَتْ مَنَارُ الْهُدَى وَ ظَهَرَتْ أَعْلَامُ الرَّدَى- فَهِيَ مُتَجَهِّمَةٌ لِأَهْلِهَا عَابِسَةٌ فِي وَجْهِ طَالِبِهَا ثَمَرُهَا الْفِتْنَةُ- وَ طَعَامُهَا الْجِيفَةُ وَ شِعَارُهَا الْخَوْفُ وَ دِثَارُهَا السَّيْفُ.
فَاعْتَبِرُوا عِبَادَ اللَّهِ- وَ اذْكُرُوا تِيكَ الَّتِي آبَاؤُكُمْ وَ إِخْوَانُكُمْ بِهَا مُرْتَهَنُونَ- وَ عَلَيْهَا مُحَاسَبُونَ- وَ لَعَمْرِي مَا تَقَادَمَتْ بِكُمْ وَ لَا بِهِمُ الْعُهُودُ- وَ لَا خَلَتْ فِيمَا بَيْنَكُمْ وَ بَيْنَهُمُ الْأَحْقَابُ وَ الْقُرُونُ- وَ مَا أَنْتُمُ الْيَوْمَ مِنْ يَوْمَ كُنْتُمْ فِي أَصْلَابِهِمْ بِبَعِيدٍ.
وَ اللَّهِ مَا أَسْمَعَكُمُ الرَّسُولُ شَيْئاً- إِلَّا وَ هَا أَنَا ذَا مُسْمِعُكُمُوهُ- وَ مَا أَسْمَاعُكُمُ الْيَوْمَ بِدُونِ أَسْمَاعِكُمْ بِالْأَمْسِ- وَ لَا شُقَّتْ لَهُمُ الْأَبْصَارُ- وَ لَا جُعِلَتْ لَهُمُ الْأَفْئِدَةُ فِي ذَلِكَ الزَّمَانِ- إِلَّا وَ قَدْ أُعْطِيتُمْ مِثْلَهَا فِي هَذَا الزَّمَانِ- وَ وَ اللَّهِ مَا بُصِّرْتُمْ بَعْدَهُمْ شَيْئاً جَهِلُوهُ- وَ لَا أُصْفِيتُمْ بِهِ وَ حُرِمُوهُ- وَ لَقَدْ نَزَلَتْ بِكُمُ الْبَلِيَّةُ جَائِلًا خِطَامُهَا رِخْواً بِطَانُهَا- فَلَا يَغُرَّنَّكُمْ مَا أَصْبَحَ فِيهِ أَهْلُ الْغُرُورِ- فَإِنَّمَا هُوَ ظِلٌّ مَمْدُودٌ إِلَى أَجَلٍ مَعْدُودٍ
لغات
فتره: فاصله زمانى ميان دو رسالت.
هجعه: خواب.
اعتزام: عزم و تصميم، بعضى اين كلمه را اعترام روايت كرده اند كه به معناى فراوانى و
زيادى فتنه است برخى ديگر همين كلمه را اعتراض نقل كرده اند از اعترض فرس، گرفته شده است و آن هنگامى است كه اسبى بى هدف طول و عرض راه را برود، در اين جا كنايه از همه جاگير شدن فتنه است.
تلظّت الحرب: جنگ شعله ور شد.
تهجّم: گرفته، چنين به ابرو انداخته.
احقاب: جمع حقب، روزگار.
بطان: چيزى كه با آن جهاز شتر را از زير شكمش محكم مى بندند.
ترجمه
از خطبه هاى آن حضرت (ع) است كه در اوضاع زمان جاهليت و ثبت پيامبر رحمت بيان فرموده است :
«خداوند تعالى هنگامى پيامبر اسلام (ص) را به رسالت فرستاد كه زمانى طولانى از بعثت پيامبر سابق گذشته، و بشر در خواب عميق غفلت و بى خبرى فرو رفته بود. فتنه ها از هر سو برخاسته، كارها نابسان و پراكنده، و آتش جنگ شعله ور بود. روشنى دستورات و تعاليم انبيا به تاريكى گراييده و غرور و فريب آشكار شده بود. بدين هنگام برگهاى بوستان دنيا زرد، و مردم از چيدن ميوه زندگى نااميد آبهاى سرچشمه (هدايت علوم و معارف الهى) خشكيده و فرو رفته، پرچمهاى هدايت و رستگارى كهنه و فرسوده، علمهاى هلاكت و گمراهى نمايان بودند.
جهان در حالى كه چين به ابرو انداخته، با ترشرويى به چهره اهل و طالب خود مى نگريست. ثمره دنيا فتنه، طعامش مردار گنديده، پوشاكش ترس، و لباس زيرينش شمشير بود (هرج و مرج، شرك و بيدينى و فساد اخلاقى بر دنيا حاكم شده بود و در چنين موقعى خداوند پيامبر (ص) را مبعوث فرمود تا دشمنيها و كينه توزيها را از ميان مردم بردارد و خداپرستى و نوع دوستى را بجاى آن مقرر دارد).
پس اى بندگان خدا عبرت گيريد و به ياد آوريد وضعى را كه پدران و برادران گذشته تان دارند، و در گرو آن بوده و بر آن محاسبه مى شوند.
بجان خودم سوگند، ميان شما و ايشان هنوز روزگار زيادى نگذشته، و قرنهاى فراوانى سپرى نگرديده است. از روزى كه شما در صلب آنها بوديد، ديرى نپاييده است، (پس به چه دليل بدبختيهاى جهل دوران آنها را از ياد برده ايد و چنان كه شايد و بايد به احكام دين عمل نمى كنيد.
بخدا سوگند، هر آنچه پيامبر (ص) ديروز به گوش پدران شما رساند، امروزمن به شما فهمانده و شما را بدان آگاه كردم. نه شنوايى شما امروز از شنوايى ديروز پدرانتان كمتر است و نه ديروز به آنها چشم بيناتر و دل آگاهتر داده بودند، كه شما از آن بينايى و آگاهى امروز محروم باشيد (باز) بخدا سوگند شما امروز به چيزى بينا و دانا نشده و از امرى برخوردار نشده ايد، كه پيشينيان شما آن را ندانسته و از آن برخوردار نشده باشند (شما و ايشان از نور واحد استضاء كرده ايد و به شما نورانيّت داده اند) پس اين اهمال و سستى شما در امر دين و جهاد و بكار نبستن دستورات من براى چيست (گويا مى بينم بر اثر پيروى نكردن از فرامين الهيّه) كه محقّقا چنين است بر شما بلايى نازل خواهد شد كه مانند شتر بختى مست كه عنان از دست ساربانش گرفته و مهار و تنگش سست و گسيخته و هر كه به آن نزديك شود از گزند لگد و دندانش در امان نخواهد بود (بنى اميّه و در رأس همه آنها معاويه بكلّى زمام ديانت را از كف رها كردند و مانند همان شتران مهار گسيخته مؤمنان را تحت آزار و شكنجه قرار دادند) پس اى مؤمنين، نبايد دنيايى كه اهل غرور و فريب در آن داخل شده اند، شما را بفريبد، چه دنيا همچون سايه اى است كه به روى زمين كشيده شده باشد، و در زمان معيّنى از ميان برود.
شرح
در اين فراز از كلام، امام (ع) نعمتهاى الهى را به مردم ياد آورى مى كند، نعمتهايى كه اگر نبود دچار سختى مى شدند و با وجود چنان نعمتى تمام خيرات به آنها ارزانى شد. و آن نعمت بعثت پيامبر و تمام بركاتى بود كه در نتيجه بعثت پيامبر (ص) نصيب مردم گرديد.
امام (ع) نعمت بعثت را ياد آورى مى كند، تا متنبّه و سپاسگزار شوند و توجّهشان را به سوى حق تعالى خالص گردانند. در آغاز سخن امام (ع) نعمتهاى اعطايى از جانب خداوند را يادآورى مى كند و سپس به دليل دگرگونى و ناسپاسيى كه نسبت به بخششهاى الهى روا داشتند پيشامدهاى ناگوارى را متذكّرمى شود و امورى را بشرح زير بر مى شمارد.
1- فاصله زمانى كه ميان پيامبران ايجاد گرديد. روشن است كه نبودن پيامبر در ميان مردم موجب، به وجود آمدن فسق و فجور و هرج و مرج مى شود.
احوال نكوهيده و غير پسنديده اى كه براى مردم به دليل گناهكارى حاصل مى شود، به اندازه ستودگى و پسنديدگى است كه بهنگام وجود پيامبر (ص) در ميان مردم وجود داشت.
2- طول غفلت و بى خبرى امّتها. كلمه «هجعة» در عبارت امام (ع) كنايه از غفلت و بى خبرى از موضوع معاد و كارهاى شايسته اى است كه لزوما بايد مردم بدانها توجّه داشته باشند.
3- سوّمين صفت نكوهيده اى كه بر اثر گناه براى جامعه اسلامى پيش آمد اين بود كه، عزم مردم بر فتنه و آشوب جزم گرديد. اگر كلمه «اعتزام» با «ز» قرائت شود، نسبت دادن «عزم» به فتنه، نسبت مجازى است، و كنايه از وقوع فتنه و آشوب مى باشد، يعنى قصد و اراده مردم اين است كه مدام فتنه و آشوب به راه اندازند. و اگر «اعترام» را با «ر» بخوانيم، كنايه از فتنه فراوانى است كه در ميان مردم به وقوع پيوسته است، و نظر بقولى كه «اعتزام» را «اعتراض» روايت كرده است معنى كلام حضرت اين خواهد بود. كه چون رفتار و كردار آنها مطابق نظام قانون و شرع، و طريق صلح آميز جامعه نيست بدين سبب اعمال مردم فتنه ناميده شده و ناگزير به رفتار حيوانى كه بى هدف طول و عرض جاده را مى پيمايد شباهت پيدا كرده است و به همين دليل لفظ «اعتراض» براى فتنه و آشوب استعاره به كار رفته است.
4- خصلت نارواى رايج ديگر آنها بر اثر گناه پراكندگى امورشان مى باشد، بدين شرح كه در ميان مردم تفرقه ايجاد گرديده، اوضاع و احوالشان دگرگون شده و رفتار آنها بر خلاف قانون عدالت صورت مى پذيرد.
5- آتش جنگ در ميان آنها شعله ور شده است، پيش از اين تشبيه كردن جنگ را به آتش توضيح داديم (شارح) و به مناسبت همين تشبيه امام (ع) لفظ «تلظّى» را به عنوان استعاره به جنگ نسبت داده است، و كنايه از هيجان و رونق يافتن ستيز در ميان مسلمين، در زمان فترت، و نبودن پيامبر (ص) در ميان آنها مى باشد.
6- ششمين ويژگى دوران فترت اين است كه دنيا تيره و تار شده، و روشنايى آن به تاريكى گراييده است، «واو» در جمله: «و الدّنيا كاسفة» «واو» حاليّه است، يعنى همه مشكلات جامعه اسلامى در حالى است كه دنيا با نبود پيامبر نور خود را از دست داده است. نور دنيا كنايه از وجود انبياء و شرايعى است كه به وسيله آنها، براى بشر صدور يافته، و در نهايت وجود اوليا و علما را نتيجه داده است. اين عبارت امام (ع) استعاره بالكنايه است، وجه شباهت ميان نور و وجود انبيا و شرايع الهى آن راهيابى است كه انسانها در هر دو مورد پيدا مى كنند، يعنى چنان كه روشنايى موجب هدايت و راهيابى ظاهرى مى شود وجود انبيا و احكام شريعت سبب هدايت معنوى مى شود.
امام (ع) با به كار بردن كلمه «كسوف» استعاره از ترشيحيّه كرده، زيرا نبودن نور را به دليل تشبيه وجود پيامبر (ص) به خورشيد، تعبير به كسوف و خورشيد گرفتگى كرده است.
7- مردم فريب ظاهر دنيا را خورده اند، يعنى همه مردم به دنيا مغرور و در خواسته هاى شهوانى خود غرق شده اند و نيرنگهاى دنيا آنها را گول زده است.
8- خداوند پيامبر اسلام را هنگامى فرستاد كه برگهاى درخت زندگى مردم عرب، زرد و از دسترسى به ميوه آن نااميد بودند. و آبى كه براى ادامه حيات آنها لازم بود فرو رفته بود.
امام (ع) لفظ «ثمرة» و «ورق» را استعاره از لوازم زندگى و زينتهاى آن آورده است. لفظ «اصفرار» (زردى) كنايه از دگرگونى زيبايى و خوشيهاى مردم عرب در آن روزگار است زيرا زندگى اعراب به هنگام بعثت بي رونق و خوردنيهاشان زبر و خشن بود و چنان كه درخت زيباييهايش را با زرد شدن برگهايش از دست مى دهد، و بيننده از نگاه آن لذتى نمى برد، اعراب از زندگى خود لذّت نمى بردند.
منظور امام (ع) از نااميدى در چيدن ميوه، قطع شدن آرزوى عرب از رسيدن به حكومت و دولت و دستيابى به زيباييهاى آن مى باشد.
لفظ «ماء» در عبارت امام (ع) كنايه از مواد اوليه كالاى دنيوى و چگونگى بهره بردن از خوشيهاى آن است. فرو رفتگى آب و در دسترس نبودن آن، به معناى نبود سرمايه اوّلى و كنايه از ناتوانى آنها در تجارت و نبودن كسب و كار و عدم حاكميت بر اداره شهرهاست، گرفتارى اعراب به تمام اين مشكلات، به سبب نظام غير عادلانه اى بود كه در ميان آنها رواج داشت.
واژههاى «ورق»، «ثمرة» و «ماء» در كلام حضرت استعاره بالكنايه به كار رفته اند، وجه شباهت و استعاره «ورق» براى سر سبزى زندگى اين است: چنان كه برگ براى درخت زيبايى بحساب مى آيد و براى آن كمال شمرده مى شود، لذّتهاى دنيا و خوشيهاى آن، براى دنيا زينت است. و چنان كه غالبا مقصود از درخت و فايده آن ميوه است، براى بيشتر مردم فايده مطلوب دنيا، زندگى دنيوى و سود بردن از منافع آن مى باشد. و چنان كه مادّه اساسى براى درخت و زندگى آن آب مى باشد، بقا و طراوت درخت به آب بستگى دارد، خوشيهاى زندگى و لذّت آن به كسب و تجارت و صفت، مربوط است. با اين كه اعراب در روزگار بعثت، كسب و تجارت و صنعت خوبى نداشتند.
جهت استعاره و تشبيه در ديگر الفاظ كلام امام (ع) بخوبى آشكار است و نيازى به تكرار نيست.
9- نشانه هاى هدايت در ميان مردم به كهنگى و فرسودگى گراييده بود.
نشانه هاى هدايت كنايه از پيشوايان دين و كتابهاى آسمانى است، كه مردم بوسيله آنها راه خدا را مى پيمايند. و منظور از كهنگى آنها مردن و از بين رفتنشان مى باشد. چنان كه قبلا توضيح داده شد. اين كلام امام (ع) نيز استعاره است.
10- پرچمهاى پستى و رزالت در ميان مردم آشكار شد، مقصود از پرچمهاى ضلالت پيشوايان گمراهى هستند كه مردم را به آتش جهنم فرا مى خوانند.
11- دنيا با اخم و عصبانيت به اهلش روى آورده، و با ترشرويى دنياخواهان را مى نگريست: اين عبارت امام (ع) كنايه از اين است كه دنيا با اهلش صفا نبود.
چون زندگى با صفا و پاك و پاكيزه دنيوى، به نظام عادلانه اى بستگى دارد، كه خوب را از بد جدا و حق را به حقدار برساند،چهره عبوس و گرفته دنيا استعاره بالكنايه از زندگى نامطلوب اعراب در دوران جاهليت است وجه شباهت ميان چهره عبوس، و زندگى نامطلوب اين است، كه در هر دو مورد، خواست انسان تأمين نشده و مطلوب حاصل نگشته است.
12- نتيجه حاصل در اين روزگار فتنه بود. يعنى نهايت تلاش و كوشش اعراب در ايام فترت، به لحاظ جهلى كه داشتند فتنه و آشوب و گمراهى از راه خدا، و سرگشتگى در وادى تاريك باطل بود. چون مقصود نهايى هر چيزى هدفى است كه دنبال مى شود، آشوب طلبيهاى دوران جاهليت اعراب، به ميوه درخت تشبيه شده است، كه مقصود نهايى درخت بحساب مى آيد. و به همين دليل لفظ «ثمرة» را براى فتنه استعاره به كار برده است.
13- خوردنيهاى دوران فترت اعراب مردار بود. محتمل است كه لفظ «جيفة» در اين عبارت امام (ع) استعاره از طعام دنيا و لذتهاى آن باشد. وجه شباهت طعام دنيا به جيفه و مردار اين است كه مردار عبارت از جثه مرده حيوانى است كه گنديده شده، و بويش تغيير كند تا آن حد كه خوردن آن روا نباشد و طبع انسان از آن نفرت پيدا كند. و بدين سان طعام دنيا و خوشيهاى آن، در دورانى كه رسول در ميان مردم نباشد، به دليل زيادى چپاول و غارت و دزدى و ديگر امور نامشروع نفرت انگيز مى شود. در چنين حالتى خوردن متاع دنيا شرعا جايز نبوده و ناپاك شمرده مى شود و عقل از آن نفرت دارد و اخلاق نيك آن را نمى پسندد.
بدين لحاظ است كه آنچه از مال دنيا فراهم شود، در آلودگى و آميختگى بحرام شباهت به مردار پيدا مى كند و خوردن آن روا نيست. تفاوتى كه ميان مردار، و حرام شرعى است، مردار پليد حسّى و حرام شرعى پليد عقلى است. بدين جهت لفظ جيفه را براى طعام دنيا استعاره آورده است.
احتمال ديگر در مورد لفظ «جيفه» اين است، كه كنايه از خوردن گوشت حيوانى باشد، كه در جاهليت بدون ذبح شرعى مصرف مى شده است، و در قرآن كريم خوردن چنين حيوانى بصراحت حرام است آنجا كه مى فرمايد: حُرِّمَتْ عَلَيْكُمُ الْمَيْتَةُ وَ الدَّمُ وَ لَحْمُ الْخِنْزِيرِ وَ ما أُهِلَّ لِغَيْرِ اللَّهِ بِهِ وَ الْمُنْخَنِقَةُ وَ الْمَوْقُوذَةُ«».
منظور از «و الموقوذة» كه در آيه كريمه قرآن آمده است حيوانى است كه با چوب آن قدر بر سرش مى زده اند كه مى مرده، ولى خون حيوان از بدنش خارج نمى شده است. و گمان مجوسيان اين بوده، كه خوردن چنين گوشتى بهتر است.
و مقصود از «مُترديّة» در آيه شريفه حيوانى است كه از بلندى سقوط كرده و مى مرده است و اعراب جاهلى آن را حرام نمى دانستند بدليل اين كه در تمام موارد ياد شده و يا در بيشتر موارد، حيوان متعفّن و گنديده مى شده، صادق است كه در همه اين موارد بگوييم غذايشان مردار بوده است.
14- در دوران فترت و نبود پيامبر (ص) ترس وحشت قرين زندگى مردم بوده است.
15- زندگى شان آميخته با كشت و كشتار، شمشير كشيدن و خون ريختن بوده است.
در عبارت فوق امام (ع) لفظ «شعار» را براى ترس و لفظ «دثار» را براى شمشير استعاره به كار برده است.
دليل استعاره آوردن «شعار» براى ترس اين است كه هر چند ترس از ويژگيهاى قلب انسان است امّا در بسيارى از موارد ترس بر روى بدن انسان تأثير گذاشته و بدن به اضطراب و لرزش مى افتد و چنان ترس دل فراگير مى شود، كه تمام اعضا را بمانند پيراهن فرا گرفته و مى پوشاند.
علّت استعاره آوردن «دثار» كه به معناى لباس زيرين مى باشد براى شمشير اين است كه دثار و شمشير هر دو در تماس داشتن با بدن مشتركند و نهايتا دثار با بدن كسى كه آن را مى پوشد و شمشير با بدن آن كه ضربت مى خورد تماس دارد. (پس استعاره آوردن دثار براى شمشير استعاره زيبايى است)
قوله عليه السلام: فاعتبروا عباد اللّه:
بدنبال بر شمارى ويژگيهاى دوران فترت، با عبارت فوق امام (ع) موضوعى كه قصد بيان آن را داشته آغاز كرده، و فرموده است: بندگان خدا از آن وضع و حالتى كه پدرانتان در آن قرار داشتند عبرت بگيريد. كلام امام (ع) اشاره به اعمال زشتى است كه جامعه در دوران فترت بدانها مبتلا بود، يعنى رفتارهاى ناروايى كه پدران و برادرانشان در دوره فترت و زمان دعوت رسول گرامى اسلام بدان گرفتار بوده و آن را انجام مى دادند.
قوله عليه السلام: فهم بها مرتهنون.
اعمال و رفتارى كه بدنهايشان در آن حبس گرديده و زنجيرهايى كه بوسيله آن صفات ناروا بر دست و پايشان نهاده شده و آنها را در دام خود گرفتار ساخته بود.
قوله عليه السلام: و لعمرى الى قوله ببعيد:
با عبارت فوق امام (ع) مردم زمان خود را، به مردم زمان فترت تشبيه كرده، و اينان را همچون پدران گناهكارشان دانسته، احوال و زمان اينان را در امورى شبيه احوال و زمان گذشتگان ترسيم كرده است.
1- اى مردم پدران شما داراى چنان اعمال زشتى بودند حال و زمان پسران از احوال و زمان پدرانشان، در انجام و ترك امور چندان فاصله اى ندارد.
2- با اين كه رسول خدا (ص) چيزى از دستورات الهى را بگوش آنها نرسانده بود، ولى من بسيارى از امور را براى شما بيان كرده ام، مع الوصف فرقى ميان شما و آنها ديده نمى شود (بلكه مى توان گفت حال اينان از حال پدرانشان زارتر است، چه پيامبر آنها را ارشاد نكرده بود و اينان را ارشاد كرده است)
3- تفاوتى ميان قدرت شنوايى شما با آنها نيست (كه بهانه اى براى فرار از تكليف و وظيفه باشد)
4- ساير اعضا و جوارحى كه گذشتگان داشتند و با آنها كسب كمال مى كردند، در شما نيز هست با اين حال كسب كمالى در شما نيست.
5- شما در مورد آنچه پدرانتان نسبت به آنها جاهل بودند، چيزى نياموخته ايد تا بدان سبب ميان شما با آنها فرقى باشد.
6- شما از دنيا چيز مطلوبى انتخاب نكرديد كه پدرانتان فاقد آن باشند، و بدين سبب بر آنان مزيت پيدا كرده باشيد. خلاصه سخن اين كه اوضاع و احوال شما مانند اوضاع و احوال مردمان دوران فترت و نبودن رسول الهى است و صد البتّه كه با توجّه بهدايت و ارشاد رسول اكرم شمايان مورد توبيخ و ملامت هستيد.
مقصود امام (ع) از اين كه مردم زمان خود را شبيه، مردم دوران فترت، و رفتار و كردار اينان را چون رفتار و كردار آنان دانسته دو چيز است:
الف: ايجاد نفرت نسبت به معصيت كاران گذشته، كه با دستورات الهى مخالفت كردند.
ب: تشويق و ترغيب، به انتخاب كسانى كه فرمانبردارى از خدا و رسول كردند زيرا وقتى كه ميان مردم زمان حضرت و پيشينيان مشابهت بر قرار شود، در تمام خصوصيات و لوازم شباهت پيدا مى شود. بنا بر اين آن كه به معصيت كاران گذشته شباهت داشته باشد، چون آنان به عذاب دردناك گرفتار مى شود، و كسى كه به نيكوكاران سابق شباهت پيدا كند، پاداش با ارزشى كه به آنها داده شود به اينان نيز داده خواهد شد.
قوله عليه السلام: و لقد نزلت بكم البليّة.
بعيد نيست كه اين سخن امام (ع) براى ترساندن مردم از گرفتار شدن به حكومت و پادشاهى بنى اميّه باشد.
و اين كه فرموده است جائلا خطامها، استعاره بالكنايه از خطر و سختى حال كسانى است كه به دولت بنى اميّه تكيه زده، و اعتماد كنند. چه، وقتى كه حكومت آنها از نظام شريعت بيرون و مطابق تخيّلات و اوهام اداره مى شد اعتماد كننده به چنان حكومتى از ناحيه دين و جانش در خطر بود. چنان كه هرگاه شخصى بر ناقه مهار گسيخته سوار شود، بر سالم ماندن وى اعتماد نيست، زيرا ناقه اى كه مهارش رها و تنگش سست و بى اعتبار باشد، خطرناك است و بعيد نيست كه از بالاى شتر بر زمين افتد و بهلاكت رسد.
(پس از اعلام خطر گرفتار شدن به حكومت بنى اميّه) امام (ع) مردم را نهى كرده و بر حذر مى دارد كه مانند اهل غفلت به متاع و زيباييهاى دنيا مغرور نشده و فريب نخورند و با استعاره آوردن لفظ «ظلّ» در قلب دنيا خواهان ايجاد نفرت مى كند.
وجه شباهت ميان سايه و دنياى بى اعتبار اين است كه هر دو بلند و طولانى به نظر مى رسند ولى زمان معيّنى داشته و بهنگام سرآمد وقتشان از ميان مى روند.
ترجمه شرح نهج البلاغه(ابن ميثم بحرانی)، ج 2 ، صفحه ى 662-652